JONGEREN OVER OORLOG HERDENKEN ONDERZOEKSVERSLAG NJR PANEL

Transcriptie

1 JONGEREN OVER OORLOG HERDENKEN ONDERZOEKSVERSLAG NJR PANEL

2 Inhoudsopgave Inleiding 3 Kenmerken van de onderzochte groep jongeren 4 Oorlogen die jij kent 5 Herdenken Tweede Wereldoorlog ( ) 6 Informatie herdenken Tweede Wereldoorlog 10 Herdenken op 4 mei 12 Tweede Wereldoorlog ( ) herdenken over 10 jaar 15 Stellingen 18 Conclusies 20 Bijlage 24 Colofon NJR, november 2011 Met dank aan het Nationaal Comité 4 en 5 mei en de jongeren die geïnterviewd zijn en alle jongeren van het NJR Panel en de docenten die hebben meegeholpen. Tekst: Sheila Rebel Vormgeving: NJR Mogelijk gemaakt door het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) De scholen die vertegenwoordigd zijn in dit onderzoek zijn: CC Schaersvoorde (Aalten), Dr. Nassau College (Assen), Stedelijk Dalton Lyceum (Dordrecht), Actief College (oud-beijerland), Edith Stein College (Den Haag), Koning Willem II College (Tilburg), Stellingwerf College (Oosterwolde), Scala College (Alphen aan den Rijn), Vlietland College (Leiden), SG Lelystad, ROC Aventus (Apeldoorn) en ROC Mondriaan (Delft). 2

3 Inleiding Inmiddels is de Tweede Wereldoorlog 66 jaar geleden. Op 4 mei wordt officieel aandacht besteed aan het herdenken van de doden op Nationale Dodenherdenking. Daarnaast zijn er ook andere herdenkingsdagen die in het teken staan van herdenken van oorlogsslachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Binnen het Ministerie van VWS, in het bijzonder vanuit de Staatssecretaris van VWS, is er veel belangstelling voor de visie van jongeren op het herdenken en het in herinnering houden van de Tweede Wereldoorlog. Zo heeft de Staatssecretaris het afgelopen jaar diverse bijeenkomsten met jongeren bijgewoond over het herdenken en in herinnering houden van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust. Het volgende onderzoek is tot stand gekomen op verzoek van het Ministerie van VWS, te weten de directies Dienst Maatschappelijke Ondersteuning (DMO) en Jeugd. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei is betrokken bij de opzet van de vragenlijst, omdat het comité jaarlijks het Nationaal Vrijheidsonderzoek laat uitvoeren waarin onder andere het draagvlak voor herdenken en vieren wordt onderzocht. Uit het jaarlijks Nationaal Vrijheidsonderzoek van het Nationaal Comité 4 en 5 mei blijkt dat er onder veel jongeren draagvlak is voor het herdenken van deze oorlog 1. Dit onderzoek laat zien hoe jongeren denken over de betekenis van het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust, of zij daar zelf actief aan meedoen, hoe ze daarover geïnformeerd worden en geïnformeerd zouden willen worden en of ze vinden dat het nationaal herdenken toekomst heeft. Onderzoek onder het NJR Panel is een door Professor Micha de Winter 2 ontwikkelde onderzoeksmethode die is overgedragen aan NJR. Via het NJR Panel, het vaste onderzoekspanel, krijgen jongeren de mogelijkheid om hun mening te geven. Het doel is om jongeren hun mening te laten geven over een onderwerp waar zij zelf mee te maken hebben en waar de politiek of andere organisaties hun mening over willen peilen. Het ontwikkelde instrument voorziet in een behoefte van jongeren om gehoord te worden en de behoefte van beleidsmakers en andere geïnteresseerden om inzicht te krijgen in de meningen en gedragingen van jongeren. NJR geeft jongeren de kans te laten zien wie ze zijn en wat ze kunnen. Bij hun in de buurt, op school en tot aan de VN. Bij NJR werken jongeren samen met elkaar aan projecten en campagnes voor alle jongeren in Nederland. Daarnaast is NJR de schakel tussen jongeren, overheden en verschillende organisaties die zich met jeugd- en jongerenbeleid bezig houden. NJR is een vereniging die als nonprofit en landelijke koepelorganisatie fungeert met als primaire focus het opkomen voor de belangen van jongeren. De leden van NJR zijn landelijke jongerenorganisaties. 1 Verhue, D., Kalmthout, R. van & Koenen, B. (2011). Nationaal Vrijheidsonderzoek Amsterdam: Veldkamp. 2 In 2002 is het project Internetpanel Jeugdparticipatie & Jeugdbeleid door de Universiteit van Utrecht opgezet en uitgevoerd. In 2003 heeft Professor Micha de Winter het panel overgedragen aan NJR, dat sindsdien de naam NJR Panel draagt. 3

4 Kenmerken van de onderzochte groep jongeren Aan het onderzoek hebben 890 jongeren meegedaan. De gemiddelde leeftijd van de leerlingen is 15 jaar. De onderzochte groep bestaat uit 494 meisjes (55%) en 396 jongens (45%). Van de onderzochte jongeren volgt 47% het vmbo, 12% het mbo, 20% de havo en 20% het vwo. Bijna driekwart van de jongeren (74%) heeft ouders die beiden in Nederland zijn geboren. Onder de respondenten heeft 25% één of twee ouders die in het buitenland zijn geboren. De meeste jongeren uit die groep (19% van alle ondervraagde jongeren) hebben één of twee ouders uit een niet-westers land [noot 1]. Van 1% is de etnische herkomst onbekend. [noot 1] Het CBS rekent iemand tot allochtoon als ten minste één ouder in het buitenland is geboren. Tot de categorie 'niet-westers' behoren allochtonen uit Turkije, Afrika, Latijns-Amerika (inclusief de Nederlandse Antillen en Aruba) en Azië, met uitzondering van Indonesië en Japan. Op grond van hun sociaaleconomische- en culturele positie worden allochtonen uit de laatste twee landen tot de westerse allochtonen gerekend. Het gaat vooral om mensen die in voormalig Nederlands-Indië zijn geboren en werknemers van Japanse bedrijven met hun gezin. (bron: Een westerse allochtone jongere kan bijvoorbeeld ook een ouder hebben die in België is geboren. En een jongere met vier Marokkaanse grootouders kan autochtoon zijn, als de ouders van die jongere in Nederland geboren zijn. 4

5 Oorlogen die jij kent Aan jongeren zijn vragen gesteld over oorlogen waar jongeren over gehoord hebben of die ze zelf hebben meegemaakt. Wanneer jongeren open wordt gevraagd welke oorlog het eerste in hun opkomt, antwoorden negen van de tien jongeren de Tweede Wereldoorlog (Tabel 1). Een klein deel (3%) denkt aan de Eerste Wereldoorlog en 7% denkt aan overige oorlogen in landen zoals Afghanistan, Irak, Kosovo, Vietnam of Israel. Tabel 1. Als je aan oorlog denkt, welke oorlog komt dan het eerste in je op? Tweede Wereldoorlog 90% Eerste Wereldoorlog 3% Overige oorlogen 7% Meer dan zeven op de tien jongeren kennen persoonlijk iemand die een oorlog heeft meegemaakt (72%) (Tabel 2); vooral jongeren van 16 jaar en ouder. Vaak bedoelen jongeren de grootouders (73%) die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt. Maar ook ouders (4%) en vrienden (3%) worden genoemd. Een kleiner aantal (17%) kent niemand persoonlijk die een oorlog heeft meegemaakt en 11% antwoordt dat ze het niet weten. Tabel 2. Ken jij persoonlijk iemand die een oorlog heeft meegemaakt? Ja 72% Nee 17% Weet ik niet 11% Bijna zeven op de tien jongeren hebben belangstelling voor persoonlijke oorlogsverhalen (69%) (Tabel 3). Met name havo- en vwo-leerlingen en jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren hebben hier belangstelling voor. Een klein deel van de jongeren heeft geen interesse (17%) en 14% weet het niet. Tabel 3. Heb je belangstelling voor persoonlijke verhalen over deze oorlog(en)? Ja 69% Nee 17% Weet ik niet 14% Bijna zes op de tien (59%) kennen persoonlijke oorlogsverhalen (Tabel 4); dit betreft vaker dan gemiddeld jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren. Iets meer dan een derde van de 5

