Het Reemsterveld of Planken Wambuis

Transcriptie

1 Het Reemsterveld of Planken Wambuis Onderzoek naar de plaats van cultuurhistorische landschapselementen op het Planken Wambuis. Werkgroep Landschapsgeschiedenis 1

2

3 Het Reemsterveld of Planken Wambuis Onderzoek naar de plaats van cultuurhistorische landschapselementen op het Planken Wambuis. Werkgroep Landschapsgeschiedenis 3

4 Inhoudsopgave 0 Inleiding 5 1 De stuwwal van Oud Reemst (tot 1000) Geologie Prehistorie en vroege Middeleeuwen 10 2 De late middeleeuwen en vroegmoderne tijd ( ) Ontstaan van de grenzen Verbindingen met omringend gebied Landbouw in de late middeleeuwen en vroegmoderne tijd Eigenaren en pachters 34 3 Een andere tijd ( ) Zandverstuivingen Aanleg van dennenbossen 47 4 Conclusies 55 5 Bijlagen 58 6 Lijst van kaarten en afbeeldingen 60 7 Bronnen en literatuur 62 Colofon Titel Het Reemsterveld of Planken Wambuis Onderzoek naar de plaats van cultuurhistorische landschapselementen op het Planken Wambuis. Dit verslag is een gezamenlijk product van de Werkgroep Landschapsgeschiedenis. De werkgroep bestaat uit Gerrit Breman, Foppe Dupuis, Roel van Ekeris, Paul Hendriks, Martin Hijink, Tessy Smeets, Rene Vossebeld, Jaap van der Weel, Rini Weyman. Projectleiding Adinda Crans Tekst Gerrit Breman Fotografie Tessy Smeets, Foppe Dupuis en Gerrit Breman Opmaak GAW ontwerp+communicatie, Wageningen Print Printservice, Ede Database met bijbehorende kaarten Foppe Dupuis en Paul Hendriks. Dit verslag is de toelichting op deze database. Met dank aan Henk Hofman en Michiel Purmer. Het is gemaakt op verzoek van Vereniging Natuurmonumenten, Beheereenheid Zuidwest Veluwe Machiel Bosch 4 Het Reemsterveld of Planken Wambuis

5 0 Inleiding Dit verslag is een toelichting op de waarnemingen van historische landschapselementen in het Planken Wambuis, die de Werkgroep Landschapsgeschiedenis in de afgelopen drie jaren heeft gedaan, op verzoek van de Vereniging Natuurmonumenten, Beheereenheid Zuidwest Veluwe. Drie jaar is een lange tijd en in die tijd zijn er veel waarnemingen gedaan en geregistreerd in een database. Dat wil niet zeggen dat alles wat er aan elementen te vinden is, ook daadwerkelijk is gevonden of geregistreerd. Gelukkig is er nog veel meer te zien. Het is de bedoeling van dit verslag om de waar nemingen te structureren en ze in een historische context te plaatsen. Wat waargenomen en geregistreerd is, zijn dus antropogene elementen. Om die te duiden was het nodig om de terreingesteldheid in de ver klaring te betrekken. Onze waarnemingen van menselijke activiteiten uit het verleden zijn gedaan, in wat bekend staat als een van de mooiste natuurgebieden van Nederland. 0.1 indeling Dat leidt tot de volgende hoofdstukken: 1. Een hoofdstuk over de oudste geschiedenis van het Planken Wambuis. De eerste paragraaf gaat over de geomorfologie en de bodem van het Planken Wambuis voor zover dat van belang is om de landschapselementen te verklaren. De tweede paragraaf over de prehistorie en de vroege middeleeuwen. 2. Een hoofdstuk over de laatmiddeleeuwse geschiedenis en de vroegmoderne tijd tot het eind van de achttiende eeuw. Hierin wordt aandacht geschonken aan de grenzen van het terrein, aan de wegenstructuur, aan de eigenaars en pachters en aan de land bouw, die in het Reemsterveld bedreven werd. Van deze periode is veel meer te zien in het terrein en het accent van dit hoofdstuk zal dan ook zwaarder zijn. 3. Een hoofdstuk over de lange 19 e eeuw, waarin de uitbreiding van de zandverstuivingen met de bestrijdingsmaatregelen en de heideontginningen een plaats vinden. 4. Een hoofdstuk met conclusies. 5. Als bijlage is een overzicht van eigenaren opgenomen met de invloed die zij op het landschap uitoefenden. Het wordt afgesloten met een afdruk van een van de kaarten uit het Bosbedrijfsplan van ir. Bonnema. Hij heeft daarin de gebruikte toponiemen in het Planken Wambuis opgenomen. Kaarten spelen een belangrijke rol in dit verslag. Ze kunnen overzichtelijk weergeven wat er gevonden is. Maar we hebben kaarten ook gebruikt als middel van onderzoek. 6. Een overzicht van afbeeldingen en figuren. 7. Een overzicht van gebruikte bronnen en literatuur. 0.2 werkwijze De werkwijze is als volgt geweest: Van een deelgebied werd historisch kaartmateriaal verzameld. Dat materiaal is zoveel mogelijk gerefereerd aan de coördinaten van de rijksdriehoeksmeting. Vervolgens gingen we na bestudering van dat materiaal het terrein in, waarbij we hebben geprobeerd elementen die op de kaarten voorkwamen te herkennen in het veld. We hebben natuurlijk ook gekeken naar wat wij daarnaast nog als antropogene elementen dachten te herkennen. Waarnemingen in het veld deden we altijd met minimaal drie personen om te voorkomen dat de wens de vader van de waarneming zou worden. Dat leidde niet alleen tot veel waarnemingen, maar ook tot vele geanimeerde discus 5

6 sies over wát er werd waargenomen. De centrale vragen waren steeds: Wat zien we hier? Valt er een mensenhand in te ontdekken en zo ja, wat deed die hand? En zo mogelijk: van wie was die hand? Om die vragen te beantwoorden is meer nodig dan de eenvoudige waarneming in het veld. Daar is ook archiefonderzoek voor nodig; meer dan er in het kader van dit verslag mogelijk was. Er ligt nog een heel terrein open voor nader onderzoek. Van alle elementen, de pure veldwaarnemingen en de veldwaarnemingen die door het bestuderen van kaartmateriaal waren gestuurd, zijn met behulp van GPS de coördinaten en de hoogte geregistreerd en later ondergebracht in een database. Waar dat mogelijk was zijn foto s gemaakt van de elementen en die gekoppeld aan de coördinaten. Het Reemsterveld was geen geïsoleerd gebied, maar speelde een rol binnen de regio al was het alleen maar als doorgangsgebied. Langs en door het gebieden liepen vele wegen en paden, waarvan een aantal relevant is voor de verbinding met naast- en verder gelegen gebieden. We zullen dus het Planken Wambuis benaderen als de eenheid zoals die nu is, in de historische context van het Reemsterveld en in relatie tot de omringende gebieden. Op nevenstaande kaart zijn de huidige grenzen aangegeven. Het zal duidelijk zijn dat de verhoudingen niet exact zijn. In dit verslag is geen aandacht besteed aan de zogenaamde rode elementen. Natuurmonumenten heeft naar de waardestelling van de gebouwen en erfbeplanting een afzonderlijk onderzoek laten doen. Voor een verklaring van de zichtbare landschapselementen is het belangrijk uit te gaan van de geschiedenis van het Planken Wambuis. Het Planken Wambuis, zoals dat er nu ligt als een van de natuurmonumenten in Nederland, is niet erg oud. Het dateert van 1942, toen de huidige omvang werd vastgelegd. Het merendeel van de landschapselementen was toen al lang gevormd en een verklaring zonder een ruimere blik is dan ook niet goed mogelijk. Bij de interpretatie van de elementen zijn we dan ook noodzakelijkerwijs uitgegaan van de veel oudere eenheid, die van het Reemsterveld. De onderdelen die van dit veld zijn afgescheiden, waardoor later het huidige het Planken Wambuis werd gevormd, zijn dan ook meegenomen bij de waarnemingen, zij het natuurlijk veel minder intensief. We zijn dus uitgegaan van de oudst bekende kaart waarop het hele Reemsterveld staat afgebeeld: de kaart die ook op het titelblad staat. Dezelfde kaart is hieronder nog een keer afgebeeld, maar nu is op de kaart weergegeven welke gebieden in de loop der tijd zijn afgescheiden van het oorspronkelijke veld. De kaart heeft als extra dat hij het Reemsterveld of Planken Wambuis weergeeft in samenhang met de omringende gebieden. 6 Het Reemsterveld of Planken Wambuis

