Samenvatting door een scholier woorden 20 mei keer beoordeeld. Arbeidsmarkt. Hoofdstuk 1. De arbeidsmarkt op. Het aanbod van arbeid

Transcriptie

1 Samenvatting door een scholier woorden 20 mei keer beoordeeld Vak Methode Economie Centraal examen Arbeidsmarkt. Hoofdstuk 1. De arbeidsmarkt op. Het aanbod van arbeid Het aanbod van arbeid bestaat uit alle mensen tussen de 15 en 65 die willen, kunnen en mogen werken. Een ander woord voor arbeid is de beroepsbevolking. Het aanbod van arbeid omvat de werknemers en de zelfstandigen. Je bent pas officieel werkloos als je staat ingeschreven bij een centrum voor Werk en Inkomen (CWI). Het percentage wat tot de beroepsbevolking behoort noemt men het deelnemerspercentage of wel de participatiegraad. Het deelnemerspercentage bereken je: Deelnemerspercentage = Beroepsbevolking x 100% Beroepsgeschikte bevolking Demografische groei: De beroepsbevolking in Nederland groeit elk jaar. Een demografische factor is dat er steeds meer mensen in Nederland komen en dat het arbeidsaanbod groeit. Maatschappelijke opvattingen spelen ook een belangrijke rol bij de verandering van de beroepsbevolking. Een verklaring voor de groei is de grotere deelname van vrouwen in het arbeidsproces. Twee oorzaken hiervan zijn dat steeds meer jonge vrouwen gaan weken en steeds meer oudere vrouwen gaan opnieuw een baan zoeken; herintreders. Nu is het ook normaal dat vrouwen betaald werk verrichten. Aanzuigeffect: de arbeidsmarkt zuigt aanbod van arbeid. Als het goed gaat met de economie en er veel werk is zullen mensen die zichzelf vroeger kansloos achtten en niet tot de beroepsbevolking gerekend werden een poging wagen zich aanbieden op de arbeidsmarkt. Ontmoedigingseffect: Het aanbod van arbeid loopt terug. Mensen die zich in tijden van economische teruggang niet aanbieden terwijl ze eigenlijk wel zouden willen werken. Het feit dat ze een erg kleine kans hebben een baan te vinden zorgt ervoor dat ze zich niet inschrijven. Het arbeidsaanbod wordt beïnvloedt door de organisatie van het arbeidsproces. Door betere kinderopvang en betere mogelijkheden door deeltijdwerk, is de opvoeding van kinderen beter te combineren met betaald werk. Pagina 1 van 48

2 De vraag naar arbeid Werkgevers hebben arbeidskracht nodig: zij vragen werknemers. De totale vraag naar arbeid bestaat uit werknemers, zelfstandigen en de openstaande vacatures. De vraag naar arbeid wordt beïnvloed door de stand van de techniek. Enerzijds betekenen technische ontwikkelingen dat een deel van de arbeid die nodig is voor de productie wordt vervangen door machines. Anderzijds hebben de technische ontwikkelingen tot gevolg dat er nieuwe goederen en diensten worden geproduceerd en dat de vraag naar arbeid daardoor juist toeneemt. Ook de loonkosten zijn dan invloed op de vraag naar arbeid. De arbeidsmarkt Een banenmarkt is een voorbeeld van concrete arbeid : een plek waar vragers naar en aanbieders van een bepaald product elkaar ontmoeten. De arbeidsmarkt in Nederland is een voorbeeld van een abstracte markt : het geheel van vraag een aanbod zonder dat er een plaats is waar de vragers en aanbieders elkaar ook echt ontmoeten. Op de arbeidsmarkt komen vraag naar arbeid en aanbod van arbeid samen. Hierdoor wordt bepaald hoeveel mensen daadwerkelijk arbeid verrichten : werkgelegenheid : bestaat uit alle werknemers en zelfstandigen bij elkaar opgeteld. Een arbeidsjaar wordt een volledige baan genoemd. De meeste volledige banen zijn 38 uur per week. Het aantal werknemers en zelfstandigen in personen is groter dan dit aantal in arbeidsjaren, omdat veel mensen hun arbeidskracht in deeltijd aanbieden. Er zijn dan meerdere personen nodig om een volledige baan te vullen. Als de vraag naar arbeid groter is dan het aanbod dan spreken we van een krappe arbeidsmarkt. Het loon zal stijgen. Wanneer vraag kleiner is dan het aanbos spreken we van een ruime arbeidsmarkt. Het loon zal dan dalen. Er is geen sprake van 1 arbeidsmarkt, maar van verschillende deelmarkten; loodgieters, onderwijzers. Arbeidsmarkt in de praktijk Werkeloosheid wordt nog altijd gezien als een maatschappelijk probleem. Het kan uitmaken tot welke bevolkingsgroep je behoort. Vrouwen en allochtonen hebben nog altijd minder kans op succes op de arbeidsmarkt dan mannen. Volgens veel mensen is dit voor een deel te wijten aan discriminatie op de arbeidsmarkt. Hoofdstuk 2. Loondienst of zelfstandig. De ene baas is de andere niet Het merendeel van de mensen die werken zijn in loondienst bij een bedrijf of bij de overheid. Een vereniging is een rechtsvorm; een vereniging is een organisatievorm die de wet voorkomt. De wet Pagina 2 van 48

3 stelt bepaalde eisen aan elke verenging. Zo n eis is bijvoorbeeld dat een vereniging altijd een bestuur moet hebben. Bij het beginnen van een bedrijf moet je een bepaalde ondernemingsvorm kiezen: de rechtsvorm van een onderneming. De vier belangrijkste ondernemingsvormen zijn: eenmanszaak, vennootschap onder firma (VOF), besloten vennootschap (BV) en naamloze vennootschap (NV). De eenmanszaak - Vaak kleine bedrijven, hoeft niet. - 1 eigenaar. - Privé aansprakelijk voor eventuele schulden. - Mogen jou persoonlijke bezittingen verkopen. - Eenvoudige manier waarop je een bedrijf kunt beginnen. - Hele winst in voor jezelf. De vennootschap onder firma (VOF) - Meerdere eigenaren. - Werk beter verdelen. - Meer overleggen en meer ruzie krijgen. - De eigenaren zijn privé aansprakelijk voor de schulden. - Mogelijkheden om geld te lenen. De besloten vennootschap - Scheiding tussen de leiding en de personen die eigenaar zijn. - Rechtspersonen; juridisch zelfstandig. - Bedrijk afzonderlijk voor de rechter slepen. - Eigenaren niet met privé-vermogen aansprakelijk voor de schulden. - Eigenaren zijn aandeelhouders. - Als aandeelhouder ontvang je een deel van de winst: het dividend. - Aandelen op naam. - In handen van 1 of enkele directeuren-grootaandeelhouders (dga s). - Degene die het meeste geld heeft ingelegd, het grootste deel van de aandelen heeft, ontvangt het grootste deel van de winst. De naamloze vennootschap - Scheiding tussen de leiding en de personen die eigenaar zijn. - Rechtspersoon; juridisch zelfstandig. - Eigenaren niet met privé-vermogen aansprakelijk voor schulden. - Eigenaren zijn aandeelhouders. Deel van de winst. - Aandelen niet op naam en vrij verhandelbaar. - Grote bedrijven zoals Shell, ABN AMRO zijn NV s. - Aandeelhouders zijn de eigenaren. - De meesten bemoeien zich nauwelijks met het bedrijf. De arbeidsovereenkomst Werkgevers en werknemers moeten altijd een arbeidsovereenkomst opstellen. Pagina 3 van 48

4 Arbeidsovereenkomst is een overeenkomst tussen werkgever en werknemer. In een arbeidsovereenkomst worden arbeidsvoorwaarden zwart op wit vastgelegd, zodat er later geen onduidelijkheid over kan ontstaan. In een individuele arbeidsovereenkomst worden het loon en de arbeidstijd vastgelegd. Voor het overige wordt verwezen naar de Collectieve arbeidsovereenkomst (CAO). In de CAO staan de rechten en plichten van de werkgevers en de werknemers zwart op wit. In de CAO worden zaken geregeld zoals vakantie, pensioen, overuren en de data van loonsverhoging. Sommige bedrijven hebben een eigen CAO. Een bedrijfstak omvat alle bedrijven die zich bezighouden met een zelfde soort productie. Een voorbeeld : alle bouwbedrijven. Werknemers en werkgevers onderhandelen over de CAO. Namens de werknemers onderhandelen de vakbonden. Vakbonden noemen we ook wel werkgeversbonden of vakverenigingen. Namens de werkgevers onderhandelen de werkgeversbonden of het bedrijf. Werknemers in een bedrijfstak kunnen lid worden van een vakbond. In Nederland zijn alle werkgevers georganiseerd. De organisatiegraad van de werknemers ligt laag (Percentage van werknemers die is aangesloten bij een erkende vakbond). In een individuele arbeidsovereenkomst en een Collectieve Arbeidsovereenkomst maken werkgevers en werknemers afspraken over arbeidsvoorwaarden. Primaire arbeidsvoorwaarden: loon en de normale arbeidstijd. Secundaire arbeidsvoorwaarden: vakantieregelingen, duur van de pauze, scholing, kinderopvang. Sommige secundaire arbeidsvoorwaarden zijn bij de CAO geregeld. Andere, zoals een auto van de zaak, worden meestal in de individuele arbeidsovereenkomst geregeld. Het centraal akkoord Rijksbegroting: overzicht van inkomsten en uitgaven van de overheid. Miljoenennota: soort samenvatting van de Rijksbegroting. Als de rijksbegroting bekend is, gaan de werknemers en werkgevers overleggen over de arbeidsvoorwaarden. Alle bonden hebben zich verenigd in vakcentrales en werkgeverscentrales. Werkgeverscentrale is bijvoorbeeld FNV. Ook heb je ABVA-KABO, CNV, MHP, VNO-NCW. De vertegenwoordigers van de centrales overleggen samen in de Stichting van de Arbeid. In plaats van werkgevers en werknemers gebruiken we vaak de term sociale partners. Het overleg van de vertegenwoordigers van werknemers en werkgevers noemen we ook wel centraal overleg. Centraal overleg wordt gevoerd door de centrale van werkgevers- en werknemersorganisaties over de hoofdlijnen van de arbeidsvoorwaarden. CAO Algemeen Verbindend Verklaren (AVV): de Cao geldt dan voor alle bedrijven in de bedrijfstak, dus ook voor bedrijven die geen lid zijn van de werkgeversbond. Pagina 4 van 48

5 Hoofdstuk 3. De strijd om de poen. Loon in de ogen van de werknemers Inflatie: Stijging van het algemeen prijspeil. Prijscompensatie: Een loonstijging die bedoeld is om het effect van inflatie teniet te doen. Prijscompensatie is een loonstijging die procentueel gelijk si aan inflatie. De stijging van de productie is de gemiddelde productie per werknemers per gewerkte tijdseenheid. Arbeidsverdeling is het verdelen van het productieproces in onderdelen. Een stijging van de arbeidsproductiviteit betekent dat een werknemer per uur meer produceert. De gemiddelde landelijke stijging van de arbeidsproductiviteit wordt als uitgangspunt genomen. In de quartaire sector (niet commerciële dienstverlening, onderwijs, zorgsector.) zijn mogelijkheden om de arbeidsproductiviteit te vergroten veel kleiner dan in de primaire sector (landbouw), de secundaire sector (industrie) en de tertiaire sector (commerciële dienstverlening). In de laatste sectoren kun je gemakkelijk automatiseren en mechaniseren. De prijscompensatie houdt de koopkracht op peil. Incidentele loonstijgingen zijn bijvoorbeeld loonstijgingen door promotie. Prijscompensatie en initiële loonstijging worden afgesproken in de CAO. Incidentele loonstijging is niet voor iedereen gelijk Mechanisering en automatisering hebben tot gevolg dat de arbeidsproductiviteit stijgt Arbeidsverdeling en specialisatie hebben tot gevolg dat de arbeidsproductiviteit stijgt Scholing heeft tot gevolg dat de arbeidsproductiviteit stijgt. Loon in de ogen van de werkgevers Een stijging van de loonkosten kan verschillende reacties uitlokken van bedrijven. - Prijzen verhogen. - Minder ruimte voor deze bedrijven om uit te breiden. - Productie verplaatsen naar de lagelonenlanden. - Mensen vervangen door machines. De concurrentie positie van het Nederlandse bedrijfsleven ten opzicht te van het buitenland verslechterd. Loon: Kosten of koopkracht? Een van de eisen die vakbonden stellen is een verhoging van het loon. Daarnaast strijden ze ook voor voldoende werkgelegenheid. Aan het loon zitten twee kanten: 1. Het loon is een kostenpost voor bedrijven. Hogere loonkosten per product kunnen ertoe leiden dat de werkgelegenheid bij bedrijven daalt. - Bedrijven gaan arbeid vervangen door kapitaalgoederen. - Hogere loonkosten kunnen ertoe leiden dat bedrijven hun productie naar het buitenland verplaatsen. - Hogere loonkosten kunnen tot een prijsstijging leiden. Pagina 5 van 48

