Een leerlijn zwemmen, safe and simple

Transcriptie

1 18 // vlaams tijdschrift voor sportbeheer / 2014 / n 243 Een leerlijn, safe and simple De nieuwe leerlijn is een onderbouwde leidraad om het zwemonderricht in al zijn aspecten in zwembaden te coördineren en stroomlijnen. Deze leerlijn is geen complexe wetenschappelijke studie, maar een praktische houvast voor een efficiënter aanbod van watergewenning, leren tot zwemsport. In dit artikel legt zwemexpert Filip Roelandt de belangrijkste principes uit. Filip Roelandt Baan 4 David Nassen (kaderstuk) directeur ISB david.nassen@isbvzw.be Drie jaar geleden voelde Filip Roelandt de nood aan meer uniformiteit in de manier waarop Vlaanderen leert. Zijn voorkeur van aanpak ging onmiddellijk uit naar een breed gedragen project met samenwerking tussen alle stakeholders. Om deze ambitie te verwezenlijken, werd een ronde- tafelgroep van alle betrokken actoren in de Vlaamse zweminstructie opgericht, het zogenaamde leerlijnplatform. ISB faciliteert het overleg als netwerk van publieke zwembaden - het actieterrein van alle zwembadactoren - en investeerde in een handleiding met praktische vertaalslag van de leerlijn. Kunnen, wat betekent dat? Een van de eerste acties was een rondvraag bij alle actoren waarom wij onze kinderen leren en hoe ze die opdracht realiseren. Wat is voor iedere aanbieder van zwemonderricht de definitie van? Hoe meten we vandaag of iemand kan? Al snel bleken er veel retorische vragen met weinig pasklare antwoorden te bestaan en er was geen sprake van uniformiteit. De zoektocht naar een definitie voor is gegroeid vanuit het perspectief om een consensus te vinden binnen het leerlijnplatform en op die manier alle partners aan de gesprekstafel te houden. Samenwerken biedt immers meer perspectieven dan wanneer iedere organisatie op eigen kracht verder werkt. Zwemmen kan vanuit drie perspectieven worden bekeken: als een competitiesport; als gezonde en levenslange beweging; als vorm van veiligheid in en aan het water. Veel Vlaamse organisaties bestempelen water safety als een belang-

2 ZWEMBAD // 19 rijke drijfveer voor het organiseren van zwemlessen en beschouwen het ook als een belangrijke maatschappelijke opdracht. Ook internationaal wordt Health and Safety een belangrijke drijfveer in het organiseren van zwemlessen. Maar volstaat kinderen leren om niet te verdrinken? Of moeten we hen leren plus? Dat brengt ons tot de vraag wat water safety inhoudt. Water safety omschrijven blijkt een zeer moeilijke opdracht. Water safety bevat immers naast de de vaardigheden ook de info waar en wanneer je mag. Het geeft je kennis over bepaalde gevaren en leert je potentiële gevaarlijke situaties inschatten. Het leerproces stopt nooit. Inhoudelijk moet je water safety beschouwen als a neverending story. Een leerlijn bevat een bruidstaart De onderzoekers hebben de leerlijn vooral methodisch en pragmatisch aangepakt. Hoe complex het verhaal ook moge zijn, lesgevers moeten uiteindelijk op een eenvoudige en praktische leerlijn kunnen terugvallen, of het verhaal loopt mis. We symboliseren de leerlijn als een zandloper, waarbij het onderste deel eruit ziet als een bruidstaart bestaande uit drie verdiepingen: waterwennen, leren overleven en leren (figuur 1). 