Wat weet je al over zwaartekracht? We schrijven de ideeën van de deelnemers op een flipover.

Transcriptie

1 1

2 2

3 Wat weet je al over zwaartekracht? We schrijven de ideeën van de deelnemers op een flipover. Wetenschappers hebben in de 17 e eeuw het meeste ontdekt over zwaartekracht, onder andere Galileo en Simon Stevin. Zij hebben een aantal patronen ontdekt die we wetten noemen (een wet wil zeggen dat hij altijd en overal geldig is): - Alles valt naar beneden met dezelfde snelheid (beter: versnelling of snelheidstoename) - Alle planeten draaien om de zon, om planeten draaien manen. Isaac Newton heeft in 1687 deze bevindingen aan elkaar gekoppeld met een theorie. Hij kwam op het idee toen hij zag hoe een appel op de aarde viel. Hij vroeg zich af waarom de appel naar beneden valt, maar de maan niet. Hij kwam toen op het idee dat alles elkaar aantrekt. Hij is aan het meten en rekenen geslagen en kwam daarmee tot de volgende theorie: - Alle voorwerpen trekken elkaar aan. - Hoe groter de massa van beide voorwerpen, hoe groter de zwaartekracht. De aarde is groot en zwaar en de kracht tussen jou en de aarde is daardoor groot en voelbaar. De kracht tussen jou en een pen is klein, omdat jullie massa s klein zijn. Hier merk je niets van in het dagelijkse leven, maar Henry Cavendish heeft met een experiment aan kunnen tonen dat twee zware bollen elkaar aantrekken. - Hoe groter de afstand, hoe kleiner de zwaartekracht. Albert Einstein tenslotte heeft in 1915 de zwaartekrachttheorie vervangen met een nieuwe theorie: de algemene relativiteitstheorie. Er waren namelijk nog wat bewegingen die niet helemaal klopte met de theorie van Newton. Dat is een hele mooie theorie, maar niet 123 uit te leggen. We gaan die daarom vandaag niet behandelen. Op aarde voldoet de zwaartekrachttheorie van Newton prima. Op astronomische schaal (krachten tussen sterren) hebben we wel Einstein nodig.

4 Waarom vallen wij niet van de aarde? Waarom valt de maan niet op de aarde? Waarom blijven satellieten om de aarde draaien? Waarom zweven astronauten in het ISS? Waarom valt een appel altijd naar beneden en nooit omhoog of opzij? Zwaartekracht is overal: hier in het lokaal, op de hele aarde, maar ook als je de aarde verlaat. In de ruimte, op andere planeten, overal merk je de gevolgen van zwaartekracht. En anders dan veel mensen denken: ook in het ISS. Dat astronauten daar zweven, komt niet omdat er geen zwaartekracht is. Hoe dat zit gaan we in deze workshop bekijken. We gaan een aantal experimenten doen. De moeilijkheidsgraad daarvan varieert, zodat er voor ieder niveau wat bijzit. Dit is de agenda van de workshop. We behandelen zwaartekracht op aarde, in ons dagelijks leven en daarna maken we een uitstapje naar de ruimte. We kunnen de zwaartekracht in de ruimte niet nadoen, maar er zijn wel wat simpele trucjes om te doen alsof. Hierover later meer. 4

5 Een paar leuke activiteiten voor de jongste groepen om kennis te maken met zwaartekracht. Bij deze oefeningen gaat het om bewust worden Experiment 1: Hierbij laat je de kinderen vooral letten op waar ze de zwaartekracht voelen. Staan ze op hun linker been, dan voelen ze daar alle kracht. Hun rechterbeen voelt geen kracht. Als ze hurken, dan voelen ze ineens kracht in hun bovenbenen. Zitten en liggen is een stuk makkelijker. Bij zitten, voel je nog wel een beetje gewicht in je voeten, maar het meeste gewicht zit bij je billen. Liggen is het makkelijkst. Je hoeft geen kracht te zetten, want je blijft vanzelf liggen. Belangrijkste conclusie: je voelt de zwaartekracht in ieder geval op de plek waar je de grond raakt. Experiment 2: We gaan eens kijken of we ook zwaartekracht voelen zonder de grond te raken: Als je op je hoofd staat, voel je je hoofd opzwellen. Het bloed stroomt naar beneden. Als je je armen in de lucht houdt, voel je dat in je schouders. Je schouders hebben kracht nodig om je armen gestrekt te houden, want anders vallen ze naar beneden door de zwaartekracht. Dit geldt ook voor hurken en de bovenbenen. Zou je je bovenbenen niet spannen, dan zak je door je knieën, naar beneden, door de zwaartekracht. Experiment 3: Als je springt kost dat in het begin ineens heel veel kracht en daarna een halve seconde helemaal geen kracht. Je bent heel kort even gewichtloos! Later meer over gewichtloosheid