6 2. Het loon is ook een koopkrachtbron. Hogere lonen kunnen ertoe leiden dat de koopkracht van de werknemers stijgt. Als werknemers meer gaan kopen, stijgt de afzet van de bedrijven. Bedrijven gaan meer produceren, waardoor de werkgelegenheid stijgt. Hoofdstuk 4. Wie doet het werk? Werkgelegenheid in Nederland Primaire sector Secundaire sector Tertiaire sector Quartaire sector Landbouw, jacht, bosbouw, visserij. Nijverheid (industrie, bouwnijverheid e.d.). Commerciële dienstverlening. Overige dienstverlening. Verschuivingen in de werkgelegenheid Productie = Werkgelegenheid x arbeidsproductiviteit. Werkgelegenheid = Productie Arbeidsproductiviteit Arbeidsproductiviteit = Productie Werkgelegenheid Momenteel is in Nederland zo n 3% van de beroepsbevolking werkzaam in de landbouw. Door de sterk stijgende arbeidsproductiviteit zijn er steeds minder mensen nodig voor dezelfde hoeveelheid voedsel. Door een stijging in de arbeidsproductiviteit kan dus de welvaart stijgen: met evenveel mensen kun je meer produceren. Mens en machine Investeren is het kopen van kapitaalgoederen (machines, gebouwen, transportmiddelen) door bedrijven. Kapitaalgoederen noemen we ook wel kapitaal. Als een gezin goederen of diensten koopt noemen we dit consumeren. Door een analyse van de kosten van verschillende productiemethoden, kan een bedrijf nagaan welke productiemethode de minste kosten en dus de meeste winst oplevert. Wordt bij de productie meer arbeid ten opzichte van machines ingeschakeld, dan wordt de productie arbeidsintensiever. Worden de werknemers vervangen door machines, dan wordt de productie kapitaalintensiever. Arbeidsproductiviteit is gestegen: er zijn minder werknemers nodig voor dezelfde productie. Diepte-investering: een arbeidsbesparende investering die tot gevolg heeft dat de arbeidsproductiviteit stijgt. Vb. is de aanschaf van een volautomatisch assemblagesysteem voor auto-onderdelen. Breedte-investering is wanneer een bedrijf kapitaalgoederen koopt die gelijk zijn aan de kapitaalgoederen die het al had. De arbeidsproductiviteit blijft gelijk. Vervangen van oude machines of uitbreiding van het machinepark. Pagina 6 van 48

7 Bij een breedte-investering blijft de verhouding tussen machines en arbeiders gelijk dus het blijft net zo kapitaalintensief en arbeidsintensief als het was. Hogere lonen kunnen leiden tot vervanging van arbeid door machines en daarmee tot werkeloosheid. Hier of daar Er zijn twee manieren waarop productie naar het buitenland verplaatste kan worden: 1. Sluiten van een vestiging in Nederland en gelijktijdig openen van een vergelijkbare vestiging in bijvoorbeeld Indonesië. 2. Bedrijven in Nederland worden weggeconcurreerd door bedrijven uit lagelonenlanden. Het verplaatsen van productie naar het buitenland hangt samen met de concurrentiepositie van een land ten opzichte van het buitenland. Concurrentiepositie: Het vermogen om beter en/ of goedkoper te kunnen produceren dan concurrenten. Het belangrijkste wapen in de concurrentiestrijd is de prijs. Minder belangrijke factoren zijn kwaliteit en infrastructuur. Hoge lonen, meer bestedingen De hoeveelheid goederen die bedrijven in een land verkopen, hangt af van de totale vraag naar goederen en diensten in een land. Als arbeiders een loonstijging krijgen kunne we meer kopen. Hierdoor stijgt de totale vraag naar de goederen en diensten in een land: de consumptie stijgt. Hoofdstuk 5. Werkeloosheid Werkloosheid gemeten Als je werkeloosheid wilt meten moet je precies afspreken wie je wel en niet meetelt. Werkeloosheid (definitie van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid): Werkloos zijn mensen van 16 tot en met 64 jaar, die niet of minder dan 12 uur per week werken, en die werk zoeken voor minstens 12 uur per week, en die staan ingeschreven bij een Centrum voor Werk en Inkomen, en die binnen twee weken aan de slag kunnen als er een geschikte baan voor ze is. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) publiceert ook de cijfers over de werkloze beroepsbevolking. Zij hebben als definitie: - Personen van 15 tot en met 64 jaar, die verklaren tenminste 12 uur per week te willen werken, en die daarvoor beschikbaar zijn, en die activiteiten ontplooien om werk voor tenminste 12 uur per week te vinden. Er zijn ook mensen die wel zouden willen werken, maar niet staan ingeschreven bij een CWI, dat zijn de verborgen werklozen. Je hebt ook verborgen werkgelegenheid, zoals zwart werken of vrijwilligerswerk. Oorzaken van werkloosheid Pagina 7 van 48

8 Frictiewerkeloosheid: Werkloosheid die ontstaan omdat het tijd kost voor een werknemer om een baan te vinden. Seizoenswerkeloosheid: Dit ontstaat omdat bepaalde bedrijven vooral in bepaalde seizoenen produceren. Kwalitatieve structuurloosheid: is dat er andere soorten arbeid gevraagd worden dan er aangeboden worden. Vraag en aanbod op de arbeidsmarkt sluiten niet op elkaar aan. Kwantitatieve structuurloosheid: Er zijn te weinig kapitaalgoederen ten opzichte van de aangeboden hoeveelheid arbeid. Het tekort aan machines betekent dat de productiefactor arbeid niet volledig benut kan worden, terwijl tegelijkertijd de productiefactor kapitaal al volledig benut is. Oorzaken: - Er verdwijnen arbeidsplaatsen omdat werknemers worden vervangen door machines. - Er verdwijnen arbeidsplaatsen door reorganisaties in bedrijven die efficiënter willen werken. - Er verdwijnen arbeidsplaatsen omdat bedrijven hun productiecapaciteit verplaatsen naar het buitenland. - Er verdwijnen arbeidsplaatsen omdat de winsten van bedrijven zijn ingezakt. - Er verdwijnen arbeidsplaatsen omdat het product niet meer verkocht wordt. - Er verdwijnen arbeidsplaatsen omdat sommige producten te duur zijn, bijv, je schoenen laten poetsen op straat, kledingreparaties. Conjunctuurwerkloosheid: De productiecapaciteit is de maximaal mogelijke productie in een bepaalde periode. Het geeft aan hoeveel een bedrijf of een heel lang maximaal kan produceren in een bepaalde periode. De bezettingsgraad bereken je als volgt: Bezettingsgraad = Werkelijke productie Productiecapaciteit x 100% Wanneer de bestedingen laag zijn in relatie tot de productiecapaciteit wordt er weinig geproduceerd en worden er menden ontslagen: conjuncturele werkeloosheid. Economisch gezegd: conjuncturele werkloosheid wordt veroorzaakt doordat de effectieve vraag kleiner is dan de productiecapaciteit. Het bestrijden van werkloosheid Ten eerste betekent werkloosheid dat mensen een gebrek aan inkomen hebben. Dit leidt in de meeste gevallen tot financiële afhankelijkheid van een uitkeringsinstantie of van een partner. Ten tweede is werken voor veel mensen een belangrijke invulling van hun leven als het gaat om sociale contacten en erkenning krijgen voor je capaciteiten. De overheid heeft als doel de werkloosheid tot een minimum te beperken. Maatregelen tegen conjunctuurwerkloosheid: - Conjunctuurwerkloosheid wordt veroorzaakt doordat er te weinig wordt besteed. - Het verschijnsel conjunctuurwerkloosheid is gesignaleerd door J.M. Keynes. - Hij zag hoe een stijgende werkloosheid ertoe leidde dat mensen minder geld te besteden hadden. Hierdoor daalde de effectieve vraag, waardoor steeds meer bedrijven in de problemen kwamen. Dit leidde weer tot werkloosheid en tot verdere daling van de effectieve vraag. - Keynes was van mening dat de overheid dit proces moest stoppen. Pagina 8 van 48

