Nederlandse praktijkrichtlijn NPR (nl)

Transcriptie

1 Dit document mag slechts op een stand-alone PC worden geinstalleerd. Gebruik op een netwerk is alleen. toestaan als een aanvullende licentieovereenkomst voor netwerkgebruik met NEN is afgesloten. This document may only be used on a stand-alone PC. Use in a network is only permitted when a supplementary license agreement for us in a network with NEN has been concluded. Nederlandse praktijkrichtlijn NPR 1813 (nl) Ergonomie - Richtlijn voor kantoormeubelen en hun toepassing bij de inrichting van administratieve ruimten en kantoren - Toelichting bij de NEN-EN 1335-reeks, de NEN-EN 527-reeks en NEN-EN Ergonomics - Guideline for office furniture and its use in interior design of rooms for administration and office spaces - Information guide to the NEN-EN 1335 series, the NEN-EN 527 series and NEN-EN Vervangt NPR 1813:2004; ICS ; oktober 2009

2 Normcommissie "Meubelen voor kantoren" Apart from exceptions provided by the law, nothing from this publication may be duplicated and/or published by means of photocopy, microfilm, storage in computer files or otherwise, which also applies to full or partial processing, without the written consent of the Netherlands Standardization Institute. The Netherlands Standardization Institute shall, with the exclusion of any other beneficiary, collect payments owed by third parties for duplication and/or act in and out of law, where this authority is not transferred or falls by right to the Reproduction Rights Foundation. Auteursrecht voorbehouden. Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van het Nederlands Normalisatie-instituut niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. Het Nederlands Normalisatie-instituut is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor verveelvoudiging te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden, voor zover deze bevoegdheid niet is overgedragen c.q. rechtens toekomt aan de Stichting Reprorecht. Although the utmost care has been taken with this publication, errors and omissions cannot be entirely excluded. The Netherlands Standardization Institute and/or the members of the committees therefore accept no liability, not even for direct or indirect damage, occurring due to or in relation with the application of publications issued by the Netherlands Standardization Institute. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Het Nederlands Normalisatie-instituut en/of de leden van de commissies aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade, ontstaan door of verband houdend met toepassing van door het Nederlands Normalisatie-instituut gepubliceerde uitgaven Nederlands Normalisatie-instituut Postbus 5059, 2600 GB Delft Telefoon (015) , Fax (015)

3 Inhoud Voorwoord Onderwerp en toepassingsgebied Verwijzingen Kantoormeubilair Kantoorstoelen versus Nederlandse werkstoelen Algemeen Zitting Rugleuning Armsteunen Bedieningsmiddelen Bezoekers-/vergaderstoel Stoelen voor continudiensten Kantoorwerktafels Algemeen Tafelhoogte Afmetingen tafelblad Dikte tafelblad Schakelen van tafelbladen Reflectie van werkbladen Inrichting van werkplek en werkruimte Inleiding Werktaken en consequentie voor benodigde middelen Werkhouding Algemeen Tafelhoogte ten opzichte van de gebruiker Zit-statafels (-werkplekken) Plaatsing beeldscherm Instructie Werkplekaccessoires Voetensteun Documenthouder Omgevingsfactoren en hun relatie met kantoormeubilair Licht/verlichting Geluid Binnenklimaat...13 Bijlage A Maatvoering voor werkstoelen en kantoortafels voor de Nederlandse beroepsbevolking...15 Bijlage B Antropometrie van volwassen Nederlanders en onderbouwing van de maatvoering in deze praktijkrichtlijn...19 Bijlage C Totaalinrichting kantoren...31 Bibliografie

