Toelichting bij de. Inventarisatie Cultuurhistorisch Erfgoed Landgraaf

Transcriptie

1 Toelichting bij de Inventarisatie Cultuurhistorisch Erfgoed Landgraaf drs. Tim Vaessen Gemeente Landgraaf februari 2015

2 Achtergrond Sinds het per 1 januari 2012 in werking treden van het Besluit ruimtelijke ordening is iedere gemeente in Nederland verplicht om in ieder nieuw bestemmingsplan een analyse van cultuurhistorische waarden te verankeren. In maart 2012 is de gemeente Landgraaf daarom gaan onderzoeken welke bovengrondse cultuurhistorische waarden er binnen de gemeentegrenzen aanwezig zijn, buiten de 172 Rijksmonumenten en 3 beschermde dorpsgezichten. De resultaten van dit uitgebreide onderzoek op objectniveau zijn gecategoriseerd uitgewerkt in de zes boeken die tezamen de Inventarisatie Cultuurhistorisch Erfgoed Landgraaf vormen. Deze objecten zijn tevens verwerkt op een eerste cultuurhistorische waardenkaart. Het onderzoek sluit tevens aan bij de in de Integrale beleidsnota cultuurhistorisch erfgoed 2011 geformuleerde ambitie om erfgoed beter op de kaart te zetten en beleefbaar te maken voor de burger. Methode Het onderzoek dat naar het uiteindelijke product geleid heeft, heeft drie fasen gekend, te weten: De inventariserende fase De selectiefase De onderzoeksfase Tijdens de inventariserende fase is er gekeken naar de onderzoeken die al in deze richting plaatsgevonden hebben. Wat het bouwkundig erfgoed betreft is er veel steun gevonden in het Monumenten Inventarisatieproject Limburg Dit project, in opdracht van de Provincie Limburg, had het doel om monumentale panden, niet zijnde rijksmonumenten, uit de periode in kaart te brengen. Uiteraard is er ook gekeken naar gebouwen die op de een of andere manier buiten beschouwing van het MIP gebleven zijn of in de periode voor of na vallen. Zo heeft onder meer bouwkundig erfgoed uit de Wederopbouwperiode speciale aandacht gekregen is tevens als uiterste leeftijdsgrens voor het bouwkundig erfgoed gehanteerd. Natuurlijk is ook de input van de Heemkundevereniging OCGL meegenomen. Met name aan de Heigank hebben zij verschillende interessante panden aangedragen. Ook wat de overige categorieën betreft is er om advies van deskundigen gevraagd. Zo is er bijvoorbeeld bij de zoektocht naar cultuurhistorisch waardevolle objecten en structuren in het landschap om input van de beleidsmedewerker Ruimte en Groen gevraagd en heeft er overleg met de voorzitter van het IVN Ubach over Worms plaatsgevonden. Wat de wegkruisen en kunstwerken betreft beschikte de gemeente over meer of minder complete overzichtskaarten. Uiteraard is er ook in diverse bronnen naar belangrijke informatie over bepaalde objecten en in algemenere zin de ontwikkelingsgeschiedenis van de gemeente gekeken. Ten slotte zijn er veel waarnemingen buiten in het veld verricht, zowel op bekende als minder voor de hand liggende plaatsen. De zoektocht voerde over stoffige paden en door drukke verkeersaders, door buitengebieden en dicht bebouwde woonwijken. Deze screening heeft veel aan-

