Bij koperen buis worden zes soorten verbindingen toegepast: de soldeer-, knel-,klem-, insteek-, pers- en schroefdraadverbinding.

Transcriptie

1 Katern voor scholing, her- en bijscholing 26 inhoud 1 Verwerken koperen leidingen 5 Otib-nieuws Een uitgave van Intech Klimaat & Sanitair en OTIB april 2010 Verwerken koperen leidingen In nieuwbouwwoningen wordt steeds meer kunststofwaterleiding en -gasleiding toegepast. Koperen buis wordt meestal alleen nog gebruikt waar leidingen als opbouw worden uitgevoerd of waar gevaar bestaat voor beschadiging, bijvoorbeeld door warme voorwerpen. Aandacht voor de verbindingsmethoden in koperen leidingen en de prefabricage van koperen leidingdelen. 5 Cursussen Door: Han Brouwer-Keij Bij koperen buis worden zes soorten verbindingen toegepast: de soldeer-, knel-,klem-, insteek-, pers- en schroefdraadverbinding. Soldeerverbinding Een soldeerverbinding is een verbinding van twee metalen delen met een ander metaal. Hierbij smelt alleen het soldeermateriaal en niet de twee te verbinden metalen delen. Dit in tegenstelling tot lassen, waarbij de twee te verbinden metalen delen wel smelten. In de installatietechniek wordt het lassen van koperen leidingen nauwelijks toegepast. Bij het verbinden van koperen buizen en hulpstukken wordt onderscheid gemaakt tussen zacht- en hardsolderen. Zachtsolderen Zachtsolderen gebeurt met soldeersoorten die smelten bij een temperatuur tot 300 C. Omdat lood uit het soldeer in drinkwater kan oplossen en schadelijk is voor de gezondheid, is het gebruik van loodhoudend soldeer in leidingwaterinstallaties niet toegestaan. Voor leidingwaterinstallaties moet je daarom tin-zilversoldeer of tin-kopersoldeer toepassen. Het percentage zilver verschilt per soort van drie tot vijf procent. Voor gasleidingen is loodhoudend soldeer nog wel toegestaan. Bij zachtsolderen gebruik je een vloeimiddel. Voor drinkwaterleiding moet het vloeimiddel voldoen aan BRL-K-623 en Kiwa-ATA. Dat betekent onder andere dat het niet giftig mag zijn en dat geen agressief vloeimiddel mag worden toegepast. Aan vloeimiddel voor gasleidingen worden deze strenge eisen niet gesteld. Voor je het vloeimiddel aanbrengt, schuur je de te solderen delen van de buis en het hulpstuk schoon met een fittingborstel of een stuk schuurlinnen om oxidatie te verwijderen. Het gas dat je gebruikt bij zachtsolderen is propaan. Dat verdampt bij een temperatuur van -42 C. Butaan kun je s winters niet toepassen, omdat dat verdampt bij 0 C. Als het koper tijdens het verwarmen verkleurt, heb je het te warm gemaakt. Zachtsolderen is alleen toegestaan als: - de soldeerverbinding een capillaire verbinding is; - de uitwendige middellijn van de buis niet groter is dan 54 mm; - de temperatuur in de leiding niet hoger kan worden dan 110 C; Belangrijke normen en richtlijnen - NEN 1006 Algemene voorschriften voor drinkwaterinstallaties AVWI - Waterwerkbladen - BRL-K-623 Hulpstukken voor soldeer- en schroefverbindingen aan koperen buizen - BRL-K-624 Vloeimiddelen en vertinningspasta s voor zachtsolderen van capillaire verbindingen van koper en koperlegeringen - BRL-K-639 Knelfittingen voor gebruik in combinatie met koperen buizen - BRL-K-760 Koperen buizen - Kiwa-ATA Attest op toxicologische aspecten 26 1

2 - trompverbindingen niet groter zijn dan 28 mm en een minimale lengte hebben volgens tabel 1; - er geen wisselende krachten op de leiding kunnen ontstaan (trillingen). uitwendige middellijn buis in mm minimale tromplengte in mm Tabel 1. Minimale tromplengte bij zachtsolderen. 1. Vloeimiddel voor zachtsolderen S39-CU. 2. Vloeimiddel voor hardsoldeer Flux 6. Let op verbranding Een druppel zachtsoldeer op je hand levert meestal slechts een blaar op, maar een druppel hardsoldeer, zeker als er fosfor in zit, levert een derdegraads verbranding op. Het vloeibare soldeer brandt dwars door je vlees. Maak dus nooit een hardsoldering boven je hoofd! Bij hardsolderen is het nog belangrijker dan bij zachtsolderen dat je katoenen werkkleding draagt. Kunststofwerkkleding smelt direct en brandt vast aan je huid. 3. Optromptang. 