9 - Allereerst meer gaan besteden: aanleg van wegen, bouwen van scholen. Hierdoor stijgt de afzet van productie en de werkgelegenheid stijgt dan. - Als tweede het verlagen van de belastingen of het verstrekken van subsidies. Als belastingen omlaag gaan houden mensen meer geld over. Kunnen dan meer besteden, dan stijgt de effectieve vraag, waardoor de productie en de werkgelegenheid stijgt. - Als bedrijven meer investeren, stijgt ook weer de effectieve vraag, de productie en de werkgelegenheid. Maatregelen tegen kwalitatieve structuurloosheid: - De Centra voor Werk en Inkomen hebben tegenwoordig allerlei omscholingsprojecten voor mensen die langere tijd werkloos zijn. - Met verhuissubsidies en reiskostenvergoedingen proberen om werklozen uit de ene regio aan een baan te helen in een ander regio, waar wel werk is. - Andere maatregel is het verstrekken van subsidies aan bedrijven die langdurig werklozen in dienst nemen. - Het kan bestreden worden door de arbeidsmobiliteit te vergroten: als het aan bod van arbeid zich aanpast aan de veranderingen in de vraag naar arbeid. - Er is arbeidsmobiliteit tussen verschillende beroepen als mensen bereid zijn om zich te scholen. - Een ander voorbeeld is als mensen bereid zijn een baan te nemen op lager niveau. - Er is ook regionale arbeidsmobiliteit bereid om te reizen of te verhuizen voor een baan. Deze kan vergroot worden door reiskosten of verhuiskosten te vergoeden. - Daarnaast is er ook nog arbeidsmobiliteit tussen werken en niet werken. Deze wordt groter als meer nietwerkenden op zoek gaan naar een baan. Maatregelen tegen kwantitatieve structuurloosheid: - Belangrijkste element is het verlagen van de loonkosten. Lagere loonkosten kunnen om verschillende redenen een positief effect hebben op de werkgelegenheid: - Lagere loonkosten kunnen leiden tot lagere prijzen. - Lagere loonkosten vergroten de winstgevendheid van bedrijven. - Lagere loonkosten maken het minder aantrekkelijk mensen te vervangen door machines. - Lagere loonkosten maken het minder aantrekkelijk om productie te verplaatsen naar het buitenland. - Verschillende manieren om de loonkosten te beperken. Een mogelijkheid is het verlagen van het brutoloon. Zullen werknemers weinig voor voelen. - Wat wel kan is gelijktijdige verlaging van de belastingen. Ondanks een verlaging van het brutoloon netto minstens evenveel overhouden. - Het verschil tussen loonkosten en de nettoloon, noemen we de wig. - De overheid kan het loon beïnvloeden door belastingen en sociale premies te verlagen of door subsidies aan bedrijven te geven. - Overheid kan de structurele werkloosheid terugdringen door innovatie te bevorderen. - Innovatie is het ontwikkelen van nieuwe producten en ontwikkelen en in gebruik nemen van nieuwe productieprocessen. - Ontwikkelen van nieuwe producten betekent voor Nederland een betere positie op de wereldmarkt. Maatregelen tegen seizoenswerkloosheid en frictiewerkloosheid: - Het zijn bijna natuurlijke verschijnselen. - Seizoenswerkloosheid probeert men op te lossen door in andere seizoenen ander soort werk te vinden, Pagina 9 van 48

10 zoals bv. in de winter in het stadion werken en in de zomer bij een popconcert. - Frictiewerkloosheid kan verminderd worden door betere arbeidsbemiddeling zodat openstaande vacatures sneller vervuld worden. Deeltijd, ATV en flexibilisering De werkgelegenheid is gestegen, net als het aanbod van arbeid. Bepaalde groepen, met name laagopgeleiden, hebben een grotere kans om werkloos te worden. Deeltijd: - De overheid probeert deeltijd te stimuleren. - Een deeltijdwerker werkt een vast aantal uren per week, maar minder uren dan een werknemer met een volledige baan. - Meer mensen in deeltijd is meer personen in een volledige baan. Arbeidstijdverkorting (ATV): - De arbeidstijd is het aantal uren per week dat een werknemer met een volledige baan per week werkt. - Personeel flexibeler werken: niet meer maandag tot en met vrijdag acht uur per dag, maar vier dagen per week negen uur per dag. - Als je niet werkt heb je veel vrije tijd, maar een laag of geen inkomen. - We spreken van een ATV als iedereen in een bedrijf of bedrijfstak minder gaat werken. Hierdoor stijgt de arbeidsgelegenheid gerekend in personen. Vormen van arbeidsverkorting: - ATV-dagen: Een maal in de vier weken recht op een vrije dag. - Roostervrije dagen: Sommige bedrijven op bepaalde dagen helemaal dicht. De arbeidstijd per jaar wordt hierdoor verkocht. - Studieverlof: Er zijn plannen om elke werknemer een jaar in zijn leven recht te geven op studieverlof. Door arbeidsverkorting kan de werkgelegenheid stijgen. Als de arbeidstijd wordt verkor, daalt de arbeidsproductiviteit per jaar: meer werknemers nodig om dezelfde productie te bereiken. Toch stijgt de werkgelegenheid in persoenen niet altijd door arbeidsverkorting. Worden er geen nieuwe werknemers aangetrokken, dan moeten de oude werknemers hetzelfde werk doen in minder uren. Flexibilisering: - Overheid schept door versoepeling van bepaalde regels moeilijkheden om de arbeidsmarkt te flexibiliseren. - Door werknemers flexibel in te kunnen zetten dalen de arbeidskosten en kan de werkgelegenheid toenemen. - Flexibilisering komt voor in verschillende vormen: Versoepelen van ontslagrecht, loslaten van vaste werktijden en vast werkdagen. - Verschil tussen deeltijd en flexibel werk is dat bij flexibel werk het aantal uren dat je per week wekt niet vastligt, bv. een oproepkracht. - Er zijn verschillende redenen waarom flexibilisering tot lagere arbeidskosten leidt: - Werknemers in vast dienst zijn duur. Pagina 10 van 48