6 jongeren (34%) kent geen persoonlijke oorlogsverhalen. Dit zijn vaker jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren. 7% Weet het niet. Tabel 4. Ken je persoonlijke verhalen over deze oorlog(en)? Ja 59% Nee 34% Weet ik niet 7% Ruim zes op de tien jongeren die persoonlijke verhalen over de oorlog kennen, ervaren die als spannend (61%) (Tabel 5). Daarnaast vindt de meerderheid deze verhalen ook verdrietig (54%). Het zijn met name meisjes, havo- en vwo-leerlingen en jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren die de verhalen verdrietig vinden. Sommige jongeren merken dat er amper over wordt gepraat (16%). Een paar jongeren had erbij willen zijn (4%), vindt de verhalen niet interessant (2%) of schaamt zich ervoor (1%). In de groep die erbij had willen zijn, zijn jongens oververtegenwoordigd. Bij de categorie anders vulden sommige jongeren in dat ze het interessant, zielig of indrukwekkend vinden. Tabel 5. Wat vind je van die verhalen? (meerdere antwoorden mogelijk) Spannend 61% Verdrietig 54% Ik merk dat er amper over wordt gepraat 16% Ik wou dat ik erbij was geweest 4% Niet van toepassing 3% Ik vind deze verhalen niet interessant 2% Ik schaam me ervoor 1% Anders 10% Herdenken Tweede Wereldoorlog ( ) We vroegen de jongeren hoe zij denken over het herdenken van de Tweede Wereldoorlog die tussen 1940 en 1945 in Nederland plaatsvond. Jongeren konden bij de vraag of ze het belangrijk vinden dat we in Nederland de Tweede Wereldoorlog herdenken een keuze maken uit de antwoorden: dat vind ik belangrijk voor iedereen, dat vind ik belangrijk voor mezelf, dat vind ik niet belangrijk voor iedereen en dat vind ik niet belangrijk voor mezelf. Een ruime meerderheid (83%) zegt het belangrijk te vinden voor iedereen dat we in Nederland de Tweede Wereldoorlog ( ) herdenken (Tabel 6). Vooral meisjes en jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren vinden dit belangrijk voor iedereen. 5% Vindt het belangrijk voor zichzelf. De overige jongeren vinden het niet belangrijk, weten het niet of antwoordden iets 6

7 anders. Jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren vinden herdenken van de Tweede Wereldoorlog vaker dan gemiddeld niet belangrijk voor zichzelf. Tabel 6. Vind je het belangrijk dat we in Nederland de Tweede Wereldoorlog ( ) herdenken? (meerdere antwoorden mogelijk) Ja, dat vind ik belangrijk voor iedereen 83% Ja, dat vind ik belangrijk voor mezelf 5% Nee, dat vind ik niet belangrijk voor iedereen 2% Nee, dat vind ik niet belangrijk voor mezelf 10% Weet ik niet 5% Anders 3% We vroegen de jongeren wat ze belangrijk vinden bij het herdenken van de Tweede Wereldoorlog (zowel inhoudelijk zoals de herinnering levend houden, als praktisch zoals jongeren betrekken bij de activiteit). Dan komt duidelijk naar voren dat driekwart van de jongeren de herinnering aan de oorlogsslachtoffers levend willen houden (Tabel 7). Vooral meisjes en havo- en vwo-leerlingen vinden dat belangrijk. Bijna de helft (49%) vindt het belangrijk dat mensen beseffen dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. In deze groep zijn meisjes, havo- en vwo-leerlingen en jongeren van 16 jaar en ouder oververtegenwoordigd. Dat mensen beseffen dat er nog steeds oorlog en onderdrukking bestaat, vinden ruim vier op de tien (43%) belangrijk. Dit zijn vaker dan gemiddeld havo- en vwo-leerlingen en jongeren van 16 jaar en ouder. Bijna drie op de tien jongeren (29%) vinden dat jongeren betrokken moeten worden bij het herdenken. Dit vinden meisjes vaker dan jongens. Verder vinden jongeren het belangrijk dat de Nationale Dodenherdenking van 4 mei op tv wordt uitgezonden (26%), dat mensen die de oorlog bewust hebben meegemaakt hun verhaal kunnen vertellen (24%) en dat er op school aandacht aan wordt besteed (bijv. gastspreker, adoptie van monument) (23%). Weinig jongeren (10%) vinden het belangrijk dat er bij het herdenken achtergrondinformatie (bijv. documentaire, lespakket) wordt geboden, dat ze naar een (lokale) herdenking kunnen gaan (8%) en dat er andere activiteiten zijn (bijv. discussie, tentoonstelling, lezing, poëzie- of verhalenwedstrijd, enz.) waaraan ze kunnen deelnemen (4%). 7

8 Tabel 7. Wat vind je belangrijk bij het herdenken van de Tweede Wereldoorlog? (meerdere antwoorden mogelijk) Dat de herinnering aan de oorlogsslachtoffers levend wordt gehouden 75% Dat mensen beseffen dat vrijheid niet vanzelfsprekend is 49% Dat mensen beseffen dat er nog steeds oorlog en onderdrukking bestaat 43% Dat jongeren worden betrokken bij herdenken 29% Dat de Nationale Dodenherdenking op 4 mei op tv wordt uitgezonden 26% Dat mensen die de oorlog bewust hebben meegemaakt hun verhaal vertellen 24% Dat er op school aandacht aan wordt besteed (bijv. gastspreker, adoptie van monument) 23% Dat er bij het herdenken achtergrondinformatie wordt geboden (bijv. documentaire, 10% lespakket) Dat je naar een (lokale) herdenking kan gaan 8% Weet ik niet 5% Dat er andere activiteiten zijn waaraan ik kan deelnemen (bijv. discussie, tentoonstelling, 4% lezing, poëzie- of verhalenwedstrijd, enz.) Ik vind herdenkingen onnodig 3% Niets 2% Anders 1% Bij het herdenken van de Tweede Wereldoorlog vind ik het belangrijk dat er wordt beseft wat de soldaten en de andere mensen hebben meegemaakt. In wat voor moeilijke omstandigheden zij ons land hebben gered. (meisje, 16, vwo) Bij het herdenken van de Tweede Wereldoorlog vind ik het belangrijk dat fouten niet opnieuw gemaakt worden. Slachtoffers van vroeger moeten niet de daders van nu zijn. (jongen, 17, vwo) Een ruime meerderheid van de jongeren kent de Nationale Dodenherdenking (91%) (Tabel 8). Bij de wat oudere jongeren (van 16 jaar en ouder) ligt dit percentage op 95%. Bijna een kwart (24%) kent de Auschwitzherdenking. Bij 13% is de Holocaust Memorial Day bekend en 11% kent de Herdenking 15 augustus Weinig jongeren kennen de Herdenking Februaristaking 1941 (6%), de Europese herdenkingsdag slachtoffers van het stalinisme en het nazisme (6%), de Internationale dag tegen fascisme en antisemitisme (5%). Wanneer de jongeren een andere herdenking noemden was dat D Day of de Bevrijdingsdag. 8

