Richtlijn voor de logopedische behandeling van mensen met Amyotrofische lateraal Sclerose
|
|
- Gert Veenstra
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Richtlijn voor de logopedische behandeling van mensen met Amyotrofische lateraal Sclerose Inhoudsopgave Inleiding 3 Indeling - geen klachten 4 - lichte klachten 4 - matige klachten 4 - ernstige klachten 5 - terminale klachten 5 Checklist - Eten en drinken 6 - Ademing 9 - Spreken en communicatie 11 Literatuur 13 2
2 Inleiding Deze richtlijn voor de behandeling van mensen met A.L.S. is ontstaan uit de behoefte die er bestond bij de logopedisten van de werkgroep van de Vereniging Spierziekten Nederland (V.S.N.) om te komen tot verbetering van de kwaliteit van logopedische begeleiding bij mensen met Amyotrofische Lateraal Sclerose (A.L.S.). A.L.S. is een niet veel voorkomende ziekte. Logopedisten weten vaak niet wat ze kunnen betekenen voor deze patiëntengroep. Binnen de werkgroep zijn ervaringen die logopedisten hadden bij de begeleiding van mensen met A.L.S. gebundeld. Deze richtlijn is in eerste instantie bedoeld voor logopedisten werkzaam in revalidatieteams. Mocht de richtlijn gebruikt worden door logopedisten die niet werkzaam zijn in revalidatieteams raden wij aan contact op te nemen met de logopedische afdeling van een gespecialiseerd team. Dit gezien de noodzaak van een multidisciplinaire begeleiding en ervaring met de behandeling van mensen met een dergelijk zeldzaam en sterk progressief ziektebeeld. Voor adressen kan contact opgenomen worden met de Vereniging Spierziekten Nederland: telefoon: In het protocol voor de revalidatiegeneeskundige behandeling van mensen met A.L.S. (december 1999) wordt een indeling in dire fasen gemaakt: 1. Diagnostische fase 2. Revalidatiefase 3. Terminale fase Logopedische interventie zal voornamelijk in de revalidatiefase plaatsvinden. Daarbinnen wordt een indeling gemaakt in drie subfasen te weten: 2a. De fase waarin de patiënt zelfstandig is 2b. De fase waarin de patiënt zelfstandig is met hulpmiddelen en voorzieningen 2c. De fase waarin de patiënt afhankelijk is Vanuit onze logopedische ervaring hebben wij gemerkt dat deze indeling een verdere verfijning vraagt. Een indeling naar de mate van ernst van de logopedische problematiek geeft meer duidelijkheid in wat een logopedist per fase wel of niet kan doen. Zo zijn wij tot een indeling in vijf fasen gekomen. De eerste drie logopedische fasen vallen binnen fase 2a. De fasen vier en vijf vallen binnen fase 2b. Afhankelijk van de fase waarin de patiënt zich bevindt worden er suggesties gegeven waaruit de logopedische interventie zou kunnen bestaan. Daarbij is een checklist gevoegd. Deze checklist is ingedeeld in aandachtsgebieden als: eten en drinken, ademing, spreken en communicatie, waarbij een onderverdeling is gemaakt in anamnese, onderzoek, informatie, therapie en adviezen. 3
3 Indeling 1. Geen klachten 2. Lichte klachten 3. Matige klachten 4. Ernstige klachten 5. Terminale fase 1. Geen klachten: De patiënt en zijn omgeving geven zelf aan geen klachten te hebben op het gebied van ademing, spreken en communicatie en slikken. De logopedische interventie zou beperkt kunnen blijven tot: - Kennismaking - Uitleg wat logopedie kan bieden - Herkennen van eerste verschijnselen van problemen - Afspraak maken over mogelijk vervolg van logopedische interventie 2. Lichte klachten: De patiënt en zijn omgeving geven aan wel veranderingen te merken op het gebied van ademing, spreken en communicatie en slikken, maar het beperkt de patiënt nog niet in het dagelijks leven. De veranderingen kunnen zich uiten in: - Langer over een maaltijd doen - Vaker verslikken tijdens eten en drinken - Snellere vermoeidheid - Problemen met langere gesprekken - Eigen stem en spreken worden anders ervaren Logopedische interventie zou in deze fase kunnen bestaan uit: - Uitleg geven over die veranderingen - Adviezen geven in bewust worden van ademing, spreken en communicatie en slikken, - Therapie gericht op het optimaliseren van eten, drinken, de koppeling tussen ademing en stem/spraak en hoesttechniek Overleg met arts en diëtist i.v.m. bepalen longfunctie, bespreken voedings stoma -Percutane Endoscopische Gastrostomie (P.E.G.)- en gewicht. 3. Matige klachten: De patiënt en zijn omgeving geven aan beperkingen te merken op het gebied van ademing, spreken en communicatie en slikken. De beperkingen kunnen zich uiten in: - Niet meer alles kunnen eten en drinken - Regelmatig verslikken tijdens eten en drinken - Problemen met slijm - Moeite met hoesten - Problemen met verstaanbaarheid in bepaalde situaties 4
4 Logopedische interventie zou in deze fase kunnen bestaan uit: - Adviezen geven over aanpassingen, compensatie en hulpmiddelen - Adviezen over ademing, houding tijdens ademhaling in samenwerking met de fysiotherapie - Adviezen geven over combinatiemogelijkheden van P.E.G. en orale voeding in samenwerking met de diëtist - Optimaliseren verstaanbaarheid en het waar nodig leren gebruiken van communicatie hulpmiddelen 4. Ernstige klachten: De patiënt en zijn omgeving ondervinden ernstige problemen op het gebied van ademing, spreken en communicatie en slikken. De problemen kunnen zich uiten in: - Eten en drinken moet worden aangepast - Regelmatig verslikken - Problemen met slijm en speeksel - Problemen met hoesten - Klachten van benauwdheid - Problemen met spreken in alle situaties Logopedische interventie zou in deze fase kunnen bestaan uit: - Adviezen geven over aanpassingen, compensatie en hulpmiddelen - Adviezen over ademing in samenwerking met de fysiotherapie - Adviezen geven over combinatiemogelijkheden van P.E.G. en orale voeding in samenwerking met de diëtist - Optimaliseren verstaanbaarheid en het waar nodig leren gebruiken van communicatie hulpmiddelen - Optimaliseren communicatie hulpmiddelen met gebruikmaking van alle mogelijkheden 5. Terminale fase Contact onderhouden waarbij de interventie zich kan beperken tot het ingaan op vragen van de patiënt en zijn omgeving. 5