4 Voorwoord In de serie Nederlandse praktijkrichtlijnen verschijnen publicaties van informatief karakter, zoals toelichtingen op normen, gebruikstoepassingen, constructieve mogelijkheden, werkmethoden en fabricagegegevens. Aan deze publicaties mag geen normatieve waarde worden toegekend. Deze praktijkrichtlijn is opgesteld door normcommissie Meubelen voor kantoren. Toelichting bij praktijkrichtlijn NPR 1813 De eerste praktijkrichtlijn NPR 1813 was een toelichting op de destijds geldende gehanteerde normen voor kantoormeubilair, namelijk de norm voor kantoorstoelen NEN 1812 en de norm voor kantoortafels NEN In het kader van Europese harmonisatie van kantoormeubelen heeft NEN 1812 plaatsgemaakt voor de NEN-EN 1335-delen 1 t.m. 3 (Kantoorstoelen) en NEN-EN 527 (Werktafels en -bureaus). Daarnaast is NEN-EN (Bezoekersstoelen) erbij gekomen. Het uitgangspunt van deze richtlijn is dat kantoormeubilair geschikt is voor een zo groot mogelijk percentage Nederlandse gebruikers. Dit betekent dat zowel kleine vrouwen als lange mannen en alle maten daartussenin hetzelfde meubel kunnen gebruiken. Voor de kenmerken van de Nederlandse beroepsbevolking is gebruikgemaakt van NTA 8500:2007, die gebaseerd is op de DINED2003-tabel. De maatvoering die in deze richtlijn wordt geadviseerd is anders dan in de Europese normen, die onvoldoende rekening houden met de grotere gemiddelde lengte van de Nederlandse beroepsbevolking (zie tabel A.1). Door dit ruimere bereik in maatvoering is het mogelijk om ongeveer 95 % van de Nederlandse beroepsbevolking optimaal gebruik te laten maken van hetzelfde meubilair. Deze NPR beveelt daarom aan om de maten in deze richtlijn te gebruiken in de programma s van eisen voor de aankoop van kantoorstoelen en kantoortafels. De praktijkrichtlijn is opgesteld vanuit de behoefte om ergonomische uitgangspunten breder toe te passen. Het accent ligt bij het ontwerp, de aankoop en het gebruik van kantoormeubelen, daarnaast worden in het kort omgevingsfactoren beschreven die het werken met kantoormeubilair beïnvloeden, zoals akoestiek, geluid, klimaat, daglicht en kunstverlichting. Deze NPR is bedoeld om aan te geven welke aspecten belangrijk zijn voor kantooromgevingen en is geen bindend voorschrift. Het juist inrichten van een werkplek is meer dan gebruikmaken van meubilair dat voldoet aan de aanbevolen maatvoering. De aanbevolen maatvoeringen van het meubilair zijn afgestemd op een brede populatie en instellingen behoren op het individu te worden afgestemd. In deze NPR wordt daarnaast gewezen op andere manieren om de kantoorinrichting te waarderen, namelijk Total Cost of Ownership en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Deze onderwerpen worden in bijlage C toegelicht. 2

5 Ergonomie Richtlijn voor kantoormeubelen en hun toepassing bij de inrichting van administratieve ruimten en kantoren Toelichting bij de NEN-EN 1335-reeks, de NEN-EN 527-reeks en NEN-EN Onderwerp en toepassingsgebied Deze praktijkrichtlijn geeft aanwijzingen om op een verantwoorde wijze administratieve ruimten en kantoren in te richten. Hierbij maakt de richtlijn gebruik van relevante onderdelen uit de geldende Europese normen. In deze praktijkrichtlijn betekent inrichten : werkruimten en kantoren geschikt maken om administratieve en beeldschermwerkzaamheden te verrichten. Hieronder vallen o.a. meubilair (werktafels, werkstoelen, vergadertafels, vergaderstoelen en kasten), verlichting, lichtwering, binnenklimaat, geluid, wand, vloer en plafondafwerking. 2 Verwijzingen De volgende documenten waarnaar is verwezen zijn onmisbaar voor de toepassing van dit document. Bij gedateerde verwijzingen is alleen de aangehaalde versie van toepassing. Bij ongedateerde verwijzingen is de laatste versie van het document (met inbegrip van wijzigingsbladen) waarnaar is verwezen van toepassing. NEN 2449 NEN 3087 NPR 3438 NTA 8500 NEN-EN NEN-EN NEN-EN NEN-EN NEN-EN NEN-EN NEN-EN NEN-EN NEN-EN NEN-EN-ISO 7730 Ergonomische criteria voor kantoorwerktafels Eisen voor afmetingen en uitvoering Beproevingsmethoden Ergonomie Visuele ergonomie in relatie tot verlichting Principes en toepassingen Ergonomie Geluidhinder op de arbeidsplaats Bepaling van de mate van verstoring van communicatie en concentratie Antropometrie Lichaamsmaten van de Nederlandse volwassenen Kantoormeubelen Werktafels en -bureaus Deel 1: Afmetingen Kantoormeubelen Werktafels en bureaus Deel 2: Mechanische veiligheidseisen Office furniture Work tables and desks Part 3: Methods of test for the determination of the stability and the mechanical strength of structure Kantoormeubelen Kantoorstoelen Deel 1: Afmetingen Bepaling van de afmetingen Office furniture Office work chair Part 2: Safety requirements Office furniture Office work chair Part 3: Test methods Licht en verlichting Werkplekverlichting Deel 1: Werkplekken binnen Kantoormeubelen Stoelen voor bezoekers Furniture Assessment of the surface Ergonomics of the thermal environment Analytical determination and interpretation of thermal comfort using calculation of the PMV and PPD indices and local thermal comfort criteria 3