9 Tabel 8. Welke van onderstaande herdenkingsdagen voor de Tweede Wereldoorlog ( ) ken je? (meerdere antwoorden mogelijk) Nationale Dodenherdenking (4 mei) 91% Auschwitzherdenking (zondag dichtst bij 27 januari) 24% Holocaust Memorial Day (27 januari) 13% Herdenking 15 augustus 1945 (Indië herdenking; einde van de Tweede Wereldoorlog) 11% Herdenking Februaristaking 1941 (25 februari) 6% Europese herdenkingsdag slachtoffers van het stalinisme en het nazisme (23 augustus) 6% Internationale dag tegen fascisme en antisemitisme (9 november) 5% Weet ik niet 4% Geen van deze 2% Een andere herdenking 1% Nationale Dodenherdenking is voor ruim driekwart van de jongeren (77%) de meest passende herdenkingsdag voor de Tweede Wereldoorlog ( ) (Tabel 9). Dit vinden met name jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren. Een klein deel van de jongeren (10%) weet het niet. Slechts een klein deel noemt één van de andere herdenkingsdagen waar ze uit konden kiezen. Tabel 9. Wat vind jij de meest passende herdenkingsdag voor de Tweede Wereldoorlog ( )? (Let op: maar één antwoord mogelijk) Nationale Dodenherdenking (4 mei) 77% Weet ik niet 10% Auschwitzherdenking (zondag dichtst bij 27 januari) 4% Holocaust Memorial Day (27 januari) 2% Herdenking 15 augustus 1945 (Indië herdenking; einde van de Tweede Wereldoorlog) 2% Europese herdenkingsdag slachtoffers van het stalinisme en het nazisme (23 augustus) 2% Geen van deze 2% Internationale dag tegen fascisme en antisemitisme (9 november) 1% Herdenking Februaristaking 1941 (25 februari) 0% Een andere herdenking 0% Op de open vraag waarom ze een bepaalde herdenking het meest passend vinden, antwoorden de meeste jongeren bij Nationale Dodenherdenking dat ze die dag het beste kennen. Verder geven sommige jongeren aan dat deze herdenking passend is, omdat de oorlog de volgende dag voorbij was. 9

10 Informatie herdenken Tweede Wereldoorlog Dit hoofdstuk gaat over de informatie die jongeren krijgen over het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en hoe zij die vinden of zoeken. Vier op de tien jongeren vinden dat er op school geen aandacht wordt besteed aan het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de achtergrond ervan (Tabel 10). Dit vinden havo- en vwo-leerlingen en jongeren van 16 jaar en ouder vaker dan gemiddeld. Een bijna even grote groep (39%) weet het niet. Vmbo- en mbo-leerlingen en jongeren van 15 jaar en jonger zijn in deze groep oververtegenwoordigd. Ruim twee op de tien jongeren (21%) vinden dat er wel aandacht aan wordt besteed. Tabel 10. Wordt op school aandacht besteed aan het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de achtergrond ervan? Ja 21% Nee 40% Weet ik niet 39% Ruim de helft van de jongeren die zegt dat school aandacht besteedt aan het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de achtergrond ervan, is tevreden met de manier waarop school dat doet (53%) (Tabel 11). Een kwart spreekt deze manier niet aan en 22% weet het niet. Tabel 11. Spreekt de manier waarop school dat doet, jou aan? Ja 53% Nee 25% Weet ik niet 22% Veel jongeren vinden dat school meer aandacht aan de herdenking van Tweede Wereldoorlog en de achtergrond ervan zou mogen besteden. Dat blijkt uit de volgende citaten: Het is beter als het op school ook wordt herdacht. (meisje, 15, vmbo) Er wordt geen aandacht aan besteed, terwijl dat wel zou moeten. (meisje, 17, vwo) Er wordt wel wat over gezegd tijdens geschiedenis, maar ik vind het niet voldoende. Het lijkt misschien weinig, omdat ik daarin geïnteresseerd ben. (meisje, vwo) Het is een hele ingrijpende gebeurtenis geweest en de school mag aan de herdenking meer aandacht besteden. (meisje, 16, vwo) Het zijn vooral de politieke redenen van de WOII. Er wordt ook weinig over verteld over de Holocaust. (meisje, 17, vwo) 10

11 Op de basisschool sprak het me meer aan daar kwam een vrouw die het zelf had meegemaakt erover praten. (meisje, 16, vwo) Ze doen er niks aan en dat vind ik jammer. (meisje, 16, havo) Op mijn oude school gingen we naar Westerbork en oorlogsmonumenten. (meisje, 15, vmbo) We vroegen de jongeren hoe zij buiten school informatie krijgen over het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de achtergrond ervan. De meerderheid ontvangt informatie over de Tweede Wereldoorlog en de achtergrond ervan via een combinatie van meerdere mediakanalen. Jongeren krijgen die informatie vooral via de televisie informatie (88%) (Tabel 12). Daarnaast noemen jongeren internet (53%) en films (53%) als informatiebron. Verder worden kranten of tijdschriften (41%) genoemd. In mindere mate noemen jongeren radio (32%), boeken (28%), bezoeken van oorlogsmusea (24%) en oorlogsmonumenten (20%). Het theater wordt zelden genoemd (5%). Jongeren van 16 jaar en ouder en havo- en vwo-leerlingen noemen met name het internet als medium. Havo- en vwo-leerlingen noemen gemiddeld vaker kranten en tijdschriften, boeken en oorlogsmonumenten. Radio wordt gemiddeld vaker genoemd door jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren. Tabel 12. Hoe krijg jij buiten school informatie over het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de achtergrond ervan? (meerdere antwoorden mogelijk) Televisie 88% Internet (bijv. social media) 53% Films 53% Kranten of tijdschriften 41% Radio 32% Boeken 28% Bezoek oorlogsmusea 24% Bezoek oorlogsmonumenten 20% Bezoek aan theater 5% Weet ik niet 2% Geen van deze 2% Anders 1% Het medium televisie spreekt jongeren duidelijk het meeste aan als het over het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de achtergrond ervan gaat (82%) (tabel 13). Televisie spreekt in dit verband vaker jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren aan. Meer dan de helft (51%) noemt films en bijna de helft (47%) vindt internet een goed middel. Kranten of tijdschriften (27%), radio (23%), boeken (22%) en bezoeken aan oorlogsmusea (22%) spreken jongeren iets minder aan. Overigens wordt het medium boeken vaker gekozen door havo- en 11

12 vwo-leerlingen en meisjes. Het bezoek aan een oorlogsmonument (15%) en een bezoek aan het theater (6%) spreekt jongeren het minst aan. Tabel 13. Welke informatiebronnen spreken je hierbij aan? (meerdere antwoorden mogelijk) Televisie 82% Films 51% Internet (bijv. social media) 47% Kranten of tijdschriften 27% Radio 23% Boeken 22% Bezoek oorlogsmusea 22% Bezoek oorlogsmonumenten 15% Bezoek aan theater 6% Weet ik niet 3% Geen van deze 3% Anders 0% Herdenken op 4 mei We vroegen de jongeren naar hun mening over de Nationale Dodenherdenking op 4 mei. Bijna zes op de tien jongeren (59%) staan elk jaar stil bij de Nationale Dodenherdenking op 4 mei (tabel 14). Ruim twee op de tien (21%) doen dit het ene jaar wel en het andere jaar niet. Een kleine groep (9%) staat zelden stil bij dit moment en 11% staat er nooit bij stil. Jongeren die elk jaar stilstaan bij de Nationale Dodenherdenking zijn vaker jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren. Jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren zeggen gemiddeld vaker dat ze nooit stilstaan bij Nationale Dodenherdenking. Tabel 14. Hoe vaak sta jij stil bij de Nationale Dodenherdenking (4 mei)? Altijd (elk jaar) 59% Soms (het ene jaar wel, het andere jaar niet) 21% Zelden 9% Nooit 11% We vroegen de jongeren hoe zij stilstaan bij de Nationale Dodenherdenking op 4 mei. Veel jongeren (59%) volgen de herdenking op de Dam via de televisie (tabel 15). Dit zijn gemiddeld vaker meisjes en jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren. Iets meer dan de helft (51%) onderbreekt voor twee minuten hun bezigheden. Dit doen met name meisjes, havo- en vwo-leerlingen en jongeren met 12

