De ethiek van social nudging
|
|
- Benjamin Smits
- 5 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Door Pennock & Postema Februari 2018 De ethiek van social nudging Een update over hoe Pennock & Postema tegen de ethiek van social nudging aankijkt
2 INTRODUCTIE De ethiek van social nudging Met social nudging veranderen we doelbewust het gedrag van mensen. We snappen dat dit ethische vraagtekens oplevert. Met deze update hopen we je te overtuigen dat social nudging goed kan zijn als het aan bepaalde vereisten voldoet. Definities Voordat we het hebben over ethiek en social nudging, is het handig om een aantal termen te definiëren: Social nudging: een methode om gedrag van mensen te veranderen. Iemand die zich bezighoudt met social nudging onderzoekt eerst wat de belangrijkste sociaalpsychologische drijfveren zijn van bepaald gedrag voor een bepaalde doelgroep in een bepaalde situatie. Vervolgens kiest hij/zij de geschiktste wetenschappelijke gedragsverandertechnieken om in te spelen op deze drijfveren. Nudge: een maatregel waarin een of meerdere gedragsveranderingtechnieken verwerkt zitten. Ethiek: een persoonlijk gevoel van wat goed en fout is. Ethiek is niet zwart-wit Het lastige van ethiek is dat het niet zwart-wit is. Wat de één goed vindt, vindt een ander fout. Er zijn zaken die de meeste mensen goed vinden, zoals bloed doneren. Ook zijn er zaken die de meeste mensen fout vinden, zoals stelen. Voor andere zaken ligt de grens tussen goed en fout in een grijs gebied. Abortus bijvoorbeeld, is dat goed of fout? Volgens ons ligt social nudging voor veel mensen ook in zo n grijs gebied. 1
3 SOCIAL NUDGING ALS GOED Waarom wij social nudging goed vinden Wij vinden social nudging goed, omdat wij het alleen inzetten om het leven van mensen beter te maken. In dit geval heiligt volgens ons dus het doel de middelen. Omdat beter subjectief is, hebben we voor onszelf 3 vereisten gesteld waaraan elke vorm van social nudging aan moet voldoen om als goed te worden bestempeld: 1. De grote meerderheid van de mensen is het eens met het beoogde lange termijn resultaat van de nudge. 2. Mensen behouden hun keuzevrijheid. 3. Mensen worden niet voorgelogen en krijgen een volledig antwoord op hun vragen. Hieronder lichten we deze drie vereisten toe. De grote meerderheid van de mensen is het eens met het beoogde lange termijn resultaat van de nudge Er zijn veel zaken waarvan de meeste mensen het met elkaar eens zijn dat het goed voor ze is. Bijvoorbeeld gezonder eten, minder gestresst zijn of duurzamer gedrag vertonen. Meestal hebben mensen al een intentie om naar zulke resultaten toe te werken, maar lukt het hen niet om ze uit zichzelf te bereiken. Met social nudging maken we het voor mensen dan makkelijker om het resultaat toch te bereiken. Dat de grote meerderheid van de mensen het eens moet zijn, betekent ook dat er mensen kunnen zijn die het niet eens zijn met het beoogde lange termijn resultaat van de nudge. Hierom is volgens ons het tweede vereiste van goed social nudging erg belangrijk. 2
4 Mensen behouden hun keuzevrijheid De meeste mensen hechten veel waarde aan hun keuzevrijheid. Als mensen het gevoel hebben dat zij niet zelf kunnen kiezen wat ze gaan doen, dan ontstaat er onvrede. Mensen voelen zich betutteld of worden zelfs boos. Door de keuzevrijheid van mensen te behouden, voorkom je volgens ons (een hoop) ellende en maak je een nudge effectiever. Daarnaast vinden wij dat mensen het recht hebben om zelf te kiezen. Als iemand bijvoorbeeld een keer iets ongezonds wil eten, dan moet dat kunnen. Wij vinden zelfs dat als iemand écht diep van binnen elke dag iets ongezonds wil eten, dat die persoon daar de mogelijkheid voor zou moeten hebben. Mensen worden niet voorgelogen en krijgen een volledig antwoord op hun vragen Als mensen doorhebben dat zij worden voorgelogen of een onvolledig antwoord krijgen op hun vragen, dan ontstaat er onvrede. Door mensen niet voor te liegen en volledig antwoord te geven op hun vragen, voorkom je volgens ons wederom ellende en maak je een nudge effectiever. Wij vinden overigens niet dat er bij elke nudge uitleg zou moeten komen over de oorsprong en het doel van die nudge. Volgens ons houden de meeste mensen er namelijk niet van om overspoeld te worden met informatie. Daarnaast schept extra informatie over een nudge waarschijnlijk meer verwarring dan duidelijkheid, omdat de meeste mensen niet voldoende achtergrondkennis hebben om van de nudge in een groter beeld te plaatsen. Natuurlijk moeten de mensen die een vraag hebben over een nudge daar wel een volledig antwoord op krijgen. 3