6 NEN-EN-ISO Ergonomische eisen voor kantoorarbeid met beeldschermen (VDT s) Deel 5: Eisen voor de werkplek en de lichaamshouding DIN 4556 Büromöbel Fußstützen für den Büroarbeitsplatz Anforderungen, Maße DIN Kantoormeubilair 1) Arbeitsdrehstuhl Sicherheitstechnische Anforderungen Prüfung 3.1 Kantoorstoelen versus Nederlandse werkstoelen Algemeen Een kantoorstoel is gedefinieerd als een zitmeubel voor één persoon, met een rugleuning, met of zonder armsteunen. Het bovenste deel van de stoel, inclusief de zitting, kan in het horizontale vlak draaien en kan in hoogte worden versteld. De eisen voor de afmetingen van een kantoorstoel zijn vastgelegd in NEN-EN De eisen voor veiligheid (stabiliteit, sterkte en duurzaamheid) zijn vastgelegd in NEN-EN , de meet- en beproevingsmethoden voor deze eisen zijn vastgelegd in NEN-EN Er zijn twee argumenten voor aanbevelingen voor kantoorstoelen en het hanteren van een eigen term: de Nederlandse werkstoel. Allereerst: de afwijkende maatvoering van de Nederlandse gebruiker. Als tweede een afwijkende toepassing: meer dan in andere landen wordt de Nederlandse stoel op kantoor door verschillende mensen gebruikt. Volgens artikel 3 van de Arbeidsomstandighedenwet moet een werkgever ervoor zorgen dat de inrichting van de arbeidsplaatsen, de werkmethoden en de bij de arbeid gebruikte arbeidsmiddelen alsmede de arbeidsinhoud, zoveel als redelijkerwijs kan worden gevergd, aan de persoonlijke eigenschappen van de werknemers zijn aangepast. Daarnaast kan de werkgever in dat kader privaatrechtelijk worden aangesproken op goed werkgeverschap. De maatvoering van de kantoorstoel volgens NEN-EN is te beperkt voor de gehele Nederlandse beroepsbevolking. De norm geeft alleen de minimale eisen voor afmetingen en versteltrajecten. Een stoel gefabriceerd volgens deze eisen is voor slechts 50 % van de Nederlandse beroepsbevolking geschikt. Voor de overige 50 % zou de kantoorstoel dan op maat moeten worden aangepast. De vermelding dat een stoel voldoet aan NEN-EN geeft een Nederlandse werkgever dus onvoldoende zekerheid dat deze stoel al zijn personeel adequaat ondersteunt. Om aan het bovenstaande een juiste invulling te geven, is de Nederlandse werkstoel gedefinieerd. Nederlandse werkstoel Een zitmeubel met zulke verstelmogelijkheden en zulke verstelbereiken dat personen die antropometrisch beoordeeld vallen onder de groep 5e percentiel van de vrouwen tot en met het 95e percentiel van de mannen van de Nederlandse beroepsbevolking, de werkstoel op hun lichaam kunnen afstellen. De stoel heeft een rugleuning en is uitgerust met of zonder armsteunen. Indien de stoel is uitgerust met armsteunen, is de hoogte van en de ruimte tussen de armsteunen instelbaar. De stoel is draaibaar in het horizontale vlak en de zittinghoogte en zittingdiepte zijn verstelbaar. Daarnaast is de werkstoel door de vele verstelmogelijkheden en het grotere verstelbereik uitermate geschikt om in te zetten op werkplekken die afwisselend door verschillende personen worden gebruikt. Tegenwoordig worden veel werkplekken gedeeld. Er is relatief veel deeltijdarbeid en steeds meer werkplekken zijn (mede daardoor) flexplekken. Deze werkplekken hebben een hogere bezettingsgraad dan persoonlijke werkplekken. Daarom is de gebruikstijd van de Nederlandse werkstoelen ten opzichte van de 1) Wanneer er in deze NPR wordt gesproken over instelmogelijkheden, dan heeft dit betrekking op de vraag of de stoel kan worden ingesteld met behulp van derden of gereedschap. Mogelijkheid tot verstellen betekent dat een werkstoel tijdens het zitten zonder hulp van derden eenvoudig door de gebruiker is te verstellen. 4