11 - Het aanpassen van het personeelsbestand aan de productieomvang gaat gemakkelijker. - Flexibilisering heeft als gevolg dat er grote verscheidenheid is in arbeidsovereenkomsten. Niet alleen het aantal uren loopt uiteen, maar er zijn ook arbeidsovereenkomsten waarin arbeidsduur flexibel is. - Arbeidsovereenkomsten kunnen we ook verdelen naar de lengte van het arbeidscontract: - Werknemers met een vast dienstverband: vaste banen. - Werknemers met een dienstverband voor een bepaalde tijd: arbeidscontracten met een bepaalde duur. - Uitzendkrachten zijn werknemers die via een uitzendbureau werken. - Uitzendbureaus zijn commerciële organisaties. - Het uitzendbureau betaald de werknemer. - CWI s bemiddelen bij het vinden van werk. - Daarnaast bieden zij werkzoekenden de mogelijkheid een opleiding of cursus te volgen waardoor hun kansen op de arbeidsmarkt vergroten. Inkomen Hoofdstuk 1, De vorming van inkomen 1.1 De vorming van primair inkomen Een inkomen in natura is een inkomen dat niet uit geld bestaat, maar uit goederen. In vroegere tijden waren de mensen voor een groot deel zelfvoorzienend, dus werd er niet veel geruild. In de loop der tijd ontstond er arbeidsverdeling men ging zich specialiseren in een bepaald product, in het werk waar ze goed in waren. Op deze manier kon er meer geproduceerd worden in dezelfde tijd de arbeidsproductiviteit steeg. Zo ontstond er ook ruil van goederen tegen goederen; directe ruil of ruil in natura. - Indirect ruil : Handel drijven met behulp van een algemeen aanvaard ruilmiddel. Vroeger was bijna iedereen werkzaam in de landbouw, terwijl nu de meerderheid in de industrie- en dienstsector werkt. Dit komt door de stijging van de arbeidsproductiviteit in de landbouw als gevolg van mechanisering. - Primair inkomen : Het inkomen dat je verdient door mee te helpen met produceren. Er zijn verschillende vormen van primair inkomen: - Loon, salaris: Loon in ruil voor het leveren van arbeid; - Rente: Rente is een beloning voor het ter beschikking stellen van kapitaal; - Huur: Huur is een vorm van primair inkomen als vergoeding voor kapitaal; - Pacht: Pacht ontvang je wanneer je een stuk natuur ter beschikking stelt van producenten; - Winst: Winst is de beloning voor ondernemersactiviteit alles wat te maken heeft net het opzetten en runnen van een bedrijf. Primair inkomen wordt verdiend door arbeid, kapitaal, natuur of ondernemingsactiviteit ter beschikking te stellen aan het productieproces. Arbeid, kapitaal, natuur en ondernemingsactiviteit noemen we de Pagina 11 van 48

12 productiefactoren. Over het primaire inkomen moet nog belasting en sociale premies worden betaald. Het inkomen dat je overhoudt noemen we het netto-inkomen. Van de belastingen en premies worden onder andere sociale uitkeringen betaald. Deze uitkeringen, zoals AOW, WAO, WW en Bijstand worden ook wel overdrachtsinkomens genoemd. Er is economisch gezien een belangrijk verschil tussen primaire inkomens en overdrachtsinkomens: - Looninkomen, winst en inkomen uit vermogen zijn inkomens die verdiend worden door bij te dragen aan de productie. - Overdrachtsinkomens ontvang je daarentegen zonder een bijdrage te leveren aan productie. Je ontvangst het zonder dat er een tegenprestatie tegenover staat in de vorm van het verrichten van arbeid of het ter beschikking stellen van kapitaal. In de meeste gevallen is overdrachtsinkomen bedoeld om een tekort aan primair inkomen te compenseren. 1.2 De toegevoegde waarde De omzet is het geldbedrag dat binnenkomt uit de verkoop. Het is de optelsom van de toegevoegde waarde en de waarde van de ingekochte grond- en hulpstoffen. Een molenaar zal bijvoorbeeld eerst de boer en het energiebedrijf moeten betalen. Wat er dan nog overblijft is de toegevoegde waarde van zijn onderneming. Daarvan krijgen de werknemers een deel in de vorm van loon; de verschaffers van kapitaal krijgen rente en huur; en verschaffers van grond waarop de fabriek gevestigd is ontvangen pacht. Wat er dan uiteindelijk nog overblijft in voor de molenaar. Dat is zijn winst. Het bedrijf is op die manier een bron van inkomen voor de verschaffers van de productiefactoren. De toegevoegde waarde of productiewaarde gaat in zijn geheel op aan beloningen aan degenen die productiefactoren hebben geleverd. Het toevoegen van waarde leidt dus niet alleen tot het ontstaan van productiewaarde maar tegelijkertijd ook tot het ontstaan van inkomens. De waarde van de productie is dus per definitie gelijk aan de inkomens die ontstaan in een bedrijf. Ook de overheid produceert. Productie kan namelijk ook gezien worden als inkomen. De overheid betaalt haar ambtenaren voor hun diensten: de ambtenarensalarissen. En het bedrag dat de overheid betaalt aan ambtenarensalarissen beschouwen we als de toegevoegde waarde en dus productiewaarde van de overheid. 1.3 Administratie moet! Belangrijke gegevens om de productiewaarde vast te stellen vinden we in de boekhouding of administratie van een bedrijf. Bedrijven administreren allerlei gegevens om hun bedrijf efficiënt te kunnen voeren. Het verzorgen van financiële administratie is ook wettelijk verplicht. Pagina 12 van 48

13 De belangrijkste onderdelen van een administratie zijn de balans en de resultatenrekening. De balans is een momentopname van de bezittingen van een bedrijf en de vermogensbronnen waarmede de bezittingen zijn betaald. De bezittingen of activa staan links op de balans. Het vermogen of de passiva staan rechts op de balans. Rechts geeft aan hoe de bezittingen zijn betaald. De rechterzijde geeft dus aan hoe men aan middelen komt en de linkerzijde waarin die middelen zijn geïnvesteerd. Een balans is dus altijd in evenwicht. Er zijn verschillende soorten bezittingen: - Vaste kapitaalgoederen of vaste activa : De grond, de gebouwen en de machines. Het kenmerk van vaste kapitaalgoederen is dat ze meerdere productieprocessen kunnen worden gebruikt. - Vlottende kapitaalgoederen of vlottende activa : Gaan slechts in een productieproces mee. - Liquide middelen of liquide activa : Geld in de kas of op de lopende rekening bij een bank. Betaalmiddelen die direct kunnen worden gebruikt om iets te kopen. Er zijn ook verschillende vermogens: - Eigen vermogen : Vermogen dat door de eigenaar of eigenaren in het bedrijf is gestoken en waarover het bedrijf blijvend kan beschikken. - Vreemd vermogen : Schulden. Over dit vermogen kan een bedrijf tijdelijk beschikken; het moet na kortere of langere tijd worden terugbetaald. - Lang vreemd vermogen : Leningen die pas na jaren hoeven worden afgelost. - Kort vreemd vermogen : Als het geleende geld binnen een jaar moet worden terugbetaald. Het saldo is het verschil tussen de opbrengsten en de kosten. Zijn de opbrengsten groter dan de kosten dan is het saldo positief en is er winst gemaakt. Om de totaaltellingen gelijk te maken zetten we een winstsaldo aan de kostenkant. Productie van een bedrijfsleven: - Alle bedrijven waarin de opeenvolgende productiestadia worden doorlopen, van oerproducent tot en met degene die het kant-en-klare eindproduct verkoopt, vormen samen de bedrijfskolom. - De totale productie van een bedrijfskolom kun je vinden door de productiewaarde van afzonderlijke bedrijven bij elkaar op te tellen. - Door de toegevoegde waarde van alle bedrijven in een land en die van de overheid bij elkaar op te tellen krijg je de productie van een heel land. Dit noemen we het nationaal product. De primaire inkomens van alle gezinnen in een land in een jaar bij elkaar opgeteld noemen we het nationaal inkomen. Nationaal product = alle inkomenscategorieën (loon, winst, huur, pacht en rente) bij elkaar op te tellen. Als de waarde van de productie gelijk is aan de waarde van het inkomen is het nationaal product ook Pagina 13 van 48