5 SOCAL NUDGING ALS FOUT Waarom wij denken dat anderen social nudging fout vinden en hoe wij daar tegenaan kijken Volgens ons zijn er grofweg 3 redenen waardoor sommige mensen social nudging fout vinden: 1. Met social nudging voelt het alsof iemand een kijkje in je hoofd neemt 2. Social nudging voelt als manipulatie 3. Social nudging past niet bij de verwachtingen die mensen hebben van de nudgende partij In de komende alinea s lichten we die redenen toe en leggen we uit hoe wij daar tegenaan kijken. Met social nudging voelt het alsof iemand een kijkje in je hoofd neemt Als mensen doelbewust proberen te achterhalen waarom jij iets doet, dan voelt dat alsof zij een kijkje in je hoofd nemen. Dat voelt dan al snel fout. Zeker als mensen die kennis vervolgens inzetten om jouw gedrag te sturen, soms zelfs zonder jij dat doorhebt. Voor veel mensen zit er daarom een gevoelsmatig verschil tussen een campagne die is opgezet vanuit intuïtie/creativiteit en een campagne die is opgezet vanuit doelmatig onderzoek naar de drijfveren achter bepaald gedrag en hoe daarop in te spelen. Wij snappen deze twijfel heel goed. Om de gemiddelde drijfveren van een groep te achterhalen, kijken we namelijk ook naar de overlap tussen individuele drijfveren. Als we een interview houden als onderdeel van een social nudging traject, dan nemen een soort kijkje in je hoofd. Toch vinden we het geen reden om social nudging als fout te bestempelen. Wij vinden in dit geval namelijk dat het doel de middelen heiligt, zolang het aan de eerder genoemde 3 vereisten voldoet. Daarnaast hechten wij veel waarde aan de anonimiteit van de 4
6 antwoorden van de deelnemers aan onze social nudging trajecten en blijven individuele drijfveren dus altijd privé. Social nudging voelt als manipulatie Voor sommige mensen voelt social nudging als manipulatie. Zij worden ongevraagd een bepaalde kant opgestuurd. Hierdoor voelt social nudging fout. Dat mensen social nudging als manipulatie ervaren, komt volgens ons doordat er niet altijd genoeg rekening wordt gehouden met het behouden van een gevoel van keuzevrijheid. Wij snappen dat social nudging als manipulatie kan aanvoelen. Met nudges word je immers een kant op gestuurd. Toch vinden we het geen reden om social nudging daarom als fout te bestempelen zolang een nudge voldoet aan de drie eisen van goed social nudging. Daarnaast denken we dat het gevoel van manipulatie versterkt wordt door de derde reden die mensen hebben om social nudging fout te vinden: social nudging past niet bij de verwachtingen die mensen hebben van de nudgende partijen Social nudging past niet bij de verwachtingen die mensen hebben van de nudgende partij Mensen hebben bepaalde verwachtingen bij bepaalde partijen. Voor commerciële organisaties zijn die verwachtingen vaak anders dan voor overheden. Van een commerciële organisatie verwachten mensen bijvoorbeeld dat ze er alles aan zullen doen om meer producten te verkopen. Ook als die producten ongezond of ongewenst zijn. Het past daarom ook in de verwachtingen als een commerciële partij met social nudging of neuromarketing in onze hersens gaat graven om te kijken hoe zij koopgedrag kunnen veranderen. In dit geval voelt social nudging voor 5
7 veel mensen niet als fout (in ieder geval niet als veel fouter dan überhaupt een ongezond of ongewenst product verkopen). Van een overheid verwachten mensen daarentegen dat zij integer is. Als de overheid in onze hersens gaat graven, ontstaat er daardoor al snel wantrouwen. Wat wil de overheid van mij? De overheid is toch neutraal en integer? Waarom willen zij mij dan onbewust beïnvloeden? Doordat social nudging in dit geval niet in de verwachtingen past, voelt het voor sommige mensen als fout. Wij begrijpen heel goed dat mensen social nudging als fout ervaren als dat niet past bij de verwachtingen van de nudgende partij. Toch vinden wij social nudging goed, zolang een nudge voldoet aan de eerder genoemde drie eisen. Ook als de nudge niet klopt met de verwachtingen van de nudgende partij en daardoor mensen tegen de borst stuit. Zo n nudge is echter geen voorbeeld van een nudge die wij zouden aanraden. Zelfs als de nudge het gewenste gedrag uitlokt, schieten mensen er namelijk van in de weerstand. En los van de ethiek erachter is extra weerstand iets wat volgens ons zoveel mogelijk voorkomen moet worden. 6
8 VOORBEELDEN Vier voorbeelden waar social nudging ingezet zou kunnen worden en hoe wij daar tegenaan kijken Voorbeeld I: een GGD zet zich in om de bevolking gezonder te laten leven. Te veel suiker is ongezond voor mensen. In frisdrank zit veel suiker. De GGD zou kunnen lobbyen voor een landelijk verbod op frisdrank. Is dit goed of fout? Wij vinden dit fout. Deze nudge voldoet namelijk niet aan de tweede vereiste: mensen behouden niet hun keuzevrijheid. Voorbeeld II: een commerciële partij verkoopt ongezonde frisdrank. Zij geven miljarden uit aan sponsoring en reclame, omdat ze weten dat mensen hierdoor meer frisdrank kopen. Is dit goed of fout? Ook dit vinden wij fout. Deze nudges voldoen namelijk niet aan de eerste vereiste: het lange termijn resultaat is dat mensen ongezonder worden en daar zijn de meeste mensen het niet mee eens. Overigens vinden we dit een lastig voorbeeld, omdat we ons ook goed kunnen voorstellen dat er veel mensen zijn die op de lange termijn gezond willen zijn én af en toe ongezonde frisdrank willen drinken. Voorbeeld III: dezelfde commerciële partij wil medewerkers met een duurzaamheidsprogramma overtuigen om gezonder te leven, zowel tijdens het werk als in hun privéleven. Deelname aan het programma is vrijwillig. Is dat goed of fout? Wij vinden dit goed, omdat deze nudge voldoet aan de drie eisen van gezond social nudging. Voorbeeld IV: in Nederland is een tekort aan orgaandonoren. Dat tekort kan worden opgelost door actieve donorregistratie. Simpel gezegd is iedereen dan automatisch vanaf zijn 18 e verjaardag geregistreerd als donor. Wil je toch geen donor zijn? Dan kan je dit aangeven op dezelfde manier als dat mensen bij passieve donorregistratie aangeven wel donor te willen zijn. Actieve 7