7 totale bedrijfstijd langer dan bij gewone kantoorstoelen. Bovendien zullen er in de bedrijfstijd meer verstellingen worden gedaan. Voor iedere gebruiker behoort er immers opnieuw te worden ingesteld, terwijl dat bij een persoonlijke kantoorstoel vaak eenmalig gebeurt. Deze twee kenmerken maken dat er van een Nederlandse werkstoel andere kwaliteiten worden gevraagd dan van een kantoorstoel die voldoet aan NEN-EN Deze worden genoemd in deze praktijkrichtlijn. De minimale eisen voor een kantoorstoel volgens NEN-EN staan in tabel A.1, kolom 1. De aanbevolen maten voor een Nederlandse werkstoel staan in tabel A.1, kolom 2. Het is aan te bevelen dat de werkstoel de gebruiker in iedere werkhouding ondersteunt. De kantoorstoel en de Nederlandse werkstoel hebben een aantal belangrijke elementen. Het is belangrijk dat deze elementen persoonlijk en zorgvuldig worden ingesteld. Deze elementen zijn: de zitting; de rugleuning; de armsteunen. Deze ergonomische elementen worden hierna besproken Zitting De volgende verstelmogelijkheden en beweeglijkheid zijn bij de zitting van belang: Hoogte De hoogte van de zitting wordt bepaald door de som van de lengte van de onderbenen en de hakhoogte. Aangezien de onderbeenlengte van de verschillende gebruikers sterk kan verschillen, is een in hoogte verstelbare zitting noodzakelijk. Zitdiepte Bij voorkeur is de zitdiepte aan de lengte van het bovenbeen aan te passen. Bij een verstelbare zitdiepte behoort erop te worden gelet dat de achterrand van de zitting niet wordt gevoeld wanneer deze in de voorste stand staat. Het verdient de voorkeur om een verstelbare zitdiepte te realiseren door een verschuifbaar zitvlak. Indien met behulp van horizontale translatie van de rugleuning een grotere of kleinere zitdiepte in te stellen is, kan dit leiden tot een verplaatsing van het zwaartepunt van de gebruiker ten opzichte van het onderstel. De stabiliteit kan hiermee in gevaar komen. Zittingvorm De zitting behoort zoveel mogelijk vlak zijn. Sterke komvorming in een of meer richtingen maakt de stoel voor een kleinere groep gebruikers geschikt. De zitting behoort aan de voorkant aflopend te zijn. Zeker bij een verstelbare zitdiepte behoort de zitting aan de achterzijde vlak te zijn. Helling van de zitting De stoel kan discomfort voor de gebruiker voorkomen indien deze de optie heeft om de helling van de zitting te verstellen Rugleuning Om goed te kunnen werken achter een beeldscherm is het van belang dat de rugleuning van de stoel een zo groot mogelijk vlak van de rug ondersteunt. Vooral een goede ondersteuning van het lendengebied is van 5