14 gelijk aan het nationaal inkomen. In officiële statistieken en in de krant kom je vaak de termen bruto nationaal product (BNP) of bruto binnenlands product (BBP) tegen. Hoofdstuk 2, Inkomen en inflatie 2.1 Nominaal en reëel inkomen Het gaat erom dat we goederen en diensten kunnen kopen met het geld inkomen. Toen er al geldinkomen in natura was, betekende een stijging van het inkomen dat mensen meer konden consumeren. Het inkomen bestond uit goederen meer inkomen meer goederen. - Tegenwoordig kan het zijn dat het geldinkomen stijgt, zonder dat je meer kunt kopen prijsstijgingen. - Het inkomen gemeten in geld is het nominaal inkomen. - Het inkomen gemeten in goederen is het reëel inkomen. Als je nog steeds evenveel dingen kan kopen en de koopdracht van je inkomen dus gelijk is gebleven is je nominaal inkomen gestegen, maar je reëel inkomen is gelijk gebleven. Om de verandering van het reële inkomen te berekenen, maken we gebruik van indexcijfers. In 200 ontvang je 40,- zakgeld per maand. Je geeft dit geld uitsluitend uit aan drankjes in de disco. De drankjesprijs is 2,50. In 2001 stijgt de prijs van drankjes naar 3,-. Het zakgeld stijgt naar 45,-. Ook in 2001 geef je je hele inkomen uit aan drankjes. Het jaar 2000 is het basisjaar. Alle indexcijfers in het basisjaar zijn 100. Het indexcijfer van het nominale inkomen is dus 100 en ook het indexcijfer van de prijzen is 100. Het indexcijfers van het nominale inkomen in 2001 is: x 100 = 112,5 Het indexcijfer van de prijzen in 2001 is 3 2,50 x 100 = 120 In dit geval is het nominale inkomen in verhouding minder gestegen dan het algemeen prijspijl. Het indexcijfer van het reële inkomen kunnen we ook bereken met de volgende formule: - RIC (indexcijfer reëel inkomen) = NIC (indexcijfer nominaal inkomen) PIC (prijsindexcijfer) x Pagina 14 van 48

15 of: - Indexcijfers reëel = indexcijfer geldbedrag indexcijfer prijzen x 100 Als we de koopkrachtveranderingen willen bereken, moeten we met de prijsontwikkeling van alle producten rekening houden. Om de stijging van het algemeen prijspijl te kunnen bepalen, wordt door het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) de Consumentenprijsindex (de CPI) berekend. De CPI geeft namelijk aan hoeveel de kosten van levensonderhoud in een jaar stijgen en is daarmee een maatstaf voor de inflatie. 2.2 De consumentenprijsindex (CPI) Het CBS is de gegevensverzamelaar van Nederland. Naast het publiceren van veel statisch materiaal houdt het CBS bij hoe de prijzen van allerlei producten zich ontwikkelen. Daarnaast houdt het CBS bij waaraan mensen hun geld uitgeven. - Zo n onderzoek naar het bestedingsbedrag van gezinnen heet een budgetonderzoek. Het CBS verzamelt door middel van een budgetonderzoek gegevens over het uitgavenpatroon van gezinnen. Een aantal gezinnen houdt precies bij hoeveel held ze waaraan uitgeven. Op grond hiervan berekent het CBS wel deel een gemiddeld gezin van elke 1.000,- uitgeeft aan de verschillende producten. Op deze manier komen de wegingsfactoren tot stand. De wegingsfactoren geven aan welk deel van het inkomen aan een bepaalde productgroep wordt uitgegeven. Hoe groter het deel van het inkomen dat aan een bepaalde productgroep wordt uitgegeven, hoe hoger de wegingsfactor. De wegingsfactoren geven dus aan hoe zwaar een prijsverandering van een bepaalde productgroep meetelt bij het berekenen van de CPI. Voor de berekening van het CPI houdt het CBS bij hoe de prijzen zich ontwikkelen. Dit doet het CBS door prijsindexcijfers van allerlei producten met behulp van prijspeilingen vast et stellen. Met behulp van de prijsindexcijfers en de wegingsfactoren van alle hoofdgroepen wordt het CPI berekent. Omdat rekening wordt gehouden met wegingsfactoren noemen we dit een gewogen prijsindexcijfers. - Gewogen indexcijfer = (wegingsfactor x indexcijfer) wegingsfactoren ( betekent som van ) De consumentenprijsindex speelt een belangrijke rol in de CAO-onderhandelingen. Als de prijzen stijgen, daalt de koopkracht van je inkomen. Zouden de nominale lonen dan gelijk blijven, dan zou het reële loon dalen Werknemers eisen daarom meestal minstens prijscompensatie: een loonsverhoging die voldoende is om de stijging van de prijzen op te vangen, zodat de werknemers er in koopkracht niet op achteruit gaan. Pagina 15 van 48