9 donorregistratie is de goedkoopste optie om het tekort aan donoren op te lossen. De overheid kiest ervoor om actieve donorregistratie niet door te voeren, maar in te zetten op traditionele middelen om het tekort aan orgaandonoren op te lossen. Hierdoor is de overheid meer geld kwijt en overlijden er elk jaar tientallen mensen die anders nog geleefd hadden. Is dit goed of fout? Wij neigen naar goed, alhoewel we dit ook een erg lastig voorbeeld vinden. De grote meerderheid van de mensen is het eens met donorschap, maar niet perse met de manier waarop mensen met actieve donorregistratie donor worden. Daarnaast voelt het voor een groep mensen alsof zij geen keuzevrijheid meer hebben bij actieve donorregistratie. Afhankelijk van de uitvoering van actieve donorregistratie vinden wij het dus goed of fout. 8
10 AFSLUITEND Ethiek is dynamisch en subjectief Ethiek is dynamisch. Wat we vandaag goed vinden, vinden we over 50 jaar misschien fout of andersom. Social nudging voor een betere wereld past volgens ons in de huidige Zeitgeist. Als we merken dat de tijdsgeest verandert, dan zullen we opnieuw kijken of social nudging goed of fout is en eventueel onze werkmethode erop aanpassen. Ethiek is subjectief. Wat wij goed vinden, vind jij misschien fout of andersom. We accepteren dat meningen kunnen verschillen, maar staan ook altijd open voor een kritische blik. We nodigen je daarom ook vooral uit om de discussie over ethiek (met ons) te blijven voeren. Bedankt voor het lezen! 9
11 CONTACTGEGEVENS Voor iedereen die meer wil weten over social nudging of over P&P Heb je vragen of opmerkingen? Neem dan gerust contact op met: Mats Postema Javastraat MG Nijmegen +31 (0) KVK: IBAN: NL83 RABO BTW: NL B01 10
GEZOCHT: Gedragswetenschapper/ vennoot
Pennock & Postema April 2018 GEZOCHT: Gedragswetenschapper/ vennoot GEZOCHT AANMELDEN OVER PENNOCK & POSTEMA Gedragswetenschapper/vennoot We zijn op zoek naar een gedragswetenschapper die passie heeft
Nadere informatieOrganisaties willen graag gedrag beïnvloeden
Nudging Organisaties willen graag gedrag beïnvloeden Commerciële organisaties Overheid marketeers psychologen communicatiedeskundigen economen Oud beïnvloedingsparadigma De mens als rationeel wezen KENNIS
Nadere informatieSuccesvol Veranderen 1
Succesvol Veranderen 1 CPO netwerk Utrecht, 22 mei 2017 2 Succesvol veranderen Zonder beweging verandert niets! Succesvol veranderen vraagt om het nemen van de juiste stappen. Succesvol veranderen is in
Nadere informatiefilosofie havo 2018-II
Opgave 3 Verslavingen 17 maximumscore 1 Een goed antwoord bevat een uitleg dat het voorbeeld van de Anonieme Alcoholisten om het zelfbeeld te veranderen, past bij de interpretatietheorie: vaak herhalen
Nadere informatieYVONNE THUIJS GOEDE RELATIE MET JE KIND
YVONNE THUIJS het geheim van een GOEDE RELATIE MET JE KIND - www.blij-kind-24-7.nl - kijk naar je kind maak tijd vrij... en geef aandacht, vertrouwen en liefde 1 aandacht blij kind 24 7 betekent groeien
Nadere informatie3 vragen. Om even terug te keren naar jezelf. 3 vragen speciaal voor. 3 vragen om. wat je echt wilt!
3 vragen Om even terug te keren naar jezelf 3 vragen om erachter 3 vragen speciaal voor jou! te komen wat je echt wilt! Ook al worden we nog zo oud, we voelen ons vanbinnen nog precies dezelfde die we
Nadere informatiehelemaal niet niet mee eens niet mee eens mee eens helemaal mee eens. In deze vragenlijst staan een aantal uitspraken over leren en kennis.
helemaal niet niet niet helemaal Naam: In deze vragenlijst staan een aantal uitspraken over leren en kennis. Jij moet aangeven of je het met de uitspraken eens bent of niet. Bij elke vraag kun je kiezen
Nadere informatieIk ben waardevol challenge
26 t/m 30 juni 2017 Ik ben waardevol challenge Commit Happiness In deze pdf vind je alle opdrachten bij elkaar. Dag 1 Waarom wil je je waardevol voelen? Ik wil je vandaag laten stilstaan bij de redenen
Nadere informatieWat zijn jouw overtuigingen?
Wat zijn jouw overtuigingen? Als je wilt werken aan je gezondheid en vitaliteit dan is het belangrijk om te weten welke overtuigingen er in je hoofd rondspoken. Als jij, bewust of onbewust, ervan overtuigd
Nadere informatieRITUEEL. schrijven. Word de persoon die je altijd al had willen zijn.
RITUEEL schrijven d a g b o e k Word de persoon die je altijd al had willen zijn. Welkom De persoon worden die je altijd al had willen zijn. Daarom schrijf ik. Door ritueel te schrijven kom je in verbinding
Nadere informatieEthiek en Partnership. Onstein Training Door: Danny Molenaar Bridgecoach
Ethiek en Partnership Onstein Training Door: Danny Molenaar Bridgecoach Doelen van vandaag: Steviger in je schoenen staan aan tafel, door goed op de hoogte te zijn van ethische regels en hoe je daarmee
Nadere informatieEenzaamheid aanpakken doe je zo!
Eenzaamheid aanpakken doe je zo! Jeannette Rijks Eenzaamheid. Iedereen kent het en weet wat het is: dat rotgevoel als je je alleen en verlaten voelt. Simpel. Minder simpel is het als je er niet in slaagt
Nadere informatieRapportage Eigenschappen. Bea het Voorbeeld. Naam: Datum:
Rapportage Eigenschappen Naam: Bea het Voorbeeld Datum: 01.04.2016 Email: support@meurshrm.nl Bea het Voorbeeld / 01.04.2016 / Eigenschappen (QPN) 2 Inleiding Wat zijn jouw meest kenmerkende eigenschappen?
Nadere informatiekilo aan troep achter in een collegezaal.