6 Deze activiteit kan je in alle groepen doen Belangrijk is om het systematisch te doen. Dus: eerlijk vergelijken. Dit betekent dat je telkens twee voorwerpen laat vallen waarbij alles hetzelfde is op één eigenschap na. In de jongste groepen kan je gezamenlijk tot de conclusie komen dat alles altijd naar beneden valt, maar als het niet zwaar is, dan dwarrelt het. In de oudere groepen kan je ook samen nadenken over hoe het komt dat niet alles op dezelfde manier valt. Waarom komt niet alles op dezelfde plek? En waarom valt niet alles even snel?

7 Veel mensen denken dat dingen die zwaarder zijn, sneller vallen dan dingen die licht zijn. We hebben net gezien dat dat niet altijd waar is. Toen we voorwerpen op volgorde gingen leggen van wat langzaam en wat snel valt, zagen we dat hele lichte voorwerpen langzaam vallen, maar dat de zware voorwerpen allemaal ongeveer even snel vallen. Wat wel een verschil maakte was de vorm. Toen we dingen lieten vallen, merkten we dat sommige dingen sneller vielen dan andere Waar komt dat door? Is dat omdat zware dingen sneller vallen? Of komt dat door iets anders? In de klas kan je de leerlingen hier heel goed zelf mee laten experimenteren. Vanwege de tijd doe ik nu als demo Ik heb hier 2 velletjes papier. Allebei A4 en allebei 80 grams. Ze zijn dus even zwaar Wat gebeurt er als ik ze laat vallen? Nu maak ik van één velletje een propje. Wat gebeurt er nu als ik ze laat vallen? Dat vorm een rol speelt, is te verklaren door luchtweerstand. Lucht houdt vallende voorwerpen tegen. Om dat te bewijzen, moeten we kijken hoe voorwerpen vallen als er geen lucht is. Tijdens de Apollo 15 missie naar de maan deed astronaut David Scott dit experiment op de maan ( ) Een paar jaar geleden werd dit experiment herhaald door Brian Cox in een vacuümkamer bij NASA ( vanaf 1:09 t/m 3:45) (Extra: Hoe kan het dat zware voorwerpen en lichte voorwerpen even snel vallen, terwijl het veel meer kracht kost om een zwaar voorwerp op te tillen? Dit komt door een natuurverschijnsel dat we traagheid noemen. Traagheid is de weerstand die een voorwerp uitoefent tegen kracht. Het kost kracht om een voorwerp in beweging te brengen. Hoe zwaarder een voorwerp, hoe meer traagheid. Het kost veel meer kracht om een auto te duwen dan een klein speelgoedautootje. Het kost dus meer kracht om een hamer naar de aarde toe te trekken dan een veer. Maar tegelijkertijd is er ook meer zwaartekracht op een hamer.

8 Daarom valt hij toch even snel als een veer. 7

9 Tot nu toe hebben we gezien dat de zwaartekracht altijd naar beneden gericht is, maar is dat altijd zo? Is de zwaartekracht aan de andere kant van de wereld ook naar beneden toe gericht? Regen valt ook naar beneden. Voor jonge kinderen is dat een gegeven. In Nederland regent het, maar in Australië ook (wel minder vaak ). Daar valt regen ook naar beneden. Maar beneden in Australië is niet in dezelfde richting als beneden in Nederland. Boven en beneden is dus een kwestie van perceptie (voor kinderen: hangt af van waar je bent, doordat de aarde rond is).

10 Deze activiteit doen leerlingen in groepjes van 4. Je kan het ook ieder voor zichzelf laten doen De eerste leerling tekent zichzelf op de aarde met een paraplu en een wolkje erbovenaan Daarna draait hij of zij het blad een kwartslag en geeft die aan de leerling naast hem of haar Die tekent ook zichzelf op de aarde Dat doen we nog 2 keer (let op: er staan nu overal leerlingen en die vallen niet van de aarde af) Het blad is nu weer bij de eerste leerling Die tekent nu regen uit de wolk boven zichzelf. Die regen valt naar beneden Hij draait het blad een kwartslag zodat de tekening van de leerling naast hem boven staat. Die tekent ook regen en die regen valt natuurlijk ook naar beneden En zo verder Als je naar de tekening kijkt zie je dat iedereen met zijn voeten op de aarde staat en dat de regen altijd naar beneden valt Hoe kan dat? Bespreek dat met de kinderen. Laat ze zelf tot de conclusie komen dat dat door de zwaartekracht komt Zwaartekracht is dus niet naar beneden gericht, maar naar het midden van de aarde.