5 Checklist voor de logopedische begeleiding van mensen met A.L.S. Bij alles de patiënt, maar ook zijn naasten betrekken. Leer mee te denken, maar vooral ook te luisteren naar deze mensen. Deze lijst is een verzameling van ervaringen en tips van logopedisten die ervaring hebben met het behandelen van mensen met A.L.S. De punten staan in een willekeurige volgorde. 1. Eten en drinken Anamnese Hoe verloopt het slikken Is er sprake van verslikken, wanneer, waarin en hoe vaak Tempo aanpassen of eten aanpassen of iets anders Reacties omgeving bij verslikken Last van droge mond Last van slijmvorming Last van speeksel overvloed Hoe gaat het hoesten Eigen gebit of prothese Hoe is het gewicht en verloop Onderzoek Observeren mondmotorische vaardigheden en sensibiliteit Observeren eten en drinken, zowel vast als vloeibaar Invloed compensatietechnieken op eten en drinken (zie adviezen) Observeren hoesten en techniek Informatie Uitleg normale slikken Invloed van houding, consistentie, hoeveelheid, vermoeidheid, temperatuur, tempo, praten en eten Bijvoeding (contact met -liefst ervaren- diëtist) P.E.G. Uitleg verslikken Beïnvloeden van speekselproductie Beïnvloeden van slijmvorming Effect van halskraag op slikken Informatiefolder voeding bij A.L.S. 6
6 Therapie Bewust worden van slikken Oefenen hoesttechniek zelfstandig en met partner (in combinatie met fysiotherapeut) Oefenen zoemen, brommen Oefenen compensatietechnieken (zie adviezen) Adviezen Indien problemen met eten en drinken dan: Algemeen - Rust nemen vóór het eten en drinken - Tijd nemen om te eten - Niet spreken wanneer voedsel in de mond is - Plaats aan tafel - Geconcentreerd kauwen en slikken - Rustige omgeving - Bescherming kleding i.v.m. spanningsopbouw bij knoeien Compensatietechnieken - Houding (stoel, in bed) - Hoofdbeweging naar achteren voor transport voedsel in de mond - Lepel naar de mond i.p.v. mond naar de lepel brengen i.v.m. houding - Bij drinken oppassen bij de laatste slok i.v.m. hoofdhouding - Kin naar de borst tijdens slikken - Consistentie-aanpassing - Hoeveelheid (per hap of per maaltijd) Sliktechnieken/slikmanoeuvres - Zuig-/slikbeweging met mond gesloten - Voedsel verplaatsen in de mond - Bijten tijdens het slikken - Naslikken - Larynxheffing langer vasthouden - Kuchen na slikken - Bewust en krachtig slikken Indien langzaam eten dan: - Eten warm houden d.m.v. warmhoudbord, magnetron, kleinere porties op het bord, bord voorverwarmen Hulpmiddelen bij eten en drinken (samen met ergotherapie): - Handvat lepel, vork (lengte, dikte en hoek) - (kogel)rietje, lang rietje - Beker (gewicht, model, plaatsing, grip) - Bordverhoging - Knietafeltje - Antislip matje - Elleboog op tafel Mondhygiëne + elektrisch tandenpoetsen 7
7 Indien slijmvorming dan: - Stomen (maar ook douchen, waterkoker etc.) - Kamille - Cola - Bisolvon / Fluimucil (pas op voor bijwerkingen) - Zure dranken (maar die geven speekselproductie) - Geen havermout - Geen volle melkproducten - Zout op de tong - Geitenmelk Indien speekselovervloed dan: - Ananassap - Bewuster en frequenter speeksel wegslikken - Lip / mondsluiting - Medicamenteus - Bestraling / extirpatie / botox injectie speekselklieren Indien droge mond dan: - Zure producten (o.a. zure dranken, snoepje) - Stomen (maar ook douchen waterkoker etc.) - Voldoende luchtvochtigheid in huis (natte handdoek over verwarming, deur van douche open, waterkoker etc.) Indien partner eten / drinken geeft,dan: - Rustig tempo (wacht tot er geslikt is en nageslikt is) - Lepel- en vorkvoering (recht van voren in de mond en er uit, vorm en grootte van de lepel, materiaal van de lepel) - Beker (brede beker, naar buiten gebogen rand, eventueel neusuitsparing beker) Indien verslikken dan: - Krachtig hoesten m.b.v. induwen buikwand (in en omhoog) - Met hulp van partner (flanken bij uitademing naar binnen duwen) - Heimlichgreep Indien bedlegerig dan: - Houding tijdens eten en drinken: rechtop zitten, hoofd naar voren - Zie verder bovenstaande adviezen 8
8 2. Ademing Anamnese Ademing in rust Ademing tijdens het spreken: - Last van wegzakken van de stem - Hoorbare inademing - Roepen nog mogelijk Ademing tijdens bewegen: - Snel buiten adem - Hoorbare inademing Ademing tijdens slapen: - Angst voor slapen - Angst om te stikken - Angst van de partner - Lighouding in bed Ademing en hoesten: - Hoe gaat het hoesten Hypoventilatie kan zich uiten in: - Last van nachtmerries - Transpireren - Verminderde eetlust - Moeheid - Overdag in slaap vallen - Concentratieproblemen - Hoofdpijn 's morgens Problemen met neussnuiten Onderzoek Observeer ademing in rust Observeer ademing tijdens spreken (dysfonie, afonie, stemtremoren, volume) Ademspan Ademritme Houding en ademing Hoesttechniek + kracht Hoorbare inademing door slijmvorming Informatie Invloed juiste adem / stemkoppeling op spreken Invloed houding op adem (stoel en bed) Invloed emotie op adem Invloed vermoeidheid op adem 9
9 Wanneer patiënt vragen heeft over de volgende punten dan patiënt terugverwijzen met deze vragen naar de arts. Wel is het belangrijk hier als therapeut zelf kennis over te hebben. Adem en obstipatie Longvolume (meting door specialist) Mogelijkheid van 's nachts beademen of continu Mogelijkheid van zuurstof toedienen Invloed medicatie Uitzuigen Informatiefolders spierziekten en ademtraining Therapie Bewustmaken ademing Optimaliseren koppeling tussen ademing en spreken met juiste houding Aanleren costo abdominale inademing Verdiepen van de ademing Hoesttechnieken aanleren zelfstandig Hoesttechniek met hulp partner Compensatie van hoesten: resoneren, brommen, zoemen Techniek bij roepen Een aantal van bovenstaande technieken in samenwerking met de fysiotherapeut Adviezen Houding in stoel en bed (in samenwerking met de ergotherapeut) Neussnuiten - Techniek als hoesten + afsluiten mondholte (kaak / tong) + lipsluiting Compensatietechnieken bij neussnuiten: - Stomen, douchen 10
10 3. Spreken en communicatie Anamnese Informeren hoe het spreken gaat Zijn er veranderingen in het spreken (tempo verlaging, monotoon, volume afname) + verloop Zijn er situaties die moeilijkheden geven (telefoon, visite etc.) Wordt er vaker om herhaling door omgeving gevraagd Wat vinden de partner en omgeving van het spreken Hoe is het gehoor van de partner Onderzoek Observatie spraak - Tempo - Verstaanbaarheid - Coördinatie - Monotonie - Volume - Ademverdeling tijdens spreken - Nasaliteit Onderzoek mondmotoriek Informatie Uitleg geven over invloed vermoeidheid, emotie op spreken / verstaanbaarheid Uitleg geven over invloed situaties op spreken / verstaanbaarheid (telefoon, bekenden / onbekenden, grote / kleine groep) Uitleg geven over verminderde mimiek Informatie geven over hulpmiddelen (in samenwerking met de ergotherapeut): - Spraakversterker - Pen en papier - Letterkaart + eventueel oogaanwijzen - Klankgebaren - Natuurlijke gebaren - Apparaten met tekstuitvoer - Apparaten met spraakuitvoer (digitaal) - Apparaten met spraakuitvoer (synthetisch) - Alarm Artikel communicatiehulpmiddelen bij mensen met A.L.S. Bespreken vóórkomen dwanghuilen / lachen 11
11 Therapie Begrip voor elkaar krijgen Bewust worden van spreken Optimaliseren koppeling tussen houding, ademing en spraak, waardoor volume en verstaanbaarheid verbeteren Leren aanpassen spreektempo Articulatieoefeningen Leren spreken met steekwoorden (onderwerp aangeven) Bewust structuur aanbrengen in een verhaal Afspreken signalen (wel of niet overnemen gesprek, aandacht trekken buiten gezichtsveld etc.) Leren omgaan met hulpmiddelen Adviezen Uitgangshouding bij telefoneren, plaats en soort telefoon Rust nemen vóór bezoek Welke hulpmiddelen voor betreffende patiënt (in samenwerking met de ergotherapeut) 12
12 Literatuur Amyotrofische Lateraal Sclerose, patiëntenbrochure (D015), VSN, 1998 Amyotrofische Lateraal Sclerose, patiëntenvouwfolder (K001), VSN, 2000 Revalidatie bij ALS. Symposiumverslag Uit eigen beweging (P016), VSN, 1992 Reader symposium nieuwe ontwikkelingen in de zorg aan mensen met ALS (P047), VSN, 2001 Protocol voor de revalidatiegeneeskundige behandeling van mensen met ALS (R003), VSN, 1999 Myonet ALS (MYO.006), VSN, 1997 Alles over Rilutek, patiëntenbrochure, Aventis Pharma B.V., 2001 (herziene uitgave) Samenwerkingsmodel ALS, Multidisciplinaire samenwerking in de zorgverlening aan patiënten met ALS, Synchron, 1997 Bovenstaande informatie is verkrijgbaar via de VSN-infolijn, tel.nr op werkdagen bereikbaar van uur. 13
Stoornissen van het bewegingssysteem Bradykinesie Trager / kleinere bewegingsuitslag Verstoring in de timing Hypokinesie Minder automatische
Stoornissen van het bewegingssysteem Bradykinesie Trager / kleinere bewegingsuitslag Verstoring in de timing Hypokinesie Minder automatische bewegingen Akinesie Bevriezen Rigiditeit Verhoogde spiertonus,
Nadere informatieParkinsoncafe Breda 27-09-2013
Parkinsoncafe Breda 27-09-2013 Stoornissen van het bewegingssysteem Bradykinesie Trager / kleinere bewegingsuitslag Verstoring in de timing Hypokinesie Minder automatische bewegingen Akinesie Bevriezen
Nadere informatie1. Voorbereidende fase In deze fase vindt het afhappen, kauwen en het verzamelen van het voedsel op de tong plaats.
Slikproblemen Eten en drinken Bij normaal eten en drinken is er een hechte samenwerking tussen mond, keel, strottenhoofd en slokdarm. Het slikproces kan globaal in 4 fasen verdeeld worden: 1. Voorbereidende
Nadere informatieLogopedie bij Multiple Sclerose (MS) Paramedische afdeling
Logopedie bij Multiple Sclerose (MS) Paramedische afdeling Door Multiple Sclerose (MS) kunnen verschillende klachten ontstaan die het voor u moeilijker kunnen maken om u goed te uiten. Dit gebeurt bijvoorbeeld
Nadere informatieDe ziekte van Parkinson Wat kan Amaris Theodotion u bieden?
De ziekte van Parkinson Wat kan Amaris Theodotion u bieden? Informatie voor cliënten, patiënten, familieleden en mantelzorgers WAT KAN DE PARKINSON PROJECTGROEP (PPG) VOOR U ALS PARKINSON-PATIËNTEN BETEKENEN?
Nadere informatieFysiotherapie, ergotherapie en logopedie bij COPD. Hoe kunt u omgaan met verminderde energie gedurende de dag?
Fysiotherapie, ergotherapie en logopedie bij COPD Hoe kunt u omgaan met verminderde energie gedurende de dag? 2 Wat is COPD? COPD is de afkorting van de Engelse benaming: Chronic Obstructive Pulmonary
Nadere informatieDoor medicijnen Deze kunnen bijvoorbeeld sufheid, verminderde spierkracht of een droge mond veroorzaken.