Ruim 60% van de HvA studenten neemt eten en drinken mee de collegezalen in. Gemiddeld laten HvAstudenten per maand 80 kilo aan troep achter in een collegezaal. Minder dan 5% van de HvA docenten spreekt
Nadere informatieDeel 9/12. Leer je invloed effectief aanwenden om je doelen te bereiken
Beantwoord eerst de volgende vragen: 1. Welke inzichten heb je gekregen n.a.v. het vorige deel en de oefeningen die je hebt gedaan? 2. Wat heb je er in de praktijk mee gedaan? 3. Wat was het effect op
Nadere informatieZO KIES JE DE JUISTE BROKER NUBELEGGEN
ZO KIES JE DE JUISTE BROKER NUBELEGGEN.COM ZO KIES JE DE JUISTE BROKER NUBELEGGEN.COM NuBeleggen.com Versienummer: 2.1 Dit e-boek is een uitgave van NuBeleggen.com. Deelnemers van de online training ontvangen
Nadere informatieVITALITEITSTRAININGEN
VITALITEITSTRAININGEN DOEL VAN TRAINEN Het doel van de training is het faciliteren van bewustwording, het stimuleren van persoonlijk leiderschap en gedragsverandering. Een training is altijd interactief
Nadere informatieNudging als strategie om te kiezen voor gezonde voeding
Nudging als strategie om te kiezen voor gezonde voeding Pieter Raymaekers Symposium Hoe maak je gezonde voeding vanzelfsprekend op de werkvloer? 23/11/2018 Structuur workshop 1. Oorsprong: vanwaar komt
Nadere informatieOpdracht 1. Wat speelt er om JA te zeggen tegen iets wat je niet wil?
JA of NEE? - Doe deze opdracht in tweetallen - Hoe vaak komt het voor dat je ongevraagd iets aangeboden krijgt? Een actieve kiosk-verkoper in de trein, met koffie, thee, gevulde koeken etc? Of het aanbod
Nadere informatieWERKBOEK 2. De bron van verandering. Kees Holtrigter (The 7D Solutions) 3e editie
WERKBOEK 2 De bron van verandering Kees Holtrigter (The 7D Solutions) 3e editie Werkboek 2 De bron van verandering... 3 1 Mijn thema... 4 2 Gebeurtenissen (connecting the dots)... 4 3 Emoties... 5 4 Gevoel
Nadere informatieHet aansturen van gedrag
Het aansturen van gedrag Dit document is bedoeld voor elke individuele werkende. Het is een theoretische beschrijving waarin wij aangeven waar gedrag vandaan komt en waarom het energie kost om je gedrag
Nadere informatieWORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT Ann Weiser Cornell
WORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT 2011 Ann Weiser Cornell 1 Deel één Welkom bij deze e-cursus waarin we je zullen laten zien hoe jij groter kunt worden en je problemen kleiner! Zijn er op dit moment
Nadere informatieKIJK IN JE BREIN LESMODULE BASISSCHOOL LEERLING
LESMODULE BASISSCHOOL LEERLING 1. DE HERSENEN 1.1 HOE ZIEN HERSENEN ERUIT? VRAAG WIE KAN VERTELLEN WAT HERSENEN ZIJN? VRAAG HEBBEN KINDEREN KLEINERE HERSENEN DAN GROTE MENSEN? 1.2 WANNEER GEBRUIK JE ZE?
Nadere informatieLESBRIEF. Laat uw leerlingen 10 minuten lezen in 7Days. Uw leerlingen mogen zelf weten welke artikelen ze deze 10 minuten lezen.
Vrijdag 15 januari 016 Artikelen: Alle artikelen - 7Days week Inhoud: De leerlingen leren om kritisch te kijken naar de verschillende artikelen uit 7Days. De leerlingen leren strategieën toe te passen
Nadere informatieMIJN KIND HEEFT TYPE 1 DIABETES, WAT NU?
MIJN KIND HEEFT TYPE 1 DIABETES, WAT NU? Inhoudsopgave Wat is Type 1 Diabetes?... p. 6 Is mijn kind te genezen?... p. 10 Kan mijn kind nog op schoolkamp?... p. 12 Kan mijn kind nog op zichzelf wonen?...
Nadere informatieProfielwerkstuk Het stappenplan, tips en ideeën
Profielwerkstuk Het stappenplan, tips en ideeën Ga je een profielwerkstuk maken? Dan is orgaan- en weefseldonatie een goed onderwerp! Hier vind je allerlei tips, bronnen en ideeën om een profielwerkstuk
Nadere informatieOnderzoek: Nieuwe donorwet
16 september 2016 Onderzoek: Nieuwe donorwet Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek.
Nadere informatie3 vragen om. even terug te keren naar jezelf. Een kennismaking met schrijven in Mindful Analysis. 3 vragen om. wat je echt wilt!
3 vragen om even terug te keren naar jezelf Een kennismaking met schrijven in Mindful Analysis 3 vragen om 3 vragen speciaal voor erachter jou! te komen wat je echt wilt! Ook al worden we nog zo oud, we
Nadere informatieMIJN KIND HEEFT TYPE 1 DIABETES, WAT NU?
MIJN KIND HEEFT TYPE 1 DIABETES, WAT NU? Inhoudsopgave Wat is Type 1 Diabetes?... p. 6 Is mijn kind te genezen?... p. 10 Kan mijn kind nog op schoolkamp?... p. 12 Kan mijn kind nog op zichzelf wonen?...
Nadere informatieGedreven Gangmaker. dynamisch optimistisch. overtuigend
Gedreven Gangmaker Jij bent van mening dat leren inspirerend moet zijn. Je bent dan ook creatief in het bedenken van manieren om de lessen zo aantrekkelijk mogelijk te maken. Met jouw bruisende energie
Nadere informatieLes1, Beperkende overtuigingen
Les1, Beperkende overtuigingen Welkom! Bedankt voor het aanvragen van deze mini-cursus. Blijkbaar ben jij op zoek naar een manier om goed voor jezelf te zorgen, om het roer om te gooien. Deze cursus heb
Nadere informatieModule 26: Stop met Piekeren.
Module 26: Stop met Piekeren. Stop met piekeren! Piekeren is een reactie op een naar gevoel. Op het moment dat we ons afgewezen voelen of andere nare gevoelens ervaren, wordt het meestal erg druk in ons
Nadere informatieSamenvatting Rapport Nudging in de praktijk
Samenvatting Rapport Nudging in de praktijk Kansen en barrières in beleid, onderzoek, onderwijs en praktijk Den Haag, 5 juli 2017 Schuttelaar & Partners In opdracht van ZonMw Inleiding Nudging staat volop
Nadere informatieSchematherapie (ST) voor jongeren
Schematherapie (ST) voor jongeren 1 2 Voor wie is ST? Schematherapie (ST) is ontwikkeld voor het behandelen van complexe problematiek, die vergroeid is met de persoonlijkheid van de jongere. Jongeren met
Nadere informatieYoung People Coaching Experience
Hét loopbaanprogramma voor Young Professionals Young People Coaching Experience In 5 stappen naar je ideale baan! Ga jij met tegenzin naar je werk? Heb je er genoeg van om werk te doen dat niet bij je
Nadere informatieWat zijn chromosomen en genen?
Voorwoord Deze gids bevat informatie over wat er tot nu toe bekend is over 47,XYY. Het is geschreven als hulpmiddel om deze genetische aandoening beter te kunnen begrijpen en om anderen beter uitleg hierover
Nadere informatieSeksualiteit: Grenzen en Wensen
IJBURGCOLLEGE.NL Seksualiteit: Grenzen en Wensen Leerlingen handleiding Michiel Kroon Lieve leerling, Het is belangrijk om op een open en goede manier over seks te kunnen praten. De lessenserie die in
Nadere informatieKrachtig samenwerken: meer bereiken
Of ligt het misschien ook aan mij? Krachtig samenwerken: meer bereiken Voor verantwoordelijke, resultaatgerichte managers en professionals die willen leren hoe ze meer voor elkaar krijgen. Belangrijke
Nadere informatieGa lekker zitten, maak het jezelf gemakkelijk Zet muziek op waar je rustig van wordt en neem de tijd om een paar keer diep in en uit te ademen.
ME, MYSELF & I Om te beginnen... Ga lekker zitten, maak het jezelf gemakkelijk Zet muziek op waar je rustig van wordt en neem de tijd om een paar keer diep in en uit te ademen. Pak je opschrijfboekje en
Nadere informatieOm de regie over je leven (terug) te pakken!
Om de regie over je leven (terug) te pakken! Wil jij meer energie over houden, de vrijheid hebben om zelf te kiezen hoe je leven eruit ziet en weer zin hebben in wat je doet? Blijf dan lezen!!! NB Om de
Nadere informatieHET GEZONDE BEDRIJFSRESTAURANT
HET GEZONDE BEDRIJFSRESTAURANT nr. Het begint met een idee nr. Het begint met een idee ACHTERGROND Overgewicht Duurzame inzetbaarheid Vitaliteit 4 ACHTERGROND Overgewicht Duurzame inzetbaarheid Vitaliteit
Nadere informatie3 vragen om. even terug te keren naar jezelf. Een kennismaking met schrijven in Mindful Analysis. 3 vragen om. wat je echt wilt!
3 vragen om even terug te keren naar jezelf Een kennismaking met schrijven in Mindful Analysis 3 vragen om 3 vragen speciaal voor erachter jou! te komen wat je echt wilt! Ook al worden we nog zo oud, we
Nadere informatieMIJN KLEINKIND HEEFT TYPE 1 DIABETES, WAT NU?
MIJN KLEINKIND HEEFT TYPE 1 DIABETES, WAT NU? Inhoudsopgave Wat is Type 1 Diabetes?... p. 6 Wat betekent Type 1 Diabetes in de praktijk?... p. 10 Kan mijn kleinkind dan nog wel langskomen of komen logeren?...
Nadere informatiePsalm 73 Help, ik twijfel! Wat heb ik aan geloof?
Psalm 73 Help, ik twijfel! Wat heb ik aan geloof? Voor preeklezers: ik hoor graag als mijn preek ergens gelezen wordt. Neem dan even contact met mij op: hmveurink@gmail.com. Dan stuur ik ook de bijbehorende
Nadere informatieMIJN KLEINKIND HEEFT TYPE 1 DIABETES, WAT NU?
MIJN KLEINKIND HEEFT TYPE 1 DIABETES, WAT NU? Inhoudsopgave Wat is Type 1 Diabetes?... p. 6 Wat betekent Type 1 Diabetes in de praktijk?... p. 10 Kan mijn kleinkind dan nog wel langskomen of komen logeren?...
Nadere informatieTrainershandleiding Brugklas Bikkels. Inkijkexemplaar
Trainershandleiding Brugklas Bikkels versie 2014 Inhoudsopgave Introductie Organiseer je training Praktische tips De werkmap Powerpoint presentatie Ouderbrieven Draaiboek Bijeenkomst 1 Bijeenkomst 2 Bijeenkomst
Nadere informatieKinderen, rouw en beeldende therapie
Rosanne van Alphen de Roo Kinderen, rouw en beeldende therapie Dingen die je moet weten als je met een rouwend kind te maken hebt De Zwaan, beeldende therapie 1 Kinderen en rouw In dit E-book krijg je
Nadere informatieE-BOOK 10 GOUDEN TIPS OVER KINDEREN EN EMOTIES. kinderen en Emoties 10 GOUDEN TIPS OVER KINDEREN EN EMOTIES
E-BOOK 10 GOUDEN TIPS OVER KINDEREN EN EMOTIES VOORWOORD In 2016 schreef ik de Gids over emoties bij kids 80 praktische tips. Mijn kennis en ervaring blijft zich echter door ontwikkelen. Daarom deel ik
Nadere informatieFraming vs. Priming. Wat is het verschil? Martijn in t Veld Martijn in t Veld
Framing vs. Priming Wat is het verschil? Martijn in t Veld 09.12.2018 Martijn in t Veld Martijn.in.t.veld2@hva.nl Inhoudsopgave. Inleiding #3 Wat is framing? Wat is priming? Wat is het verschil? Framing
Nadere informatieHet inrichten van de keuze architectuur: Een filosofisch perspectief Een interview met Daphne Truijens
Het inrichten van de keuze architectuur: Een filosofisch perspectief Een interview met Daphne Truijens Lotte Hoozemans Nathalie Stolwijk Introductie Dit interview met Daphne Truijens, programmamanager
Nadere informatieDe Sleutel tot het benutten van potentie
De Sleutel tot het benutten van potentie Wat is potentie eigenlijk? Een snelle blik in een woordenboek levert de volgende resultaten op: het kunnen; dat waartoe iemand of iets toe in staat is; vermogen.