11 We weten nu hoe het zit met zwaartekracht op aarde, maar hoe zit dat in de rest van het heelal? We gaan eerst kijken naar zwaartekracht op de maan. Die is anders dan op aarde. Om dat te begrijpen, introduceren we een nieuw begrip: massa! Massa is de hoeveelheid materie uitgedrukt in kg. Jouw massa is overal hetzelfde. Je zou zeggen dat dit hetzelfde is als gewicht. Op aarde is jouw gewicht gelijk aan jouw massa, maar op de maan niet. De weegschaal links meet massa, de weegschaal rechts meet gewicht. Op de maan zou je op de rechter weegschaal nog maar een zesde van jouw massa wegen. Is jouw massa op aarde 60 kilogram, dan is jouw gewicht op de maan nog maar 10 kilogram. Maar op de balans zou je nog steeds een massa van 60 kg nodig hebben om in balans te blijven. Gewicht is de kracht die je voelt als je tegen de aarde aangedrukt wordt. Gewicht druk je eigenlijk niet uit in kilogram, maar in Newton (N). Newton is de eenheid van kracht en geldt niet alleen voor zwaartekracht, maar ook voor trekken en duwen, aantrekkingskracht tussen magneten en statische elektriciteit, of de kracht die bij een explosie vrijkomt. Maar als je een kracht wilt vergelijken met de zwaartekracht op aarde, dan moet je die delen door 10 (eigenlijk door 9,81. Dit is de valversnelling op aarde.). Een kracht van 100 N is dezelfde kracht die je nodig hebt om 10 kg op aarde op te tillen. Op aarde is het daardoor makkelijker om gewicht in kilogram uit te drukken. Dit doet een natuurkundige pijn in het hart, maar voor de rest van de wereld is dat geen enkel probleem. Let wel op: om gewicht te hebben is het altijd nodig dat je ergens tegenaan gedrukt wordt! Als er niets is dat jou tegenhoudt, dan ben je gewichtloos! Hierover later meer.

12 Zoals gezegd is gewicht en de zwaartekracht niet overal hetzelfde. Je kunt dit zien in de volgende filmpjes. Wandelen op de maan: Wandelen op aarde We kunnen helaas de zwaartekracht op aarde niet aanpassen, maar we kunnen wel laten zien hoe gewicht op een andere planeet werkt. Nodig: - naai-elastiek (elastiek dat heel makkelijk uitrekt) met lengte 1 meter - Voorwerp van tussen de 500 g en 1 kg - Keukenweegschaal 1) Hang het voorwerp aan de elastiek. 2) Leg het voorwerp op de weegschaal en houd het elastiek vast zonder eraan te trekken. Lees af wat het gewicht is. Dit is het gewicht op aarde en tevens de massa van het voorwerp. 3) Trek nu licht aan het elastiek. Je ziet dat het gewicht minder wordt de massa blijft gelijk! Trek totdat de weegschaal ongeveer eenderde van het oorspronkelijke gewicht weergeeft. 4) Pak nu voorzichtig het gewicht van de weegschaal, terwijl het elastiek uitgerekt blijft en laat het daarna vallen. Wat gebeurt er? Het gewicht zal langzamer vallen dan normaal. Dat komt doordat een deel van het gewicht is opgeheven door het elastiek. Er is dus minder kracht naar beneden op

13 dezelfde massa! Merk op dat deze valsnelheid niet hetzelfde is als op de maan, daarvoor moet je zo hard trekken dat je nog maar eenzesde deel van het gewicht hebt. Dit experiment is ook mogelijk, maar dan met langer elastiek en meer massa. 11

14

15 De aantrekkingskracht van een hemellichaam wordt bepaald door de massa van dat hemellichaam Op een planeet met een grotere massa, weeg je dus meer dan op een planeet met een kleinere massa Daar kan je leuke rekensommen mee maken. Bijvoorbeeld door je eigen gewicht om te rekenen voor de verschillende planeten (in de les doen we dat wel in kg, hoewel dat eigenlijk niet juist is) Of door te kijken hoe ver je kan springen op andere planeten