7 fig 0.1 Het Reemsterveld op de kaart van Nicolaes van Geelkercken uit Binnen de rode lijnen de huidige grenzen van het Planken Wambuis. 7

8 1 De stuwwal van Oud Reemst tot 1000 In dit hoofdstuk komt de oudste geschiedenis van het Reemsterveld aan de orde. Het begint met een kort overzicht over de vorming van het landschap. Hoewel de landschapselementen die in deze periodes gevormd zijn geen cultuurhistorische landschapselementen zijn, zijn ze wel bepalend geweest voor de latere bewoning. Daarna komt een paragraaf waarin de eerste invloeden van de mens op het landschap aan de orde komen, de prehistorie en de vroege middeleeuwen. Noot [1] Maarleveld, G.C. en J.C. Pape, Geologische gesteldheid van het Nationale Park de Hoge Veluwe 1.1 Geologie De stuwwallen van de Veluwe zijn gevormd in het Saalien. Het honderden meters dikke ijs pakket uit Scandinavië schoof over de be staan de rivierafzettingen. De grondmorene, bestaande uit keien, zand en leem, werd afgezet tot aan de lijn Gaasterland-Texel, het zogenaamde Gaasterland stadium. Vervolgens zijn door ijsuitbreiding tot aan de lijn Nijmegen-Utrecht-Haarlem stuwwallen gevormd, het Amersfoortstadium. Zand en grind dat in eerdere periodes door de voorlopers van Rijn, Maas en de noordduitse rivieren was afgezet, werd opgestuwd door de gletsjers. Die groeven zich diep in de aanvankelijk horizontale grinden zandlagen. Hierbij werden de afgezette lagen geplooid en kwamen vaak schuin te staan. De rivierafzettingen van Rijn en Maas zijn kalkrijker en vruchtbaarder dan de noordduitse afzettingen. Dit complexe proces resulteerde in de buurt van het huidige Reemsterveld in een aantal stuwwallen: de grote stuwwal van de Veluwe. Deze loopt ongeveer noord-zuid en vormt de westrand van de IJsselvallei; de stuwwal van Ede, die de oostkant van het dal van de Gelderse Vallei vormt; de kleine stuwwal waarvan Oud Reemst de zuidpunt vormt. De stuwwal van Oud Reemst loopt globaal van de Compagnieberg tot Lunteren. Van de Compagnieberg tot aan Oud Reemst is hij in het veld goed te zien. Ten oosten van de Compagnieberg is de wal door stuifzand moeilijk zichtbaar. Niet alle gestuwde lagen zijn even vruchtbaar. De zogenaamde bruine zanden, gestuwd materiaal van Rijn en Maas zijn het meest geschikt voor bewoning. Mossel, Oud Reemst en Nieuw Reemst liggen op plaatsen waar deze bruine zanden aan de oppervlakte komen. Het water van het smeltende ijs hoopte zich op in de stuwwalbekkens tot meren, die op enig moment door de nog steeds bevroren stuwwallen braken en met het water een mengsel van stenen, grind en zand in spoelzandvlaktes neerlegden. De dalen die zo in de stuwwallen gevormd zijn worden wel als droogdalen herkend. Ten zuiden van de stuwwal van Oud Reemst is deze spoelzandvlakte of sandr als een grindrijk gebied te zien. Ten Noorden van de stuwwal van Oud Reemst ligt een gebied dat in het begin van de Würmtijd meters lager lag dan momenteel. Smeltwater van besneeuwde stuwwalhellingen stroomde in deze laagte, de Kom van Otterlo. 1 Deze Kom van Otterlo is nu nog te herkennen in het Lage Veld en het Verdronken Bos. Beide liggen ten zuiden van het Otterlose Bosch en het Otterlose Zand en ten noorden van de stuwwal aan weerszijden van de huidige Harderwijkerweg. In de daarop volgende droge en koude periode van het Weichselien zijn lokaal pakketten dekzand afgezet, waardoor de diepe dalen weer gedeeltelijk werden opgevuld. Deze dekzanden zijn vooral bij droogte zeer gevoelig voor verdere verstuivingen, zoals die in het Holoceen plaatsvonden. Dekzanden en stuifzanden kunnen van elkaar onderscheiden worden omdat de dekzanden een zwak glooiend landschap vormen. In een stuifzand landschap worden meer geïsoleerd liggende heuvels aangetroffen met uitgestoven vlakten. Bij het ontstaan van de zandverstuivingen hebben menselijke activiteiten een grote rol gespeeld: ontbossing, begrazing, het steken van plaggen, graven naar grind en stenen, het gebruik als weg, landbouw en wat dies meer zij. De bodemkundige kaart ziet er als volgt uit: (fig. 1.3) 8 Het Reemsterveld of Planken Wambuis

9 fig 1.1 Stuwwallen op de Veluwe. Bron: Maarleveld en Paape. fig 1.3 Bodems op het Reemsterveld. Bron archeologische verwachtingskaart gemeente Ede. Bron: archeologische verwachtingskaart gemeente Ede. fig 1.4 Het Reemsterveld op de hoogtekaart van het AHN. fig 1.2 Stuifzanden op de Veluwe. Bron Theo Spek. Kaart Bureau Overland. 9