Slikstoornissen 2 Deze folder is bedoeld voor patiënten met slikproblemen en hun omgeving. Er wordt uitleg gegeven over hoe het komt dat iemand zich verslikt. Ook wordt aangegeven wat de risico s zijn
Nadere informatieAls eten een opgave wordt..
Als eten een opgave wordt.. Bent u onbedoeld afgevallen of geniet u niet meer van het eten zoals vroeger? Duurt het eten steeds langer en wordt het wegslikken van vlees een hele klus? Ervaart u (samen)
Nadere informatieDe logopedist behandelt problemen op het gebied van: taal spraak gezicht adem stem eten / drinken / slikken
Logopedie 1 De logopedist behandelt problemen op het gebied van: taal spraak gezicht adem stem eten / drinken / slikken 2 Gevolgen van een CVA afasie: problemen in taal en communicatie dysartrie: problemen
Nadere informatiePATIËNTENINFORMATIE. LOGOPEDIE BIJ SLIKPROBLEMEN Dysfagie en Aerofagie
PATIËNTENINFORMATIE LOGOPEDIE BIJ SLIKPROBLEMEN Dysfagie en Aerofagie 2 LOGOPEDIE BIJ SLIKPROBLEMEN Dysfagie en Aerofagie Algemeen Door middel van deze informatiefolder wil Maasstad Ziekenhuis u informeren
Nadere informatieAls slikken moeilijk gaat
Als slikken moeilijk gaat Informatie en algemene adviezen voor volwassenen met slikproblemen Logopedie Locatie Hoorn/Enkhuizen Slikken Eten en drinken (en daarmee kauwen en slikken) zijn van levensbelang
Nadere informatieSlikproblemen. Neem altijd uw verzekeringsgegevens en identiteitsbewijs mee!
Slikproblemen In deze folder krijgt u uitleg over de oorzaak van slikproblemen, hoe u verslikken kunt herkennen en de risico s van verslikken. Ook wordt besproken welke behandelmogelijkheden er zijn en
Nadere informatieSlikken of stikken?! Symposium (On)zichtbare hinder in het dagelijks leven door hersenletsel
Slikken of stikken?! Symposium (On)zichtbare hinder in het dagelijks leven door hersenletsel 19-03-2018 Francien Lammerts, logopedist Groene Hart Ziekenhuis Voorstellen Francien Lammerts, logopedist Groene
Nadere informatieKauw- en slikproblemen
Logopedie Kauw- en slikproblemen www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl LOG005 / Kauw- en slikproblemen / 07-07-2017 2 Kauw- en slikproblemen U
Nadere informatie1 Wat is dysfagie?... 2. 2 Kenmerken van dysfagie... 3. 3 Gevolgen van dysfagie... 3. 4 Behandeling van dysfagie... 4
Dysfagie Logopedie Inhoudsopgave 1 Wat is dysfagie?... 2 2 Kenmerken van dysfagie... 3 3 Gevolgen van dysfagie... 3 4 Behandeling van dysfagie... 4 5 Tips tijdens het eten en drinken... 5 1 Wat is dysfagie?
Nadere informatieDienst geriatrie Slikproblemen bij ouderen. Informatiebrochure voor de patiënt en de familie
Dienst geriatrie Slikproblemen bij ouderen Informatiebrochure voor de patiënt en de familie VOORWOORD Beste familieleden, Onlangs werd uw familielid opgenomen in het ziekenhuis. Deze informatiebrochure
Nadere informatieHulp bieden bij eten en drinken bij platligging of halfzittende houding
OPDRACHTFORMULIER Hulp bieden bij eten en drinken bij platligging of halfzittende houding Naam student: Datum: Voordat je gaat oefenen 1 Lees het handelingsformulier van deze vaardigheid en noteer vragen
Nadere informatieLOGOPEDIE. Slikproblemen. Bij opgenomen patiënten
LOGOPEDIE Slikproblemen Bij opgenomen patiënten Slikproblemen Omdat u problemen hebt met slikken, krijgt u aangepast eten en/of drinken. Uw logopedist adviseert u daarover het volgende: Overleg altijd
Nadere informatieDysartrie bij volwassenen
Dysartrie bij volwassenen Inleiding U bent door uw huisarts of specialist doorverwezen naar de logopedist voor de behandeling van uw spraakstoornis dysartrie. In deze folder wordt u uitgelegd wat dysartrie
Nadere informatieBehandeling bij ALS en PSMA
Behandeling bij ALS en PSMA Afdeling revalidatie mca.nl Inhoudsopgave Wat is ALS en PMSA? 3 Wat kunt u verwachten van het ALS/PSMA-team? 3 Uw vragen 6 Notities 7 Colofon Redactie: polikliniek revalidatie
Nadere informatieLogopedie voor volwassenen. Als het praten en/of het eten en drinken moeilijk gaat
Logopedie voor volwassenen Als het praten en/of het eten en drinken moeilijk gaat www.sensire.nl 0900 88 56 Logopedie voor volwassenen Een ziekte of beperking kan er toe leiden dat u problemen in de communicatie
Nadere informatieSlikproblemen bij NMA/ALS. Nicole Frielink, logopedist
Slikproblemen bij NMA/ALS Nicole Frielink, logopedist Inhoud Normale slik Slikproblemen en beïnvloedende factoren Specifieke slikproblemen bij NMA/ALS Rol logopedist Slikken: Het geheel van gedrags-, sensorische
Nadere informatieLogopedie en Myotone Dystrofie de ziekte van Steinert
Logopedie en Myotone Dystrofie de ziekte van Steinert afdeling logopedie Deze folder is bedoeld voor mensen met de ziekte van Steinert (Myotone Dystrofie). In deze folder vindt u meer informatie over de
Nadere informatieOver slikken... en verslikken WELKOM BIJ HET H. HARTZIEKENHUIS MOL
Over slikken... en verslikken WELKOM BIJ HET H. HARTZIEKENHUIS MOL 1 2 OVER SLIKKEN... EN VERSLIKKEN INHOUD Voorwoord 4 Normale slikfunctie 5 Slikproblemen (= dysfagie) 6 Oorzaken 6 Gevolgen 7 Behandeling
Nadere informatieDe behandelaren van Archipel
De behandelaren van Archipel Arts, psycholoog, fysio- en ergotherapeut, logopedist, diëtist, muziektherapeut, maatschappelijk werker het gevoel van samen 'Oók als u behandeling nodig heeft wilt u zelf