16 Als ik iets loslaat valt het recht naar beneden. Als ik het gooi, valt het ook, maar een stuk verderop. Als ik harder gooi, valt het nog verder weg. Maar valt hij altijd terug naar de aarde? Kan ik zo hard gooien dat hij niet meer terug valt? Ja, dat kan! Ik moet dan als het ware over de horizon heen gooien. Als de bal voorbij de horizon is, moet hij in een iets andere richting vallen. Hij valt dan niet naar beneden, maar wordt wel afgebogen. En dat blijft doorgaan totdat hij weer terug is aan het begin waarna het weer door gaat. De bal is dan in een baan om de aarde gekomen! Ik moet dan wel erg hard gooien: maar liefst 8 km per seconde. Als je verder van de aarde af bent, dan is er minder zwaartekracht. Je hoeft dan minder hard te gooien. Let op! Hoe ver je ook van de aarde bent: er blijft altijd een beetje zwaartekracht van de aarde over! Het is dus absoluut niet zo dat er in de ruimte geen zwaartekracht is! Om aan de aarde te ontsnappen heb je een nog hogere snelheid nodig: minimaal 11,2 km per seconde. Je ontsnapt dan niet van de zwaartekracht, maar je gaat zo snel van de aarde weg, dat de aarde je niet snel genoeg kan afremmen om weer terug te komen.

17 Dat is wat gebeurt bij bijvoorbeeld het ISS, het International ruimtestation en bij satellieten. Die vallen om de aarde heen, oftewel draaien om de aarde. De zwaartekracht kan voorwerpen dus laten draaien. Maar hoe werkt draaien eigenlijk? Daarvoor gaan we een paar experimenten doen. Demonstratie Draai een emmer gevuld met water boven je hoofd. Let voor het draaien op dat er geen obstakels zijn: voor je, achter je en boven je. Als je goed draait, zal het water in de emmer blijven. Hoe kan dat? Zelf doen Nodig: - touw Werk in tweetallen. Een van de twee bindt een uiteinde van het touw om zijn middel, de ander houdt het andere uiteinde vast. De persoon die het touw vast houdt, blijft stilstaan. De andere persoon probeert rechtdoor te lopen. De stilstaande persoon probeert op zijn plek te blijven staan (om eigen as draaien mag indien nodig). Als het goed is gaat de lopende persoon automatisch rondjes draaien. Extra: - Persoon met touw om zijn middel probeert sneller te lopen. Wat voel je aan het touw? - Persoon in het midden gaat harder of minder hard trekken. Wat gebeurt er? In beide situaties hebben we te maken met een voorwerp dat eigenlijk rechtdoor wil, maar wordt afgebogen in een cirkelvormige baan. Deze afbuigende kracht noemen we middelpuntzoekende kracht. Voor middelpuntzoekende kracht geldt: - Hoe sneller het voorwerp beweegt*, hoe meer kracht het draaien kost - Hoe dichter het voorwerp bij het middelpunt staat, hoe minder kracht het kost deze te laten draaien. *Bewegen moet je niet verwarren met draaien. Bij een ronddraaiende plaat, beweegt de buitenkant sneller dan de binnenkant, maar de plaat draait overal even snel. 15

18 Als iets om de aarde draait, dan probeert de aarde een voorwerp dat eigenlijk rechtdoor wil, naar zich toe te trekken. Het voorwerp beweegt precies snel genoeg om in een stabiele baan te blijven. Zou het sneller bewegen, dan gaat het voorwerp verder van de aarde af bewegen. Zou het langzamer draaien, dan valt het voorwerp naar de aarde toe. Zwaartekracht wordt steeds minder naarmate je verder van de aarde bent. Voorwerpen die op grote afstand om de aarde draaien bewegen dus heel langzaam, terwijl voorwerpen dicht bij aarde snel bewegen. Voorbeelden: ISS, 400 km afstand, km/uur Maan, km afstand, 1900 km/uur 15