13 ouders die in Nederland zijn geboren. Bijna een kwart (23%) onderbreekt ook op vakantie voor twee minuten hun bezigheden. Twee op de tien jongeren hangen thuis de vlag halfstok; jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren zijn in deze groep oververtegenwoordigd. Weinig jongeren zijn aanwezig bij de herdenking in hun woonplaats (7%), volgen de herdenking op de Waalsdorpervlakte via de televisie (6%) of volgen de herdenking via de radio (5%). Een enkeling is aanwezig bij de herdenking op de Dam of de herdenking op de Waalsdorpervlakte. Een klein deel van de jongeren (17%) staat op geen of een andere van de genoemde manieren stil bij de Nationale Dodenherdenking. Dit zijn vaker jongens en jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren. Tabel 15. Hoe sta jij stil bij de Nationale Dodenherdenking (4 mei)? (meerdere antwoorden mogelijk) Ik volg de herdenking op de Dam via de televisie 59% Ik onderbreek voor 2 minuten mijn bezigheden 51% Ik onderbreek ook op vakantie voor 2 minuten mijn bezigheden 23% Thuis hangen we de vlag halfstok 20% Ik ben aanwezig bij de herdenking in mijn woonplaats 7% Ik volg de herdenking op de Waalsdorpervlakte via de televisie 6% Ik volg de herdenking via de radio 5% Ik ben aanwezig bij de herdenking op de Dam (aantallen uitzoeken; miss gaat het vooral 1% om jongeren uit Amsterdam; vertekent!) Ik ben aanwezig bij de herdenking op de Waalsdorpervlakte (aantallen uitzoeken; miss 1% gaat het vooral om jongeren uit Den Haag; vertekent!) Anders of geen van deze 17% Jongeren noemen naast redenen als respect en eerbetoon aan de oorlogsslachtoffers ook interesse en persoonlijke redenen om naar een herdenkingsbijeenkomst op 4 mei te gaan, bijvoorbeeld: Ik zou gaan om het een keer mee te maken. (jongen, 17, vwo) Ik zou gaan om naar verhalen van overlevenden te luisteren. (meisje, 16, havo) Ik zou gaan voor het saamhorigheidsgevoel. Door een soort gevoel van medeleven te tonen en eer te bewijzen aan de slachtoffers. (meisje, 17, vwo) Ik zou gaan voor mijn grootvader die inmiddels overleden is, maar altijd vol trots vertelde over zijn tijd in Canada. (meisje, 18, mbo) Ik zou gaan voor mijn opa die het heeft meegemaakt en 3 maanden geleden is overleden. (jongen, 13, vmbo) Ik zou gaan, omdat mijn opa erbij was. (meisje, 15, havo) De meerderheid van de jongeren (81%) denkt aan de Tweede Wereldoorlog tijdens de Nationale Dodenherdenking op 4 mei (tabel 16). Jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren doen dit 13

14 gemiddeld vaker. Bijna drie op de tien jongeren (28%) denken aan de Holocaust. Dit zijn vaker havoen vwo-leerlingen. Bijna een kwart van de jongeren (23%) denkt aan oorlogen in het algemeen. Dit doen met name havo- en vwo-leerlingen en jongeren van 16 jaar en ouder vaker. Weinig jongeren denken aan oorlogen/conflicten/vredesmissies waar Nederland bij betrokken is geweest (18%) of oorlogen die nu spelen (16%). Tabel 16. Waar denk jij aan tijdens de Nationale Dodenherdenking (4 mei)? (meerdere antwoorden mogelijk) De Tweede Wereldoorlog 81% De Holocaust (= Jodenvervolging) 28% Oorlogen in het algemeen 23% De oorlogen/conflicten/vredesmissies waar Nederland bij betrokken is geweest 18% Oorlogen die nu spelen 16% Niet van toepassing 8% Anders 2% We vroegen de jongeren naar de herdenkingsdag die voor hun het meest wenselijk is en dan blijkt dat meer dan zes op de tien jongeren (61%) de voorkeur geven aan 4 mei (tabel 17). Die voorkeur hebben vooral meisjes en jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren. Ruim een derde (35%) weet het niet en 4% heeft liever een andere datum. Met name jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren weten het niet. Tabel 17. Is 4 mei voor jou de meest wenselijke dag voor herdenken of heb je liever een andere datum? 4 mei heeft mijn voorkeur 61% Een andere datum heeft mijn voorkeur 4% Weet ik niet 35% Jongeren die de voorkeur hebben voor 4 mei kiezen deze datum, omdat het altijd al zo is geweest. Dat is altijd zo geweest en moet zo blijven. (jongen, 14, vmbo) Het is altijd al zo geweest dus waarom veranderen? (meisje, 16, havo) Als jongeren liever een andere datum hebben, is dat omdat er bijvoorbeeld iemand jarig is op 4 mei. Van de jongeren die niet weten welke dag hun voorkeur heeft, geven er veel aan dat de datum waarop wordt herdacht ze niet uitmaakt. 14

15 Tweede Wereldoorlog ( ) herdenken over 10 jaar Het is nu 66 jaar geleden dat de Tweede Wereldoorlog eindigde. Van de jongeren wilden we weten hoe zij over de toekomst van de herdenking op 4 mei denken. Een meerderheid van de jongeren (83%) denkt dat we in Nederland over 10 jaar nog steeds de Tweede Wereldoorlog ( ) herdenken (tabel 18). Met name jongeren van ouders die in Nederland zijn geboren denken dat. Een klein aantal (6%) denkt dat we dat over 10 jaar niet meer doen en 11% weet het niet. Met name jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren weten het niet. Tabel 18. Denk je dat we in Nederland over 10 jaar nog steeds de Tweede Wereldoorlog ( ) herdenken? Ja 83% Nee 6% Weet ik niet 11% Met een open vraag vroegen we de jongeren hoe we de Tweede Wereldoorlog over 10 jaar in Nederland moeten herdenken en dan blijkt dat een groot deel (82%) vindt dat we dat op dezelfde manier als nu moeten doen (tabel 19). Jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren vinden dat vaker. Een aantal jongeren (14%) vindt dat we dat op een andere manier moeten doen. Over 10 jaar herdenken we met 2 min stilte, maar niet zo groots. (jongen, 18, vwo) Over 10 jaar herdenken we alleen met 1 min stilte, maar zonder de Dam. (jongen, 15, vmbo) Slechts weinig jongeren (4%) weten niet hoe we zouden moeten herdenken. Dit zijn met name jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren. Tabel 19. Hoe zouden we de Tweede Wereldoorlog over 10 jaar in Nederland moeten herdenken? Hetzelfde 82% Anders 14% Weet ik niet 4% Meer dan de helft van de jongeren (51%) vindt dat we voor altijd door moeten gaan met herdenken (tabel 20). Een klein deel (12%) vindt dat we door moeten gaan totdat iedereen in vrijheid leeft. Doorgaan tot er een Derde Wereldoorlog uitbreekt, wil 8% van de jongeren en 7% wil ermee doorgaan tot de laatste die de Tweede Wereldoorlog bewust heeft meegemaakt is overleden. 15