Nadere informatiePROBLEEMGEBIED ETEN EN DRINKEN. ZORGPLANNEN INDELING SENSOMOTORIEK Mond Hoofd / Romp Arm / Hand Cognitief
INHOUD ZORGPLANNEN INDELING SENSOMOTORIEK Mond Hoofd / Romp Arm / Hand Cognitief INTERVENTIEBESCHRIJVINGEN Eten en drinken met mondcontrole met veel facilitatie Eten en drinken met mondcontrole met gemiddelde
Nadere informatieRevalidatie COPD. Geriatrische Revalidatiezorg (GRZ)
Revalidatie COPD Geriatrische Revalidatiezorg (GRZ) U wordt momenteel in het ziekenhuis behandeld voor uw COPD-klachten. Wij bieden u de mogelijkheid om deel te nemen aan het revalidatieprogramma bij Zuyderland
Nadere informatieAmyotrofische Laterale Sclerose. ALS Centrum Nederland
Amyotrofische Laterale Sclerose ALS Centrum Nederland ALS Centrum Nederland Samenwerkingsverband op gebied van diagnostiek, behandeling en wetenschappelijk onderzoek 24/01/2014 2 ALS Stichting Nederland
Nadere informatieLibra R&A locatie Blixembosch ALS/PSMA. Amyotrofische Laterale Sclerose/ Progressieve Spinale Musculaire Atrofie
Libra R&A locatie Blixembosch ALS/PSMA Amyotrofische Laterale Sclerose/ Progressieve Spinale Musculaire Atrofie U heeft de diagnose Amyotrofische Laterale Sclerose (ALS) of Progressieve Spinale Musculaire
Nadere informatieAirstacken en ademhalingsoefeningen
Airstacken en ademhalingsoefeningen ademhalingstechnieken en -oefeningen voor mensen met een spierziekte Sterk in beweging Inleiding U bent onder behandeling bij een fysiotherapeut van het Revalidatiecentrum
Nadere informatieALS, PSMA en PLS Afdeling revalidatie.
ALS, PSMA en PLS Afdeling revalidatie www.nwz.nl Inhoud Wat is ALS, PSMA en PLS? 3 Het ALS-behandelteam 4 Uw vragen 8 Notities 9 2 U bent voor behandeling van ALS, PSMA of PLS verwezen naar de afdeling
Nadere informatieSlikproblemen. Informatiebrochure patiënten
Slikproblemen Informatiebrochure patiënten 1. Wat zijn slikproblemen...4 2. Hoe verloopt slikken...4 3. Wat is een slikprobleem...5 4. Hoe ontstaat een slikprobleem...5 5. Hoe slikproblemen verhelpen...5
Nadere informatieDysfagie. Logopedie. Beter voor elkaar
Dysfagie Logopedie Beter voor elkaar 2 Dysfagie Deze folder geeft u uitleg over slikproblemen en hoe u deze zoveel mogelijk kunt voorkomen. De informatie is ook nuttig voor uw omgeving. Laat uw naasten
Nadere informatieSLIKSTOORNISSEN DYSFAGIE. - Patiëntinformatie -
SLIKSTOORNISSEN DYSFAGIE - Patiëntinformatie - Inleiding Beste patiënt, beste familieleden, Deze brochure bieden we u aan omdat u of uw familielid problemen ondervindt bij het slikken. Deze brochure is
Nadere informatieGezonde en aangepaste voeding bij het ouder worden. Kimberly Feys Diëtiste Liesbeth De Meyer Logopediste
Gezonde en aangepaste voeding bij het ouder worden Kimberly Feys Diëtiste Liesbeth De Meyer Logopediste Als alles goed gaat Gezonde voeding Gezond kauw- en slikpatroon Gezonde voeding Voedingsdriehoek
Nadere informatieAdemhalingsoefeningen bij een longaandoening. Afdeling fysiotherapie IJsselland Ziekenhuis
Ademhalingsoefeningen bij een longaandoening Afdeling fysiotherapie IJsselland Ziekenhuis Wat kan de fysiotherapeut voor u betekenen? Fysiotherapie kan u helpen uw conditie op peil te brengen door inspanningstraining
Nadere informatieGIRO 5057. Voor meer informatie:
Deze brochure kwam tot stand met medewerking van Caroline Bruggeman, logopedist Nieuw Unicum (Zandvoort), en dr. S.T.F.M. Frequin, neuroloog St Antonius Ziekenhuis (Nieuwegein). Nationaal msfonds Voor
Nadere informatieHulp bij maaltijden bij patiënten met slikstoornissen na een beroerte
Hulp bij maaltijden bij patiënten met slikstoornissen na een beroerte Beste patiënt en mantelzorger Slikstoornissen is een frequent voorkomend probleem na een beroerte (CVA). In deze brochure geven we
Nadere informatieSlikproblemen Logopedie & diëtetiek.
Slikproblemen Logopedie & diëtetiek www.nwz.nl Inhoud Slikken 3 Slikproblemen 3 Symptomen van verslikken 4 Risico s 4 Onderzoek en behandeling 5 Voeding 5 Adviezen 6 Meer informatie 7 Uw vragen 7 2 Tijdens
Nadere informatieParamedische begeleiding bij Multiple Sclerose. Neurologie
Paramedische begeleiding bij Multiple Sclerose Neurologie Inleiding U bent in behandeling bij de neuroloog en de MS-verpleegkundige in het MSbehandelcentrum. De ziekte MS is een chronische ziekte waarbij
Nadere informatieAdviezen bij slikproblemen
Adviezen bij slikproblemen 2 Inleiding In deze folder vindt u adviezen die u kunnen helpen het slikken zo makkelijk mogelijk te maken. Houding - Zorg dat u goed rechtop op de stoel zit. - Zorg ervoor dat
Nadere informatieSlikproblemen. Patiënteninformatie
Slikproblemen Patiënteninformatie Heilig Hart Ziekenhuis Leuven Brochure slikproblemen 2 1. Inhoudstafel 1. Inleiding... 5 2. Hoe verloopt het normale slikken?... 6 3. Slikproblemen... 7 3.1. Mogelijke
Nadere informatieMoeite met slikken van medicijnen
400047 Moeite met slikken van geneesmiddelen_400003 Antibiotica 21-12-10 05:54 Pagina 4 Medicijnen: sommige medicijnen kunnen sufheid of een droge mond veroorzaken. Als iemand suf is, kan hij vergeten
Nadere informatieOC ENGELBEWAARDER AARTRIJKE VOEDINGS- EN SLIKPROBLEMEN VISIE EN LEIDRAAD
INLEIDING Bij personen met ernstig meervoudige beperkingen verloopt eten en drinken niet altijd vanzelfsprekend. Toch is het een behoefte die meermaals per dag vervuld moet worden. In deze visietekst staan
Nadere informatieSpreken Wat is een dysartrie?