Nadere informatieInformatie D.R.E.A.M. - methode
Informatie D.R.E.A.M. - methode NICOLE NIJHOLT Leuk dat je meer wilt weten over mijn D.R.E.A.M. - methode. Ik zal proberen alles zo goed mogelijk uit te leggen. Maar ik kan me voorstellen dat sommige onderdelen
Nadere informatie13 Acquisitietips. AngelCoaching. Coaching en training voor de creatieve sector www.angelcoaching.nl
13 Acquisitietips AngelCoaching Coaching en training voor de creatieve sector Tip 1 Wat voor product/dienst ga je aanbieden? Maak een keuze, niemand kan alles! Tip 1 Veel ondernemers zijn gezegend met
Nadere informatieBasistraining Voorlichting geven Hand-out
Basistraining Voorlichting geven Hand-out Welkom bij de basistraining Voorlichting geven. Leuk dat je je hebt opgegeven om meer te weten te komen over voorlichting geven, voorlichtingen voorbereiden en
Nadere informatieMet ongeveer 1 op de 3 Nederlanders die meer dan 7,5 uur per dag zitten, zijn we Europees kampioen zitten.
Dagelijks 8-11 uur zitten leidt tot 15% meer kans binnen 3 jaar te overlijden dan 4 uur per dag zitten. Met ongeveer 1 op de 3 Nederlanders die meer dan 7,5 uur per dag zitten, zijn we Europees kampioen
Nadere informatieKIJK IN JE BREIN LESMODULE VMBO LEERLING
LESMODULE VMBO LEERLING 1. DE HERSENEN 1.1 WAT ZIJN HERSENEN? VRAAG WAT ZIJN HERSENEN PRECIES? 1.2 WANNEER GEBRUIK JE ZE? DENKOEFENING WAAR- VOOR GEBRUIK JE OP DÍT MOMENT JE HERSENEN? DENKOEFENING KUN
Nadere informatieZelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen?
Zelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen? Familie of naaste zijn van iemand die zichzelf beschadigt kan erg moeilijk zijn. Iemand van wie je houdt doet zichzelf pijn en het lijkt alsof je niks kunt
Nadere informatieI N 7 S T A P P E N D O O R B R E K E N N A A R P E R J A A R
I N 7 S T A P P E N D O O R B R E K E N N A A R 1 0 0. 0 0 0 P E R J A A R Jij als ambitieuze ondernemende vrouw hebt een DROOM. Vanuit passie en met jouw missie heb je je bedrijf opgezet. Je werkt hard
Nadere informatieEen conflict maakt je een ander mens
Een conflict maakt je een ander mens Zo doe ik anders nooit Stress vertroebelt ons denken Een conflict gaat meestal gepaard met stress. En stress heeft invloed op de werking van onze hersenen. Onze waarneming
Nadere informatieGrenzeloze vrijheid? Discussiebijeenkomst tienerclub
Grenzeloze vrijheid? Discussiebijeenkomst tienerclub Leeftijd: 12-16 jaar Tijdsduur: 1 uur Doelen - De jongeren denken na over de betekenis van de muur tussen Israël en de Palestijnse gebieden in het dagelijks
Nadere informatieH A P P I L Y E V E R A F T E R..
H A P P I L Y E V E R A F T E R.. I N 5 S T A P P E N M E E R G E L U K I N J E R E L A T I E A A N D A C H T V E R T R O U W E N Y V O N N E T H U I J S W W W. B R E I N - P O W E R. C O M A C C E P T
Nadere informatieE-book: Het geheim van een succesvolle loopbaan
E-book: Het geheim van een succesvolle loopbaan NextStep, 2018 Het geheim van een succesvolle loopbaan Ingrijpende keuzes, overweldigende kansen en mogelijkheden... ze zijn bijna dagelijkse kost in een
Nadere informatieWat er ook aan de hand is, de gevolgen zijn hetzelfde. Je bent een aantal lichamelijke functies, die je voorheen als vanzelfsprekend aannam, kwijt.
Hoofdstuk 7 Emoties Nu is het tijd om door te gaan. Je hebt je dwarslaesie, je bent hopelijk klaar met al de medische dingen, nu is het tijd om ook je gevoelens aandacht te geven. Dus: ga lekker zitten,
Nadere informatieJe wilt gezonder leren eten en leren hoe voeding invloed heeft op lichaam en geest Je steuntje in de rug nodig hebt
Vitaliteitspakket: Vitaliteit in breedste zin van het woord is mijn passie. Zou jij je vitaler, fitter, meer in balans willen voelen? Of heb je (vage) klachten waar je niet goed weet waar het vandaan komt?