10 Noten [2] Vondst Henk Hofman. Mogelijk is met deze grafheuvel de heuvel bedoeld die in de in de archeologische verwachtingskaart van de gemeente Ede ten zuid-westen van Oud Reemst is aangegeven, maar die niet gevonden werd. [3] Doesburg, J. van, e.a. Een middeleeuwse nederzetting in het Oud Reemsterzand [4] Lezing van Prof. T. Spek in maart [5] Heidinga, H.A. De Veluwe in de vroege Middeleeuwen. Aspecten van de nederzettingsarcheologie van Kootwijk en zijn buren. Opvallend is dat bij Oud Reemst en Nieuw Reemst wel stuwwallen en sandrs met enkeerdgronden worden gevonden, maar bij Mossel volgens deze kaart niet. Al deze geologische en bodemkundige processen resulteren in het geaccidenteerde landschap van het Reemsterveld zoals dat door de hoogtekaart van het AHN getoond wordt. Het lijkt erop dat de grenzen van het Reemsterveld voor een belangrijk deel bepaald zijn door natuurlijke accenten in het terrein. We komen hier verder op terug. 1.2 Prehistorie en vroege Middeleeuwen In deze paragraaf wordt aandacht besteed aan de prehistorie en de middeleeuwen Op het Reemsterveld zijn regelmatig archeologische vondsten gedaan en ook nu nog worden er pijlpunten en scherven gevonden. Deze vondsten laten zien dat er al heel vroeg mensen rondliepen op de stuwwal van Oud Reemst en de daaraan grenzende lager gelegen gebieden. Deze vondsten alleen kunnen geen aanleiding zijn om een aparte paragraaf aan deze periode te wijden, omdat er tot voor kort nauwelijks landschapselementen gevonden werden. Tot voor kort stamden de eerste landschapselementen ongeveer uit de 15 e eeuw. In 2009 zijn er vondsten gedaan uit de IJzertijd die aandacht voor deze periode in dit verslag rechtvaardigen. Daarmee wordt de geschiedenis van de zichtbare elementen van het Reemsterveld met een paar honderd jaar naar voren geschoven. De vondsten zijn gedaan op het terrein van het Nationale Park de Hoge Veluwe, een paar honderd meter ten noorden van het Bosje van Staf, maar binnen de grenzen van het Reemsterveld en zijn alleen al om die reden relevant voor dit verslag. Bovendien werd tijdens de aanleg van het ecoduct ten noorden van Oud Reemst in 2010 een grafheuvel ontdekt, vermoedelijk uit de IJzertijd. 2 De vondsten bij het Bosje van Staf betroffen scherven uit de IJzertijd (800 BC 0) en de vroege Middeleeuwen (6 e 9 e eeuw AD). Het archeologisch onderzoek dat daarop volgde 3 leverde paalsporen, hutkommen en de plattegronden van boerderijen uit de 12 e eeuw op en de resten van een overstoven akkerlaag in de nabije omgeving daarvan. De nederzetting kan worden gezien als een voorloper van het huidige Oud Reemst. In de nabijheid zijn ook de resten van een ven aangetroffen, dat voor 1300 overstoven was geraakt. In de directe omgeving van deze vochtige plek hebben mensen zich gevestigd. Rond het jaar 1000 begon het zand in deze omgeving te stuiven. De nederzetting lag dus in de zogenaamde Kom van Otterlo. Dit gebied, dat zich uitstrekt van het Lage Veld ten westen van Mossel tot aan de Pollen, is op veel plaatsen uitgestoven tot op de grindlaag. Op een aantal plaatsen zijn kleine eilandjes blijven staan. De stijlrandjes steken ongeveer 50 centimeter boven het uitgestoven gebied uit. Deze eilandjes worden zowel aan de oost- als aan de westkant van de Harderwijkerweg aangetroffen, o.a. ten zuiden van het Mosselse zand bij het zogenaamde Wegje van Wigman als bij de Mosselse Dennen en de Hertenkolken. De overblijfselen van vroege bewoning werden gevonden tijdens plagwerkzaamheden in het heidegebied. Mogelijk zijn de eilandjes blijven staan omdat er humus van de akkerresten in de ondergrond te vinden is. 4 Er is nog iets verrassends aan de vondst in het noordoosten van het Reemsterveld. Bij zijn onderzoek naar de verdwenen nederzetting bij Kootwijk kwam Heidinga tot de hypothese dat er ook een nederzetting te vinden zou moeten zijn ten noordoosten van het huidige Oud Reemst. 5 Die hypothese werd met de vondst bevestigd. Landbouw De landbouw, die in deze nederzetting werd uitgeoefend had een ander karakter dan de latere landbouw waarbij van plaggenbemesting gebruik werd gemaakt. Verondersteld wordt dat het zogenaamde zwerflandbouw was. Een gebied werd zolang gebruikt tot de bodemvruchtbaarheid onvoldoende was. Daarna werd de nederzetting verlaten. Het ligt voor de hand dat niet ver daarvandaan een nieuwe nederzetting gesticht werd. Soms werden zelfs akkers aangelegd op plaatsen waar eerst boerderijtjes gestaan hadden. Nadat de vruchtbaarheid weer langs natuurlijke weg hersteld was, kon dezelfde plaats opnieuw gebruikt worden. 10 Het Reemsterveld of Planken Wambuis

11 afb 1.1 Eilandjes, bij het Wegje van Wigman in het Lage Veld. fig 1.5 Mogelijke locaties van nederzettingen op de Veluwe. Bron: Heidinga, Kootwijk. 11

12 fig 1.6 Kaart op basis van TMK Aangegeven de plaatsen waar water of natte grond werd aangetroffen in de omgeving van het Lage Veld. afb 1.3 Impressie van een hutkom uit Kootwijk. Het grondoppervlak is ongeveer 3 x 3 m. Dit soort hutkommen zijn ook gevonden in het oude Oud Reemst. Bron: Bloemers, Verleden Land. Noten [6] Mededeling Han ten Seldam [7] H.A. Heidinga, De Veluwe in de vroege Middeleeuwen, pag. 81 De grote zandverstuivingen, die tot in de twintigste eeuw in het Reemsterveld en in de aangrenzende gebieden voorkwamen, kwamen in de vroege middeleeuwen nog niet voor. Dat gebeurde pas later vanaf de 14 e en 15 e eeuw toen grootschalige schapenteelt voor de wolmarkten en de plaggenbemesting opkwam. Opvallend is dat het oude Oud Reemst al vroeg last had van stuivend zand. Oorspronkelijk hoorde in het voedselarme gebied een eiken-berkenbos thuis en op de iets rijkere stuwwallen een eiken-beukenbos. In de armere gebieden, aan de voet van de stuwwal, zullen door intensief gebruik van de grond en verdere verarming, grassen en heide sneller een kans hebben gekregen, waardoor het gebied geleidelijk aan opener kon worden. Het open heide en graslandschap kan dus als een cultuurhistorisch fenomeen worden gezien. Water Voor bewoning is natuurlijk de beschikbaarheid van water van groot belang. Niet alleen als drinkwater voor mens en dier, maar ook voor de landbouw. Op de hoge ruggen van de stuwwal is drinkwater minder gemakkelijk voorhanden, maar in het lager gelegen gebied was dat wel het geval. Op betrekkelijk korte afstand waren zowel hogere en rijkere gronden als armere waterrijke gronden ter beschikking. De TMK 1845 geeft talrijke plaatsen aan waar de waterstand zo hoog was dat water regelmatig aan de oppervlakte kwam. Van Geelkerken trof in 1653 een Westervles aan, ongeveer op de plaats van het blauwe vlak. (zie fig. 2.2) Nog in de jaren 60 van de 20 e eeuw stond de Harderwijkerweg langdurig onder water. 6 Ook in en dichtbij het Papendal waren natte plekken te vinden. Hierover meer in de paragraaf over de grenzen van het Reemsterveld. Wanneer goed naar de sterke en zwakke gebruiksmogelijkheden van de bodem werd gekeken was het mogelijk om rogge, haver en zomergerst te verbouwen en was weidegrond voor het vee beschikbaar. 7 Deze veronderstelling is gebaseerd op de gegevens voor landbouwgeschiktheid die Heidinga geeft voor Kootwijk, maar die op zijn minst gedeeltelijk ook voor de stuwwal van Oud Reemst en de Kom van Otterlo gelden. Zo n nederzetting, waarvan de bewoners de beschikking hadden over wat hogere gronden en wat lagere gronden voor de teelt van diverse gewassen en waar ze ook de beschikking hadden over nattere weidegronden vormde misschien juist wel een heel geschikte omgeving om flexibel te kunnen inspelen op veranderende omstandigheden. Dat zal nodig geweest zijn, want primitieve vormen van landbouw kenmer 12 Het Reemsterveld of Planken Wambuis