16 2.3 Inflatie: oorzaken en gevolgen - De hoeveelheid goederen die een land in een jaar maximaal kan maken noemen we de participatiegraad. - Wanneer de bestedingen zo hoog zijn dat de producten de vraag niet of nauwelijks meer kunnen bijhouden, is de productiecapaciteit bijna of helemaal bezet. We spreken dan van overbesteding. In zo n situatie van overbesteding waarin de productiecapaciteit niet groot genoeg is om aan de vraag te voldoen, zullen de prijzen stijgen. - Deze inflatie heet bestedingsinflatie. De oorzaak ligt immers bij de te hoge bestedingen. Een ander kenmerk van overbesteding is overspannen arbeidsmarkt: er is een tekort aan personeel en daardoor hebben de lonen de neiging te stijgen De grote vraag naar arbeid komt natuurlijk door de grote vraag naar producten. Er kan ook sprake zijn van onderbesteding: de bestedingen zijn dan zo laag dat de productiecapaciteit bij lange na niet bezet is. De lage bestedingen zorgen voor een lage productie en daardoor voor weinig vraag naar arbeid en dus voor werkloosheid. Waar er bij overbesteding bestedingsinflatie ontstaat, daalt bij onderbesteding de inflatie of is er zelfs deflatie: een daling van het algemeen prijspijl. Er zijn nog andere oorzaken waardoor de prijzen stijgen: - Lonen of de grondstofkosten stijgen, producten worden duurder kostprijs van de producten stijgt. - Producenten kunnen deze hogere productiekosten doorberekenen in de prijzen kosteninflatie. - Wanneer hogere lonen de oorzaak zijn van de inflatie spreken we van loonkosteninflatie. - Wanneer inflatie veroorzaakt wordt door de hogere prijzen van geïmponeerde producten spreken we van geïmponeerde kosteninflatie. - Ook de overheid kan een veroorzaker van inflatie zijn, bijvoorbeeld door hogere huren van woningen toe te staan, of de BTW-tarieven of de accijns op sigaretten te verhogen. Hoge inflatie wordt als ongewenst gezien. Aan inflatie zitten een aantal nadelen: - Inflatie betekent dat geld reëel minder waard wordt: met dezelfde hoeveelheid geld kun je minder kopen dan eerst. Dit heet geldontwaarding. - Inflatie beïnvloedt het leen- en spaargedrag. Lenen van geld wordt gestimuleerd, paren wordt afgeremd. Hert sparen wordt ontmoedigd door inflatie. Om spaarders te blijven lokken en het lenen niet al te aantrekkelijk te maken verhogen banken bij inflatie de rente. Inflatie duwt de rente omhoog. Hierdoor blijft de reële rente gelijk. - Wanneer de Nederlandse inflatie hoger is dan in het buitenland, verslechterd de internationale concurrentiepositie van het Nederlands bedrijfsleven. Hierdoor kan de export en dus de productie dalen. Dat betekent ook een daling van de wekgelegenheid. - Bij hyperinflatie neemt het vertrouwen in het geld af. Wanneer je kilo s bankbiljetten nodig hebt om brood te kopen en dat aantal neemt dagelijks toe dan gaan mensen in natura ruilen. Soms zie je ook dat men in een ander muntsoort gaat handelen. Pagina 16 van 48

17 Als de prijzen dalen spreken we van deflatie. Hoewel het op het eerste gezicht een prettig verschijnsel is, kan het voor de economie als geheel zeer nadelige gevolgen hebben. Omdat consumenten verachten dat de prijzen zullen dalen, stellen zij hun aankopen uit. De bestedingen zakken in. Daardoor daalt de productie en moeten bedrijven mensen ontslaan. 2.4 Geld en banken Je hebt alleen iets aan geld als er een productie tegenover staat. De nominale waarde van het geld, de waarde die op de munt of het briefje staat, zegt niet zoveel. Belangrijker is die reële waarde van het geld: dat wat je ervoor kunt kopen. Geld heeft meerdere functies: - Ruilmiddel; - Spaarmiddel; - Rekeneenheid; geld wordt gebruikt om de waarde van goederen en diensten uit te drukken. - Je kan er overal mee betalen; geld is een algemeen ruilmiddel. Vroeger werden goederen en zelf dieren als geld gebruikt. Later ging men edelmetalen, goud en zilver, als geld gebruiken. Later kwamen er bankbiljetten in omloop. - Munten en bankbiljetten zijn chartaal geld, hun kenmerk is stoffelijk. - Direct opvraagbare tegoeden die op een rekening bij de bank staan waarmee je kun betalen is giraal geld, hun kenmerk is onstoffelijk, want je kunt het niet vastpakken. Tegenwoordig wordt het overgrote deel van de betalingen giraal verricht. Tegoeden op spaarrekeningen rekenen economen niet tot de geldhoeveelheid. Met geld op een spaarrekeningen kun je immers niet direct betalen. Je zult het eerst van de spaarrekeningen op moeten nemen. Spaargeld moet dus eerst omgezet worden in chartaal of in giraal geld voor je ermee kunt betalen. Banken beheren betaalrekeningen en spaarrekeningen van hun klanten. Baken verzorgen het girale betalingsverkeer. Bij een bank je ook terecht als je geld wilt lenen: banken verstrekken krediet (lenen geld uit). Naast banken zijn er ook andere financiële instellingen die vermogen beheren: pensioenfondsen, verzekeringsmaatschappijen en beleggingspremies. Dit zijn institutionele beleggers. - Pensioenfondsen beheren het geld dat mensen hebben vastgezet voor na hun 65e. - Verzekeringsmaatschappijen ontvangen premies van mensen die een verzekering hebben afgesloten. - Beleggingsinstellingen zijn financiële instellingen die het geld voor hun klanten in aandelen of obligaties beleggen. Banken zijn in verschillende groepen in te delen: - Algemene banken; bij deze banken kun je pinnen, sparen, rekening hebben, hypothecaire lening afsluiten etc. Hiernaast zijn algemeen banken thuis in activiteiten die oorspronkelijk niet bij banken hoorden, zoals het afsluiten van verzekeringen en het boeken van vakantiereizen. ABN-AMRO, RABO en Pagina 17 van 48

18 ING. Maar ook de SNS en de VSB. - Kunnen giraal geld scheppen. Banken die geld kunnen scheppen heten primaire banken. Banken die geen geld kunnen scheppen zijn secundaire banken. - Primaire banken: Geld uitlenen dat door anderen is gespaard. Een bank is dan een doorgeef luik. Er blijft bij deze transactie evenveel geld in omloop. Andere manier is lenen. Banken kunnen zo vanuit het niets geld scheppen. - Hypotheekbanken; verstrekken hypothecaire leningen. Degene die geld leent, geeft een recht van hypotheek op een onderpand. Als de geldlener zijn niet kan aflossen kan de bank beslag leggen op het onderpand en het verkopen. De Nederlandse Bank (DNB) is de centrale bank van Nederland. Zij staat boven alle andere banken in Nederland. De Europese Centrale Bank (ECB) is de centrale bank van Eurolans. DNB is in sommige opzichten zelfstandig. Zij controleert algemene banken zodat de klanten vertrouwen blijven houden. Een belangrijk deel van de ECB is inflatiebeheersing. Zij streeft naar de inflatie van maximaal 2%. Zij bestrijd de inflatie met behulp van het rente-instrument. Door de rente te verhogen zullen mensen eerder gaan sparen en minder gaan lenen. De kredietverlening en de geldgroei blijven beperkt. Hierdoor zullen de bestedingen afnemen en dat remt de bestedingsinflatie. Het rentebeleid voert de ECB voor heel Euroland. De afzonderlijke centrale banken, waaronder DNB, kunnen geen zelfstandig rentebeleid voeren. Hoofdstuk 3, Het nationaal inkomen 3.2 Welvaart en meetproblemen Welvaart is in de economie een centraal begrip. - Welvaart : de mate waarin mensen in hun behoeften kunnen voorzien. De behoeften van mensen zijn oneindig groot. Iedereen wil altijd mee. Er is altijd spanning tussen de behoeften van mensen en de mogelijkheid om doe behoeften te bevredigen. Doordat de middelen tekortschieten moeten we kiezen. Economen zeggen: kiezen uit schaarse middelen. Met schaarste wort bedoeld dat iets moet worden opgeofferd om een product te maken. Dat iets kan een productiemiddelen zijn, maar ook vrije tijd. Schaarste wordt in de economie ook in een wat ruimere betekenis gebruikt. Met schaarste wordt dan bedoeld dat er een tekort aan is. Je kunt ook de welvaart van landen vergelijken door de inkomens te vergelijken. Je moet dan niet het nationaal inkomen van twee landen vergelijken maar het nationaal inkomen van een land delen door het aantal inwoners. Het reële nationaal inkomen is echter een betere maatstaf om welvaart te meten, omdat een reële groei betekent dat je meet kunt kopen, Als het reële nationaal inkomens tijgt, wordt gesproken van economische groei. Maar ook aan het reële nationaal inkomen (per hoofd) zit een aantal nadelen wanneer we de welvaart Pagina 18 van 48