3 bouwstenen van watergewenning Om een goede basis voor het leerproces te krijgen, moeten kinderen de juiste ervaringen in het water opdoen. Deze aanpassingen situeren zich op drie domeinen. Omdat het fundamentele onderdelen zijn, worden ze bouwstenen genoemd. Voor de beschrijving van onze leerlijn moeten bouwstenen eenvoudig, duidelijk en bruikbaar zijn. Het leren onderdompelen van het hoofd, de romp of de ledematen vormt de basis. Het zijn de drie bouwstenen van de watergewenning en staan in de onderste, grootste schijf van de bruidstaart. Is verdrinken een falen van de technieken of een falen van de lesgever? leren leren overleven waterwennen FIGUUR 1 // De bruidstaart van de leerlijn in drie verdiepingen HET HOOFD // De ademhalingscontrole en de gebrekkige visuele oriëntering zijn belangrijke onderwerpen die aan bod komen bij de onderdompeling van het hoofd. Inademen onder water gaat immers niet. In een eerste reflex sluiten kinderen de mond. Later wordt de mond onder water geleidelijk geopend om uit te ademen. De ogen geven een troebel beeld onder water. In een eerste reactie knijpt men de ogen dicht. Maar uiteindelijk kan je wel kijken onder water. Het ziet er allemaal anders uit, het voelt raar maar het kan. De oren lopen vol water. Veel zwemmers denken er niet meer aan dat er Meer over water safety In nummers 232 en 233 van dit tijdschrift verscheen al een tweedelig artikel over water safety en het onderzoek naar de zwemvaardigheid van leerlingen uit ons lager onderwijs. Je kan het artikel Klassieke zwemtest versus water safety test lezen via de ISB-Kennisbank op

3 20 // vlaams tijdschrift voor sportbeheer / 2014 / n 243 HOOFD onderdompeling ervaren lichaamsevenwicht coördinatie 1 ste focus LEDEMATEN stuwing ervaren verplaatsen ROMP krachten ervaren FIGUUR 2 // De bruidstaart van de leerlijn in bovenaanzicht opwaartse kracht vormt samen met de zwaartekracht een krachtenmoment dat bij de zwemmer een onstabiele situatie oplevert. Hierdoor zijn rotaties in het water altijd aanwezig en moeten zwemmers constant hun evenwicht bijstellen. Om efficiënt te leren moet de romp ook gestroomlijnd zijn. Daarom wordt een horizontale positie van de romp aanbevolen. Ook dit is voor een kind niet altijd evident. DE LEDEMATEN // Op het droge gebruiken de ledematen een vast contactoppervlak om het lichaam in beweging te krijgen. In het water reageert het lichaam ook op bewegende ledematen, zonder contact met een vaste ondergrond. Tevens kunnen zowel de armen als de benen voor stuwing zorgen en bestaat ook hier nog een verdere keuze in stuwvlakken. 3 vaardigheden voor water safety FIGUUR 3 // Een gecombineerde zwemtest (Soons et al. 2013) Er bestaan vijf basisvaardigheden: evenwicht, stroomlijnen, stuwen met de armen, stuwen met de benen en ademen. Vaardigheden kunnen dus ofwel verbredend ofwel verdiepend zijn. Vandaag ontbreekt hiervoor een passende nomenclatuur en begripsafbakening. Binnen deze tekst bespreken we alleen de vaarwater in de oren komt. In een beginstadium houden heel wat kindjes, wanneer ze het hoofd in het water leggen, de oren angstvallig boven water. DE ROMP // De weerstand en de opwaartse kracht die het lichaam ondervindt bij onderdompeling zijn voor de mens nieuwe ervaringen. De Een ervaren lesgever merkt al gauw dat de bouwstenen eenvoudige oefeningen bevatten. Dit komt omdat elke bouwsteen geïsoleerd aan bod komt. Hierdoor is er in de nieuwe leerlijn een snelle overgang naar een hogere schijf. In de tweede schijf leert het kind namelijk twee bouwstenen combineren. Op die manier ontstaan evenwicht, verplaatsen en coördinatie. Op het overlegplatform werd gekozen om de vaardigheden te kaderen in functie van de water safety en een motorische verbreding. Maar vaardigheden kunnen ook in functie staan van de zwemcompetitie. In de VTS-opleidingen worden deze basisvaardigheden genoemd. Zij leggen een basis voor alle zwemslagen van onze competitie en zijn sterk gericht op het verbeteren en perfectioneren (verdiepen).