3 vullende inzichten opgeleverd. Ten aanzien van het bouwkundig erfgoed zijn de reeds op de agenda gezette Rijksmonumenten en de bebouwing binnen de beschermde dorpsgezichten bewust buiten beschouwing gelaten. De uitkomst van de inventariserende fase was een grote en diverse groep objecten, ondergebracht in de volgende vier categorieën: 1. Bouwkundig Erfgoed 2. Klein Religieus Erfgoed 3. Beeldende Kunst en Monumenten 4. Landschappelijk Erfgoed Om tot een zo zuiver mogelijke kernselectie te komen zijn er in de selectiefase bepaalde keuzen gemaakt. Zo hebben bijvoorbeeld lang niet alle panden uit het MIP 1992 de eindstreep gehaald, niet in het minst omdat verschillende panden reeds afgebroken zijn. Bovendien staan er naast diverse pareltjes ook genoeg minder spectaculaire panden op de MIPlijst. Veel panden zijn buiten de boot gevallen omdat ze te laag scoorden op de toetsingspunten: betekenis voor de lokale ontwikkelingsgeschiedenis, architectuur, uniciteit, zeldzaamheid, gaafheid, beeldbepalende c.q. beeldversterkende waarde. Desondanks bestaat de categorie Bouwkundig Erfgoed uit een selectie van maar liefs 144 objecten. In de overige categorieën zijn vergelijkbare keuzes gemaakt om een goede kern over te houden. Zo zijn er in de categorie Beeldende Kunst en Monumenten naast oorlogsmonumenten enkel de kunstwerken opgenomen die een cultuurhistorische waarde in zich dragen vanwege hun eigen ontstaansgeschiedenis, of die een gebeurtenis of traditie van cultuurhistorisch belang benadrukken. Zo is het in 1962 onthulde Barbarabeeld op de spoorbrug in Schaesberg op zichzelf al een bijzonder relict uit het mijnverleden. Het moderne kunstwerk Sjweëgelsöpper daarentegen verwijst naar een cultuurhistorische waarde. Het staat symbool voor de lokale carnavalstraditie, maar ook voor de zwavelstokjes die in deze omgeving gemaakt en verhandeld werden. De verkoop van deze voorlopers van de lucifer leverde een welkome bijverdienste op, vooral toen Franse soldaten ze eind 18e eeuw massaal afnamen om er hun tabak mee te roken. Kunstwerken die geen cultuurhistorische waarde in zich dragen of niet op zijn minst naar een lokale traditie of gebeurtenis van cultuurhistorisch belang verwijzen zijn niet in de inventarisatie opgenomen. De uitkomst van de selectiefase vindt zijn weerslag in lijsten waarop de overgebleven objecten 241 in totaal per categorie vermeld staan. Na de selectiefase zijn voor de overgebleven objecten objectbeschrijvingen opgesteld. Iedere objectbeschrijving heeft per categorie een standaard indeling met algemene informatie, een inleiding, een fysieke beschrijving, een waardestelling en indien van toepassing een literatuurlijst. Verder is iedere objectbeschrijving voorzien van actuele foto s van het object. Bij een deel van de objectbeschrijvingen zijn ook interessante foto s of kaartuitsneden uit het verleden gevoegd. De inleidingen bevatten de historische achtergrondinformatie van het object en geven een antwoord op de meest uitlopende vragen. Bovendien wordt steeds geprobeerd om het object een plaats te geven in de grotere lijn van de lokale- of nationale ontwikkelingsgeschiedenis. De informatie uit de inleidingen is tot stand gekomen door middel van intensief onderzoek, waarbij gebruik gemaakt is van de bestaande vakliteratuur, 3

4 kranten en dagbladen uit diverse tijdsperioden, archiefmateriaal, oude vergunningen en historisch kaartmateriaal. De beschrijvingen werpen meer licht op de fysieke kenmerken, het uiterlijk van een object. Als die kenmerken in grote mate bijdragen tot het karakter van het object en daarmee extra belangrijk zijn, dan wordt dit benadrukt met de term karakteristiek. Andere termen die geregeld de revue passeren zijn oorspronkelijk, traditioneel of niet-traditioneel. De term oorspronkelijk duidt op onderdelen die aan de hand van beeldmateriaal of literatuur te verifiëren zijn als origineel, of waarvan het zeer aannemelijk is dat dit ze origineel zijn, zoals rode Tuiles-du-Nord dakpannen op een herenhuis uit de jaren De term oorspronkelijk heeft dus een sterke lading. Het bepaald het oorspronkelijke karakter van het object. Het betreffende onderdeel dient dus zoveel mogelijk te worden behouden. Wanneer niet duidelijk is of een onderdeel van een object oorspronkelijk is, maar wel in een bepaald tijdsbeeld past, dan wordt de term traditioneel gehanteerd. Denk bijvoorbeeld aan een traditioneel vormgegeven houten voordeur van een hoeve uit de 19e eeuw. Ook de term traditioneel duidt dus op behoudenswaardig, tenzij uit andere informatie blijkt dat de uitvoering afwijkt van het oorspronkelijke. Wanneer een onderdeel van een object als niettraditioneel bestempeld wordt, dan wordt bedoelt dat het onderdeel zeker niet oorspronkelijk is en vaak zelfs afbreuk doet aan de beleving van het object, zoals de trespa boeiboorden en kunststof kozijnen die menig monumentaal pand ontsieren. In de motivatie (waardering) onderaan iedere objectbeschrijving staat vermeld waarom het object van cultuurhistorisch belang is. Bij deze overkoepelende waardestelling wegen diverse factoren mee: de beeldbepalende c.q. beeldversterkende waarde, het belang voor de lokale ontwikkelingsgeschiedenis, de ensemblewaarde in relatie tot andere objecten, de oorspronkelijke functie, de zeldzaamheid, de gaafheid, enz. In het kader van de lokale ontwikkelingsgeschiedenis wordt regelmatig een opdeling gemaakt in het agrarische verleden, het Mijnverleden en/of de Wederopbouwperiode. Product Alle resultaten zijn vastgelegd in het eindproduct, de Inventarisatie Cultuurhistorisch Erfgoed Landgraaf De inventarisatie bestaat uit de volgende zes boeken: Erfgoed (A-G). Erfgoed (H-K). Erfgoed (L-Z). - Inventarisatie Cultuurhistorisch Erfgoed Landgraaf Klein Religieus Erfgoed (A-J). - Inventarisatie Cultuurhistorisch Erfgoed Landgraaf Klein Religieus Erfgoed (K-Z). - Inventarisatie Cultuurhistorisch Erfgoed Landgraaf Beeldende Kunst en Monumenten. 4