8 belang. Daarvoor is het nodig dat de rugleuning een juiste vorm en afmeting, en verstelmogelijkheden heeft. Daarom zijn de volgende verstelmogelijkheden en beweeglijkheid van de rugleuning belangrijk: Hoogte lendensteunpunt De hoogte van het lendensteunpunt behoort zo te kunnen worden versteld dat deze de bekkenrand goed ondersteunt en daarmee discomfort in de onderrug voorkomt. Vormgeving rugleuning Verder behoort de vorm van de rugleuning zo te zijn dat de rug van de gebruiker voldoende wordt ondersteund en dat bewegen van de schouders, armen e.d. niet wordt belemmerd. Hierbij behoort voldoende rekening te worden gehouden met voldoende ruimte voor billen en niet te sterke kromming van de rugleuning Armsteunen Bij kantoorwerk is het belangrijk dat de werkstoel armsteunen heeft. Deze behoren de ellebogen en onderarmen goed te ondersteunen bij het intoetsen en het gebruik van de muis. Bij taken met een meer dynamisch karakter (post sorteren, tekenwerk, werken aan een balie) kunnen armsteunen de beweeglijkheid hinderen. In dit geval verdient het de voorkeur een stoel zonder armsteunen te gebruiken. De volgende verstelmogelijkheden en beweeglijkheid zijn bij armsteunen van belang: Hoogte De hoogte behoort eenvoudig te kunnen worden ingesteld en het is aan te bevelen dat er een schaalverdeling op de armsteunen zit, zodat beide armsteunen makkelijk op gelijke hoogte kunnen worden gezet. De spreiding in ellebooghoogte (gemeten vanaf het zitvlak) is groot en niet afhankelijk van lichaamslengte. Daarom behoren armsteunen een groot verstelbereik te hebben. Breedte tussen de armsteunen Het is belangrijk dat de armen vlak naast de romp steun kunnen vinden. Dit betekent dat de onderlinge afstand tussen de armsteunen eenvoudig kan worden verkleind of vergroot. Breedte van de armsteunen De breedte van de armsteunen behoren minimaal zo te zijn dat de elleboog er niet van kan afschuiven of afglijden en de onderarm hier goed op kan rusten. De hardheid, materiaalkeuze en vormgeving van de armsteun behoren te voorkomen dat bij langdurig steunen pijnklachten aan de ellebogen en/of de onderarmen ontstaan. Lengte van de armsteunen Een korte armsteun dicht bij de rugleuning geeft een adequate schouderondersteuning en veroorzaakt geen beperking van de bewegingsruimte. Bovendien is het hierdoor mogelijk de stoel goed tegen de tafel aan te schuiven. Indien de zitdiepte van een stoel instelbaar is, is het belangrijk dat bij alle zitdiepten voldoende armondersteuning mogelijk is Bedieningsmiddelen Het is belangrijk dat de bedieningsmiddelen vanuit zittende positie eenvoudig te bedienen zijn. Bedieningsmiddelen op onlogische plaatsen of die te veel bedieningskracht nodig hebben, worden niet gebruikt, omdat ze het beoogde juiste gebruik van de werkstoel tenietdoen. 6