16 Een aantal jongeren noemt een concrete einddatum of wil dat we direct stoppen met herdenken (beiden 2%). De overige jongeren (16%) weten niet hoe lang we moeten doorgaan met herdenken. Tabel 20. Hoe lang moeten we nog doorgaan met herdenken? Voor altijd 51% Totdat iedereen in vrijheid leeft 12% Tot er een derde wereldoorlog uitbreekt 8% Tot de laatste die de Tweede Wereldoorlog bewust heeft meegemaakt is overleden 7% Tot... (jaartal invullen) 3 2% Die moet nu stoppen 2% Weet ik niet 16% Anders 2% Ook is gevraagd hoe lang we moeten doorgaan met het vieren van de vrijheid op 5 mei. Bijna zes op de tien (59%) vinden dat we voor altijd moeten doorgaan met de viering van de bevrijding/vrijheid op 5 mei (tabel 21). Met name jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren vinden dat. Minder jongeren vinden dat we moeten doorgaan totdat iedereen in vrijheid leeft (11%), tot er een Derde Wereldoorlog uitbreekt (7%) en tot de laatste die de Tweede Wereldoorlog bewust heeft meegemaakt is overleden (5%). Een aantal jongeren noemt een concrete einddatum of wil dat we direct stoppen met het vieren van bevrijdingsdag (beiden 2%). Een klein deel van de jongeren (13%) weet niet hoe lang we moeten doorgaan met vieren. Jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren weten gemiddeld vaker niet hoe lang we door zouden moeten gaan met vieren. Tabel 21. Hoe lang moeten we nog doorgaan met de viering van de bevrijding/vrijheid op 5 mei? Voor altijd 59% Totdat iedereen in vrijheid leeft 11% Tot er een derde wereldoorlog uitbreekt 7% Tot de laatste die de Tweede Wereldoorlog bewust heeft meegemaakt is overleden 5% Tot... (jaartal invullen) 4 2% Die moet nu stoppen 2% Weet ik niet 13% Anders 1% Bijna driekwart van de jongeren (74%) vindt het belangrijk dat jongeren betrokken worden bij het herdenken (tabel 22). Dit vinden met name meisjes. Een klein deel (12%) vindt het niet belangrijk en 14% weet het niet. 3 Een aantal jongeren vulden het jaartal 2045 in. 4 Een aantal jongeren vulden het jaartal 2045 in. 16

17 Tabel 22. Vind je het belangrijk dat jongeren betrokken worden bij herdenken? Ja 74% Nee 12% Weet ik niet 14% Hieronder volgen de meest in het oog springende antwoorden op de vraag hoe jongeren betrokken kunnen worden bij herdenken: Iemand op school laten komen die het bewust heeft meegemaakt. (meisje, 17, vwo) Ook op school informeren waarom het zo belangrijk is. (meisje, 18, havo) Op school films laten kijken van de oorlog. (meisje, 13, vmbo) Schoolreis op 4 mei naar de Dam. (meisje, 17, vwo) Interesse wekken d.m.v. verhalen en films. (meisje, 16, havo) Spannende documentaire laten zien. (jongen, 17, vwo) Verhalen over hoe het vroeger was zodat jongeren een idee krijgen over die tijd. (meisje, 16, vwo) Verhalen van jongeren tijdens de oorlog publiceren. (jongen, 17, vwo) Verhalen van overlevenden. (meisje, 13, havo) Naar een museum gaan en dingen lezen. (meisje, 14, vmbo) Vaker naar monumenten gaan. (meisje, 15, vmbo) Jongeren de herdenkingen laten beleven op een manier die nu ook nog leeft. Oorlogen die nu spelen, vrijheid,etc. (meisje, 17, vwo) Het meer met de oorlogen van nu te maken laten hebben. (meisje, 17, havo) Meer activiteiten regelen waarbij jongeren worden betrokken. (meisje, 16, havo) Meer leuke activiteiten voor jongeren in voorbereiding voor de herdenking. (meisje, 16, vwo) Helpen bij de dodenherdenking bijvoorbeeld bij het opbouwen. (jongen, 17, vwo) Begrijpelijke taal bijv. in toespraken. (meisje, 20, mbo) Jongeren een gedicht of persoonlijk verhaal laten schrijven. (meisje, 16, vmbo) Kransen neerleggen, gedichten voorlezen. (meisje, 16, mbo) In jongerenfora als Hyves en Facebook zetten. (jongen, vmbo) Twitter-stilte houden. (jongen, 14, vwo) 17

18 Vier op de tien jongeren denken dat social media (zoals Hyves, Facebook en Twitter) belangrijk zijn bij het betrekken van jongeren bij herdenken (tabel 23). Meer dan vier op de tien jongeren (41%) denken dat social media zelfs zeer belangrijk kunnen zijn. Een klein deel (14%) denkt dat het niet belangrijk, maar ook niet onbelangrijk kan zijn. Weinig jongeren denken dat social media (zeer) onbelangrijk kunnen zijn (in totaal 5%). Tabel 23. Hoe belangrijk kunnen social media zijn bij het betrekken van jongeren bij herdenken? Zeer belangrijk 41% Belangrijk 40% Niet belangrijk, maar ook niet onbelangrijk 14% Onbelangrijk 3% Zeer onbelangrijk 2% Stellingen Tot slot legden we de jongeren aan aantal stellingen voor over herdenken. In de samenleving wordt namelijk discussie gevoerd over onderstaande onderwerpen. Graag willen we de mening van jongeren weten over de discussiepunten. Bijna zes op de tien jongeren (59%) zijn van mening dat we pas op 5 mei de bevrijding/vrijheid mogen vieren als we op 4 mei herdenken (tabel 24). Met name jongeren van 16 jaar en ouder en jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren zijn het hiermee eens. Bijna een kwart (23%) is het hiermee oneens en 18% heeft er geen mening over. Dit zijn vaker jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren. Tabel 24. Stelling: Alleen als we op 4 mei herdenken, mogen we op 5 mei de bevrijding/vrijheid vieren. Eens 59% Oneens 23% Geen mening 18% Bijna de helft van de jongeren (48%) is niet voor een aparte herdenking die speciaal voor jongeren is (tabel 25). Ruim een kwart van de jongeren (26%) is daar wel voor. Ruim een kwart (26%) heeft er geen mening over. 18

19 Tabel 25. Stelling: Een aparte herdenking die speciaal voor jongeren is, spreekt me aan. Eens 26% Oneens 48% Geen mening 26% De meningen over de stelling dat Dodenherdenking op 4 mei nu een nationale herdenking is waarbij geen andere landen worden uitgenodigd en dat dit zo moet blijven, zijn erg verdeeld. Bijna vier op de tien (38%) zijn het daarmee eens en een zelfde percentage is het daarmee oneens (tabel 26). Bijna een kwart (24%) weet het niet. Met name jongeren met ouders die in Nederland zijn geboren zijn het eens met de stelling. Jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren hebben er vaker geen mening over. Tabel 26. Stelling: Dodenherdenking op 4 mei is nu een nationale herdenking waarbij geen andere landen worden uitgenodigd; dat moet zo blijven. Eens 38% Oneens 38% Geen mening 24% Meer dan zes op de tien jongeren (62%) zijn het eens met de stelling dat alleen als we de oorlog herdenken, we zullen beseffen dat vrijheid niet vanzelfsprekend is (tabel 27). Twee op de tien zijn het daarmee oneens en 18% heeft er geen mening over. Met name jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren hebben er geen mening over. Tabel 27. Stelling: Alleen als we oorlog herdenken, zullen we beseffen dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Eens 62% Oneens 20% Geen mening 18% 19