4 ZWEMBAD // 21 digheden water safety waarvoor het overlegplatform heeft gekozen. EVENWICHT // Wanneer een kind de bouwstenen hoofd en romp beheerst, kunnen oefeningen rond drijven aangebracht worden door het lichaam en het hoofd samen in het water te leggen. In het begin eenvoudig en ter plaatse drijven, uiteindelijk ook in beweging en in combinatie met ademhaling. De ledematen stuwen nog niet maar helpen geleidelijk aan wel met stroomlijnen. VERPLAATSEN // Wanneer een kind de bouwstenen romp en ledematen beheerst, kunnen verplaatsingen ontstaan. Eenvoudige verplaatsingen op de rug of bijvoorbeeld in hondjesslag, waarbij het lichaam horizontaler komt te liggen en de ledematen stuwen. COÖRDINATIE // Wanneer een kind de bouwstenen hoofd en ledematen beheerst, kan coördinatie ontstaan. De armen helpen het hoofd om boven te komen om te ademen, arm- en beenbewegingen kunnen geoefend worden in combinatie met ademhaling. De romp wordt hierbij voorlopig nog vaak ondersteund met drijfmiddelen. Doelmatig bewegen in het water Terwijl in de onderste schijf slechts één bouwsteen wordt geoefend, in de middelste twee bouwstenen worden gecombineerd, komt in de derde en hoogste schijf van onze bruidstaart oefenstof waarbij de drie bouwstenen samen aan bod komen. Vanaf dan bereiken we een eerste vorm van. Het wordt onze 1 ste focus. FIGUUR 4 // Het zandlopermodel van de leerlijn Niveaus 5 Beter (verdieping) 4 Anders (verbreding) 3 Leren 2 Leren overleven 1 Water wennen 0 Baby-peuter wennen Sporten 3 de Focus: wedstrijdsport Ontwikkeling van motorische vaardigheden bij kinderen 2 de Focus: bewegingsrijkdom Aquatische vaardigheden doelmatig voortbewegen in het water = 1 ste focus* Bewegen i/h water Zwemmen Wat Proces van d leren Proces van leren Geen leren

5 22 // vlaams tijdschrift voor sportbeheer / 2014 / n 243 Deze 1 ste focus kan slechts de gemeenschappelijke focus zijn als ze wordt opgebouwd uit alle onderdelen van de watergewenning (onderste schijf) én het leren overleven (middelste schijf). Deze opvatting brengt ons tot een definitie van het leren. We kunnen pas over spreken als men gebruikt maakt van de bouwstenen hoofd, romp en ledematen en de vaardigheden evenwicht, verplaatsing en coördinatie aan bod komen. Het wordt ook doelmatig voortbewegen in het water genoemd. Vanuit een bovenaanzicht kan onze bruidstaart voorgesteld worden als drie concentrische cirkels. Een buitenste cirkel bevat de drie bouwstenen van de watergewenning, een binnenste de drie vaardigheden en het centrum de 1 ste focus (figuur 2). Iemand die sporttechnisch een bepaalde zwemslag goed kan, zal ongetwijfeld de 1 ste focus beheersen. Maar ook iemand die een andere zwemslag kan, of iemand die veel overlevingsvaardigheden heeft, of iemand die vaak in het water vertoeft, zal dit kunnen. Het opdringen van één zwemslag zou het ruime model heel eng maken. Het al dan niet doelmatig kunnen bewegen in het water moet ook getest worden. Door te ontbinden in factoren en elk van deze factoren te meten, evalueren we wie zich doel- 6 misvattingen over de leerlijn Eind september was er heel wat media-aandacht voor de leerlijn. De leerlijn is voor het grote publiek geen eenvoudige materie. Gezien het maatschappelijk belang van roept de kwestie ook nog eens veel reacties op. ISB is heel tevreden met die media-aandacht. Naar jullie, ons vakpubliek, willen we echter wel enkele zaken verduidelijken aangaande enkele populaire titels en uit de context gehaalde citaten in de berichtgeving. 1. Is niet verdrinken de basis? Neen. De centrale en 1 ste focus van de leerlijn is je doelmatig kunnen verplaatsen in het water met het oog op waterveiligheid. Dit is dan ook de nieuwe definitie van kunnen in de leerlijn. Deze definitie houdt in dat je de drie vaardigheden evenwicht, verplaatsen en coördinatie samen kan toepassen in het water. Kunnen is zodoende de basis voor verdere verbreding (naar andere zwemsporten) of verdieping (verder verfijning van de gestructureerde zwemslagen in de zwemsport). 2. Is hondjesslag voldoende om van kunnen te spreken? Neen. Een hondjesslag is geen slag die past in de definitie je doelmatig kunnen verplaatsen in het water, omdat deze slag niet doelmatig en efficiënt is. Momenteel wordt gewerkt aan een test om kunnen te beoordelen. Deze test zal een gecombineerde proef zijn waarbij je je onder andere buikwaarts en rugwaarts moet kunnen verplaatsen, rond je as moet kunnen draaien, aquatische ademhalingen moet kunnen uitvoeren enz. Bij het deel buikwaarts verplaatsen over 12,5 m zal bijvoorbeeld zeker het hoofd onder water moeten gaan. Een hondjesslag voldoet niet aan deze voorwaarden en zal ook niet efficiënt zijn over de gevraagde afstand. Schoolslag met het hoofd boven water voldoet evenmin aan die voorwaarden. 3. Ligt de focus nu op leren overleven? Neen. De leerlijn bestaat uit 5 fases - naast een 0-fase die zich thuis in bad of onder de douche afspeelt. Leren overleven is de fase vóór het leren. De aandacht voor de fase leren overleven kan wel nieuw genoemd worden. In deze fase worden de bouwstenen romp, hoofd en ledematen gecombineerd tot één of twee vaardigheden: evenwicht, verplaatsen en coördinatie. Hondjesslag, schoolslag met hoofd boven... kunnen voorbeelden zijn van oefeningen voor de vaardigheid verplaatsen in de fase leren overleven. Ook een oefening als: je in het diepe verplaatsen, terwijl je je aan de kant vasthoudt, kan een voorbeeldoefening zijn van deze fase. Deze fase vormt een brug tussen de fases watergewenning en leren, waar in het verleden vaak een grote kloof was. 4. Is de leerlijn vanaf volgend schooljaar verplicht in het onderwijs? Neen. Het gaat hier bovendien over een leerlijn, niet dé leerlijn. We maken de vergelijking met leren lezen. In de eindtermen van het lager onderwijs staat dat elk kind moet kunnen lezen (dat is verplicht ). Volgens welke methode een school de kinderen leert lezen is de vrijheid van elke school. Om te leren lezen bestaan er dan ook verschillende methodes en handboeken. Hetzelfde geldt voor deze leerlijn. We kunnen echter wel meegeven dat de drie onderwijsnetten positief

6 ZWEMBAD // 23 matig kan voortbewegen. Figuur 3 toont een mogelijk voorbeeld. Het is een gecombineerde zwemtest ontwikkeld aan de VUB op basis van een Noors model. Deze zwemtest zal op korte termijn verwerkt worden tot haalbare tests op verschillende niveaus. Een leerlijn ziet eruit als een zandloper De leerlijn als zandloper (figuur 4) laat duidelijk zien dat de bruidstaart zich onderaan de zandloper bevindt en helemaal geen eindfase is. Het is een punt waar iedereen passeert op weg naar een 2 de en 3 de focus. Deze tweede focus bevat tal van mogelijkheden. Het kan een gestructureerde Het spreekt voor zich dat niet één zwemslag kan opgedrongen worden zwemslag zijn of waterpolo, triatlon of reddingstechnieken of langere afstanden gezwommen met een hogere efficiëntie. Iedere organisatie legt eigen accenten en heeft specifieke doelstellingen. Leerlijn met vijf fasen Samengevat omvat de leerlijn vijf fasen, van waterwennen staan t.o.v. deze leerlijn die goed aansluit bij de eindtermen rond. De leerlijn wil een kapstok en houvast zijn voor iedereen die betrokken is bij het zwemonderricht in het zwembad (van watergewenning, over scholen, tot zwemclubs) en is dus per definitie geen verplichting. Dit najaar worden coördinatoren (zwembadcoördinatoren, sportdiensten, directies, vakleerkrachten, clubcoördinatoren, zwemschoolcoördinatoren...) geïnformeerd over deze leerlijn. Nog dit najaar en voorjaar 2015 volgen heel wat bijscholingen voor leerkrachten en lesgevers door diverse actoren. Zij die dit wensen kunnen dus volgend schooljaar aan de slag. 5. Wordt het nu allemaal makkelijker en zullen er minder zwemlessen nodig zijn? Tweemaal neen. Een hondjesslag voldoet niet aan de voorwaarden om te kunnen en kunnen overleven is nog iets anders dan kunnen. Het wordt dus zeker niet gemakkelijker. Deze leerlijn heeft een centrale focus op kunnen met waterveiligheid als doel. Zo willen we de aandacht vestigen op het maatschappelijk belang dat ieder kind, iedereen, moet kunnen. De leerlijn wil geen - integendeel zelfs - versterkende factor zijn voor scholen om minder te komen, wat momenteel dreigt te gebeuren door besparingen of de maximumfactuur. De nieuwe definitie van kunnen met de aandacht voor waterveiligheid wil ook voor duidelijkheid zorgen, niet het minst bij het grote publiek. Deze definitie sluit aan bij de eindtermen in het onderwijs en onderstreept het belang dat alle kinderen (ook kinderen uit minder kansrijke gezinnen) deze basis moeten hebben. De definitie en leerlijn stelt ook scherp dat een hondjesslag om te overleven maar ook 25 meter schoolslag met het hoofd boven water niet voldoende is om te kunnen spreken van kunnen. Bovendien waardeert de leerlijn zo ook de waarde van de genormeerde zwemslagen uit het competitie in de verbredings- en verdiepingsfase. In zwemclubs, maar ook in scholen die een uitgebreid zwemonderricht hebben zal deze verfijning ongetwijfeld zijn plaats behouden. 6. Is deze leerlijn enkel van toepassing op het onderwijs? Neen. De leerlijn wil een leidraad zijn om het zwemonderricht door diverse actoren in een zwembad op mekaar af te stemmen en gecoördineerd aan te pakken. Zwemmen is zowel een sport als een levensbelangrijke vaardigheid, naast een gezonde vrijetijdsbesteding. Deze leerlijn wil een leidraad zijn om in een zwembad efficiënt iedere actor zijn doelstellingen te laten bereiken: van gezinssport met als doel watergewenning, over onderwijs of zwemscholen met als doel leren, tot zwemclubs met als doel plezier en sportieve resultaten in de zwemsport. Dit uit zich ook in de 5 fases die in leerlijn genoemd worden. Iedere actor in het zwembad zijn doelstellingen laten bereiken is ook een belangrijke reden waarom ISB als netwerk van zwembadbeheerders investeert in (via een handleiding met een praktische vertaalslag) en steun geeft aan deze leerlijn. Deze leerlijn, ontwikkeld door Baan Vier, een netwerk van zwemdeskundigen, wordt zodoende ook opgevolgd door een Platform Leerlijn Zwemmen met vertegenwoordigers van alle actoren in het zwemlandschap (sportfederaties, onderwijsnetten, opleidingsinstituten, VTS, ISB...).

7 ZWEMBAD // 25 tot anders en beter. Het waterwennen (fase 1) kan ontleed worden in drie bouwstenen: hoofd, romp en ledematen. Oefeningen van waterwennen werken slechts aan één bouwsteen. Door twee bouwstenen van fase 1 te combineren met elkaar worden nieuwe oefeningen gemaakt. Deze vaardigheden (evenwicht, verplaatsen en coördinatie) behoren tot fase 2: het leren overleven. Doordat alle oefeningen aan twee bouwstenen tegelijk werken, hebben ze een hogere moeilijkheidsgraad. Fase 3, het eindpunt van de bruidstaart leidt tot de 1ste focus in de leerlijn, namelijk het doelmatig voortbewegen in het water. In deze fase moeten de vaardigheden evenwicht, verplaatsen en coördinatie efficiënt met elkaar worden gecombineerd. De 1 ste focus moet een oefening worden waarbij alle bouwstenen tegelijk aan bod komen. Uiteraard zijn er meerdere oplossingen. Vanuit deze 1 ste focus kan er op verschillende manieren worden verder gewerkt. Een 2 de focus kan verbredend werken. Enerzijds door op een andere manier te leren, anderzijds door een divers aanbod van aquatische activiteiten die ook deel uitmaken van deze brede leerlijn. Dankzij een degelijke onderbouw zijn de nodige fundamenten aanwezig om te verdiepen en te specialiseren in een tak van de zwemsport. Een combinatie van verbreden en verdiepen kan ook. De organisator van het zwemonderricht maakt hier zijn eigen keuzes. Handleiding: leerlijn anno 2014 ISB ontwikkelde deze handleiding voor zwembadbeheerders, zwemschoolcoördinatoren, clubcoördinatoren, vakleerkrachten LO... die de verschillende actoren in het zwembad of in hun school samen willen laten nadenken over deze nieuwe aanpak van het leren. De handleiding bevat o.m. een praktische toelichting over de nieuwe leerlijn en een stappenplan en vragenlijst om tot een samenwerking met alle actoren te komen. Bestel de handleiding via > Webshop. Door eerst anders te leren (fase 4) en dan pas beter te leren (fase 5), ligt het accent van de leerlijn eerst op verbreden en dan pas op verbeteren of verdiepen. Een leerlijn, safe and simple wil een gebruiksvriendelijke methodiek voorstellen om kinderen op een veilige en doelmatige manier te leren bewegen in het water. Elke organisatie die zwemonderricht aanbiedt, van gezinssportfederatie, lagere school tot competitieve zwemclub kan in dit model eigen accenten leggen en leerlijnen uitzetten naar verbreding en of verdieping, beantwoordend aan de doelstellingen van de organisatie. Het uniformiseren van deze leerlijn biedt talrijke opportuniteiten naar het efficiënter organiseren van het zwemonderricht. // Volg een didactische opleiding In de didactische opleidingen krijgen lesgevers de nodige info om zelf aan de slag te gaan met de nieuwe leerlijn. Na een uiteenzetting van de leerlijn zelf, wordt er ingegaan op de concrete oefenstof en de praktische aspecten voor de aanpak in het zwembad. De opleidingen vinden plaats op 10 en 20 november en 1 december. Meer info en inschrijven op KENN i n f o r m e r e n d ANK i n s p i r e r e n d Meer lezen over dit onderwerp? Zoek in de ISB-Kennisbank met de trefwoorden leerlijn Referentie: Roelandt F., Soons B., Van Schuylenbergh R., Van Gerven P. (2014); Een leerlijn, safe and simple, Acco: Leuven.