Dysartrie 2 Dysartrie is de algemene term voor een motorische spraakstoornis als gevolg van neurologische problematiek. Deze folder is bedoeld voor patiënten met een dysartrie en hun omgeving. Er staat
Nadere informatieALS team REVALIDATIE. Revalidatie bij ALS en PSMA. Inleiding
REVALIDATIE ALS team Revalidatie bij ALS en PSMA Inleiding ALS en PSMA zijn ziekten die niet vaak voorkomen. Het zijn spierziekten (neuromusculaire aandoeningen), die leiden tot het onvoldoende of niet
Nadere informatieIn de bijlage van deze folder leest u meer over het ontstaan en verhelpen van slikproblemen.
Slikspreekuur In overleg met uw behandelend KNO-arts bent u uitgenodigd voor het Slikspreekuur. In deze folder kunt u lezen wat een bezoek aan het Slikspreekuur inhoudt. Heeft u na het lezen van de folder
Nadere informatie3. De aanzet tot de slikbeweging vindt plaats en het voedsel komt in de keel. 4. De slokdarm verplaatst het voedsel in de richting van de maag.
Slikproblemen SLIKPROBLEMEN Deze folder is bedoeld voor iedereen die te maken heeft met mensen met slikstoornissen, maar ook voor patiënten die problemen hebben met slikken. In deze folder wordt uitgelegd
Nadere informatieWorkshop slikproblemen opsporen en interventies
GOUD symposium Workshop slikproblemen opsporen en interventies Welkom Inleiding Voorstellen workshopleiders Doel en opzet workshop Inventarisatie aanwezige disciplines Resultaten GOUD Hoe vaak komen slikstoornissen
Nadere informatiePeri-operatieve fysiotherapie. ademhalingsoefeningen en bewegingsactiviteiten
Peri-operatieve fysiotherapie ademhalingsoefeningen en bewegingsactiviteiten Inleiding Binnenkort ondergaat u een buik- of longoperatie in Orbis Medisch Centrum. Afhankelijk van de soort operatie verblijft
Nadere informatie> Dysfagie (slikstoornissen)
www.azstlucas.be > Dienst logopedie 2 1. Wat is dysfagie? 3 2. Wat is een normaal slikproces? 4 3. Wat zijn de voornaamste oorzaken van een slikprobleem? 5 4. Overzicht van frequent voorkomende problemen
Nadere informatieI Autonome verzorgingsinstelling. Informatiebrochure voor patiënten en familie. Voedingshulpmiddelen
I Autonome verzorgingsinstelling Informatiebrochure voor patiënten en familie Voedingshulpmiddelen IIVoorwoord INFOBROCHURE IIVoedingshulpmiddelen 3 Zelfstandig kunnen blijven eten en drinken, draagt bij
Nadere informatieLogopedie na een beroerte
Logopedie na een beroerte Albert Schweitzer ziekenhuis februari 2011 pavo 0473 Inleiding Veel mensen hebben na een beroerte problemen met praten of slikken. De neuroloog regelt dat u hiervoor naar de logopedist
Nadere informatieVoeding bij chronische longziekten
Voeding bij chronische longziekten Voeding bij chronische longziekten Goede lichamelijke conditie Veel mensen met chronische longziekten (ook wel COPD genoemd) hebben voortdurend last van hun aandoening.
Nadere informatieInformatiebrochure Dysfagie. UZ Leuven 1
Informatiebrochure Dysfagie UZ Leuven 1 Beste familie, deze informatiebrochure bieden wij u aan naar aanleiding van de spraak-, taal - en/of slikproblemen die uw familielid momenteel ondervindt. In deze
Nadere informatiePATIËNTENINFO Dysartrie
PATIËNTENINFO Dysartrie LOGOPEDIE / AFASIOLOGIE Wat is dysartrie? Dysartrie is een verworven motorische spraakstoornis ten gevolge van een neurologische aandoening. We lichten de belangrijkste termen van
Nadere informatieParamedische begeleiding bij de ziekte van Parkinson. Neurologie
Paramedische begeleiding bij de ziekte van Parkinson Neurologie Inleiding U bent in behandeling bij de neuroloog en de Parkinsonverpleegkundige in het ziekenhuis in verband met de ziekte van Parkinson.
Nadere informatieWelkom bij de kinderrevalidatie. Revalidatiegeneeskunde
Welkom bij de kinderrevalidatie Revalidatiegeneeskunde mca.nl Welkom bij de kinderrevalidatie Uw kind is doorverwezen naar de Revalidatiegeneeskunde. Op deze afdeling werkt een team dat gespecialiseerd
Nadere informatieHoe verloopt het slikproces?
Slikproblemen Inleiding Tijdens uw ziekenhuisopname heeft u problemen met kauwen en/of slikken gekregen. Daarom is de logopedist ingeschakeld. Zij heeft u uitleg en tips gegeven. In deze folder kunt u
Nadere informatiePoliklinische medisch specialistische revalidatie
Poliklinische medisch specialistische revalidatie Revalidatie verbetert uw leefsituatie Door middel van deze informatiefolder informeren wij u over de poliklinische medisch specialistische revalidatiebehandeling.
Nadere informatieChronisch Hartfalen. Wat is chronisch hartfalen?
Chronisch Hartfalen Wat is chronisch hartfalen? Omschrijving Hartfalen Hartfalen is een aandoening van het hart waarbij het hart niet meer in staat is om voldoende bloed uit te pompen en rond te pompen.