19 willen meten: 1. Het nationaal inkomen zegt niet over de verdeling van het inkomen. Als 90% van het nationaal inkomen wordt verdiend door slecht 5% van de bevolking zegt het nationaal inkomen per hoofd van de bevolking niet zoveel over de welvaart. Het overgrote deel van de bevolking verdient dan namelijk minder. 2. Bij het berekenen van het nationaal inkomen worden zaken niet meegeteld die de welvaart wel verhogen. Vrijwilligerswerk is daar een voorbeeld van, dat wordt niet geregistreerd. Hetzelfde geld voor zwart werk. Bij vrijwilligerswerk en zwart werk spreken we wel van het informele circuit of de informele economie. Tegenstelling tot het formele circuit, waarin de geregistreerde economie plaats vind. Tussen de niet-geregistreerde activiteiten wordt ook nog onderscheid gemaakt tussen het zwarte en het grijze circuit. Grijs is vrijwillig en doe-het-zelf. Zwart is illegale productie. 3. Sommige producten worden niet meegeteld bij het nationaal inkomen terwijl ze wel de welvaart verhogen. Voor andere producten geld het omgekeerde: zij worden wel meegeteld maar zij verlagen in bepaalde opzichten de welvaart. Voorbeeld: milieuvervuilende producten. 4. Bij de meting van het nationaal inkomen wordt geen rekening gehouden met de uitputting van de natuurlijke hulpbronnen. Als je je alleen maar richt op zoveel moegelijk welvaart op korte termijn en daarvoor bijvoorbeeld de olievoorraden in de wereld uitput of de Noordzee leegvist, dan hebben de komende generaties te maken met een kleinere welvaart. Vele politici en economen vinden dat het nationaal inkomen niet meer gebruikt moet worden om de welvaart te meten. Daarom is zo n 15 jaar geleden het begrip duurzame ontwikkeling geïntroduceerd. - Duurzame ontwikkeling : een economische ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder de welvaart van de komende generaties aan te tasten. Bij de meting zou je dan bij iedere vorm van productie en inkomensverwerving moeten bekijken of het past bij duurzame ontwikkeling. De reden dat Nederland heel goedkoop varkensvlees kan exporteren nar Duitsland, is dat de maatschappelijke kosten niet in prijs worden doorberekend. Dan kun je goedkoop produceren. Maar je werkt dan niet aan een duurzame ontwikkeling. 3.3 Wat bepaalde de hoogte van het nationaal inkomen? Productiecapaciteit van een land van belang. De productiecapaciteit van een land geeft aan hoeveel een land in een jaar maximaal kan produceren. Dat hangt af van de hoeveelheid en de kwaliteit van de productiefactoren: - Arbeid; - Natuur; - Kapitaal. - Bij de productiefactor arbeid gaat het om de omvang en de kwaliteit van de beroepsbevolking. Hoe meer mensen, hoe meer er geproduceerd kan worden. Hoe beter geschoold, hoe hoger de arbeidsproductiviteit. - Productiefactor natuur: Als we natuur ruim opvatten, horen daar ook klimaat, bodemgesteldheid, de delfstoffen en de ligging van een land bij. Het gematigd klimaat in Nederland heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de groei van het nationaal inkomen, omdat het klimaat goed geschikt is voor bepaald vormen van landbouw. Ook heeft het aardgas een grote bijdrage geleverd aan de welvaart in ons Pagina 19 van 48

20 land. Maar ook de ligging is zeer belangrijk, als je alleen al kijkt naar de havenstad Rotterdam. - Bij kapitaal gaat het om de hoeveelheid kapitaalgoederen en de kwaliteit daarvan. De hoeveelheid kapitaalgoederen betreft de omvang van de voorraad kapitaalgoederen. Hoe meer kapitaalgoederen, des te groter de productiecapaciteit. Investeringen die de omvang van de productiecapaciteit vergroten zijn uitbreidingsinvesteringen. De kwaliteit van de kapitaalgoederenvoorraad is van invloed op de arbeidsproductiviteit. Hoe moderner en beter de machines hoe hoger de arbeidsproductiviteit. Twee soorten investeringen zijn diepte- en breedteinvesteringen. Bij een diepte-investering wordt het bedrijf kapitaalintensiever. Bij een breedte-investering blijft de verhouding tussen arbeid en kapitaal gelijk. De productiecapaciteit geeft aan hoe hoog het nationaal inkomen maximaal kan zijn. Maar het feitelijk nationaal inkomen kan lager liggen dan de productiecapaciteit. De productiecapaciteit is niet altijd volledig bezet. De productie ligt dan lager dan wat er maximaal geproduceerd kan worden. Besteding hoog veel vraag naar producten veel geproduceerd nationaal inkomen hoog productiecapaciteit voor een groot deel bezet. Besteding laag weinig geproduceerd nationaal inkomen laag productiecapaciteit niet volledig bezet onderbesteding. Om aan te geven welk deel van de productiecapaciteit benut wordt, gebruiken we het begrip bezettingsgraad. De bezettingsgraad kan je berekenen door : - Bezettingsgraad = feitelijke productie productiecapaciteit 3.4 De conjunctuur Doordat de hoogte van de bestedingen schommelt verandert de hoogte van het nationaal inkomen. De schommelingen als gevolg van schommelingen in de bestedingen noemen we conjunctuur of conjunctuurgolf. - We spreken van laagconjunctuur wanneer de groei van het reële nationaal inkomen lager is dan de trendmatige groei. - De trendmatige groei is de gemiddelde groei gerekend over een lange periode. - Als de groei van het reële nationaal inkomen bovengemiddeld is, dan spreken we van hoogconjunctuur. Vaak worden in verband met laagconjunctuur de termen recessie en depressie gebruikt. - Recessie : afnemende groei van het nationaal inkomen, ook wel teruggang in de economie. - Depressie : een (absolute) daling van het nationaal inkomen, groei is negatief. - Laagconjunctuur en hoogconjunctuur hebben invloed op de bezettingsgraag en de vraag naar arbeid. Pagina 20 van 48