Nadere informatieVoorbeeld keuzehulp. Tips voor de professional
Voorbeeld keuzehulp Tips voor de professional Deze keuzehulp is ontwikkeld in het kader van het onderzoek, gesubsidieerd door KWF Kankerbestrijding. Inleiding Verderop ziet u tips voor het gebruik. Ga
Nadere informatieFeedback geven. Feedback kan positief en negatief zijn. Negatieve feedback geven is moeilijk
2 12 Feedback geven Feedback is een boodschap over het gedrag of de prestaties van een ander. Feedback is onmisbaar als je met anderen samenwerkt. Je moet zo nu en dan kunnen zeggen dat het werk van de
Nadere informatiePsychologisering van het auditvak
Psychologisering van het auditvak Dr. Arno Nuijten RE CIA (Symposium IAA/ITAA 24 juni 2016) 1 Nostalgie Beeld van de beroepspraktijk toen het nog overzichtelijk en in zwart-wit was De RA s waren van de
Nadere informatieVoorbereidende les - basis
Voorbereidende les - basis Vraag de leerlingen om één of twee vragen voor de Slimme Gast te bedenken, individueel of in groepjes. Mail de vragen uiterlijk dinsdag 7 mei 2019 naar jullie Slimme Gast. Zo
Nadere informatieLeven. Akasha. vanuit je. Een workshop in boekvorm. Thorsten Weiss. Uitgeverij Akasha
Leven vanuit je Akasha Een workshop in boekvorm Thorsten Weiss Uitgeverij Akasha Inhoud Voorwoord 7 1 Wacht niet op 2012 9 2 Volg de stem van je hart 15 2.1 Oefening: Je grote visioen 20 3 Activeer je
Nadere informatieCoachingsprogramma 'Persoonlijke Doorbraak'
Coachingsprogramma 'Persoonlijke Doorbraak' Wordt de beste versie van jezelf en bereik eindelijk wat je graag wilt Zou je willen dat je eindelijk eens een echte ontwikkelingssprong kon maken? Kun jij je
Nadere informatieHallo! Hoe gaat het met je?
Hallo! Hoe gaat het met je? Ik weet dat het goed gaat! Hoe vaak praat je wanneer je thuis komt over je alledaagse gebeurtenissen, check je wel eens hoe het met een ander gaat, vraag je gewoon simpel van
Nadere informatieBeleving van voedsel. Vera van Stokkom; Saskia Kamps. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteurs Laatst gewijzigd Licentie Webadres Vera van Stokkom; Saskia Kamps 26 august 2014 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/52779 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs
Nadere informatieNudging. Yellow Cats. 16 juni 2016
Nudging Yellow Cats 16 juni 2016 "Een duwtje geven in de goede richting door het gewenste gedrag aantrekkelijk te maken, zonder mensen daarbij in hun vrijheden te beperken." 2 Wat is nudging? Het beïnvloeden
Nadere informatie5. Overtuigingen. Gelijk of geluk? Carola van Bemmelen Food & Lifestylecoaching. Jouw leven op dit moment weerspiegelt exact jouw overtuigingen
5. Overtuigingen Jouw leven op dit moment weerspiegelt exact jouw overtuigingen Een overtuiging is een gedachte die je hebt aangenomen als waarheid doordat ie herhaaldelijk is bevestigd. Het is niet meer
Nadere informatieIntroductie. Onzichtbaar op internet. GEMAAKT DOOR: Redactie i-respect. ONDERWERP: Communiceren. DOEL: Spelen met identiteit
Onzichtbaar op internet introductie GEMAAKT DOOR: Redactie i-respect ONDERWERP: Communiceren DOEL: Spelen met identiteit DOELGROEP: 13-14 jaar, onderbouw voortgezet onderwijs KORTE BESCHRIJVING: Deze les
Nadere informatieBewust, aandachtig & positief leven
Bewust, aandachtig & positief leven Bewust, aandachtig & positief leven Bewust, aandachtig & positief leven Mindful en vitaal leven Een praktische inleiding Adriana Anna Visser Adriana Anna Visser Coverontwerp
Nadere informatieWorksheet EFT bij Negatieve Overtuigingen
Worksheet EFT bij Negatieve Overtuigingen Inleiding Wat zijn overtuigingen eigenlijk? De meest eenvoudige omschrijving die voor mij werkt is: een overtuiging is een gedachte die vaak gedacht is en daardoor
Nadere informatieNoNieme donoren BoUWeN mee aan GelUk
NoNieme donoren BoUWeN mee aan GelUk GeeF (om) leven, Word sperma- of eiceldonor. vraag info aan de Balie (1P4) of Bel +32 9 332 04 1 38 Niks mooiers dan het leven schenken Voor de meesten onder ons is
Nadere informatieGrenzen. Wat zijn grenzen en hoe stel je ze? July 5, 2016 Opgesteld door: Sheila Neijman
Grenzen Wat zijn grenzen en hoe stel je ze? WWW.HEART4HAPPINESS.NL July 5, 2016 Opgesteld door: Sheila Neijman Grenzen Wat zijn grenzen en hoe stel je ze? In mijn leven heb ik ervaren dat ik het heel erg
Nadere informatieGEZONDER WORDEN, ZIJN & BLIJVEN MET NLP
GEZONDER WORDEN, ZIJN & BLIJVEN MET NLP Voor iedereen die: Gezonder wil eten Wil stoppen met schadelijke verslavingen Meer wil bewegen Minder stress en meer ontspanning wil Inclusief werkboek Leopoldstraat
Nadere informatieZou jij niet domweg gelukkig willen zijn?
Zou jij niet domweg gelukkig willen zijn? Ja, natuurlijk, maar hoe doe je dat dan? Domweg gelukkig zijn Ken je dat gevoel? Het gevoel dat je domweg gelukkig wilt zijn? Dat er te veel in je leven is waardoor
Nadere informatieStap 6: Wat is de kernovertuiging?
E-Learning: Hoe krijgen ze me zo gek als leidinggevende? Module 7/9 Stap 6: Wat is de kernovertuiging? De relevante vraag is hier: wat is het ergste wat er kan gebeuren als hij zijn controledrang loslaat?