20 Conclusies en aanbevelingen WOII raakt jongeren Als jongeren gevraagd wordt wat het eerste in hun opkomt als ze aan oorlog denken, noemt een grote meerderheid (90%) de Tweede Wereldoorlog. Veel jongeren kennen iemand die een oorlog heeft meegemaakt. In de meeste gevallen zijn dat de grootouders (Tweede Wereldoorlog), maar sommige jongeren kennen ook mensen (ouders, vrienden) die andere oorlogen hebben meegemaakt in landen zoals in Afghanistan, Irak, Kosovo, Vietnam of Israël. De meeste jongeren hebben belangstelling voor persoonlijke oorlogsverhalen en velen kennen deze verhalen, die zij voor het merendeel ervaren als spannend en verdrietig. Ondanks dat de oorlog 66 jaar geleden is afgelopen, worden jongeren nog steeds geraakt door de verhalen over de Tweede Wereldoorlog. Opmerkelijk is dat de open vragen in deze enquête relatief veel vaker zijn ingevuld dan gebruikelijk bij andere onderzoeken van het NJR Panel. Uit de diverse antwoorden is te zien dat het thema herdenken van de Tweede Wereldoorlog jongeren erg raakt. Meerderheid is voor herdenking WOII Veruit de meeste jongeren vinden het belangrijk dat we in Nederland de Tweede Wereldoorlog ( ) herdenken. De meeste jongeren (83%) vinden dat het voor iedereen belangrijk is. Jongeren willen graag stilstaan bij de gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog, omdat ze vinden dat de oorlogsslachtoffers herinnerd moeten blijven. Daarnaast willen ze dat mensen beseffen dat vrijheid niet vanzelfsprekend is en dat oorlog en onderdrukking nog steeds bestaan. Respect betuigen aan de slachtoffers van de oorlog en stilstaan bij de thema s vrijheid en onderdrukking zijn belangrijke redenen voor jongeren om te herdenken. Dit blijkt ook uit de stellingen die we ze hebben voorgelegd. Zo vinden de meeste jongeren dat alleen als we herdenken op 4 mei, we op 5 mei de bevrijding/ vrijheid mogen vieren. En dat alleen als we oorlog herdenken, we zullen beseffen dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Jongeren zijn gemotiveerd om te herdenken. De thema s vrijheid en onderdrukking leven bij jongeren, maar worden gevoed door persoonlijke verhalen die hen doen beseffen dat het belangrijk is om te herdenken en vervolgens vrijheid te vieren. Nationale Dodenherdenking op 4 mei meest passend De Nationale Dodenherdenking is het meest bekend onder jongeren. Jongeren vinden deze herdenking ook het meest passend. De overige herdenkingsdagen zijn bij jongeren minder in beeld. Meer dan zes op de tien jongeren (61%) hebben een duidelijke voorkeur voor de datum 4 mei om de Nationale Dodenherdenking te houden. Zij vinden het goed dat er jaarlijks wordt herdacht en zijn eraan gewend dat 4 mei te doen. 20

21 Informatie over de rol bij herdenken Ruim twee op de tien jongeren geven aan dat er op school aandacht wordt besteed aan het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de achtergrond ervan en ruim de helft daarvan is tevreden met de manier waarop school dat doet. Er is echter ook een groep die minder tevreden over is over de mate waarin op school aandacht wordt besteed aan de oorlog. Weliswaar wordt er in het basisonderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs aandacht besteed aan de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust, naar de mening van de jongeren is er echter nog te weinig aandacht voor herdenken. Daar zou het onderwijs meer aan tegemoet kunnen komen door bijvoorbeeld overlevenden uit te nodigen voor een gastles, herdenkingsmomenten in te lassen door middel van musea- of kampbezoeken, gezamenlijk naar een herdenking te gaan of klassikaal een oorlogsmonument te adopteren. Herdenken WOII met een andere invalshoek Via televisie krijgt een groot gedeelte van de jongeren informatie over het herdenken van de Tweede Wereldoorlog. Dit medium staat op nummer één van gewenste informatiebronnen. Daarnaast krijgen ze ook informatie via internet, films, kranten en tijdschriften. Jongeren vinden films en internet aantrekkelijk om informatie over het herdenken te krijgen. Jongeren krijgen via verschillende bronnen informatie over de Tweede Wereldoorlog. Er is een grote hoeveelheid (digitaal) materiaal beschikbaar 5 over de Tweede Wereldoorlog. Het verdient aanbeveling om uit dit materiaal vooral de persoonlijke verhalen naar voren te brengen en minder in te zetten op de historisch-politieke invalshoek die nu in het onderwijs wordt gebruikt. Deze invalshoek spreekt namelijk minder tot de verbeelding. Al eerder werd genoemd dat jongeren erg geraakt worden door verhalen over de Tweede Wereldoorlog. Daarom zijn jongeren het beste te benaderen wanneer de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog voelbaar worden gemaakt. Bijvoorbeeld via media die door jongeren als aantrekkelijke informatiebronnen worden genoemd. Hoe jongeren tijdens Nationale Dodenherdenking herdenken Acht op de tien jongeren staan regelmatig stil bij de Nationale Dodenherdenking; zes op de tien doen er elk jaar aan mee. Ze volgden de herdenking via de televisie of onderbreken voor twee minuten hun bezigheden. Een kwart doet dit zelfs als ze met vakantie zijn. De meerderheid denkt dan aan de Tweede Wereldoorlog. Minder dan drie op de tien denken aan de Holocaust of aan oorlogen in het algemeen. Minder jongeren denken aan oorlogen/conflicten/vredesmissies waar Nederland bij betrokken is geweest of oorlogen die nu spelen. Er is maar een klein deel dat op geen enkele manier stil staat bij de Nationale Dodenherdenking. In deze groep zijn jongens en jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren oververtegenwoordigd

22 Tweede Wereldoorlog is het symbool voor oorlog De Tweede Wereldoorlog staat bij jongeren centraal bij de Nationale Dodenherdenking. Minder jongeren denken op dat moment aan oorlogen die nu spelen of oorlogen/conflicten/vredesmissies waar Nederland bij betrokken is geweest. Het is daarom geen noodzaak om herdenkingen te veralgemeniseren naar andere oorlogen, omdat jongeren zich voldoende kunnen identificeren met de gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog. Deze oorlog is voor jongeren nog steeds het symbool voor oorlog. Het persoonlijke verhaal raakt meer Jongeren trekken zich het leed van de vele Joodse slachtoffers aan, maar noemen daarbij zelden de term Holocaust. Hieruit blijkt dat zij wellicht minder stilstaan bij de historisch-politieke analyse van de Jodenvervolging, maar vooral geraakt worden door de persoonlijke verhalen. Het aantal mensen dat de oorlog bewust heeft meegemaakt en erover kan vertellen neemt af. Om jongeren toch persoonlijke oorlogsverhalen mee te geven, is het belangrijk om deze verhalen te bewaren en door te geven aan jongeren. Het onderwijs en gemeenten kunnen daar een bijdrage aan leveren bijvoorbeeld tijdens herdenkingsmomenten en de voorbereiding daarop. Ook media spelen hierin een belangrijke rol via documentaires, films en boeken. Hoe lang doorgaan met Nationale Dodenherdenking De meeste jongeren verwachten dat we over 10 jaar de Tweede Wereldoorlog nog steeds zullen herdenken. Zij zien dat het liefst gebeuren op de dezelfde manier zoals nu gebeurt. Over het vieren van de bevrijding denken jongeren ongeveer hetzelfde: daarvan vindt 85% dat we dit moeten voortzetten. Social media inzetten bij Nationale Dodenherdenking De meerderheid van de jongeren wil graag betrokken blijven bij de Nationale Dodenherdenking. Dat kan volgens de meerderheid via social media (zoals Hyves, Facebook en Twitter). Jongeren, gemeenten, scholen en relevante organiserende instanties zouden zich kunnen bezighouden met manieren om social media in te zetten bij een herdenking. Voorbeelden kunnen zijn steunbetuigingen op profielpagina s tijdens diverse herdenkingsdagen (bijvoorbeeld Holocaust Memorial Day, Capitulatie van Japan) of een Twitterstilte zoals één respondent voorstelde. Hoe jongeren willen herdenken Jongeren vinden het belangrijk dat de herdenking op tv wordt uitgezonden. Verder staan jongeren open voor verhalen van mensen die de oorlog bewust hebben meegemaakt en willen ze dat er op school meer aandacht aan wordt besteed (bijv. via gastsprekers, adoptie van een monument). Er is 22

23 wel enige steun voor een afzonderlijke herdenking die speciaal voor jongeren is, maar die is niet overweldigend. Jongeren geven eerder aan dat ze hun respect willen betuigen aan de oorlogsslachtoffers, dat ze naar een herdenking gaan voor het saamhorigheidsgevoel en sommige jongeren zouden gaan vanwege een grootouder die bij de oorlog betrokken was. Waar jongeren behoefte aan hebben, is voelen hoe het geweest moet zijn voor de slachtoffers. Vanuit die verhalen kunnen jongeren zelf de verbinding met abstracte thema s als vrede, vrijheid en mensenrechten leggen. Organisatoren van herdenkingen moeten maximaal aansluiten bij deze motivatie van jongeren. Verschil van mening over andere landen uitnodigen bij Nationale Dodenherdenking De meningen over de stelling dat Dodenherdenking op 4 mei nu een nationale herdenking is waarbij geen andere landen worden uitgenodigd en dat dit zo moet blijven, zijn erg verdeeld. Bijna vier op de tien zijn het daarmee eens en een zelfde percentage is het daarmee oneens, bijna een kwart heeft geen mening. Daarmee zijn jongeren even verdeeld als de overige voor- en tegenstanders van de kwestie of er vertegenwoordigers van andere landen uitgenodigd moeten worden tijdens Nationale Dodenherdenking. Jongeren van ouders die niet in Nederland zijn geboren Jongeren met ouders die niet in Nederland zijn geboren kennen relatief minder oorlogsverhalen dan jongeren waarvan de ouders wel in Nederland zijn geboren. De eerste groep ervaart die verhalen relatief vaker als verdrietig. Verder geven die jongeren vaker dan gemiddeld aan dat ze niet stil staan tijdens Nationale Dodenherdenking. Relatief veel van hen hebben geen mening over of en hoe we herdenken over 10 jaar, hoe lang we moeten doorgaan met herdenken en of 4 mei een wenselijke datum is. Uit het onderzoek blijkt echter op geen enkele manier dat ze er negatief tegenover staan. Geen grote veranderingen nodig in het herdenken Het herdenken zoals dat nu gebeurt, is voor de meeste jongeren goed. Het verdient dus aanbeveling om vooral niet teveel te sleutelen aan de huidige manier van herdenken. Wel moet er meer focus komen op persoonlijke verhalen om jongeren blijvend betrokken te houden en de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog voelbaar te maken. Jongeren hechten waarde aan herdenken tijdens Nationale Dodenherdenking en daarbij denken ze voornamelijk aan de Tweede Wereldoorlog. Vanuit jongeren gezien is het niet noodzakelijk om te veralgemeniseren en te verbreden naar bijvoorbeeld andere oorlogen. Jongeren zijn uitstekend in staat om zelf de vertaalslag te maken naar wat de Tweede Wereldoorlog voor hen betekent. 23

24 Bijlagen Vragenlijst OORLOG HERDENKEN Deze vragenlijst gaat over het herdenken van oorlogen. Bij het beantwoorden van de vragen is jouw mening belangrijk. We verloten 10 cadeaubonnen van 20 onder de deelnemers aan dit onderzoek. 1. Je bent 0 een meisje 0 een jongen 2. Jouw leeftijd is 3. Je volgt 0 vmbo 0 mbo 0 havo 0 vwo 0 hbo 0 wo 0 geen opleiding 0 anders, namelijk 4. In welk land is je vader geboren? 5. In welk land is je moeder geboren? 6.In welk land ben jij geboren?... Oorlogen die jij kent Deze vragen gaan over de oorlogen waar jij over gehoord hebt of die je zelf hebt meegemaakt. 7. Als je aan oorlog denkt, welke oorlog komt dan het eerste in je op? 8. Ken jij persoonlijk iemand die een oorlog heeft meegemaakt? 0 Ja 0 Nee 0 Weet ik niet 24

25 9. Wie uit jouw omgeving heeft een oorlog meegemaakt? (meerdere antwoorden mogelijk) Vriend(en) heeft (hebben)...oorlog (naam van die oorlog) meegemaakt Schoolgenoten hebben....oorlog (naam van die oorlog) meegemaakt Ikzelf heb...oorlog (naam van die oorlog) meegemaakt Mijn ouders hebben... oorlog (naam van die oorlog) meegemaakt Mijn grootouders hebben... oorlog (naam van die oorlog) meegemaakt Anders, namelijk... (iemand anders) heeft...oorlog (naam van die oorlog) meegemaakt 10. Heb je belangstelling voor persoonlijke verhalen over deze oorlog(en)? 0 Ja 0 Nee 0 Weet ik niet 11. Ken je persoonlijke verhalen over deze oorlog(en)? 0 Ja 0 Nee 0 Weet ik niet 12. Zo ja, wat vind je van die verhalen? (meerdere antwoorden mogelijk) Spannend Verdrietig Ik schaam me ervoor Ik wou dat ik erbij was geweest Ik merk dat er amper over wordt gepraat Ik vind deze verhalen niet interessant Niet van toepassing Anders, namelijk 25

26 Herdenken Tweede Wereldoorlog ( ) De volgende vragen gaan over het herdenken van de Tweede Wereldoorlog die tussen 1940 en 1945 in Nederland plaatsvond. 13. Vind je het belangrijk dat we in Nederland de Tweede Wereldoorlog ( ) herdenken? (meerdere antwoorden mogelijk) Ja, dat vind ik belangrijk voor iedereen Ja, dat vind ik belangrijk voor mezelf Nee, dat vind ik niet belangrijk voor iedereen Nee, dat vind ik niet belangrijk voor mezelf Weet ik niet Anders, namelijk 14. Wat vind je belangrijk bij het herdenken van de Tweede Wereldoorlog? (meerdere antwoorden mogelijk) Dat de herinnering aan de oorlogsslachtoffers levend wordt gehouden Dat mensen beseffen dat er nog steeds oorlog en onderdrukking bestaan Dat mensen die de oorlog bewust hebben meegemaakt hun verhaal vertellen Dat mensen beseffen dat vrijheid niet vanzelfsprekend is Dat je naar een (lokale) herdenking kan gaan Dat de Nationale Dodenherdenking op 4 mei op tv wordt uitgezonden Dat er bij het herdenken achtergrondinformatie wordt geboden (bijv. documentaire, lespakket) Dat er op school aandacht aan wordt besteed (bijv. gastspreker, adoptie van monument) Dat jongeren worden betrokken bij herdenken Dat er andere activiteiten zijn waaraan ik kan deelnemen (bijv. discussie, tentoonstelling, lezing, poëzie- of verhalenwedstrijd, enz.) Ik vind herdenkingen onnodig Weet ik niet Niets Anders, namelijk 26