4. Uithaalset. Hardsolderen Hardsolderen gebeurt met soldeersoorten die smelten bij een temperatuur boven 450 C. Het smeltpunt van koper is C. Hulpstukken van messing en brons hebben een smeltpunt van respectievelijk 900 en 950 C. Messing is een legering van koper en zink. Brons is een legering van koper en tin. Ze hebben daarom een smelttraject. Als je een messinghulpstuk wilt hardsolderen, zal eerst het zink uit de legering verdampen waardoor een bros koperen hulpstuk overblijft. Bij bronzen hulpstukken zal het tin uit de legering verdampen. Daarom mag je messing- en bronzen hulpstukken niet hardsolderen. Omdat cadmium schadelijk is voor de gezondheid, is het gebruik van cadmiumhoudend hardsoldeer in leidingwaterinstallaties niet toegestaan. Voor leidingwaterinstallaties en gasleiding moet je daarom gebruikmaken van fosforhoudend hardsoldeer. Bij fosforhoudend hardsoldeer heb je geen vloeimiddel nodig. Als er geen fosfor in het soldeer zit, maak je gebruik van een goedgekeurd hardsoldeervloeimiddel, bijvoorbeeld Flux 6. Dat is een poedervormig vloeimiddel dat je op verschillende manieren kunt gebruiken. Voor het hardsolderen van koper maak je een klein beetje poeder aan met een klein beetje water. Vervolgens smeer je het op de te solderen delen van de buis en het hulpstuk. Bij grotere middellijnen wordt halverwege de soldering de hete soldeerdraad opnieuw in de poeder gedoopt, zodat nog wat extra vloeimiddel kan worden toegevoegd. Hardsolderen is niet toegestaan als: - de soldeerhulpstukken niet van koper zijn; - de lengte van een capillaire soldeerverbinding kleiner is dan drie keer de wanddikte; - de lengte van een niet-capillaire soldeerverbinding (spleetwijdte groter dan 0,25 mm) kleiner is dan 5 mm. Voor hardsolderen kun je een turbobrander met propaan toepassen. Ook wordt wel een lasbrander gebruikt met propaan en zuurstof. Je moet het koper verwarmen tot het donkerrood kleurt. Voor koudetechnische toepassingen moet je koperen buizen altijd hardsolderen. Daarbij moet de doorvloeiing altijd honderd procent zijn. Zou een deel van de verbinding niet zijn doorgevloeid, dan kan de verbinding in bepaalde omstandigheden stukvriezen. Optrompen Koperen buis wordt geleverd in de kwaliteit hard, halfhard en zacht. Als je bij de kwaliteit hard een optromping met een optromptang moet maken, moet je het buiseinde eerst uitgloeien. Bij de kwaliteit halfhard en zacht hoeft dat niet. Als je een optromping met een optrompdoorn moet maken, is het beter de buis niet uit te gloeien. Een optromping in een zachte buis kun je het best maken met een optromptang om vervorming te voorkomen. Het maken van een optrompverbinding is alleen toegestaan tussen buizen van dezelfde middellijn. Uithalen Bij hardsolderen mag je een aftakking in de koperen buis maken zonder hulpstukken. De aftakkende middellijn moet dan kleiner zijn dan de doorgaande buis en de soldeerlengte moet net als bij de capillaire optrompverbinding minimaal drie keer de wanddikte zijn. Om hier zeker van te zijn maak je gebruik van de speciale boor die bij een uithaalset wordt geleverd. De boor stel je af op de maat van de aftakkende buis. De aftakkende buis mag niet doorste- 26 2