9 3.2 Bezoekers-/vergaderstoel Bezoekersstoelen Een bezoekersstoel is een zitplaats voor één persoon in een kantooromgeving die als aanvulling dient op de kantoorwerkstoel. Deze wordt gebruikt voor vergaderingen of gesprekken maar ook voor lezen, schrijven, luisteren en wachten (NEN-EN 13761). Gelet op de korte zitduur kan men zich bij bezoekersstoelen meer vrijheden veroorloven. Het geboden comfortniveau zal eerder de beleving van het gastheerschap dan de prestatie beïnvloeden. Aandachtspunten zijn er ten aanzien van armsteunen en het gemak waarmee men kan gaan zitten en weer opstaan. Indien het zitvlak begrensd wordt door armsteunen, behoort de tussenruimte voldoende te zijn om te voorkomen dat een bezoeker niet in de stoel past of bij het opstaan de stoel meeneemt. Vooral indien men veel oudere bezoekers verwacht, is het van belang stoelen te selecteren die minder lui zijn. Een stoel voor bezoekers mag zijn uitgerust met vier poten. Vergaderen Vanwege de langere zitduur stelt een stoel om te vergaderen hogere eisen aan comfort dan een bezoekersstoel. Het behoort te worden voorkomen dat discomfort de focus van de gebruiker ergens anders legt dan bij de vergadering. Tijdens het vergaderen worden twee hoofdtaken onderscheiden die de stoel behoort te ondersteunen: luisteren/spreken; aantekeningen maken op het werkblad. Aan luisteren en spreken is geen inherente houding verbonden, voorkeurshoudingen zijn afhankelijk van de door de stoel en tafel geboden ondersteuningsmogelijkheden en van de vergadermores. Tijdens de tweede taak is het lichaam doorgaans naar voren gericht. Een goede vergaderstoel laat deze lichaamshoudingen toe. Een verrijdbaar onderstel is hiervoor niet nodig, stoelen met een zogenoemd sledeonderstel bieden deze mogelijkheid al mits het zitvlak horizontaal is of slechts een kleine hoek achterover maakt. Daarnaast behoren de zitting en rugleuning voldoende comfort te bieden. Aandachtspunten hiervoor zijn in de vorige paragraaf beschreven. Bij stoelen met een sledeonderstel is een punt van aandacht het voorkomen van het naar voren kunnen kantelen en wegglijden van de stoel. Wat betreft de maatvoering gelden dezelfde aandachtspunten als genoemd onder bezoekersstoelen. Armsteunen Bij stoelen voor vergaderen zijn armsteunen een belangrijk onderdeel in het voorkomen van discomfort aan armen en schouders. Goede armsteunen bieden een adequaat steunvlak aan elleboog en/of onderarm. Smalle, buisvormige of sterk gebogen armsteunen/leuningen zijn geen deugdelijke armsteunen in de zin van deze praktijkrichtlijn. Vaste, niet-verstelbare armsteunen zitten maar voor een klein deel van de gebruikers op de juiste hoogte. Indien zij te laag zijn, zal de gebruiker eerder worden uitgenodigd om zo ver onderuit te zakken totdat de steun van de armsteunen wordt gevonden. Om die reden kan ook worden overwogen vergaderstoelen te kiezen met verstelbare armsteunen. De constructies waar de armsteunen hetzij met de zitting dan wel met de rugleuning zijn verbonden, behoren zo te zijn dat breedgebouwde personen hiervan geen hinder ondervinden bij het gaan zitten in en opstaan uit de stoel. 3.3 Stoelen voor continudiensten De stoelen voor continudiensten behoren ten minste gelijk te zijn aan de werkstoelen zoals omschreven onder 3.1. Daarnaast behoort extra aandacht te zijn besteed aan goede ventilerende eigenschappen, goed kunnen schoonhouden en aan de kwaliteit van constructie en degelijkheid. De vulling en stoffering van deze stoelen hebben geen tijd om zich te herstellen tot het volgende gebruik. Er behoort rekening mee te worden gehouden dat door de hoge bedrijfstijd van dergelijke stoelen (3 8 uur 7 dagen per week) de slijtage hoger is ten opzichte van de afschrijftijd van de gemiddelde kantoorstoel. 7

10 Bestelformulier Stuur naar: NEN Standards Products & Services t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer WB Delft NEN Standards Products & Services Postbus GB Delft Vlinderweg AX Delft Ja, ik bestel ex. NPR 1813:2009 nl Ergonomie - Richtlijn voor kantoormeubelen en hun toepassing bij de inrichting van administratieve ruimten en kantoren - Toelichting bij de NEN-EN 1335-reeks, de NEN-EN 527-reeks en NEN-EN T (015) F (015) Wilt u deze norm in PDF-formaat? Deze bestelt u eenvoudig via Gratis nieuwsbrieven Wilt u op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op het gebied van normen, normalisatie en regelgeving? Neem dan een gratis abonnement op een van onze nieuwsbrieven. Gegevens Bedrijf / Instelling T.a.v. O M O V Klantnummer NEN Uw ordernummer BTW nummer Postbus / Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Factuuradres (indien dit afwijkt van bovenstaand adres) Postbus / Adres Postcode Plaats Datum Handtekening Retourneren Fax: klantenservice@nen.nl Post: NEN Standards Products & Services, t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214, 2600 WB Delft (geen postzegel nodig). Voorwaarden De prijzen zijn geldig tot 31 december 2018, tenzij anders aangegeven. Alle prijzen zijn excl. btw, verzend- en handelingskosten en onder voorbehoud bij o.m. ISO- en IEC-normen. Bestelt u via de normshop een pdf, dan betaalt u geen handeling en verzendkosten. Meer informatie: telefoon , dagelijks van 8.30 tot uur. Wijzigingen en typefouten in teksten en prijsinformatie voorbehouden. U kunt onze algemene voorwaarden terugvinden op: LEREN, WERKEN EN GROEIEN MET NEN preview