13 afb 1.4 De kleine grafheuvel bij Oud Reemst. afb 1.2 Impressie van Kootwijk. De 12 e eeuwse nederzetting bij Oud Reemst zou er ook zo uitgezien kunnen hebben. Bron: Bloemers, Verleden Land. ken zich ook door weinig controlemogelijkheden over de omstandigheden waaronder die landbouw bedreven wordt. Het is erg verleidelijk om een reconstructietekening op te nemen van een boerderij, zoals die in de 12 e eeuw aan de voet van de stuwwal van Oud Reemst gestaan kan hebben. De vondsten op zich bieden daarvoor niet voldoende aanknopingspunten, maar de kennis van de archeologie uit de vroege middeleeuwen is voldoende gevorderd om een paar reconstructies op te nemen. De vondsten bij Oud Reemst zijn momenteel weer bedekt met een laag dekzand. Dat is opzettelijk gedaan. In de eerste plaats omdat de vondstlocatie erg kwetsbaar is. Als de paalsporen blootgesteld raken aan de lucht zullen ze snel verdwijnen. Bovendien ligt de locatie in een rustgebied van het Nationale Park de Hoge Veluwe. > In het veld Alleen de kleine grafheuvel op de noordflank van de stuwwal van Oud Reemst, ten westen van de wildpassage tussen het Planken Wambuis en de Hoge Veluwe. 13

14 2 De late middeleeuwen en vroegmoderne tijd ( ) In dit hoofdstukparagraaf komt het ontstaan van het Planken Wambuis uit het Reemsterveld aan de orde. De loop van de wegen door het Reemsterveld werd, uiteraard naast de plaatsen van herkomst en aankomst, bepaald door de natuurlijke gesteldheid van het veld. Op hun beurt hadden die wegen weer invloed op de inrichting van het gebied en de plaats van de landbouwenclaves. We zien een wisselwerking waar moeilijk oorzaak en gevolg van te bepalen valt. In de vroegmoderne tijd speelde de landbouw nog een grote rol op de centrale delen van de Veluwe en ook op het Reemsterveld. De opeenvolgende eigenaren en pachters hebben elk hun invloed gehad op de geschiedenis van het landschap. Noot [8] Rosendael wordt op vele manieren gespeld. Hier is in navolging van Bierens de Haan, Groen Hemeltjen, gekozen voor de spelling Rosendael ook om onderscheid te maken van het dorp Rozendaal. 2.1 Ontstaan van de grenzen In de vroege middeleeuwen was de bevolkingsdruk op de Veluwe laag. De verspreid en betrekkelijk geïsoleerd van elkaar liggende clusters van boeren zaten elkaar niet in de weg. Elk cluster kon beschikken over een eigen areaal waarbinnen boeren ook nog wel van woonplaats konden veranderen en waar ook ruimte was om met vee te trekken van zomerweiden naar winterweiden. Tussen de verschillende bewoonde gebieden was nog voldoende ongebruikte, woeste grond. Vanaf de Karolingische periode beschouwde de keizer zich eigenaar van de grote, ongerepte en vrijwel onbewoonde gebieden op de centrale Veluwe. De Gelderse graven, later hertogen, werden beleend met deze domeingronden, die vaak weer tijdelijk of langdurig werden uitgegeven aan onderdanen, als onderleen. Binnen een feodaal stelsel kochten de keizer, hertogen en graven daarmee loyaliteit van hun onderdanen. In de 8 e en 9 e eeuw ontstond een trek naar de vochtige randen van de Veluwe: de Gelderse Vallei en de IJsselvallei. Deze ontwikkeling werd gestimuleerd en deels gestuurd door de bisschoppen van Utrecht en de graven van Gelderland. Bij het groeien van de bevolking werd de vrijheid om zich vrij te vestigen en te migreren langzamerhand beperkt en ontstond de noodzaak tot het afperken van woon- en leefgebieden. De gemeenschappen van boeren begonnen hun eigen ruimte in te nemen. Die leefgebieden gingen grenzen aan de leefgebieden van naburige groepen. De bewegings- en vestigingsvrijheid werd dus enerzijds beperkt door de graven, die hun rechten op de wildernis wilden laten gelden en anderzijds door naburige groepen. Uiteraard werd die vrijheid ook beperkt door de mogelijkheden die de bodem bood. Na 1300 ontstond zo, bij groeiende bevolkingsdruk, de tendens dat groepen boeren hun gebruiksrechten op de grond veilig wilden stellen. Zij waren daartoe min of meer gedwongen door de steeds geringere hoeveelheid grond die voor de landbouw ter beschikking was. Voor die extensieve landbouw waren grote gebieden nodig, die gebruikt werden als weidegrond. Deze boeren verenigden zich in marken of buurten. Door regels en rechten probeerden zij hun grondgebied naar buiten veilig te stellen en ook intern het gebruik te regelen. Het ligt voor de hand dat de eigenaars van de boerderijen, de eigengeërfden, in dit proces van regels maken de belangrijkste positie innamen. Langs de randen van de Veluwe waren door de ontginningsbeweging naar de natte zone s de meeste eigengeërfde boeren komen te wonen. In het centrum van de Veluwe bleef de bewoning beperkt tot kleine groepjes en hield de graaf de eigendomspositie van grote gebieden. Na 1300 kwamen door koop veel woeste gronden in bezit van de marken of buurten. De hertogen Reinald de I, II en III hadden door strijd met rivalen veel geld nodig. Delen van hun eigendom werden daarom wel verkocht. Daaronder waren grote bosgebieden als de Sijsselt, dat in 1427 werd afgesplitst van het Moftbos en ook het Rosendaelse Veld. De positie van de bezittingen in Rosendael 8 past in de hierboven geschetste ontwikkeling. Door voortdurend geldgebrek waren de Gelder se hertogen niet in staat om de Rosendaelse 14 Het Reemsterveld of Planken Wambuis

15 Marken op de Veluwe Legenda: groen: Wageningen Doorwerth Arnhem blauw: de Edese buurten of marken oranje: de Ginkel geel: de bezittingen van Rosendael (Ro),Terlet (Te), Deelen (De) en Reemst (Re) fig 2.1 Bezittingen van Rosendael op de zuid Veluwe. Bron: de basis van de kaart is ontleend aan Demoed, Mandegoed schandegoed. bezittingen te onderhouden en de schade die in de loop van de 14 e en 15 e eeuw door verwaarlozing was aangericht, te herstellen. Hertog Karel van Gelre verpandde in 1516 Rosendael met al zijn bezittingen aan Gerrit van Scherpenzeel, drost van de Veluwe, als dank voor de steun die hij van hem had ontvangen. In 1536 moest hertog Karel definitief vrede sluiten van keizer Karel V. Hij deed daarbij afstand van Rosendael en alle rechten daarop. De Rosendaelse bezittingen Rosendael was veel meer dan het grote kasteel. Bij Rosendael hoorden ook het Rosendaelse Veld, het Terletse Veld, het Deelense Veld, het Reemster Veld en tijdelijk ook het Ginkelse Veld. De Rosendaelse bezittingen schoven als een grote wig van oost naar west over de zuidveluwe. Aan de zuidkant van de wig lagen de dichter bewoonde gebieden van het Schependom Arnhem en van Doorwerth. Aan de noord kant van de wig lag het Aanstoterveld dat bij de buurt Otterlo hoorde, het Roekelse bos, dat onder de buurt Wekerom viel en de buurten Ede-Veldhuizen en die van Maanen. Bovendien had Rosendael nog verspreid liggende bezittingen elders op de Veluwe. Bovenstaande kaart geeft een deel van die bezittingen weer. (fig. 2.1) Soms worden de bezittingen Terlet, Deelen en het Reemsterveld wel als marken aangeduid. Formeel is dat niet juist: er zijn geen markeboeken bekend. Maar de wijze van grondgebruik van Terlet, Deelen en Reemst verschilde weinig met dat van Edese buurten en met de Ginkel. 9 Waarschijnlijk kunnen de Rosendaelse bezittingen en de Ginkel worden gezien als in oor Noot [9] De begrippen marke en buurt worden hier gemakshalve als synoniem gezien. Buurt werd het meest op de west Veluwe gebruikt. 15

16 Grensmarkeringen De grenzen van al die eenheden lagen rond 1500 wel zo ongeveer vast. Er waren geen mogelijkheden meer om de gronden die in gebruik waren bij de boeren, zonder meer uit te breiden. In de 17 e eeuw was het heel gebruikelijk om die eenheden veld te noemen. In deze periode zijn ook de eerste kaarten van de agrarisch-economische eenheden verschenen, waarop die grenzen zijn getekend. Vaak zijn die kaarten gemaakt naar aanleiding van grens geschillen met andere eenheden. Kaartenmaker Nicolaes van Geelkercken uit de 17 e eeuw speelde daarbij een belangrijke rol. 10 De kaarten van Van Geelkercken geven veel interessante informatie over de velden. De boerderijen, akkercomplexen met hun wallen, de heidevelden, waterplassen en het wegenpatroon waren op het moment dat de kaarten gemaakt werden natuurlijk niet nieuw. Ze zijn ontstaan in de voorafgaande jaren of, beter gezegd, eeuwen. fig 2.2 De oostgrens met het Deelensche veld in sprong grondheerlijke marken. Dat zijn marken waarin de enige eigengeërfde de grondheer was. De boeren van Terlet en Deelen waren pachters van Rosendael. De boeren van Reemst en Mossel werden dat in de 17 e eeuw Voor het uiteindelijk helder en zonder misverstanden markeren van de grenzen waren duidelijke veldkenmerken noodzakelijk. Dat markeren was belangrijk omdat de vrij beschikbare grond beperkt was geraakt. Daarvoor vielen de kaartenmakers terug op de kennis die de bewoners hadden van het veld. Prominente heuvels of heuvelruggen, dalen, meertjes bosjes, wegen, gaven in het lege landschap de grenzen aan. Het is frappant te zien hoe permanent die grenzen eeuwen lang zijn geweest. De nog vage grenzen uit de middeleeuwen werden door Van Geelkercken en zijn tijdgenoten vastgelegd. In de 18 e eeuw werden ze door kaartenmaker Berend Elshoff gekopieerd. Ze werden opnieuw gebruikt bij de verpondingskaarten uit het eind van die eeuw en uiteindelijk nog eens bij de kadastrale minuutplans in het begin van de 19 e eeuw. De huidige kadastrale kaart Otterlo sectie D, Reemst, waar het Planken Wambuis nu nog deel van uitmaakt gaat dus eeuwen terug. Alleen al daarom is het belangrijk om goed aandacht te schenken aan de grenzen van het Reemsterveld en proberen de resten van die markeringen in het veld op te sporen. Het zijn landschapselementen die niet alleen de grenzen 16 Het Reemsterveld of Planken Wambuis

17 van het oude bezit van Rosendael aangeven, maar nog veel meer de grenzen van de agrarisch-economische velden uit de late middeleeuwen. Eenheden die gebaseerd zijn op nog veel ouder agrarisch grondgebruik. De oostkant Aan de oostkant grenst het Reemsterveld aan het Deelense veld. (fig. 2.2) Er zijn een aantal opvallende zaken aan die oostgrens te ontdekken. Van noord naar zuid zien we op de detailkaart: de Westervles. Een waterplas, die ligt op de plaats waar nu het lage Veld ligt. Van Geelkercken heeft op plaatsen waar hij water aantrof dat met blauwe kleur aangegeven (zie ook fig 1.6.). Ook aan de zuidkant van de Comenij vond hij dat toen water, evenals op een van de grensmarkeringen van het Deelense veld, de Dornen Struykens vles, dicht bij de huidige Deelense Was; de Aartsberg. Het noordwestelijke markeringspunt van het Deelense Veld, midden in een zandverstuiving; de Comenij. De huidige Compagnieberg, een van de hoogste punten op de stuwwal van Oud Reemst; de weg van Reemst naar Deelen. Hier komen we later op terug; de weg van Harderwijk naar Arnhem. Hier komen we later op terug; Oud Reemst heette nog Reems. Rond Oud Reemst en op de huidige Deelense Start werden (eiken) struijken aangetroffen. Dit soort begroeiing kan erop duiden dat het landschap toen al overbegraasd was of dreigde te worden. > In het veld De Westervles lag ongeveer op de plaats waar momenteel de paddenpoel in het Lage Veld ligt. De Compagnieberg, ligt op het terrein van de Hoge Veluwe. De Aartsberg, ook op het terrein van de Hoge Veluwe. Het Papendal vormde een natuurlijke grens aan de zuidoostkant van het Reemsterveld. Het Schependom Arnhem liet er grenspalen op pollen plaatsen, die gedeeltelijk nog aanwezig zijn. fig 2.3 De zuidoost grens, Het Papendal, op de kaart van het Deelense Veld van Van Geelkercken uit Opvallend zijn een aantal natte plaatsen in of bij het dal, die nu nog te identificeren zijn. In het natte gedeelte bij de Goossenpol is nu de kruising van het zogenaamde Bommenlijntje met de Harderwijkerweg, die daar wat opgehoogd is. De duikers die daar in de Tweede Wereldoorlog zijn aangelegd liggen daar niet voor niets. > In het veld De grenspalen, waarvan sommige op pollen, in het Papendal. Deels zijn ze te vinden op het terrein van de Hoge Veluwe (de Vredepol, de Braspol), deels op terrein van s-kooningsjagt (de Goossenpol) en deels op terrein van rijkswaterstaat (de Bijssenpol). Zogenaamde tussenpollen zijn te vinden op terrein van Natuurmonumenten. De watervles ten noorden van de Dennenkamp, nu een poel. Noot [10] Van hem zijn een aantal kaarten bekend, die nuttige informatie over de vroeg-moderne tijd geven: - een kaart van het Deelensche veld uit 1629, gemaakt naar aanleiding van een grensgeschil met het schependom Arnhem; - een kaart uit Het Reemsterveld wordt daar genoemd Veld om Reems oft Rozendaalse Velt. De kaart toont het veld te midden van het Aanstoterveld, het Deelense Veld, het Doorwerthse Veld en het Ginkelse Veld; - een kaart uit 1653, het Deelense Veld. Op deze kaart wordt de boerderij Klein Terlet bij het Deelense Veld gerekend. 17