Nadere informatieWelkom bij de kinderrevalidatie
Welkom bij de kinderrevalidatie Revalidatiegeneeskunde mca.nl Inhoudsopgave Kinderrevalidatie, hoe gaat dat? 3 Wie werken er op de afdeling revalidatie? 4 Uw vragen 6 Niet tevreden? 6 Colofon Redactie:
Nadere informatieROL VAN DE DIËTISTE IN HET ONCOLOGISCH PROCES. Gebracht door Nadieh Verhoest
ROL VAN DE DIËTISTE IN HET ONCOLOGISCH PROCES Gebracht door Nadieh Verhoest Programma Nationaal kankerplan Kankercachexie Voedingsplan bij cachexie Andere voedingsrichtlijnen Nationaal kankerplan L. Onkelinx
Nadere informatieHet voorkomen van verslikken
OPDRACHTFORMULIER Het voorkomen van verslikken Naam student: Datum: 1 Lees het handelingsformulier van deze vaardigheid en noteer vragen en opmerkingen. Bespreek deze met medestudenten of je docent. 2
Nadere informatieParamedische begeleiding bij de ziekte van Parkinson. Neurologie
Paramedische begeleiding bij de ziekte van Parkinson Neurologie Inleiding U bent in behandeling bij de neuroloog en de Parkinsonverpleegkundige in het ziekenhuis in verband met de ziekte van Parkinson.
Nadere informatieEen operatie in het hoofd-halsgebied die tijdelijk hinder kan veroorzaken tijdens het eten en drinken.
Dysfagie 1 Wat is dysfagie? Dysfagie is een slikstoornis die kan ontstaan door: Verminderd functioneren van structuren, spieren of zenuwen die nodig zijn om te slikken. Hieronder verstaan we bijvoorbeeld
Nadere informatieDaarbij kan er sprake zijn van minder eten door bijvoorbeeld: toenemende vermoeidheid; kortademigheid; minder beweging; angst; depressie.
Voeding bij COPD Inleiding Een gezond, afwisselend eetpatroon is voor iedereen goed. Voedsel is immers de brandstof van ons lichaam. Klachten als kortademigheid, vermoeidheid en hoesten kunnen uw lichamelijke
Nadere informatieMondverzorging bij radiotherapie
Mondverzorging bij radiotherapie Inleiding U gaat beginnen of bent al bezig met radiotherapie. Als gevolg van deze therapie kunt u last krijgen van een droge mond of last van uw tandvlees, uw mondslijmvlies
Nadere informatie1. ONDERZOEK. Voorwaarden bij onderzoek:
Charter voor onderzoek en behandeling van spraak-, taal- en communicatieproblemen bij de ziekte van Huntington Versie voor zorgmedewerkers, mantelzorgers en patiënten 1. ONDERZOEK Voorwaarden bij onderzoek:
Nadere informatieDysartrie. spraakstoornis bij volwassenen
Dysartrie spraakstoornis bij volwassenen Voor u ligt de informatiefolder over dysartrie. In deze folder vindt u meer informatie over de spraakproblemen die u op dit moment ervaart. Het is belangrijk om
Nadere informatieNormale ontwikkeling van de mondfuncties
Normale ontwikkeling van de mondfuncties -Reflexen in het mondgebied (zuigen aan de borst of uit de fles) -Leren eten van een lepel -Leren kauwen -Leren drinken uit een beker Reflexen in het mondgebied
Nadere informatieSpraakstoornis door een hersenbeschadiging
Logopedie Spraakstoornis door een hersenbeschadiging www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl LOG006 / Spraakstoornis door een hersenbeschadiging
Nadere informatieBehandeling voor uw zelfstandigheid
Behandeling voor uw zelfstandigheid Fysiotherapie Ergotherapie Diëtetiek Logopedie Behandeling of advies is vaak de oplossing Iedereen wil graag zo lang mogelijk thuis blijven wonen. Misschien geldt dit
Nadere informatieKauw- en slikproblemen
Heeft u opmerkingen of suggesties i.v.m. deze brochure? Geef ons gerust een seintje! Kauw- en slikproblemen Dienst kwaliteit E-mail: info@jessazh.be Tel: 011 28 91 11 Jessa Ziekenhuis vzw Maatschappelijke
Nadere informatieEen operatie aan de stemplooien
i Patiënteninformatie Dienst Logopedie & NKO Een operatie aan de stemplooien GezondheidsZorg met een Ziel De stemplooien en de stem De stemplooien bevinden zich in het strottenhoofd (ter hoogte van de
Nadere informatieVerbale en bucco-faciale apraxie
Verbale en bucco-faciale apraxie Inleiding De logopedist heeft bij u een verbale- of bucco-faciale apraxie geconstateerd (spraakstoornis). Spreken is bij gezonde mensen een activiteit die automatisch verloopt:
Nadere informatieLogopedie en Neurologie
Logopedie en Neurologie Logopedisten hebben een belangrijk aandeel in de zorg van patiënten met een (chronische) neurologische aandoening. Zo kunnen communicatie of eten en drinken problemen geven als
Nadere informatieAlles over de logopedist
Alles over de logopedist Logopedie, iets voor u? Heeft u wel eens moeite met spreken? Kunnen anderen u niet goed verstaan? Of kunt u uw eten moeilijk wegslikken? In al deze gevallen kunnen de logopedisten
Nadere informatieDE BEADEMINGSPATIËNT. Franciscus Gasthuis
DE BEADEMINGSPATIËNT Franciscus Gasthuis Inleiding Een familielid of naaste van u is opgenomen op de afdeling Intensive Care. Op dit moment krijgt hij of zij tijdelijke ondersteuning van een beademingsmachine.