19 Heel veel mensen denken dat astronauten in het ISS gewichtloos zijn, omdat er in de ruimte geen zwaartekracht is Dat is een misverstand. Zoals we net gezien is het het ISS op een afstand van 400 KM van de aarde nog sterk onder de invloed van de zwaartekracht van de aarde. De zwaartekracht op die hoogte is nog steeds 90% van die op aarde Zwaartekracht werkt op iedere afstand. Alleen: hoe verder je van een massa verwijdert bent, hoe minder invloed van de zwaartekracht je ondervindt De aarde heeft heel massa, dus de invloed van de zwaartekracht reikt ver. Zelfs de maan, op een afstand van km voelt de zwaartekracht van de aarde nog Als de zwaartekracht van de aarde nog zo sterk aan het ISS trekt, hoe komt het dan dat astronauten rondzweven alsof ze gewichtloos zijn? Gewicht voel je alleen als iets je tegenhoudt. Op de aarde kan dat van alles zijn, meestal de grond, of het water, of de lucht waarin je vliegt. Dat komt omdat het ISS in een vrije val verkeert. Zoals we net gezien hebben, valt het ISS continu over de horizon van de aarde neer. De astronauten zitten in het ISS en vallen mee met het ISS, met dezelfde snelheid als het ISS. Zij zijn dus ook in vrije val Tijdens een vrije val is er niets dat je tegenhoudt. Astronauten kunnen daardoor vrij door het ISS bewegen, maar door de zwaartekracht (op die hoogte bijna net zo hoog als op aarde zelf) draaien ze samen met het ISS rondjes om de aarde! En een voorwerp in vrije val is feitelijk gewichtloos. Dat voel je al een beetje als je in een lift stapt die plotseling snel naar beneden gaat - je voelt je dan even wat lichter. Als de lift echt in vrije val zou zijn, zou je in de liftkooi rondzweven. 16

20 Om gewichtloosheid in actie zien, gaan we nu een experiment doen. Je kan dit experiment doen met emmertjes waar cherrytomaten in gezeten hebben, maar je kan ook een bekertje of flesje gebruiken waar je een gat in maakt In groepjes van 4 Houd het emmertje boven een teiltje Vul het emmertje met water Het water loopt uit de gaatjes Laat het emmertje vallen, en probeer het te vangen aan het hengsel voor het landt Kijk goed naar de loop van het water Als je goed kijkt, kun je zien dat het water niet meer uit de gaatjes stroomt als het emmertje valt. Dat komt omdat het water met dezelfde snelheid als het emmertje valt. Als je een camera met slow motion hebt, kun je ook een filmpje maken 17

21 18

22

23 20

24 Eb en vloed. Veel kinderen hebben op het strand misschien wel eens gezien dat het water hoger wordt op een bepaald moment, of juist lager. Ben je net klaar met je zandkasteel, en dan zie je de zee steeds dichterbij komen. Het zandkasteel kan een uitgangspunt zijn om het te hebben over eb en vloed. Je kunt bij eb je je zandkasteel goed maken in de buurt van de waterlijn. Het zand is daar een beetje nat van de zee, dus prima om mee te bouwen. Maar pas goed op als het vloed wordt. Bespreek met de kinderen dan et water in de zee twee keer per dag dichtbij komt. Dat heet vloed. En dat het water twee keer per dag ver weg is, dat is eb. Maar hoe werkt het met eb- en vloed? Koekje Jullie krijgen van mijn allemaal een koekje en een dropveter. Dat koekje moet de aarde voorstellen, de dropveter het water eromheen. Leg de dropveter om het koekje heen, een beetje in de vorm van een ei. (Aan een van de twee bolle kanten kan je een maan neerleggen) Je ziet nu dat er twee platte kanten van het ater vlak bij het koekje zijn. Daar is het eb: er is weinig water. We hebben ook twee bolle kanten op de aarde met veel water: daar is het vloed. De maan draait om de aarde, en die bubbel van water die draait met de maan mee. We zien ook een snoepje op ieder koekje. We doen even net alsof daar Nederland ligt. Al het water op aarde heeft deze vorm. De aarde staat echter niet stil. [Wat doet de aarde?] De aarde draait rond. Laten we eens kijken wat er gebeurd als we de aarde ronddraaien. Eb-vloed-en-vloed. Na één rondje, 24 uur is het twee keer eb geweest en twee keer vloed. 21