18 fig 2.4a Plaats van de poel ten noorden van de Dennenkamp in fig 2.4b Op een recente topografische kaart. De westkant Het Reemsterveld grenst, evenals het Renkumse veld, aan de oostgrens van het Ginkelse Veld. Er zijn enkele opvallende zaken te zien op de detailkaart (fig. 2.5): de Westerbergen zijn begroeid met struiken, waarschijnlijk hakhout; de Westerweg, de grensweg tussen het Reemsterveld en het Ginkelse veld. Nieuw Reemst. De akker is niet gesplitst, de Bisschopsweg naar Deventer. Hier komen we later op terug. het Oude Hout (t olde holt). Het Oude Hout strekt zich ten noorden van Nieuw Reemst (West Reems) uit tot op de Westerberg. de hoge stuifduinen ten westen van de akker van Nieuw Reemst zijn niet ingetekend. Misschien bestonden ze niet. Verder valt op dat het Ginkelse veld met struiken begroeid is. Die zijn ook te vinden in de zuidwesthoek van het Reemsterveld ten zuiden van de Arnhemse weg, de huidige Buunderkamp. De noordgrens In de noordwest hoek is in 1903 een gedeelte verkocht aan het ministerie van Oorlog. Er werd toen een schietterrein aangelegd, waarvan de kogelvangers nog te vinden zijn. Om die grens te markeren heeft het ministerie grenspalen aangebracht Op die plaats wordt de grens van het huidige Planken Wambuis gevormd door een dubbele rij Amerikaanse eiken. fig 2.5 Kaart van het Ginkelse Veld door Nicolaas van Geelkercken, Het Reemsterveld of Planken Wambuis

19 Dubbele beukenrij In de jaren 70 van de 19 e eeuw heeft de eigenaar van het Reemsterveld veel energie gestoken in het markeren van zijn bezit. Hij deed dat niet alleen uit zakelijke overwegingen. De periode dat de grens goed herkenbaar moest zijn voor de boeren en schaapherders was immers al voorbij. Het planten van beuken langs rechtgetrokken oude wegen en naast Hoog Buurlo de enige bekende plaats hier ook langs de grens gebeurde op meer plaatsen in die periode. De te verwachten houtopbrengsten zullen zeker een rol hebben gespeeld, maar zeker ook esthetische overwegingen. De dubbele beukensingel, die nog bestaat, is geplant in een verband van zeven Rijnlandse voeten in de rij en drie Rijnlandse voeten tussen de rijen. 11 Alleen aan de oost- en noordgrens, op het gebied dat nu aan de Hoge Veluwe behoort, werden geen beuken geplant. Waarschijnlijk was het stuifzand hier nog te actief en de grond te arm om beuken succesvol te planten. Op die plaatsen werden berken geplant. De resten daarvan, of van hun opvolgers, zijn ten noorden van de Compagnieberg en gedeeltelijk langs de noordgrens nog te zien. (fig. 2.6) Natuurlijk is een kaart van het hele Reemsterveld ook van belang. De genoemde kaart van 1632, van Van Geelkercken geeft wat minder details dan de kaarten van de buurgebieden. Deze kaart is afgebeeld in de inleiding. Het best is het Reemsterveld echter te zien op de kaart die Berend Elshoff maakte toen Torck in 1722 het gebied in zijn bezit had gekregen. Op deze kaart zijn ook de grensmarkeringen te zien die Torck op pollen liet aanleggen. > In het veld De grensstenen, uit het jaar van de verkoop van het driehoekje aan het Ministerie van Oorlog (1903). De dubbele rij Amerikaanse eiken. De dubbele beukenrij op de grens met het bosgebied van de gemeente Ede, de gemeente Doorwerth en de gemeente Arnhem. De plaats van de pollen op de uitloper van de Valenberg. 2.2 Verbindingen met omringend gebied Het Reemsterveld was en is geen eiland op de Veluwe. Grote en kleine verbindingswegen liepen langs en over het veld. Meestal werden ze gebruikt door voetgangers en ruiters, maar in de late middeleeuwen nam ook het transport met wagens en karren toe. De markteconomie met vraag en aanbod, ook van producten van grotere afstand, begon zich te ontwikkelen. Voor de zandverstuivingen ontstonden, zo rond 1300, was de Veluwe verkeersvriendelijk te noemen voor karren. 12 Stuifzanden kon de verbinding erg hinderen. Lastig waren de hellingen van de stuwwallen en de plaatsen waar dalen en beken doorkruist moesten worden. Volgens Heidinga was een heideveld gewoon berijdbaar. Dat moge zo zijn, maar het ligt wel voor de hand dat karren zoveel mogelijk gebruik maakten van bestaande sporen. Wanneer die teveel beschadigd raakten of te diep werden, moest een nieuw spoor gemaakt worden. We kunnen ons de grote doorgaande routes voorstellen als de aaneenschakeling van lokale afb 2.1 Grenspaal bij de oude Wekeromse weg, geplaatst door het Min. Van Oorlog in Noten [11] Mededeling van Bart Boers, voormalig medewerker van het Nationale Park de Hoge Veluwe. [12] Heidinga De Veluwe in de vroege middeleeuwen. p