5 - Inventarisatie Cultuurhistorisch Erfgoed Landgraaf Landschappelijk Erfgoed. Verder zijn alle objecten vastgelegd op de Cultuurhistorische Waardenkaart Landgraaf bij de Inventarisatie Cultuurhistorisch Erfgoed Landgraaf , waarop bovendien nog een aantal extra s ingetekend zijn zoals de Rijksmonumenten, beschermde dorpsgezichten en het verloop van de oude gemeentegrenzen van Rimburg, Ubach over Worms, Nieuwenhagen en Schaesberg. Gevolgen Vanwege het per 1 januari 2012 in werking getreden Besluit Ruimtelijke Ordening is iedere gemeente in Nederland verplicht om cultuurhistorisch erfgoed in de bestemmingsplannen op te nemen en hier beleid voor te formuleren, zoals we dat eerder ook al met archeologie, milieu, natuur, etc. gedaan hebben. Hoe dit beleid eruit zal komen te zien weten we nog niet, dat zal de toekomst nog uitwijzen. De Inventarisatie Cultuurhistorisch Erfgoed Landgraaf zal in ieder geval een uitstekende leidraad kunnen zijn bij het invullen van dit beleid. Desalniettemin is de inventarisatie strikt genomen niet meer dan een catalogus van het cultuurhistorisch erfgoed van Landgraaf buiten archeologie, Rijksmonumenten en de beschermde dorpsgezichten. Als gevolg daarvan komt er dus geen monumentale status over de objecten die alle mogelijke ontwikkelingen bevriest en op basis waarvan door wie dan ook allerlei rechten en plichten kunnen worden afgedwongen. Net als het Monumenten Inventarisatieproject Limburg 1992 heeft de Inventarisatie Cultuurhistorisch Erfgoed Landgraaf dus geen gevolgen voor eigenaren of actueel beleid. Maar zoals het MIP 1992 later een richtsnoer voor de Rijksdienst geweest is bij het aanwijzen van enkele nieuwe Rijksmonumenten, zal de inventarisatie in de toekomst een handreiking kunnen zijn bij het invullen van beleid ten aanzien van ons cultuurhistorisch erfgoed en het verkennen van het maatschappelijk en toeristisch potentieel daarvan. Dat laatste sluit weer geheel aan bij de in de Integrale beleidsnota cultuurhistorisch erfgoed 2011 uitgesproken ambities ten aanzien van het beter beleefbaar maken van erfgoed voor de burger. In feite draagt de Inventarisatie Cultuurhistorisch Erfgoed Landgraaf nu al bij aan de bewustwording ten aanzien van Landgraafs rijke verleden, en hebben de objectbeschrijvingen een hoge informatieve waarde voor mensen die nieuwsgierig zijn naar het verleden van hun cultuurhistorisch object en hoe ze de kwaliteit daarvan kunnen behouden of eventueel verhogen. 5