27 15. Welke van onderstaande herdenkingsdagen voor de Tweede Wereldoorlog ( ) ken je? (meerdere antwoorden mogelijk) Holocaust Memorial Day (27 januari) Auschwitzherdenking (zondag dichtst bij 27 januari) Herdenking Februaristaking 1941 (25 februari) Nationale Dodenherdenking (4 mei) Herdenking 15 augustus 1945 (Indië herdenking; einde van de Tweede Wereldoorlog) Europese herdenkingsdag voor de slachtoffers van het stalinisme en het nazisme (23 augustus) Internationale dag tegen fascisme en antisemitisme (9 november) Weet ik niet Geen van deze Een andere herdenking, namelijk 16. Wat vind jij de meest passende herdenkingsdag voor de Tweede Wereldoorlog ( )? (Let op: maar één antwoord mogelijk) 0 Holocaust Memorial Day (27 januari) 0 Auschwitzherdenking (zondag dichtst bij 27 januari) 0 Herdenking Februaristaking 1941 (25 februari) 0 Nationale dodenherdenking (4 mei) 0 Herdenking 15 augustus 1945 (Indië herdenking; einde van de Tweede Wereldoorlog) 0 Europese herdenkingsdag voor de slachtoffers van het stalinisme en het nazisme (23 augustus) 0 Internationale dag tegen fascisme en antisemitisme (9 november) 0 Weet ik niet 0 Geen van deze 0 Een andere herdenking, namelijk 17. Leg uit waarom: 27

28 Informatie herdenken Tweede Wereldoorlog Deze vragen gaan over de informatie over het herdenken van de Tweede Wereldoorlog die je krijgt, vindt of zoekt. 18. Wordt op school aandacht besteed aan het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de achtergrond ervan? 0 Ja 0 Nee 0 Weet ik niet 19. Spreekt de manier waarop school dat doet jou aan? 0 Ja 0 Nee 0 Weet ik niet 20. Leg uit waarom: 21. Hoe krijg jij buiten school informatie over het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en de achtergrond ervan? (meerdere antwoorden mogelijk) Via televisie Via radio Via internet (bijv. social media) Via kranten of tijdschriften Via boeken Via films Door bezoek oorlogsmusea Door bezoek oorlogsmonumenten Door bezoek theater Weet ik niet Geen van deze Anders, namelijk 28

29 22. Welke informatiebronnen spreken je hierbij aan? (meerdere antwoorden mogelijk) Televisie Radio Internet (bijv. social media) Kranten of tijdschriften Boeken Films Bezoek oorlogsmusea Bezoek oorlogsmonumenten Bezoek aan theater Weet ik niet Geen van deze Anders, namelijk Herdenken op 4 mei De volgende vragen gaan over de Nationale Dodenherdenking op 4 mei. 23. Hoe vaak sta jij stil bij de Nationale Dodenherdenking (4 mei)? 0 Altijd (elk jaar) 0 Soms (het ene jaar wel, het andere jaar niet) 0 Zelden 0 Nooit 24. Hoe sta jij stil bij de Nationale Dodenherdenking (4 mei)? (meerdere antwoorden mogelijk) Ik volg de herdenking op de Dam via de televisie Ik volg de herdenking op de Waalsdorpervlakte via de televisie Thuis hangen we de vlag halfstok Ik ben aanwezig bij de herdenking in mijn woonplaats Ik ben aanwezig bij de herdenking op de Dam Ik ben aanwezig bij de herdenking op de Waalsdorpervlakte Ik volg de herdenking via de radio Ik onderbreek voor 2 minuten mijn bezigheden Ik onderbreek ook op vakantie voor 2 minuten mijn bezigheden Geen van deze Anders, namelijk 29

30 25. Stel dat je gaat naar een herdenkingsbijeenkomst op 4 mei, wat zou voor jou dan de belangrijkste reden zijn? 26. Waar denk jij aan tijdens de Nationale Dodenherdenking (4 mei)? (meerdere antwoorden mogelijk) De Tweede Wereldoorlog De Holocaust (= Jodenvervolging) De oorlogen/conflicten/vredesmissies waar Nederland bij betrokken is geweest Oorlogen die nu spelen Oorlogen in het algemeen Niet van toepassing Anders, namelijk 27. Is 4 mei voor jou de meest wenselijke dag voor herdenken of heb je liever een andere datum? 0 4 mei heeft mijn voorkeur 0 Een andere datum heeft mijn voorkeur, namelijk 0 Weet ik niet 28. Leg uit waarom: Tweede Wereldoorlog ( ) herdenken over 10 jaar Het is nu 66 jaar geleden dat de Tweede Wereldoorlog werd beëindigd. 29. Denk je dat we in Nederland over 10 jaar nog steeds de Tweede Wereldoorlog ( ) herdenken? 0 Ja 0 Nee 0 Weet ik niet 30. Hoe zouden we de Tweede Wereldoorlog over 10 jaar in Nederland moeten herdenken? 30

31 31. Hoe lang moeten we nog doorgaan met herdenken? 0 Tot de laatste die de Tweede Wereldoorlog bewust heeft meegemaakt is overleden 0 Voor altijd 0 Tot... (jaartal invullen) 0 Tot er een derde wereldoorlog uitbreekt 0 Totdat iedereen in vrijheid leeft 0 Dat moet nu stoppen 0 Weet ik niet 0 Anders, namelijk 32. Hoe lang moeten we nog doorgaan met de viering van de bevrijding/vrijheid op 5 mei? 0 Tot de laatste die de Tweede Wereldoorlog bewust heeft meegemaakt is overleden 0 Voor altijd 0 Tot... (jaartal invullen) 0 Tot er een derde wereldoorlog uitbreekt 0 Totdat iedereen in vrijheid leeft 0 Die moet nu stoppen 0 Weet ik niet 0 Anders, namelijk 33. Vind je het belangrijk dat jongeren betrokken worden bij herdenken? 0 Ja 0 Nee 0 Weet ik niet 34. Hoe kunnen jongeren meer betrokken worden bij herdenken? Social media zoals Hyves, Facebook en Twitter zijn op dit moment erg populair. 35. Hoe belangrijk kunnen social media zijn bij het betrekken van jongeren bij herdenken? 0 Zeer belangrijk 0 Belangrijk 0 Niet belangrijk, maar ook niet onbelangrijk 0 Onbelangrijk 0 Zeer onbelangrijk 31

32 Stellingen Tot slot volgen hier nog een paar stellingen. 36. Stelling: Alleen als we op 4 mei herdenken, mogen we op 5 mei de bevrijding/vrijheid vieren. 0 Eens 0 Oneens 0 Geen mening 37. Stelling: Een aparte herdenking die speciaal voor jongeren is, spreekt me aan. 0 Eens 0 Oneens 0 Geen mening 38. Stelling: Dodenherdenking op 4 mei is nu een nationale herdenking waarbij geen andere landen worden uitgenodigd; dat moet zo blijven. 0 Eens 0 Oneens 0 Geen mening 39. Stelling: Alleen als we oorlog herdenken, zullen we beseffen dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. 0 Eens 0 Oneens 0 Geen mening 40. Wil je nog iets kwijt over deze vragenlijst?... Bedankt voor het invullen! We verloten 10 cadeaubonnen van 20. Het loten gaat via de docent die onze contactpersoon is. De resultaten zijn in november 2011 op te zien. Voor vragen en suggesties kan je mailen naar jeugdraadpanel@njr.nl Kromme Nieuwegracht 58, 3512 HL Utrecht, tel , fax , info@njr.nl, 32