Nadere informatiePATIËNTEN INFORMATIE SLIKPROBLEMEN
PATIËNTEN INFORMATIE SLIKPROBLEMEN Dysfagie is een stoornis in het slikproces. Slikproblemen komen heel frequent voor en hebben een negatieve invloed op de algemene gezondheid en de levenskwaliteit. Een
Nadere informatieInspiratiesessie Slikstoornissen bij dementie: wat kun je ermee? Maris van Sluijs, kerndocent logopedie Hogeschool Rotterdam
Inspiratiesessie Slikstoornissen bij dementie: wat kun je ermee? Maris van Sluijs, kerndocent logopedie Hogeschool Rotterdam Begeleiding bij de maaltijd.hoe moeilijk is het? Stelling 1 Ik heb ervaring
Nadere informatieOefeningen en adviezen bij COPD
Oefeningen en adviezen bij COPD U bent opgenomen bij Rijnstate omdat u COPD heeft. COPD is de Engelse afkorting voor Chronic Obstructive Pulmonary Disease oftewel chronische obstructieve longziekte. U
Nadere informatieAmyotrofische Lateraal Sclerose (ALS) Informatie en behandeling
Amyotrofische Lateraal Sclerose (ALS) Informatie en Amyotrofische Lateraal Sclerose Amyotrofische Lateraal Sclerose (ALS) is een neuromusculaire aandoening. Het is een ziekte van zenuwcellen die leidt
Nadere informatieKindernieuws. Jeugdgezondheidszorg. Het afwennen van de speen en de zuigfles. Veelzijdig in zorg
Kindernieuws Het afwennen van de speen en de zuigfles Veelzijdig in zorg Jeugdgezondheidszorg Het belang van ademhalen door de neus Ademhalen door de neus is beter dan door de mond. Elke pasgeboren baby
Nadere informatieVerstaanbaar spreken. bij de ziekte van Parkinson of atypisch parkinsonisme 1. Logopedie en PLVT
Verstaanbaar spreken bij de ziekte van Parkinson of atypisch parkinsonisme 1 Logopedie en PLVT Voor wie is deze informatie bedoeld? U heeft de ziekte van Parkinson of een vorm van atypische parkinsonisme
Nadere informatieSlikproblemen. Informatiebrochure patiënten
Slikproblemen Informatiebrochure patiënten 1. Wat zijn slikproblemen...4 2. Hoe verloopt slikken...4 3. Wat is een slikprobleem...5 4. Hoe ontstaat een slikprobleem...5 5. Hoe slikproblemen verhelpen...5
Nadere informatieDysartrie. Neem altijd uw verzekeringsgegevens en identiteitsbewijs mee!
Dysartrie Dysartrie is een spraakstoornis ten gevolge van een neurologische aandoening. Iemand met een dysartrie heeft moeite om verstaanbaar te spreken. In deze folder leest u wat dysartrie inhoudt en
Nadere informatieSlikproblemen bij volwassenen
Slikproblemen bij volwassenen Patiëntenvoorlichting alle aandacht Slikproblemen bij volwassenen Slikproblemen komen voor in alle leeftijdsgroepen. Deze folder gaat over de slikproblemen die bij volwassenen
Nadere informatieDysartrie. Logopedie
Dysartrie Logopedie Inhoudsopgave 1 Wat is dysartrie?... 2 2 Gevolgen van dysartrie... 3 3 Behandeling van dysartrie... 4 Onderzoek... 4 Behandeling... 4 4 Richtlijnen voor een betere communicatie... 5
Nadere informatieHyperventilatie. Neem altijd uw verzekeringsgegevens en identiteitsbewijs mee!
Hyperventilatie Wanneer u gespannen bent of angstig, kunnen verschillende lichamelijke klachten ontstaan. Eén van die klachten is hyperventileren. Hyperventileren wil zeggen dat u te snel of te diep ademt.
Nadere informatieDiëtetiek. Ergotherapie. Behandelingen
Behandelingen Behandelingen Fysiotherapie, logopedie, ergotherapie en diëtetiek. U kunt voor veel behandelingen terecht in onze behandelcentra in De Eschpoort, Ariënsstaete en Klaaskateplein. Dat kan ook
Nadere informatiePoliklinische revalidatiebehandeling
Poliklinische revalidatiebehandeling bij Amyotrofische Lateraal Sclerose Poliklinische revalidatie bij Amyotrofische Lateraal Sclerose (a.l.s.) Bij u is de diagnose Amyotrofische Lateraal Sclerose (A.L.S.)
Nadere informatieInformatie over kaakklachten
Informatie over kaakklachten Logopedie Beter voor elkaar 2 Inleiding U bent door de kaakchirurg, KNO-arts, huisarts of tandarts verwezen naar de afdeling logopedie in verband met kaakklachten. Deze folder
Nadere informatieAfasie Vereniging Nederland Bakenbergseweg 125 6814 ME Arnhem Tel. 026-3512512 (werkdagen van 10.00-14.00 uur) Fax 026-3513613 E-mail: avn@afasie.
D Y S A R T H R I E, V E R B A L E A P R A X I E E N D Y S FA G I E s p r e e k - e n s l i k p r o b l e m e n t e n g e v o l g e v a n h e r s e n l e t s e l Afasie Vereniging Nederland Bakenbergseweg
Nadere informatieAandacht voor uw borstbeen
Inleiding U krijgt binnenkort een hartoperatie. Voor en na deze operatie krijgt u fysiotherapie. De fysiotherapeut heeft u verteld wat dit inhoudt. Als extra informatie krijgt u deze brochure. Hierin leest
Nadere informatieLogopedie. Patiënteninformatie. Problemen met slikken. Slingeland Ziekenhuis
Logopedie Problemen met slikken i Patiënteninformatie Slingeland Ziekenhuis Algemeen Deze folder is bedoeld voor mensen met slikproblemen en voor hun familieleden. In deze folder leest u hoe het komt dat
Nadere informatiePATIËNTENINFO Een operatie aan de stemplooien
PATIËNTENINFO Een operatie aan de stemplooien LOGOPEDIE / NKO De stemplooien en de stem De stemplooien bevinden zich in het strottenhoofd (ter hoogte van de adamsappel), dat een verbinding vormt tussen
Nadere informatieWaarom classificeren? Wat is een classificatiesysteem? Welke classificatiesystemen? MACS GMFCS CFCS
voe Om u een beeld te geven van het functioneren van uw kind met cerebrale parese, gebruiken we classificatiesystemen. In deze folder leest u meer over de classificatiesystemen MACS, GMFCS, CFCS en EDACS.
Nadere informatiePoliklinische revalidatiebehandeling. beroerte
Poliklinische revalidatiebehandeling na een beroerte POLIKLINISCHE REVALIDATIEBEHANDELING NA EEN BEROERTE Wat is een beroerte Bij een beroerte of CVA (de medische term) is de bloedtoevoer in de hersenen
Nadere informatieStembesparende maatregelen na een stembandoperatie Logopedie
Stembesparende maatregelen na een stembandoperatie Logopedie Beter voor elkaar 2 Stembesparende maatregelen na een stembandoperatie U hebt een stembandoperatie ondergaan. Afhankelijk van onder andere de
Nadere informatie