20 wegen en paden. Degenen die grote afstanden wilden afleggen zullen zoveel mogelijk gebruik hebben gemaakt van die wegen en paden. Vanaf de 13 e eeuw en wellicht ook al eerder, was de Veluwe sterk ontbost geraakt. Op de grote kale vlakten waren oriëntatiepunten in het veld noodzakelijk, als er geen sporen van wegen te zien waren. Wegen en paden liepen over de eigendommen van kleine en grote grondbezitters. In feite was er een ongeschreven recht van overpad voor iedereen. Afgelegen dorpen en boerderijen stuurden de loop van de verbindingsroutes zodat reizigers die konden gebruiken om te rusten of te overnachten. De baronnen van Rosendael maakten hiervan gebruik door op strategische plaatsen herbergen te stichten en die te verpachten. Dorpen en grondeigenaars hadden voordeel bij de komst van reizigers. Producten en nieuws bereikten zo de bewoners. Dat ongeschreven recht van overpad duurde tot in het begin van de 20 e eeuw toen de grote grondeigenaren hun eigendommen begonnen af te sluiten en wegen aan het openbaar gebruik begonnen te onttrekken. Op de minuutplans van de kadastrale kaarten en op de wegenkaarten van de gemeente Ede is een wirwar van wegen en paden te zien. Andere zijn door de grondeigenaars gedurende de periode van de heideontginning rechtgetrokken en op standaardbreedtes gebracht en vaak van wallen voorzien, zodat ze een functie in de bebossing konden hebben. De lange rechte lanen op het Planken Wambuis zijn in oorsprong, voor 1850, alle min of meer kronkelende verbindingswegen geweest. We kunnen op het Reemsterveld een aantal wegen onderscheiden. Om te beginnen de kleine lokale wegen meer paden, dan de interlokale wegen en tenslotte de grote handelsen postwegen. Beschrijving van de wegen 1. De weg van Mossel naar de Ginkel De weg is voor het eerst vermeld op kaart van Van Geelkercken in Hij loopt via de Hinekamp langs de oostzijde van Ginkel en sluit aan op een weg van Ginkel naar Renkum. Deze lokale weg is momenteel nog geheel intact en is de enige weg van Mossel naar de Hindekamp (de naam is een verbastering van Hinnekamp of Hennekamp). Dit gebied was in 1850 vanaf de grens met het Reemsterveld beplant met dennen. Van die grens tot aan Mossel was het gebied nog vrijwel onbebost. Het is nog goed te zien dat de weg daar doorheen liep. Noot [13] Woud, Auke van de Een nieuwe wereld. Het ontstaan van het moderne Nederland. Amsterdam p In de 19 e eeuw werd er steeds meer door de landelijke, provinciale en gemeentelijke overheid gestuurd en gestandaardiseerd. Na 1850 waren gemeenten verplicht een overzicht te maken van alle wegen die op hun grondgebied te vinden waren met de eigenaars en nog belangrijker, degenen die voor het onderhoud verantwoordelijk waren. De wegen die in die leggers als publiek domein werden aangeduid, werden dat definitief wanneer er door de eigenaars geen bezwaar werd aangetekend. 13 Dat gebeurde weinig omdat men belang had bij passerend verkeer. Over het Reemsterveld lopen zo nog steeds een aantal openbare wegen. Een deel van die wegen is tot kunstweg verheven: dat wil zeggen dat ze op een of andere wijze verhard werden. Dat zijn uiteraard de belangrijkste en meest gebruikte routes. De wegen die niet voor verharding in aanmerking kwamen, werden steeds minder gebruikt en zijn voor een deel verdwenen, overgroeid of onder gestoven. > In het veld De weg is geheel te zien. 2. De weg van Otterlo naar Mossel Deze lokale weg, het Mosselse Pad, is voor het eerst vermeld in 1722 op de kaart van Elshoff. Hij loopt in een slingerlijn van Mossel naar Aenstoot of Otterlo en kruist ten westen van t Heikenbosje de grens van het Reemsterveld. De weg volgt de huidige Mosselse weg om bij het Mosselse pad ongeveer via het huidige fietspad juist ten westen van het Mosselse zand het Rozeboomswegje te kruisen. Vervolgens loopt hij door langs het westen van de renbaan en daarna uiteraard naar het centrum van Otterlo, de kerk. Het tracé van het pad is waarschijnlijk niet steeds hetzelfde geweest, maar zocht zich een weg langs en gedeeltelijk door het Mosselse zand. Waarschijnlijk is de weg na 1872 langs het aangelegde dennenbos gaan lopen. Voor die tijd volgde het een pad dat nu in het bos ligt. 20 Het Reemsterveld of Planken Wambuis

21 fig 2.6 Het Reemsterveld door Berend Elshoff in afb 2.2 Dubbele beukenrij aan de noordgrens bij Mossel. afb 2.4 Verhoging in het Mosselse Pad. afb 2.3 Plaats van een pol op de uitloper van de Valenberg. afb 2.5 Oude Wekeromse weg ten noorden van Nieuw Reemst. De weg is hier bijna een holle weg te noemen. 21

22 Noot [14] Gemeentearchief Ede inv. nr. GAE 2252B. > In het veld De weg is goed te zien. Interessant is de verhoging in de weg ten noordoosten van Mossel. Hier is waarschijnlijk te zien dat de gemeente Ede haar taak als wegbeheerder serieus nam door de weg in een laag gedeelte over een verhoogd wallichaam te laten lopen De weg van Nieuw Reemst naar de Pampel Deze lokale weg heeft geen naam, maar slingert zich door het westelijke deel van het Oude Hout naar het noorden door een (vermoedelijk) dennenbos en valt ongeveer 100 m ten westen van de Harderwijker weg samen met de weg van Mossel naar de Pampel. De weg is nog niet op de kaarten van De Man te zien. Hij wordt voor het eerst op de TMK getekend en zal dus ergens tussen 1810 en 1850 ontstaan zijn. Voor die tijd ging men van Nieuw Reemst naar de Pampel via Mossel of zelfs via het Rozeboomswegje. Het Lage Veld was lang niet altijd gemakkelijk te doorkruisen. Pas nadat de aanleg van bossen in dat gebied begonnen was, had het zin in het gebied een weg te zoeken. Voor die tijd was het Lage Veld het gebied van schapen en ander vee. > In het veld Ten noorden van het Oude Hout is de weg goed te volgen langs de wal en door een verstoven gebied. Bij het lage Veld is een gedeelte verloren geraakt. 4. De lokale weg van Deelen naar Renkum Het tracé volgde vrijwel het tracé van de huidige Oud Reemsterlaan, dat in 1850 al was rechtgetrokken en beplant met aan weerszijden beuken. De weg kruiste de zuidgrens ongeveer op de plaats van het huidige nieuwe ecoduct. Vandaar is de richting niet helemaal duidelijk. De meest waarschijnlijke route loopt dwars over de Reijers- Camp, ongeveer langs de huidige Sinderhoeve, om ten westen van het terrein van de Gelderse Roos de Doorwerthsche heide over te steken. > In het veld Te volgen tot aan het Thijsse-ecoduct. 5. De lokale weg van Wekerom naar Arnhem De weg lijkt wat onbetekenend, maar het was een lange route die eigenlijk al in Amersfoort begon. Hij kwam het Reemsterveld binnen via de huidige Planken Wambuisweg en volgt die huidige weg tot de Kelderbergen. Na de Kelderbergen werd een iets westelijker tracé gevolgd. Op de heide is het spoor te volgen naast een klein walletje. Vervolgens het dennenbos in ten noorden van Nieuw Reemst, waar het een nauwe slenk volgt. De doorsteek bij de noordelijke wal van Nieuw Reemst is weer goed te volgen. Vandaar een klein stukje in de richting van de Nieuw Reemsterlaan, maar al spoedig in zuidoostelijke richting de Puthei op. Aan de zuidelijke rand van de Puthei is nog goed te zien waar de weg door een zandduin heen ging. Op de Puthei zelf heeft veel verstuiving plaatsgevonden en is de weg moeilijker te volgen. Vanaf de Puthei tot de Oud Reemsterlaan en vandaar tot aan de grens van het Reemsterveld, waar het Papendal wordt doorkruist, volgt het een nu nog bestaand pad, dat bij het aanleggen van de bossen recht is getrokken. Een kleine poel ten noorden van de Dennenkamp vormde lang een oriëntatiepunt voor een kruising met een pad uit noordelijke richting. (fig. 2.4) Aan de overzijde van de grens, op terrein van de gemeente Arnhem, is nog te zien hoe daar aan weerszijden van de weg een beplanting van eiken was. > In het veld Goed te zien, behalve op de Puthei. Daar is het trace weggestoven van de grens met het Oude Hout tot aan de kruising met de koningsweg. 6. De handelsroute van de Ginkel naar Deventer of Doesburg Van de Ginkel tot Terlet volgden beide routes waarschijnlijk hetzelfde tracé. De laatste, de route van Ginkel naar Doesburg staat ook wel bekend als een hessenweg. Op de kaart van Elshoff uit 1722 wordt hij ook zo genoemd. De naam hessenweg alleen al geeft aanleiding tot mythische verhalen, maar die zijn hier niet aan de orde. Hier is het belangrijk om vast te stellen wat er nog van deze oude handelsroute in het veld te zien is. Het laatste gedeelte van het tracé voert van Terlet op Deelen en daarna naar Oud Reemst, Nieuw Reemst en tenslotte de Ginkel, vanwaar 22 Het Reemsterveld of Planken Wambuis