Nadere informatieALGEMENE' VOORWAARDEN'
ALGEMENE' VOORWAARDEN' Elly'Degen,'mediavormgeving' KvK:63785196 BTW:NL21.95.68.704B01 Dezealgemenevoorwaardenzijnvantoepassingopdetotstandkoming,de inhoudendenakomingenvanalletussendeopdrachtgeverenellydegen
Nadere informatieLISS panel (MESS project)
1 26-5-2011 LISS panel (MESS project) Online panel van 5000 households, 8000 personen Traditionele kanssteekproef Voor wetenschappelijk gebruik, gratis! Iedere maand online vragenlijsten Migranten panel
Nadere informatieANTWOORDBLAD: TRAINING DIGITALE INFORMATIE & COMMUNICATIE
ANTWOORDBLAD: TRAINING DIGITALE INFORMATIE & COMMUNICATIE ANTWOORDBLAD: TRAINING DIGITALE INFORMATIE & COMMUNICATIE Hieronder worden de goede antwoorden gegeven bij de elf opdrachten van de training Digitale
Nadere informatieCompassie leven. 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie. PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman
Compassie leven 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman Inhoudsopgave Voorwoord Wekelijkse inspiraties 01 Geweld in de taal? Wie, ik?
Nadere informatieINSTRUCTIE DEELNEMERS LOCK ME UP FREE A GIRL
INSTRUCTIE DEELNEMERS LOCK ME UP FREE A GIRL Beste deelnemer, Dit zijn de instructies voor het Content Management Systeem (CMS) van freeagirl.nl/lockmeup. Hier beheer je jouw actiepagina. Alles wat je
Nadere informatieROC Leeuwenborgh Gedragscode. Gedragscode studenten. Zó doen we dat bij Leeuwenborgh
ROC Leeuwenborgh Gedragscode Gedragscode studenten Zó doen we dat bij Leeuwenborgh 1 ROC Leeuwenborgh Gedragscode Inhoud Zó doen we dat bij Leeuwenborgh! Zó doen we dat bij Leeuwenborgh! De zes aandachtgebieden
Nadere informatieHOE STIMULEREN WE 45+ERS OM ONTWIKKELADVIES AAN TE VRAGEN?
HOE STIMULEREN WE 45+ERS OM ONTWIKKELADVIES AAN TE VRAGEN? OPZET CAMPAGNE DUURZAME INZETBAARHEID 45+ Werknemers van 45+ lopen het risico langdurig werkloos te zijn wanneer zij hun baan kwijtraken. Het
Nadere informatieVOORBEELD CASUS. Wanneer ben je verantwoordelijk voor een ander? een socratisch gesprek uitgeschreven
VOORBEELD CASUS Wanneer ben je verantwoordelijk voor een ander? een socratisch gesprek uitgeschreven Hieronder tref je een beschrijving van een socratisch gesprek van ca. 1 1/2 uur, in 5 stappen. Voor
Nadere informatieStress op de werkvloer Wat zorgt voor stress en wat kunt u doen?
Stress op de werkvloer Wat zorgt voor stress en wat kunt u doen? Stress is een van de grootste veroorzakers van ziekteverzuim. Jaarlijks kost dit het Nederlandse bedrijfsleven bijna 1 miljard. Al is dat
Nadere informatieEffectief aansluiten bij overbelaste leerlingen en hun ouders: Zo makkelijk is dat niet!
Effectief aansluiten bij overbelaste leerlingen en hun ouders: Zo makkelijk is dat niet! drs. Hilde Jans psycholoog Iedereen heeft een ander perspectief! Oefening in tweetallen Stap 1 Draai je gezicht
Nadere informatieBijbellezen. hoezo moeilijk?
Bijbellezen hoezo moeilijk? Inhoudsopgave Bijbellezen gaat niet vanzelf, door: Herman van Wijngaarden 1 Wat heb je er dan voor nodig?, door: Diane Palm 4 Aan de slag met de Bijbel 6 Een oefening met bijbellezen
Nadere informatieT R A I N I N G B O O S T J O U W D R O O M B E D R I J F
werkboek T R A I N I N G B O O S T J O U W D R O O M B E D R I J F Werkboek: Je unieke aanbod maken W W W. M A R L O E S H A L M A N S. C O M Je unieke aanbod of "signature service" maken, dat aanbod waar
Nadere informatiePersoonsgegevens die wij verwerken
Privacyverklaring Hoveniersbedrijf GildenGroen VOF Hoveniersbedrijf GildenGroen VOF, gevestigd aan het Gildenveld 77, 3892 DE, te Zeewolde, is verantwoordelijk voor de verwerking van persoonsgegevens zoals
Nadere informatieSamenvatting Economie hoofdstuk 1
Samenvatting Economie hoofdstuk 1 Samenvatting door een scholier 967 woorden 6 november 2016 7,3 6 keer beoordeeld Vak Economie Paragraaf 1: Wat voor inkomen heb je? Inkomsten die je ontvangt kunnen verschillen
Nadere informatieHet schrijven van stukken. Een introductie
Het schrijven van stukken Een introductie SYSQA B.V. Almere Datum : Status : Opgesteld door : Organisatie SYSQA B.V. Pagina 2 van 6 Inhoudsopgave 1 Inleiding... 3 1.1 Algemeen...
Nadere informatieIs snel starten wel effectief?
Is snel starten wel effectief? Stijn van Merendonk Trainer Motivational Interviewing Elke week 1 tip? @stijnvmerendonk Programma Gedragsverandering Welke uitspraken wil je zeker niet hebben Ambivalentie
Nadere informatieWaarom wij gezond & lekker eten (dl.1)
Waarom wij gezond & lekker eten (dl.1) Nee: Ik heb geen diabetes, mag best suiker, heb geen rare dingen, geen dokters advies of wat dan ook. Wij: Piet & Dorien, hebben zelf besloten ons voedingspatroon
Nadere informatieHandleiding whitepaper schrijven. Handig stappenplan en tips om zelf aan de slag te gaan
Handleiding whitepaper schrijven Handig stappenplan en tips om zelf aan de slag te gaan Inhoud Inleiding... 3 Wat is een whitepaper?... 3 Kies het juiste onderwerp... 4 Voordat je gaat schrijven... 4 Gegevens
Nadere informatie