25 21

26 De Franse astronoom François Arago onderzocht zoals velen de getijden, totdat hij op een dag wanhopig uitriep Les marées soms le tombeau de la curiosité humaine!. De getijden zijn de tombe van de menselijke nieuwsgierigheid, oftewel iedereen die de getijden onderzocht kan daar gek van worden, omdat de waterstroming zo ingewikkeld in elkaar zitten. Maar als we even oversimplificeren kunnen we zeggen dat het getijdenmodel er zo uit ziet. De aarde wordt omgeven door water. Dat water blijft op aarde door de zwaartekracht. Bij de aarde in de buurt staat ook de maan [Click], die heeft ook zwaartekracht. Met die zwaartekracht trekt de maan het water van de aarde naar elkaar toe, net zoals dat de aarde met zijn zwaartekracht ons naar zich toetrekt. De maan is dus verantwoordelijk voor deze vloedbubbel. (Wacht even tot iemand reageert op andere vloedbubbel) Maar zoals François ook al zag is er nog een vloedbubbel. Weet iemand misschien waar die vandaan komt? (Wacht op antwoord) Die tweede bubbel is wel verklaard. We hebben namelijk een heel belangrijke aanname gemaakt die eigenlijk niet klopt. Namelijk dat de maan draait om de aarde, maar dat is niet waar. Zoals we net zeiden heft de maan ook zwaartekracht. En die trekt daarmee ook aan de aarde. Het is dus beter om te zeggen dat de maan en de aarde om elkaar heen draaien. 22

27 Dit plaatje zit daarom dichter bij de werkelijkheid. De maan en de aarde draaien om elkaar heen, oom een gezamenlijk middelpunt. Hoe dat werkt kunnen we heel makkelijk duidelijk maken. Als je kinderen samen laat ronddraaien op deze manier dan kun je die kracht echt goed voelen. Als je twee kinderen die even zwaar zijn draaien ze waarschijnlijk heel stabiel, maar als je een zwaarder kin en een licht kind neemt, zullen ze al snel voelen dat het lichten kind veel meer rondgeslingerd wordt. Net als de maan bij de aarde, maar toch staat het zwaardere kind ook niet stil op zijn plek: die moet ook een beetje meebewegen om het evenwicht te houden. De aarde draait dus ook een klein beetje door de maan. Die draaiïng heeft een effect op het water. [Proefje met emmer water] Als je iets ronddraait in een cirkel vormt zich een kracht naar buiten toe. Kijk naar deze emmer met water erin, als ik die ronddraai. Het water wordt van het middelpunt af gesmeten. Dit gebeurt ook in de wasmachine als die aan het einde heel hard gaat draaien: als het water wordt naar buiten de trommel gedrukt. En hezetlfde gebeurd ook met de aarde omdat die een beetje draait. (Laat dudielijker zien in het kommetje). 23

28 Dat gebeurt dus ook op aarde. Aan de ene kant van de aarde zorgt de zwaartekracht van de maan dat het water in de richting van de maan wordt getrokken. Tegelijk zorgt de maan ervoor dat de aarde wiebelt, en daarmee het water aan de andere kant naar buien wordt gedrukt. Daarom is het twee keer per dag eb, en twee keer per dag vloed. (Eventueel: denk aan de tijd!) François kon dit ook nog wel begrijpen. Maar waar had hij het dan zo moeilijk mee? Zoals ik in het begin al zei is dit een heel simplistisch plaatje. Dit plaatje werkt alleen als de maan perfect rond is, de aarde perfect rond is, beiden overal dezelfde dichtheid hebben, het water homogeen (op een perfecte manier) verdeeld is over de aarde, het water overal even diep is en water overal dezelfde dichtheid heeft. Dit is allemaal niet zo. Ook de zon heeft nog een grote invloed op eb en vloed. Niet zoveel als de maan, maar duidelijk meetbaar. Daarnaast hebben we geen rekening gehouden met dat er ook land in de weg ligt en water niet zomaar vrij kan stromen, waterstromingen door het weer, waterstromen die het gevolg zijn van zoutconcentraties, waterstromingen als gevolg van het smelten van de poolkappen en wind en luchtstromingen op aarde. Al die factoren samen zorgen er bijvoorbeeld voor dat zelfs in Nederland we al zien dat het op Texel meer dan een uur later vloed is dan in Zeeland, en dat sommige plekken helemaal niet zoveel eb en vloed zien. Zoals altijd in de wetenschap ligt het genuanceerder dan we denken. Maar in essentie is de maan wel de hoofdoorzaak, in de tweede plaats de zon en in de derde plaats als die andere factoren als lucht en zeestromingen. In een tijd dat we al die berekeningen tezamen nog niet met de computer deden maar met de hand heeft het François wanhopig gemaakt in zijn pogingen de volle omvang van eb en vloed te begrijpen. 24