23 fig 2.7 Overzicht van de beuken, eiken en berken. fig 2.8 Overzicht van wegen en paden op het Reemsterveld. 23

24 Noten [15] Nooren, M.J., Over het verleden van de Hoge Veluwe. p. 53. Nooren schrijft dat de weg via de Companieberg gaat, maar dat is niet het geval. [16] Derks, Gerard, Oude Handelswegen op de Veluwe. Hierin wordt gesproken over een landbouwer uit Reemst. Bedoeld is de eigenaar. [17] Nooren, M.J., Het verleden van de houtwallen in het Nationale Park de Hoge Veluwe. p. 12. de route verder ging naar Amersfoort. Dat is een iets andere route dan de oude handelsweg naar Deventer, maar het is bekend en ook begrijpelijk dat de routes niet altijd precies hetzelfde tracé vormden. Dan kon ook niet omdat wegen soms onbruikbaar werden door allerlei omstandigheden, bijvoorbeeld door teveel verkeer. Er werd dan een nieuw tracé gemaakt, vlak daarbij. De handelsroute waarvan het laatste stuk deel uitmaakte van een hessenweg, is op meerdere kaarten te vinden. We stellen hier alleen het gedeelte van Deelen naar de Ginkel aan de orde. De route is in het veld niet zonder meer te herkennen, maar de combinatie van historisch kaartmateriaal en de hoogtekaart geeft heel aardige opties. De meest waarschijnlijke wordt hieronder gepresenteerd. Tussen Deelen en de grens met het Reemsterveld was in 1900 nog een weg te volgen, waarvan alleen het laatste gedeelte verdwenen was. Dat gedeelte door de Deelense Start, nu ten zuiden van de huidige Karitzkyweg en de gemeentegrens met Arnhem, heeft, na het midden van de 19 e eeuw nog, sterk te lijden gehad van verstuiving. Ongeveer 200 meter ten noorden van de gemeentegrens tussen Ede en Arnhem kwam de weg op het Reemsterveld uit. In 1629 kruiste volgens de kaart van Van Geelkercken ongeveer hier de Kroatenpas de grens en in 1653 zag Van Geelkercken daar een oude pol. Het was dus een markant punt. Van de naam Kroatenpas wordt algemeen aangenomen dat hij verwijst naar de route die plunderende huursoldaten van graaf Hendrik van den Bergh in 1628 langs de oude handelsroute volgden. Als dat waar is, zijn de kaartenmakers er snel bij geweest. De naam Compagnieberg zou dan ook verwijzen naar deze soldaten. De oudste vermelding van die heuvel is uit 1632, ook door Van Geelkercken. De heuvel heet dan Komenee. Wellicht is Compagnie een verbastering van Komenee, waarvan de betekenis niet meer begrepen werd. Op dit zelfde punt ziet Elshoff in 1722 daar ook weer een oude pol en hij noemt de weg die hij daar tekent: Hesseweg. In het noorden was de Compagnieberg te zien. 15 We mogen aannemen dat die hessenweg over de Kroatenpas liep. Deze weg gaat verder naar het westen en passeert Oud Reemst aan de zuidkant. In 1727 was er een conflict tussen de voerlui met hun Hessenkarren enerzijds en Lubbert Adolf Torck van Rosendael, juist eigenaar van het oostelijk erf geworden en burgemeester van Eck van Arnhem, eigenaar van het westelijk erf van Oud Reemst, anderzijds. 16 Torck en Van Eck hebben er bezwaar tegen dat de hessenkarren een breed spoor trekken en de houtgewassen beschadigen. Zij willen een route van 10 tot 15 roeden breed (38 tot 52 m) uitzetten waarbinnen de voerlieden moeten blijven. Nooren acht het mogelijk dat de wallen die bij Oud Reemst zijn aangelegd en waarvan het bestek bewaard is gebleven, te maken hebben met de uitgezette route. 17 Dat zou goed zo kunnen zijn. Van Oud Reemst ging de hessenweg verder langs de huidige Oud Reemsterlaan om ten zuiden van Nieuw Reemst de grens van het veld te passeren in de richting van de Ginkel. In 1850 was het tracé van de Oud Reemsterlaan nog niet rechtgetrokken en met beuken beplant. Het bochtige tracé van Nieuw Reemst naar de Ginkel liep mogelijk door een slenk die op de hoogtekaart goed te zien is. (fig. 2.10) Dit tracé is ook te zien op de kaart, die Van Geelkercken in 1653 van het Ginkelse veld maakte. Zie ook fig Een lang verhaal om aannemelijk te maken dat de hessenweg over het Planken Wambuis liep van Oud Reemst naar Nieuw Reemst. Dit lange verhaal kan niet verhullen dat er nog meer details gevonden kunnen en moeten worden. > In het veld De weg is waarschijnlijk te zien van Oud Reemst tot bij de grens van het Reemsterveld bij Nieuw Reemst. Daarna loopt hij door een slenk naar de Ginkel. Het laatste gedeelte loopt samen met de koningsweg. Van Oud Reemst richting Deelen is van de weg niets meer te zien. Dit gebied is sterk uitgestoven. 7. De handelsroute van Harderwijk naar Arnhem Deze noord-zuid lopende hanzeweg was een belangrijke verbinding tussen de belangrijkste steden op de Veluwe in de middeleeuwen. De westelijke route passeerde in het noorden de grens bij de zogenaamde Quapoort, een benaming die op meerdere historische kaarten voorkomt. Het oostelijke tracé liep aan de oostkant van de forten van het Otterlose Bosch over hoge grond. 24 Het Reemsterveld of Planken Wambuis