3 ken in de doorgaande leiding. Om te voorkomen dat de aftakkende buis in de doorgaande buis doorsteekt, breng je met een begrenzingstang twee uitwendige puntjes aan op de aftakkende leiding. Bij kleinere middellijnen (bijvoorbeeld een aftakking van 15 mm op 28 mm) is dat voldoende. Bij grotere middellijnen (bijvoorbeeld een aftakking van 42 mm op 54 mm) is het bovendien nodig het eind van de aftakkende buis een beetje hol te vijlen. Knelverbinding Een knelverbinding is een verbindingsmethode, waarbij je een metalen knelring met een wartelmoer en het huis van het hulpstuk knelt. De knelring snoert daarbij in de buiswand. De buis en ring vervormen daarbij. Over het algemeen worden knelkoppelingen te strak aangedraaid. Als je de buizen en knelkoppeling spanningsvrij hebt gemonteerd en de wartelmoeren met de hand hebt vastgedraaid, moet je elke wartelmoer nog aandraaien met twee steeksleutels. Per fabricaat kan dat iets verschillen, maar meestal is het voor de middellijnen 12 en 15 mm nog één slag, voor 22 mm driekwart slag en voor 28 mm een halve slag. Bij koperen buis in de kwaliteit zacht (uitgegloeid koper) is het nodig dat je een steunbus in de koperen buis schuift om insnoeren te voorkomen. Als de koppeling om een of andere reden los is geweest, moet de knelring worden vervangen. Klemverbindingen Een klemverbinding lijkt op een knelverbinding, maar het verschil is dat in plaats van een metalen knelring een kunststofring in het hulpstuk zit. De ring kan verschillende vormen hebben, maar heeft meestal een conische vorm. Bij het aandraaien wordt de buis niet vervormd. Na het handvast aandraaien geldt ook hier dat het aantal slagen per fabricaat iets kan verschillen, maar meestal is het voor de middellijnen 12 en 15 mm nog één slag, voor 22 mm driekwart slag en voor 28 mm een halve slag. Als de koppeling om een of andere reden los is geweest, hoeft de klemring niet te worden vervangen. leiding in de grond, vaak als overgangsverbinding tussen kunststof en koper. De afdichting heeft plaats door een O-ring. Om uitschuiven te voorkomen moet bij het ene fabricaat een ril in de koperen buis worden gedraaid. Bij een ander fabricaat bevinden zich in het hulpstuk kleine weerhaken die voorkomen dat de buis uit het hulpstuk schuift. Om beschadiging van de O-ring te voorkomen is het heel belangrijk dat je de bramen goed van de buis verwijdert. Voor je de buis insteekt maak je de O-ring nat met schoon water. Je steekt de buis eerst door het hulpstuk heen. Dan maak je aan het eind van de koperen buis een ril en trek je de koperen buis weer terug tot de ril tegen de O-ring ligt. Dan pas maak je de insteekverbinding met de kunststofbuis. Persverbindingen Persklemverbindingen zijn een soort insteekverbindingen, waarbij de afdichting plaatsheeft door een of meer O-ringen. Om uitschuiven te voorkomen wordt het hulpstuk met een hydraulische klemtang strak om de buis geklemd. Buis en hulpstuk vervormen hierbij definitief. Ook bij deze verbinding is het heel belangrijk dat je de bramen goed van de buis verwijdert en de O- ring nat maakt met schoon water. Sommige fabrikanten hebben hulpstukken, waarvan de uitvoering voor water en gas verschillend is. De speciale perstang kan elektrisch, met accu of pneumatisch zijn aangedreven. Schroefdraadverbindingen Bij schroefdraadverbindingen kun je onderscheid maken tussen verbindingenafdichtende schroefdraadverbindingen en nietafdichtende schroefdraadverbindingen. 5. Vervorming bij knelverbinding. PE 6. Klemkoppeling PE x koper koper Afdichtende schroefdraadverbindingen Afdichtende schroefdraad mag een rechte draad zijn voor drinkwatertoepassing. Voor gas moet de buitendraad conisch zijn en de binnendraad recht. Als pakkingmateriaal mag je bij gas gebruikmaken van teflontape of vloeibare pakking geschikt voor gas. Voor toepassing in drinkwater kun je gebruikmaken van teflontape en vloeibare pakking die voldoet aan de Kiwa-eisen. Daarnaast kun je ook hennep toepassen. Bij gebruik van teflontape mag je nooit terugdraaien, want dan ontstaat een lek. Niet-afdichtende schroefdraadverbindingen Niet-afdichtende schroefdraad zie je bijvoorbeeld bij wartelmoeren van koppelingen. Met de wartelmoer draai je bijvoorbeeld een platte ring klem tussen een punt- Insteekverbindingen Insteekverbindingen zijn er in vele soorten. Ze worden meestal toegepast voor koperen 7. Insteekverbinding kunststof x koper. 8. Rilapparaat voor koperen buis. 26 3

4 stuk en het huis van de koppeling. Voor gas moet het puntstuk zijn uitgevoerd met een niet-verliesbare pakkingring of met een conische verbinding tussen puntstuk en huis. Voor gas gebruik je een rubberring; voor water een fiberring. Een S-koppeling is een mooi voorbeeld van een hulpstuk met twee gelijksoortige schroefdraden die echter beide een andere functie hebben. Het deel dat in de muurplaat of brug wordt geschroefd, is een afdichtende schroefdraad. Die moet je dus verpakken met hennep of tape. Op de andere zijde komt de wartelmoer van de mengkraan. Aan die kant verpak je de schroefdraad dus niet, maar plaats je er een fiberring tussen. Prefabricage van leidingen De mogelijkheden voor prefabricage kunnen worden beperkt door de nauwkeurigheid waarmee op de bouw moet worden gewerkt. Als de opdrachtgever bijvoorbeeld eist dat muurplaten op tegelmaat komen, beperkt dat de mogelijkheden. Je kunt dan wel de muurplaat vast solderen, maar als je aan de andere kant ook al een bocht hebt gebogen of een koppeling eraan hebt gesoldeerd, kan het wel eens lastig worden op tegelmaat te werken. Als je koperen leidingen in de werkkeet of in de werkplaats van het bedrijf prefabriceert moet je dus goed nadenken over wat je wel en wat je niet prefabriceert. Niet alleen de nauwkeu- Capillair zachtsolderen Voorbereiding - maak bij voorkeur zoveel mogelijk soldeerverbindingen buiten een bewoonde woning; - als je in een bewoonde woning werkt, vraag de bewoner dan of hij of zij kinderen en huisdieren weg wil houden. Let op dat ze niet toch ineens achter je staan en een hete brander willen pakken; - werk je bijvoorbeeld in de meterput, vlak achter de voordeur, voorkom dan dat je de post over je heen krijgt tijden het solderen; - controleer of de omgeving vrij is van brandbare stoffen, zoals flessen wasbenzine; - zorg dat gordijnen, kleding en meubelen niet in de buurt hangen, liggen of staan; - zorg dat je de nog hete brander na het solderen veilig neer kunt leggen (bijvoorbeeld op een stuk multiplex); - zorg voor voldoende ventilatie. Voorbewerking - zorg dat de te solderen onderdelen op maat zijn en ontbraamd; - verwijder kraankappen, aftapkraantjes, pakkingringen en andere kunststofonderdelen van hulpstukken en appendages; - soldeer muurplaten en puntstukken van koppelingen nooit in positie, maar altijd vooraf; - schuur de te solderen oppervlakken van buis en hulpstukken; - breng dun vloeimiddel aan; - monteer de te solderen leidingdelen spanningsvrij; - let bij T-stukken op dat je alle aansluitingen in één keer kunt solderen; - controleer of de buizen volledig in de hulpstukken zijn geschoven. Solderen - plaats eventueel een warmtewerend plaatje achter de te solderen onderdelen; - ontsteek de brander en stel de vlam af met een scherpe kegel; - verwarm het te solderen deel van het hulpstuk afwisselend van twee kanten op die plaats, waar het soldeer naartoe moet trekken; - haal de vlam weg en voeg het soldeer telkens op één plaats toe (het hulpstuk en de buis moeten beide warm genoeg zijn om het soldeer te laten smelten en door te laten vloeien). Bij liggende hulpstukken tot en met 22 mm voer je het soldeer aan de onderkant toe. Bij een goed verwarmd hulpstuk zorgt de capillaire werking ervoor dat het soldeer door de hele spleet tussen buis en fitting vloeit; - laat de soldering rustig afkoelen; - verplaats het warmtewerende plaatje naar het volgende hulpstuk en werk alle hulpstukken af. Nabewerking - nadat alle te solderen hulpstukken zijn gesoldeerd, doof je de vlam; - als alle solderingen rustig zijn afgekoeld, maak je de solderingen schoon met een natte lap; - monteer de koppelingen met tussenplaatsing van de fiber- of rubberringen; - verpak aftappers en monteer deze; - plaats kraankappen en sluit de kranen; - controleer nu of later de installatie op dichtheid. Bekijk de video op

5 otib nieuws cursussen righeid waarmee je moet werken kan beperkend zijn. Bij twee bochten in een leiding kan het al onmogelijk worden het leidingdeel de woning in te krijgen. Het is daarom beter de prefabricage te beperken tot één bocht per leidingdeel. Eventueel kan een tweede bocht worden gebogen als het leidingdeel na die bocht erg kort is. Ook kan een kattenrug of een sprong al worden gebogen. Over het algemeen is prefabricage bedoeld voor nieuwbouw. Voor bewoonde woningen kan wel worden geprefabriceerd, maar om te voorkomen dat je bijvoorbeeld de koffie van tafel stoot, moet je die leidingdelen niet te groot maken. Je moet ook kijken wat je al aan de leiding soldeert. Het werkt makkelijker als je de muurplaten en tweedelige koppelingen reeds aan de leiding soldeert. De andere zijde gebruik je dan 9. Persklemverbindingen. 10. S-koppeling met rozet. om eventueel op maat te snijden. Als je in een geprefabriceerd leidingdeel een tromp wilt maken met een optrompdoorn, maak dan de tromp vóór je de leiding buigt. Als je koperen buis gebruikt voor opbouwleidingen in combinatie met kunststofbuis voor de leidingen in de afwerklaag, komen de overgangskoppelingen ruim boven de vloer, zodat je de bochten in de kunststofleiding goed kunt maken. Je kunt de overgangskoppeling dan tijdens de prefabricage al aan het koper solderen, zodat je in de bouw niet meer hoeft te solderen. Otib 11 In de educatieve game Otib 11 worden kinderen in de bovenbouw van de basisschool uitgedaagd om, net als in de film Ocean s Eleven, beveiligingstechnieken te omzeilen om bij een kluis te komen. Het is immers niet alleen moeilijk technieken als laserstralen en bewegingssensoren te bedenken, maar het is ook een moeilijke taak deze te ontwijken. Otib 11 is één van Cursussen over renovatie Ontwerpcriteria laag- en middenspanningsinstallaties Voor wie? Beslissers bij renovatie en uitbreiding van elektrische installaties, leidinggevenden in technische diensten en onderhouds- en storingstechnici. Waar? Energiebewuste en duurzame dakrenovaties Voor wie? Projectleiders en management. Waar? Energieprestatieadvies certificaat Woningbouw Voor wie? Toekomstige EPA-maatwerk adviseur Waar? de games die in opdracht van Otib is ontwikkeld om kinderen op jonge leeftijd kennis te laten maken met de technische installatiebranche. In de tv-serie Cluebie, over de digitale leefwereld van kinderen, wordt ook aandacht besteed aan Otib 11. De reportage van Cluebie over Otib 11 is terug te zien via Technisch Leidinggevende: planning en timemanagement Voor wie? Aankomend technisch leidinggevende, technisch leidinggevende, middenkaderfunctionaris en hogerkaderfunctionaris Waar? Leidinggevend monteur Voor wie? Monteur, aankomend leidinggevend monteur en leidinggevend monteur. Waar? Elektrotechniek basis W-Installateurs Voor wie? W-monteur E-montage, W-monteur E-installatie en W-monteur E-renovatie. Waar? Loopbaanproject Deze klus is voor mij Otib heeft het loopbaanproject Deze klus is voor mij ontwikkeld voor de regio Noord- Holland/Flevoland. Dit project laat werknemers in de technische installatiebranche, begeleid door een loopbaanadviseur, nadenken over hun toekomst en ontwikkeling in de branche. Hierdoor krijgen werknemers de kans hun wensen en ambities inzichtelijk te maken en over hun eigen ontwikkeling na te denken. Inmiddels hebben alle werknemers in de regio een uitnodiging ontvangen. Werkgevers hebben ook de mogelijkheid hun werknemers direct te laten deelnemen aan het loopbaanproject door een incompany-traject. Informatie: Cursuscatalogus De nieuwe cursuscatalogus Verder in elektro-, installatie- en koudetechniek 2010 is verschenen. Dit papieren naslagwerk geeft een helder overzicht van een groot aantal cursussen en trainingen. Het gaat hierbij om de vakgebieden koudetechniek en luchtbehandeling, sanitair en werktuigbouwkunde, klimaatbeheersing en elektrotechniek en ict. Informatie: