Het Nederlandse beleid ten aanzien van Latijns-Amerika en de Cariben - Duurzame ontwikkeling en milieu

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Het Nederlandse beleid ten aanzien van Latijns-Amerika en de Cariben - Duurzame ontwikkeling en milieu"

Transcriptie

1 Het Nederlandse beleid ten aanzien van Latijns-Amerika en de Cariben - Duurzame ontwikkeling en milieu Aidenvironment Deze opdracht heeft als doel het uitvoeren van een beleidsreconstructie en het voorbereiden van een onderzoeksvoorstel dat als basis kan dienen voor de uitwerking van de ToR voor een deelstudie binnen de evaluatie van het Nederlandse beleid ten aanzien van Latijns Amerika, en wel voor de component Klimaat, energie en duurzame ontwikkeling. De evaluatie heeft betrekking op Latijns Amerika zonder Suriname en zonder de Cariben. Het betreft de periode De opdracht is te verdelen in een tweetal hoofdactiviteiten. 1. Beleidsreconstructie: beleid en beleidsuitvoering ten aanzien van duurzame ontwikkeling en klimaatverandering in relatie tot Latijns-Amerika. Dit onderdeel is uitgewerkt in Deel I van dit rapport. De volgende onderdelen komen aan bod: a. Beschrijving beleidsontwikkeling b. Overzicht met hoofd- en subdoelstellingen en uitvoering op hoofdlijnen c. Indicatie mogelijke spanningsvelden 2. Het uitwerken van een evaluatieopzet. Dit onderdeel is uitgewerkt in Deel II van dit rapport. De volgende onderdelen komen aan bod: a. Evaluatievragen b. Evaluatiekader (indicatoren en/of criteria) c. Voorstel onderzoeksactiviteiten, eventueel met opties 1

2 I. Beleidsreconstructie 1. Introductie Geïntegreerde aanpak van Duurzame Ontwikkeling Vanaf 2003 is het Nederlandse beleid op het gebied van duurzame ontwikkeling vastgelegd in het actieprogramma Duurzame Daadkracht (VROM, 2003). De thema s van de internationale strategie zijn gebaseerd op de World Summit for Sustainable Development (WSSD) van Johannesburg in 2002, te weten water, energie, gezondheid, landbouw en biodiversiteit (VROM, 2003). Het Ministerie van BuZa richtte zich in het beleid vanaf 2007 op het bereiken van de Millenniumdoelen, met duurzaamheid, klimaat en energie als één van de 4 prioritaire beleidsterreinen. In 2008 is in een kamerbrief de kabinetsbrede aanpak duurzame ontwikkeling geformuleerd, met als relevante beleidsterreinen: water/klimaatadaptatie, duurzame energie, biobrandstoffen, biodiversiteit, voedsel en vlees (VROM,2008). Andere relevante beleidsterreinen zijn duurzame handel en bossen. Duurzame ontwikkeling, biodiversiteit en milieu betreffen transversale thema s, met betrokkenheid van een aantal ministeries om synergie en coherentie te versterken. Zo is het Beleidsprogramma Biodiversiteit Internationaal (BBI) ( ) een gezamenlijk programma van de ministeries BZ, VROM, LNV, EZ, OC&W en V&W inzake het internationale biodiversiteitbeleid van Nederland. Het Regeringsstandpunt Tropisch Regenwoud (RTR), relevant voor het Amazone gebied, wordt door vijf ministeries uitgevoerd (LNV, OS, VROM, EZ en V&W). Ook bij het beleid ten aanzien van Latijns Amerika en de Cariben (LA regio) is er sprake van een geïntegreerde aanpak tussen de Ministeries van EZ en BUZA op het gebied van lokale private sector ontwikkeling en de bijdrage van het bedrijfsleven aan duurzame ontwikkeling (TK, , 29653, nr. 4). Beleid ten aanzien van Duurzame Ontwikkeling in Latijns Amerika en de Cariben (LA) Het voorgenomen beleid voor de LA regio is opgetekend in de beleidsnota Verre Buren, Goede Vrienden uit 2004 (TK, , 29653, nr. 4). De thema s op het gebied van duurzame ontwikkeling en milieu zijn gekozen op basis van de internationale afspraken op de WSSD, te weten: beheer van biodiversiteit en waterstroomgebieden, ketenbeheer, inspanningen voor regelgeving in EU verband en milieu en goed bestuur. Dit beleid is in 2009 geactualiseerd in een kamerbrief (TK, , 29653, nr. 6), waarbij het thema klimaat en energie is toegevoegd. De onderstaande beleidsreconstructie is gestructureerd volgens bovengenoemde 5 thema s. Nadeel is dat deze thema s van verschillende orde zijn (bijv. regelgeving EU verband is een kanaal), en overlap plaats vindt (bijv. goed bestuur), voordeel is dat aangesloten wordt bij de formulering van het regionale beleid. Per thema zal kort worden beschreven welke beleidsdoelstellingen zijn geformuleerd (i) vanuit het regionaal beleid, (ii) vanuit het sectoraal beleid, en (iii) welke relevante beleidsuitvoering heeft plaats gevonden, dit laatste mede op basis van de HGIS nota s (Homogene Groep Internationale Samenwerking). Tenslotte wordt ingegaan op het onderwerp beleidscoherentie. In tabel 3 zijn in de 1 e kolom de belangrijkste doelstellingen vanuit het geografische (LA) beleid samengevat, in de 2e kolom zijn de meest relevante doelstellingen vanuit relevant sectoraal beleid genoemd, en in de laatste kolom is beschikbare informatie over beleidsuitvoering samengevat. 2

3 2. Thema s 1. Beheer van biodiversiteit en waterstroomgebieden LA regionaal beleid De doelstelling van dit thema is de ondersteuning van belangrijke natuurgebieden en ecologische netwerken. In de actualisatie van 2009 is dit thema niet meer als zodanig geagendeerd. Aan dit beleid is met name bijgedragen middels sectorsteun aan partnerlanden in de LA regio, direct (via projecten) of indirect via versterking van sector ministeries en goed bestuur (zie onder thema milieu en goed bestuur ). Daarnaast is ondersteuning verleend via multilaterale en internationale milieuorganisaties (met name Wereldbank, Inter American Development bank, FAO, NFP-facility, UNCTAD). Sectoraal beleid Het actieprogramma Duurzame ontwikkeling, getiteld Duurzame daadkracht, is in 2003 opgesteld door het kabinet. Het bestaat uit een nationaal en een internationaal deel. VROM is verantwoordelijk voor het nationale deel, BuZa voor het internationale deel. Het Nationaal Milieu Plan (NMP 4) benoemt zeven hardnekkige milieuproblemen. Voor vier van deze problemen zijn transities nodig, waaronder de transitie naar duurzaam gebruik van biodiversiteit en natuurlijke hulpbronnen. BuZa (Ontwikkelingssamenwerking) heeft het initiatief om deze transitie te realiseren, met als speerpunten: ecologische netwerken, bossen, vis- en agrarische ecosystemen en agrobiodiversiteit. Er zijn geen specifieke doelen genoemd voor de LA regio. Met het Beleidsprogramma Biodiversiteit Internationaal (BBI I) ( ) en BBI II ( ) van de Ministeries LNV, VROM en BuZa / OS is de nadruk verschoven van bescherming naar duurzaam gebruik van biodiversiteit, onder andere door: Het afremmen van verlies van biodiversiteit buiten de EU Het koppelen van armoedebestrijding aan duurzaam gebruik van natuurlijke hulpbronnen, een beter milieu en duurzame economische groei Het integreren van biodiversiteitaspecten in economische groei. Het beleidsprogramma BBI II ( ), getiteld Biodiversiteit werkt, heeft een vijftal inhoudelijke prioriteiten, te weten: handelsketens en biodiversiteit, betalen voor biodiversiteit, biodiversiteit werkt, ecologische netwerken en mariene biodiversiteit en visserijketens. Deze prioriteiten worden gerealiseerd middels de volgende drie programma s: 1. Versterken van beschermde gebieden, bufferzones en andere ecologische netwerken, 2. Verduurzamen van het gebruik van biodiversiteit, 3. Verminderen van negatieve effecten van Nederlands handelen op de biodiversiteit. Het bossenbeleid is hierbij van groot belang. Hierbij dient het Regeringsstandpunt Tropisch Regenwoud (RTR) uit 1991 als kader voor Nederland, met als hoofddoelstelling het actief beschermen van tropisch regenwoud waardoor ontbossing wordt tegen gegaan. Ook staat in het RTR dat (inter-)nationaal beleid gericht moet zijn op de versterking en duurzaam beheer van bossen. Nederland heeft internationaal de ambitie om op dit terrein een rol te spelen. Het internationale bossenbeleid is sindsdien in relevante beleidsdocumenten verwerkt en geïntegreerd. 3

4 Wat betreft waterbeleid, is een interdepartementaal samenwerkingsverband Partners voor Water opgericht, waarbij overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen in Nederland samenwerken om Nederlandse expertise op integraal waterbeheer optimaal in het buitenland in te zetten. Relevante beleidsuitvoering Wat betreft internationale biodiversiteit en ecologische netwerken is voor Nederland o.a. de Amazone van groot belang. Doel is om in deze regio s duurzame economische ontwikkeling te steunen. In de Amazone wordt de meerlandenorganisatie ACTO (Amazon Cooperation Treaty Organisation) gesteund waarbij ook ruimtelijke planning een rol speelt. Volgens de HGIS zijn de investeringen in RTR toegenomen van EUR 30 mln. in 2004 tot 68 mln. in Voor de periode is bepaald dat Latijns-Amerika een belangrijke ontvanger was van deze RTRfondsen (IOB, 2008), namelijk gemiddeld EUR 15 miljoen per jaar (25-35% van totale RTR fondsen). Sinds 2003 daalt dit aandeel ten gunste van de bijdragen aan wereldwijde organisaties en programma s. 1 Met waterbeleid is in 2010 een bedrag van circa EUR 14,9 mln. gemoeid. In de LA regio zijn projecten uitgevoerd in Brazilië, Mexico en Suriname, maar geen enkele LA land staat in de nieuwe planning van dit fonds (ook geen Delta regio s). 2. Verbinden van ketenbeheer en duurzame ontwikkeling LA regionaal beleid De doelstelling van dit thema is het bewerkstelligen van betere en bredere samenwerking tussen de actoren in de keten. Het bedrijfsleven wordt opgeroepen om actief en financieel bij te dragen aan duurzame ontwikkeling en ontwikkelingssamenwerking met als focus armoedebestrijding. In de actualisatie van 2009 wordt in het algemeen ingezet op het stimuleren van MVO bij bedrijven die vanuit Nederland opereren, en op het verduurzamen van productieketens vanuit de LA regio. Sectoraal beleid De beleidsprioriteit Handelsketens en biodiversiteit komt allereerst voort uit duurzame ontwikkeling en biodiversiteit beleid, en wordt recentelijk opgepakt door economisch beleid. Hierbij is de centrale doelstelling dat op termijn alle grondstoffen uit natuurlijke hulpbronnen of uit de natuur die we in Nederland gebruiken duurzaam zijn geproduceerd. In de uitvoering wordt nauw aangesloten bij het kabinetsbeleid op het gebied van verduurzaming van ketens, zoals vastgelegd in: de "Kabinetsvisie Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen "; de kabinetsreactie op het SER-advies "Duurzame globalisering: een wereld te winnen" en de Tweede Kamerbrief over non-trade concerns en handel Vanuit economisch beleid is het doel om het verduurzamen van productiemethoden en processen wereldwijd te stimuleren, en is het handelsbeleid erop gericht duurzaamheidsvraagstukken (de nontrade concerns of NTCs) te adresseren. 2 Dit is vast gelegd in het SER beleid en de nota van het Ministerie van EZ over NTCs (TK, , 26485, nr. 68). Nederland opereert hierin volgens drie sporen. Het belangrijkste spoor is die van het EU verband zie hiervoor thema 3. 1 Evaluatie OS-beleid tot behoud en duurzaam beheer van het tropisch regenwoud, NTCs is een containerbegrip waarin diverse zorgen over het milieu (o.a. klimaatverandering, bescherming en behoud van biodiversiteit), respect voor arbeidsnormen of dierenwelzijn onder één noemer worden geschaard. 4

5 In multilateraal verband wil Nederland een voortrekkersrol vervullen en stimuleert via de EU het opnemen van duurzaamheid op de WTO-agenda, wil zorg dragen voor het naleven van overeengekomen normen, en optreden tegen schenders. Bij onderhandelingen tussen EU en LA landen zijn van belang vrije markttoegang voor milieugoederen en -diensten door verlaging dan wel opheffing van tarieven en niet-tarifaire belemmeringen voor deze goederen en diensten. In unilateraal verband gaat het om het stimuleren van Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (IMVO) door Nederlandse bedrijven die in het buitenland opereren en het nemen van verantwoordelijkheid in de verduurzaming van handelsketens. Doel is ondermeer het stimuleren van MVO in het buitenland, zoals in de LA regio. Relevante beleidsuitvoering Wat betreft MVO beleid worden activiteiten gecoördineerd vanuit het Agentschap NL. Voor Brazilië is een MVO Toolkit gemaakt, en vinden in dit land Nederlandse investeringen plaats met MVO karakter via diverse banken (o.a. RABO, Oikocredit), via FMO en via bedrijven. Bedrijven maken ondermeer gebruik van de PSOM ( ) en PSI (vanaf 2009) subsidieregeling via het Agentschap NL. Het gaat om innovatieve co-investeringsprojecten in opkomende markten, met een subsidie van 50% en projectomvang van EUR 0,25-1,5 mln. In de periode waren er in totaal 52 projecten in 8 landen in de LA regio (Bolivia, Brazilië, Ecuador, El Salvador, Honduras, Guatemala, Nicaragua, Peru (en Suriname) - zie ook tabel 2). Veel van deze projecten hadden een expliciete MVO focus. FMO had in 2011 een portefeuille in Brazilië van EUR 90 mln. en organiseerde diverse activiteiten om MVO in dit land te stimuleren. Tabel 2: PSI financieringen in LA regio (exclusief Suriname) in 2009 (PSI 2009 jaarverslag) Project land en titel Time span Budget (50% PSI) Bolivia Developing a reliable supply chain of quality wild cocoa EUR 503,000 Piloting the generation of electricity and carbon credits EUR 1,500,000 through gasification of Brazil nut shells and Pods Brazil Production of Babassu charcoal EUR 1,500,000 "Cerrado" Frozen Fruits Ltd: Modernization of Procurement EUR 1,000,000 and Processing Facilities for exotic frozen fruit pulps Project Production Peppers EUR 1,322,600 Exotic mushrooms from Brazil EUR 1,499,966 Amazon Outdoor Training & Teambuilding Conference Centre EUR 1,475,000 Honduras Establishing the production and export of small indoor plants EUR 969,450 Nicaragua Piloting the cultivation of fresh herbs for export EUR 959,100 Peru Dairy Factory EUR 1,495,000 Introducing subsurface drip irrigation and organic asparagus growing EUR 1,500,000 Wat betreft duurzame handelsketens is sinds 2008 het Initiatief Duurzame Handel (IDH) opgericht dat zich tot doel stelt de duurzaamheid van internationale productieketens te verbeteren door sociale, ecologische en economische knelpunten voor de spelers in ketens weg te nemen. Het gaat 5

6 om publiek-private partnerships met partijen uit zowel noord als zuid. Het budget voor IDH was begroot op EUR 62 mln. voor de periode van ; de looptijd is verlengd tot 2015 (TK, , V, nr. 8). De ketens van soja, hout en suiker zijn het meest relevant voor de LA regio. De sterke expansie van sojaverbouw en export naar NL en de EU leidde tot aandacht voor negatieve milieu en sociaal-economische effecten onder NGOs, en de oprichting van de Nederlandse Sojacoalitie in Daarin zijn vertegenwoordigd: Both ENDS, ICCO/KerkinActie, IUCN-NL, Milieudefensie, Oxfam Novib, Stichting Natuur & Milieu, Solidaridad en WNF-NL. De Soja coalitie ontvangt gelden van de leden en extra subsidie van de overheid (MFS gelden). Er zijn door VROM, LNV en BuZa ook meerdere beleidsondersteunende studies gefinancierd en kleinere subsidies verleend aan dit thema. De Sojacoalitie staat aan de basis van en neemt deel aan de Round Table for Responsible Soy (RTRS), waar ook een aantal NL bedrijven en lokale partijen bij betrokken zijn. De RTRS bevordert de productie en import van gecertificeerde soja. In 2009 bereikte de RTRS overeenstemming over een standaard voor duurzame soja, en de verwachting is dat het aandeel duurzame soja de komende jaren sterk zal toenemen. In 2009 is deelname en subsidie aan de RTRS een onderwerp van discussie in het kabinet geweest. 3 De Nederlandse regering heeft sindsdien verschillende beleidsdocumenten opgenomen voor het terugdringen van de negatieve gevolgen van de sojaproductie. Sinds 2008 is duurzame soja één van de programma s van het IDH. Het IDH sojaprogramma heeft als doel het draagvlak voor de RTRS te vergroten en de certificering van producenten in Latijns-Amerika te versnellen. In 2009 werd aan dit programma door IDH 230,000 besteed. Voor duurzame soja programma van IDH is het budget voor de periode ongeveer EUR 10 mln. Voor wat betreft het thema hout, is ook veel aandacht gegaan naar duurzaam houtbeheer en FSC certificering in de LA regio, wederom vooral geïnitieerd en gefinancierd door NGOs (zoals ICCO, WNF, FSC Nederland). Zo organiseerde ICCO in 2006 een aantal consultaties in de Amazone regio om Nederlandse houtbedrijven te interesseren voor FSC hout productie in de regio. Sinds 2010 bestaat het IDH tropisch houtprogramma The Amazone Alternative (TAA) met als doel het verduurzamen van hout uit Brazilië, Peru en Bolivia door onder andere opschaling van FSC certificering (4 miljoen ha gecertificeerd bos in 2013), met een budget van EUR 6,6 mln ( ). Wat betreft suiker is er ook aandacht voor verduurzaming van de keten, vooral vanuit NGOs (ondermeer Cordaid en Both Ends). De suikerriet productie wordt sterk gestimuleerd voor de productie van bio-ethanol, met name in Brazilië. Dit heeft negatieve milieu en sociaal-economische gevolgen. Nederlandse NGOs dragen bij aan het Better Sugarcane Initiative (BSI) dat is opgericht om verduurzaming van suiker te bevorderen. IDH heeft een budget beschikbaar voor een suikerprogramma in de periode (EUR 3 mln.). Onderstaand de IDH budgetten voor de periode , voor wat betreft alle ketens met relevantie voor de LA regio. Tabel 3 Publieke gelden IDH programma verduurzaming ketens ( ) en belang van LA regio Product Investering Aandeel LA Betrokken landen in LA regio (EUR) regio Soja 10,2 mln. Geheel Argentinië, Bolivia, Brazilië, Paraguay, Uruguay Tropisch hardhout 6,6 mln. Geheel Bolivia, Brazilië, Peru Amazone Vlees 2 mln. Groot Argentinie, Brazilie, Paraguay, Uruguay Suiker 3 mln. Groot Afrika, Centraal Amerika, de Cariben, Brazilië 3 Tweede Kamer, vergaderjaar , XIV, nr. 19 6

7 Palmolie 10 mln. Klein Brazilië, Colombia, Ecuador Bloemen & planten 4,5 mln. +/- helft Latijns Amerika Cocoa 25 mln. Klein Colombia, Domenicaanse Rep., Ecuador, Peru Natuursteen 2 mln. Klein Brazilië Duurzaam 1,8 mln. Klein Brazilië Tourisme Fruit en groenten 4,5 mln. +/- helft Latijns Amerika Visserij 1,9 mln. Klein Peru, Suriname 3. Inspanningen voor regelgeving in EU verband LA regionaal beleid De doelstelling van dit thema is het werken aan een verbeterde coherentie van regelgeving en het weg nemen van de spanning tussen milieubelangen en sociaaleconomische belangen in de LAlanden. In samenhang hiermee wil Nederland het internaliseren van sociale en milieukosten en milieubaten in de economische besluitvorming bevorderen. Deze internalisatie zal op EU niveau onderdeel uitmaken van beslissingen met betrekking tot vrijhandelsakkoorden en op nationaal niveau in relatie tot ontwikkeling van het bedrijfsleven en economische sectoren. In de actualisatie van 2009 wordt gesteld dat Nederland zich inzet voor samenhang tussen handels- en investeringsbeleid van de EU enerzijds en de inspanningen op armoedebestrijding, mensenrechten en milieu anderzijds. Nederland heeft zich ingespannen om deze samenhang ook terug te zien in de strategische partnerschappen van de EU met Brazilië (2007) en van de EU met Mexico. EU beleid De EU is de tweede economische partner voor de LA regio, met bilaterale handel voor een bedrag van 160 miljard in In 2007 vertegenwoordigde de EU ongeveer 14% van de export uit de LA regio. Voor de Cariben is de EU nog veel belangrijker, met 19% van de export bestemd voor de EU. Met Chili en Mexico heeft de EU Associatieakkoorden (Free Trade Agreements) afgesloten en sinds deze tot stand zijn gekomen is de handel tussen deze landen en de EU met resp. 70% en 250% toegenomen. Vanaf 2007 onderhandelt de EU over associatieakkoorden met de Andesgemeenschap (Bolivia, Colombia, Ecuador en Peru) en Centraal-Amerika CAFTA (Costa Rica, El Salvador, Guatemala, Honduras, Nicaragua en Panama). Deze onderhandelingen zijn vrijwel afgerond. De onderhandelingen tussen de EU en de Mercosur zijn ook recentelijk weer opgepakt. De EU geeft ook unilateraal preferenties aan ontwikkelingslanden onder het Algemeen Preferentieel Stelsel (APS). Een aantal Latijns-Amerikaanse landen maakt gebruik van het stelsel APS+ waarbij ze extra preferenties krijgen toegekend als ze de verplichtingen van 27 verdragen op het gebied van mensenrechten, milieubescherming en goed bestuur ratificeren en implementeren. Het SER advies duurzame globalisering heeft als doel dat meer landen en mensen profiteren van het globaliseringsproces. Relevant voor de LA regio is vooral het verbeteren van de toegang van producten tot de EU en de integratie in de wereldeconomie. De raad constateert dat de daadwerkelijke reikwijdte van producten uit ontwikkelingslanden met preferentiële toegang tot de Europese markt beperkt blijft. De hervormingen van het EU Landbouwbeleid zijn gericht op het wegnemen van handelsverstorende exportsubsidies en interne landbouwsteun (o.a. door het afbouwen van tariefescalatie voor landbouwproducten naarmate die verder verwerkt zijn). 7

8 Relevante beleidsuitvoering Duurzaamheid wordt door de EU in kaart gebracht middels reguliere Sustainability Impact Assessments, ondermeer voor Mercosur en de Association Agreements met de Andes landen en met Centraal Amerika. 4 Ook met betrekking tot CAFTA wordt gewerkt aan environmental reviews, zowel voor VS als voor Centraal-Amerikaanse landen. Nederland is via de Nederlandse Commissie MER sinds 2001 betrokken bij capaciteitsopbouw van de Central American Commission for Environment and Development (CCAD) en heeft in 2007 een strategische MER uitgevoerd voor het Associatieakkoord tussen de EU en Centraal Amerika. 5 De effecten hiervan zijn voor zover bekend niet geëvalueerd. Nederland zet zich bij de onderhandelingen in om duurzaamheid te bevorderen bij de onderhandelingen. Dat gebeurt middels XXXXX. Nederland brengt haar standpunten ondermeer in tijdens de jaarlijkse EU-LA top, zoals tijdens de Tijdens vijfde EU-LA top in Lima (2008), waarbij wordt gesteld dat Nederland zich inzet voor afspraken over intensivering van bioregionale samenwerking op duurzame ontwikkeling, en oproept tot verduurzamen van de exploitatie van natuurlijke hulpbronnen en internationale produktieketens, ook van biobrandstoffen. Daarnaast zijn er handelsmissies, in EU verband of bilateraal (zie website Agentschap NL). 4. Milieu en goed bestuur LA regionaal beleid De doelstelling van dit thema is het steunen via internationale fora en bilaterale milieuprogramma s van wet- en regelgeving met betrekking tot eigendoms- en gebruiksrechten van bos, land en water. De belangrijke aandachtspunten hierin zijn bosbeheer (nationale bossenprogramma's) en de certificering van hout. Daarnaast wordt dit beleid vooral geëffectueerd via de sectorsteun in partnerlanden die er vooral op is gericht de uitvoeringscapaciteit op het terrein van milieubeleid van de centrale en decentrale overheden te versterken (vanaf 2009 Colombia, Guatemala en Bolivia). Sectoraal beleid Wat betreft milieu en goed bestuur is vooral relevant de Nederlandse bijdrage aan het actieplan Forest Law Enforcement, Governance and Trade (FLEGT), waarbij illegale kap wordt tegen gegaan door het versterken van duurzaam bosbeheer, het verbeteren van het management van legaal gekapt hout en de promotie ervan. Hierbij wordt aangesloten bij het eerste thema (biodiversiteit en bossen). Relevante beleidsuitvoering Tabel 4 geeft een overzicht van de sectorsteun aan de LA focuslanden in de evaluatieperiode. Tabel 4: Overzicht sectorsteun aan milieu en water in partnerlanden in LA (in mln EUR) Land/jaar totaal Bolivia Colombia Guatemala Totaal Bron: HGIS Jaarverslagen Zie: en 5 Zie: 8

9 Op het terrein van het FLEGT is vooruitgang geboekt in diverse landen, met Volutary Partnership Agreements (VPAs) voor Ghana, Kameroen, Congo, en meer recentelijk in ontwikkeling voor Maleisië, Vietnam en Indonesië. In de LA regio is alleen een FLEGT project in Colombia. In andere landen, zoals met name Brazilië, Ecuador, Peru en Honduras lopen wel vergelijkbare initiatieven. Het blijkt lastig om met lokale overheden tot overeenstemming te komen over FLEGT projecten of VPAs. Dat wil niet zeggen dat er op het gebied van bossen governance geen voortgang is. 6 Binnen de EU is het Zevende kaderprogramma (KP7) het instrument voor financiering van onderzoek en ontwikkeling. Onlangs is in dit kader een project over milieubeheer in LA regio gestart dat zich richt op mogelijkheden voor eerlijk een duurzaam gebruik van hulpbronnen. 5. Klimaat en energie LA regionaal beleid In de beleidsnota Goede Buren, Verre Vrienden worden klimaatverandering en energie niet als thema opgevoerd. We worden Clean Development Mechanisms (CDM s) aangekondigd voor de ontwikkeling van de Amazone-markt voor milieudiensten. In eerste instantie gaat de aandacht bij het thema klimaatverandering uit naar het verzachten van effecten. Daarnaast is er aandacht voor beleid gericht op aanpassingen, bijvoorbeeld bij de planning op nationaal niveau. In de actualisering van 2009 wordt er veel nadruk gelegd op klimaat en energie, met aandacht voor biobrandstoffen waarbij Nederland zich in EU verband zal inzetten om potentiële kansen en negatieve effecten tegen elkaar af te zetten. Sectoraal beleid Nederland moet volgens het Kyoto-protocol 6% minder broeikasgassen in 2012 uitstoten dan in Dat komt neer op een toegestane emissie van 200 megaton broeikasgassen per jaar tussen 2008 en Bij overschrijding kan Nederland de extra uitstoot compenseren. Daar zijn drie handels mechanismen voor: handel in carbon emissierechten, Clean Development Mechanism (CDM) of Joint Implementation (JI). CDM en JI zijn project-gerelateerde mechanismen die carbon credits opleveren. Deze mechanismen stimuleren duurzame ontwikkeling in landen waar de projecten plaats vinden (in dit geval de LA regio) en helpen betalende landen om hun Kyoto doelen te realiseren. Daarnaast bestaat het mechanism van Reduced Emissions by Deforestation and forest Degradation (REDD), maar dit kan alleen nog maar via de vrijwillige markt. Naar aanleiding van de Europese biobrandstoffenrichtlijn uit 2003 (2003/30/EG) is in Nederland wetgeving geïntroduceerd om het gebruik van biobrandstoffen te stimuleren. In 2006 werd een gedeeltelijke accijnsvrijstelling voor biobrandstoffen ingevoerd. Sinds 2007 zijn bedrijven, die benzine en diesel op de Nederlandse markt brengen, verplicht om een bepaald percentage (op energiebasis) van hun afzet in de vorm van biobrandstof te leveren. Het verplichte percentage nam toe van 2% in 2007 tot 3,26% in Als gevolg van toenemende aandacht voor met name de mogelijke indirecte effecten van de productie van biobrandstoffen (met name op voedselzekerheid) werden in 2008 de doelstelling voor 2010 neerwaarts bijgesteld van 5,75 naar 4%. 6 Zie bijvoorbeeld 6th FLEGT coordination meeting (2011): 9

10 Over het thema duurzame productie van biomassa heeft EZ het initiatief genomen, middels de door de overheid ingestelde Projectgroep Duurzame Productie van Biomassa, onder voorzitterschap van professor Jacqueline Cramer, en in 2007 uitgebracht Toetsingskader voor Duurzaam Geproduceerde Biomassa. Dit toetsingskader is vervolgens uitgewerkt in meer operationele standaarden, en staat aan de basis van de huidige regelgeving op dit terrein, op Nederlands (zoals NTA 8080) en op Europees niveau. De SER raad steunt de door de Europese Commissie geformuleerde doelstellingen ten aanzien CO 2 - reductie, duurzame energie en energiebesparing. Over de voortgang op het gebied van biomassa is de kamer geïnformeerd (TK , nr. 103). Relevante beleidsuitvoering Er zijn veel CDM en JI projecten uitgevoerd in de LA regio. Uit de HGIS nota uit 2004 blijkt dat het budget dat aan CDM en JI wordt toegekend, sterk is toegenomen van EUR 21 mln. in 2004 tot EUR 67 mln. in 2009 en EUR 26 mln in Het is lastig om een overzicht te krijgen van projecten gefinancierd door NL in de LA regio. NL heeft CDM afspraken (MoU s) getekend met Brazilië, Panama, Honduras, Colombia, Costa Rica, Guatemala, El Salvador, Uruguay, Nicaragua en Bolivia. Met name in Brazilië hebben CDM/JI projecten een sterke ontwikkeling door gemaakt. In 2009 stonden 164 projecten geregistreerd. Hiervan worden 21 projecten door NL gefinancierd (NL is daarmee de op één na grootste koper in Brazilië). NL financiert ondermeer een groot afvalverwerking (landfill) project in Brazilië, waarbij methaan gas wordt omgezet in electriciteit, met ongeveer 14 mln ton CO2 emissie reductie over 21 jaar. Dit levert bovendien lokale werkgelegenheid op en beoogt positieve effecten op lokale gezondheid en veiligheid. Veel andere CDM/JI projecten liggen op het terrein van duurzame energie (zon, wind, biomassa). Wat betreft klimaataanpassing wordt melding gemaakt van een pilotprogramma in Bolivia. Via het Nederlands Agentschap worden projecten gefinancierd met als doel duurzaamheid van biomassa productie te bevorderen (vallend onder de programma s Duurzame Biomassa Mondiaal en Duurzame Biomassa Import). In 2009 en 2010 zijn in deze programma s wereldwijd meer dan 40 projecten gefinancierd, waarvan een 10-tal in de LA regio. Daarbij is ook aandacht voor indirect landgebruik effecten (zoals op voedselzekerheid en biodiversiteit). Brazilië is wereldwijd de belangrijkste exporteur van bio-ethanol, geproduceerd op basis van suikerriet. De Braziliaanse ethanol is momenteel wereldwijd de goedkoopste ethanol, en concurreert met de huidige fossiele benzineprijs. In Nederland verkochte bio-ethanol komt voornamelijk uit Brazilië. In 2008 tekende het Ministerie van EZ een MoU met Brazilie MoU on bioenergy cooperation, including biofuels. Het geeft een raamwerk voor een open dialoog, met 10 aandachtsgebieden waaronder een aantal die voorkomen uit de Cramer criteria. Er zijn belangrijke handelsbelangen voor Nederland, dat een mainport voor biofuels wil ontwikkelen in Rotterdam. Tijdens de vijfde EU-LA top in Lima heeft Nederland opgeroepen tot verduurzamen van de exploitatie van natuurlijke hulpbronnen en internationale productieketens waaronder die van biobrandstoffen. Ook relevant voor het thema klimaat en energie is de import door Nederland van zo'n 40 miljoen ton steenkool, waarvan ongeveer een derde uit Colombia. De winning van steenkool gaat gepaard met verschillende problemen; gevaarlijke arbeidsomstandigheden, onteigening van grond van kleine boeren 10

11 en verzuring van water en land. Deze problemen zijn met name bekend uit Colombia. In 2011 werden hierover Kamervragen gesteld. 7 De Nederlandse overheid wijst in haar reactie op het normatieve kader van de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen, ILO en VN verdragen. De regering geeft aan om in overleg met de sector de verduurzaming van fossiele brandstoffen te onderzoeken. 8 In 2010 startte Energie-Nederland, de brancheorganisatie van energiebedrijven, het zogeheten steenkooldialoog, met als doel het inzichtelijk maken van de toeleveringsketen van steenkool, en net verbeteren van de lokale omstandigheden van de gemeenschappen, werknemers en het milieu verbeteren in die landen waaruit Nederland steenkool importeert. 3. Coherentie Coherentie is voor Nederland beleid dat rekening houdt met de positie van ontwikkelingslanden. 9 Nederland streeft ernaar om negatieve gevolgen voor ontwikkelingslanden van Nederlands en EU beleid zoveel mogelijk te voorkomen, en mogelijkheden voor ontwikkeling van ontwikkelingslanden te optimaliseren. Het Kabinet zoekt hierbij naar synergie tussen het Nederlands belang en belangen van arme landen. Op de belangrijkste beleidsterreinen waar het hier in de praktijk om gaat (zoals landbouw, visserij, handel, migratie en ontwikkeling, grondstoffen) speelt de EU een belangrijke rol. Bij de Nederlandse inzet in EU- kader ten aanzien van deze thema s worden de belangen van ontwikkelingslanden systematisch in kaart gebracht en meegewogen, middels een coherentietoets bij nieuw EU Beleid. De Coördinatie Commissie is het orgaan dat de Nederlandse standpuntbepaling ten aanzien van Europees beleid coördineert. De EU-verantwoordelijkheid voor beleidscoherentie is onder meer vastgelegd in het Verdrag van Maastricht en is sindsdien bevestigd en uitgewerkt in verschillende Raadscommissies. Beleidscoherentie staat ook in meerdere sectorale beleidsstukken als doel genoemd, vooral in beleid met betrekking tot duurzame ontwikkeling, milieu en biodiversiteit. In het najaar van 2011 zal de EU rapportage over Beleidscoherentie voor Ontwikkeling gereed zijn (niet specifiek voor NL of LA regio). De rapportage presenteert de voortgang op de vijf EU-prioriteiten (klimaatverandering; voedselzekerheid; migratie & ontwikkeling; kennis en intellectueel eigendom voor ontwikkeling; vrede en veiligheid voor ontwikkeling). In dit kader is gekeken naar mogelijke spanningsvelden t.a.v. het LA beleid, waarbij, zoals in bovenstaand gesteld, de grootste effecten te verwachten zijn als het gaat om EU beleid. 1. Liberalisering handel- en landbouwbeleid in EU verband (middels associatieverdragen en freetrade-zones), kan als tegenstrijdige effecten hebben: a. Het verder open stellen van EU markten voor grondstoffen uit de LA regio, zoals vlees, soja, biofuels, heeft volume risico s voor bossen en biodiversiteit indien duurzaamheid clausules en nationale wetgeving niet voldoende waarborg bieden; 10 b. Het open stellen van LA markten voor EU producten, veelal verwerkte producten, kan lokale industrieën en werkgelegenheid benadelen. 7 Beantwoording kamervragen Van Tongeren door staatssecretaris Bleker (Economische Zaken, Landbouw en Innovatie) (ontvangen 18 februari 2011) over het gebruik van Colombiaanse kolen door Nederlandse energiebedrijven. 8 Motie van de leden Haverkamp en Jansen (TK XII nr. 25) 9 Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr Dit wordt algemeen als risico genoemd in de sustainability impact assessments die zijn uitgevoerd. 11

12 2. De MoU van Nederland met Brazilië heeft als NL belang het bijdragen aan klimaatbeleid en ontwikkelen van een NL biofuels mainport, streeft naar een groot volume aan vooral bio-ethanol. Dit heeft duurzaamheidsrisico s zolang de huidige suikerriet en bio-ethanol productie niet voldoet aan duurzaamheidseisen (hetgeen nu het geval is). 3. De EU en NL hanteren een systeem van tariefescalatie voor landbouwproducten naarmate ze verder bewerkt zijn; dit stimuleert de productie en export van grondstoffen en benadeelt lokale verwerking (effecten op zowel ecosystemen / bossen als nadeel op werkgelegenheid). 4. Middels CDM en JI projecten draagt Nederland bij aan een reductie van CO2 emissies uit landen in de LA regio (en dit draagt bij aan NL Kyoto verplichtingen). Echter, ontbossing van de Amazone gaat onverminderd door en is een zeer belangrijke bron van CO2 emissies. Nederland is hierbij betrokken omdat een groot deel van de ontbossing (direct en indirect) veroorzaakt wordt door uitbreiding van soja productie. De balans zou wel eens negatief kunnen zijn. 5. Nederland importeert uit Colombia een derde van het totale steenkolen gebruik. Dit levert een grote bijdrage aan de CO2 emissie. Bovendien zijn er nog steeds ernstige twijfels over de sociaaleconomische gevolgen van deze exploitatie. Deze import staat in kontrast met Kyoto doelstellingen, inspanningen in de LA regio om via CDM/JI projecten CO2 emissies te verminderen, en inspanningen om duurzame energie te bevorderen (o.a. via handelsmissie). 6. De Nederlandse overheid stelde zich al in 1995 ten doel dat 100% van het hout op de Nederlandse markt legaal en zelfs duurzaam moest zijn. Echter, Nederland importeert nog steeds illegaal gekapt hout, ook uit de LA regio. Deze doelstellingen zijn sindsdien naar beneden bijgesteld. Zo is in het vierde Nationaal Milieu Beleidsplan de doelstelling dat in % van het hout op de Nederlandse markt gecertificeerd moet zijn afgezwakt. De Nederlandse regering is bang dat vergaande maatregelen tegen illegaal hout aangevochten kunnen worden bij de WTO en gebruikt dit als argument om de optie van een algeheel importverbod niet verder uit te werken. De vraag is of met recente Nederlandse inspanningen om non-trade issues in WTO verband te verankeren dit argument nog steeds valide is. 4. Conclusies In de actualisering van het LA beleid (2009) valt op dat specifieke beleidthema s zoals biodiversiteit en waterstroomgebieden minder aandacht krijgen, en dat de focus wordt verlegd naar een meer economische benadering van de milieuproblematiek voornamelijk via handelsketens en klimaatadaptatie. Het regionale (LA regio) beleid volgt daarbij vooral sectorale beleidsprioriteiten, maar blijft in de meeste gevallen tamelijk vaag. Er worden in het regionale beleid nauwelijks kwantitatief te evalueren doelstellingen geformuleerd. In het sectoral beleid is dat ook niet het geval voor zover het specifieke inspanningen voor de LA regio betreft. 12

13 Tabel 5: Overzicht relevante beleidsdoelstellingen en uitvoering Beleidsdoelstellingen LA regio Doelstellingen relevant sectoraal beleid Uitvoering referentie Thema 1: Beheer van biodiversiteit en waterstroomgebieden Ondersteuning van belangrijke natuurgebieden en ecologische netwerken Interdepartementaal biodiversiteit: 1. versterken van beschermde gebieden, bufferzones en andere elementen van ecologische netwerken 2. verduurzamen van gebruik van biodiversiteit 3. verminderen van negatieve effecten van Nederlandse handelen op biodiversiteit in het buitenland BBI: gebiedsbescherming volgens ecologische netwerken; mariene gebiedsbescherming; EU strategie duurzaam gebruik natuurlijke hulpbronnen, en NL Taskforce Biodiversiteit en Natuurlijke Hulpbronnen Biodiversiteit bossen / Regeringsstandpunt Tropisch Regenwoud: actief beschermen tropisch regenwoud waardoor ontbossing wordt tegen gegaan; versterken duurzaam beheer van bossen Interdepartementaal water: Bevorderen samenwerking tussen overheid, bedrijfsleven en kennisinstituten om NL expertise op integraal waterbeheer optimaal in buitenland in te zetten. Thema 2: Verbinden van ketenbeheer en duurzame ontwikkeling Ondersteunen van partnerlanden Guatemala, Colombia (5 mln in 2010 en 4 mln in 2011 SBS) en Bolivia. Politieke en financiële steun: 1. Via WB: Meso American Biological Corridor 2. Amazon Treaty Organization (OTCA) 3. Via IADB aan geïntegreerd waterbeheer 4. Via FAO en NFP-Facility aan bossenbeleid 5. UNCTAD Biotrade Programme 6. Facilitatie "White Water to Blue Water initiative" met UNEP, CARICOM, ACS Betalen voor biodiversiteit: betaling ecosysteem services in Peru en Guatemala via WWF (2009) In periode ongeveer EUR 15 miljoen per jaar in focuslanden in LA regio naar bossensector (Colombia, Bolivia, Guatemala, Partners voor water' in Brazilië en Mexico (en Suriname) ( ). LA regio is geen prioriteit voor nieuw beleid op water of deltas TK, , 29653, nr. 4. TK, , V, nr. 8 TK, , 29653, nr. 4 HGIS nota 2004 (TK, , 29233, nr. 2) Stimulering van betere en bredere samenwerking tussen actoren in de productieketen via PPPs SER: verantwoord internationaal ketenbeleid qua milieu en sociale omstandigheden (IMVO) BZ: Het koppelen van armoedevermindering aan PPP in Colombia: "sustainable development program for Narino s coffee growing families Ondersteuning IDH verduurzaming van ketens / International Duurzame Handel (IDH) programma TK, , 29653, nr. 4 13

14 Stimuleren van MVO bij Nederlandse bedrijven, vanuit concurrentie perspectief Ondersteuning aan het verduurzamen van internationale productieketens Verzekeren van randvoorwaarden door samenwerking met IFI's, VNorganisaties, etc.. Thema 3: Inspanningen voor regelgeving in EU verband duurzaam gebruik natuurlijke hulpbronnen EZ: verduurzamen van productiemethoden en processen wereldwijd door handelsbeleid in te zetten om NTCs (non-trade concerns) te adresseren. VROM: Doel is dat alle grondstoffen uit natuurlijke hulpbronnen die we in Nederland gebruiken duurzaam zijn geproduceerd, door verduurzaming van consumptie en productie in handelsketens, veiligstellen ecosysteem diensten en beprijzen daarvan. EU strategie duurzaam gebruik natuurlijke hulpbronnen, en NL Taskforce Biodiversiteit en Natuurlijke Hulpbronnen PPP in Ecuador: duurzame bloemen- en plantenteelt. Andere PPPs in Colombia, Peru, Bolivia en Brazilie. Stimuleren van MVO en duurzame handel middels projecten gefinancierd door PSOM (later PSI) programma, en ander handelsbeleid. Duurzame productieketens plus certificering voor biobrandstoffen in Bolivia. PSOM / PSI projecten (52 in LA regio in periode ), velen met MVO inzet Handels missies Investeringen van banken en bedrijven, met MVO karakter TK, , 29653, nr. 6 TK, , 26485, nr. 68 TK, , 31250, nr.1 TK, , 29653, nr. 4 Door associatie bevorderen van: politieke doelstellingen van democratie, mensenrechten, goed bestuur en sociale cohesie en stimuleren van economische en ecologische ontwikkelingen. SER: meer landen en mensen laten profiteren van globaliseringsproces door: 1. toegang producten tot EU 2. ontwikkeling particuliere sector en goed bestuur in ontwikkelingslanden 3. voorwaarden scheppen economische groei die armen ten goede komt. Bilaterale dialoog en bezoeken naar diverse landen Deelname NL aan EU delegaties en overleg Diverse handelsmissies Doelstellingen: 1. Afbouwen van tariefescalatie 2. Versoepelen van oorsprongsregels in preferentiële handelsovereenkomsten 3. Verminderen van aantal 'gevoelige producten' in handelsovereenkomsten. TK, , 29653, nr. 6 Bevorderen samenhang tussen handels- en investeringsbeleid van EU enerzijds en inspanningen op armoedebestrijding, mensenrechten en milieu anderzijds. MoU tussen NL en Brazilië (2007) Opzet van strategische partnerschap met Mexico. TK, , 29653, nr. 6 14

15 Bevordering internalisatie van sociale en milieukosten en milieubaten in economische besluitvorming in relatie tot vrijhandelsakkoorden (regionaal) en ontwikkeling van bedrijfsleven en economische sectoren (nationaal). EZ: d.m.v. unilaterale preferenties economische vooruitgang (APS) en duurzame ontwikkeling (APS+) van ontwikkelingslanden stimuleren. EZ: Inzet NL met name in het bevorderen van duurzaamheid in de onderhandelingen van vrijhandelsakkoorden en EPAs Nederlandse inbreng in tot stand komen van APS met diverse landen in LA regio? Nederlandse inbreng in : Sustainability Impact Assessments (Mercosur, Chili en Cariben). EU-Mercosur: impact assessment ook van contributie vee aan GHG emissies. Environmental reviews SEA van associatieverdrag EU - CAFTA Tijdens vijfde EU-LA top in Lima NL inbreng: 1. afspraken over intensivering van bioregionale samenwerking op duurzame ontwikkeling. 2. NL roept op tot verduurzamen van de exploitatie van natuurlijke hulpbronnen en internationale produktieketens, ook van biobrandstoffen. Thema 4: Milieu en goed bestuur Harmonisatie van wetgeving Steun aan wet- en regelgeving m.b.t. eigendom- en gebruikrechten van bos, land en water via int. fora en bilaterale milieuprogramma's. Aandacht voor bosbeheer (nationale bossenprogramma's) en certificering van hout. FLEGT: tegengaan van illegale kap door het verzekeren van duurzaam bosbeheer, het verbeteren van management van legaal gekapt hout en de promotie daarvan Participatie aan Forest Law Enforcement, Governance and Trade (FLEGT) maar vrijwel geen projecten in LA regio TK, , 29653, nr. 4 Harmonisatie van instrumenten van analyses van effecten op milieu (EIA) en van strategische milieu-analyses (SEA). Thema 5: Klimaat en energie Zevende EU kaderprogramma (KP7): project over milieubeheer in Latijns-Amerika. PPP: 4-jarig project over Environmental Governance in Latin America and the Caribbean (ENGOV) sinds maart Biobrandstoffen: ondersteuning aan verduurzaming van VROM: Nederland moet volgens het Kyotoprotocol in % minder broeikasgassen Samenwerking tussen NL en Brazilië voor toetsen van handelsstromen aan Europese duurzaamheidseisen TK, , 29653, nr. 6 15

16 internationale produktieketens van biobrandstoffen. NL zich in om potentiële kansen en negatieve effecten van biobrandstoffen tegen elkaar af te zetten, ook in EU verband Ontwikkeling van (Amazone-) markt voor milieudiensten via CDM uitstoten dan in Compensatie kan ondermeer plaats vinden via het CDM en het JI mechanisme. EZ: Verplicht percentage biobrandstoffen 2% in 2007, 3.3% in 2008 en 4% in 2010 Steun aan processen voor ontwikkeling van criteria voor duurzaamheid en legaliteit en aan programma's voor capaciteitsopbouw voor certificering en verificatie. PPP in Brazilië op basis van MoU Biobrandstoffen met uitdrukkelijke aandacht voor duurzame produktie ervan ( ) Pilotprogramma in Bolivia op gebied van beleid tot aanpassing aan klimaatverandering Financiering via GEF, Wereldbank (Carbon partnership Facility voor 15 mln.), Netherlands Climate Assistance programme (NCAP) CDM en JI projecten in LA regio, toename in fondsen. Voorbeeld is Novogerar-project in Rio de Janeiro. CDM afspraken met Brazilië, Panama, Honduras, Colombia, Costa Rica, Guatemala, El Salvador, Uruguay, Nicaragua, Bolivia EZ: subsidie fonds via Agentschap NL van Global Sustainable Biomass programme, met diverse projecten gefinancierd in LA regio, ondermeer in Brazilië, Colombia, Nicaragua TK, , 29653, nr. 6 TK, , 29653, nr. 6 TK, , 29653, nr. 4 TK, , 29653, nr. 4 16

17 II. Evaluatieopzet In het ontwikkelen van de evaluatieopzet is een aantal onderwerpen geïdentificeerd waarin met name regionale (LA regio) en sectorale beleidsdoelstellingen samenkomen. Het dienen ook onderwerpen te zijn die over de gehele evaluatieperiode relevant zijn geweest, en die tevens voor de komende jaren relevant zullen zijn. In de keuze van onderwerpen is ook rekening gehouden met een nieuw soort relatie tussen Nederland en de LA regio. Het zal daarbij niet meer gaan over ontwikkelingssamenwerking, maar vooral om een economische / handelsrelatie waarbij duurzaamheidsaspecten om aandacht vragen, met wederzijdse belangen. De volgende onderwerpen zijn geïdentificeerd met aangegeven relevantie en verband met beleidsdoelstellingen (tabel 6). In tabel 7 worden de onderwerpen nader uitgewerkt. Er is daarbij ook aangegeven in hoeverre het PBL vanuit eigen expertise een bijdrage zal leveren. Tabel 6: Onderwerpen voor opzet beleidsevaluatie Onderwerp Relevantie / focus / opmerkingen 1. Bossenbeleid en Biodiversiteitbeleid en bossenbeleid duurzaam hout Duurzame handelsketens hout keten, certificering Goed bestuur: FLEGT voortgang, in EU verband Rekening houden met NTCs in EU verband / in Associatieverdragen Focus op Amazone regio en Bolivia: Amazone is relevant gezien biodiversiteit belang en regionaal beleid, Bolivia is focusland. 2. MVO in LA regio Internationaal MVO beleid (EZ en SER) Duurzame handelsketens Rekening houden met MVO in Associatieverdragen Focus op Brazilië en Bolivia. Brazilië is voorloper en relevant gezien vele inspanningen vanuit NL, Bolivia is focusland en meer representatief. Mogelijk focus op relevante sectoren zoals soja (met MVO relevantie). 3. Duurzame soja Duurzame handelsketens en certificering soja en verwerkte producten Duurzaam gebruik biodiversiteit Armoedebestrijding en werkgelegenheid Rekening houden met soja exopansie in Associatieverdragen Hierbij geen focuslanden want gehele regio is van belang (zuid amerika) 4. Suiker en bioethanol Energie doelstellingen NL/EU in Duurzame handelsketens en certificering suiker / bioethanol klimaat kader Armoedebestrijding en werkgelegenheid Focus op Brazilië gezien de MoU en grote volume. Daarnaast focus op Centraal-amerika in verband met Associatieverdrag waarin biobrandstoffen ook aan de orde komen en kansen om bij te dragen aan lokale ontwikkeling. 5. Duurzaamheidsaspecten in EU verdragen Door Associatieverdragen bevorderen van duurzame ontwikkeling / bevorderen samenhang handels/economisch beleid en milieu / inzet NL voor integratie duurzaamheidsaspecten in Associatieverdragen Voorwaarden scheppen economische groei die armen ten goede komt Toepassing instrumentarium inzake duurzaamheid 6. Klimaat- en energie samenwerking Focus op landen in Centraal Amerika betrokken bij Associatieverdragen Klimaatdoelstellingen emissie reductie (Kyoto) in NL/EU Duurzame ontwikkeling door CDM en JI projecten Opbouw capaciteit in LA regio t.b.v. goed bestuur Focus op Brazilië en Bolivia 17

18 Tabel 7: Opzet evaluatie: evaluatievragen, - kader en onderzoeksopties Evaluatieonderwerp, hoofd- en deelvragen Focus / Beoordelingskader (criteria en indicatoren) Onderzoeksopties en -bronnen 1. Bossenbeleid en duurzaam hout Heeft NL invloed gehad op duurzaam gebruik, actieve bescherming en goed bestuur van het Amazone bos? Focus op Amazonebos, met nadruk op regionale inspanningen en op Bolivia Welke inspanningen heeft NL in evaluatieperiode geleverd aan bosbescherming en goed bestuur, via Aantal projecten en overige inputs, met type activiteiten, in EUR, via diverse kanalen diverse kanalen (multilateraal, bilateraal, EU en NGO)? Hierbij speciale aandacht voor FLEGT programma, goed bestuur en capaciteitsopbouw. Activiteiten FLEGT programma in LA regio, in EUR Wat was in de periode de evolutie van het nationale bossenbeleid en regelgeving? Zijn de voorwaarden voor bosbescherming significant verbeterd? Wat is daarbij de attributie aan NL bijdragen? Welke inspanningen heeft NL in evaluatieperiode geleverd aan de ontwikkeling van duurzaam bosbeheer en hout exploitatie, via diverse kanalen (multilateraal, bilateraal, EU en NGO)? Wat was de effectiviteit van duurzaam hout inspanningen? Wat was de NL bijdrage aan import van legaal en duurzaam (FSC) hout uit de LA regio? Waren de beleidsdoelstellingen en inspanningen m.b.t. het Amazonebos consistent? Wat was de relatie m.b.t. overig NL/EU (economisch, landbouw) beleid? Is er sprake van coherent beleid? 2. MVO in LA regio Heeft Nederland bijgedragen aan de ontwikkeling van MVO beleid in landen in de LA regio? Via welke subsidie kanalen en projecten heeft NL actief bijgedragen aan MVO beleid en capaciteitsopbouw (in genoemde landen)? 18 Ontwikkeling nationaal bossenbeleid, trends % ontbossing in Amazone Toe- / afname bedreigingen voor Amazone bos Aantal projecten en overige inputs, met type activiteiten, in EUR, via diverse kanalen, met name aan ontwikkeling FSC Coördinatie tussen deze inspanningen % import illegaal hout uit Amazone in NL/EU % FSC hout uit Amazone bos, % import NL/EU Trends Integratie FLEGT in EU beleid t.a.v. LA regio Aandacht ontbossing in EU onderhandelingen associatieverdragen (Mercosur, ) Coherentie van het beleid via diverse kanalen Focus op landen Brazilië en Bolivia, met nadruk op MKB branche Aantal projecten en overige inputs via subsidie kanalen, zo veel mogelijk in EUR, met nadruk op MKB branche Desk studie: inventarisatie activiteiten (o.a. via NGOs); IOB studie RTR en overige evaluaties: FLEGT voortgang rapportages en evaluatie studies Case studie bosbeleid en goed bestuur (regionaal, nationaal) Focus op OTCA en NL bijdrage Attributie NL middels interviews sleutelactoren Desk studie, ook activiteiten via NGOs (bijv. ICCO, WWF) en IDH programma Desk studie: evaluaties, IDH programma Data illegaal hout, areaal FSC, FSC import Interviews met sleutelactoren en betrokken NL houtbedrijven Desk studie en analyse overig beleid Interviews met sleutelactoren en betrokkenen Desk studie / inventarisatie: PSOM/PSI projecten, overige subsidie

19 Hoe is MVO op overige wijzen onder de aandacht gebracht bij NL bedrijven die in de landen actief zijn? Was MVO een aandachtspunt bij handelsmissies en overige bilaterale uitwisselingen? Wat was recente evolutie van MVO bij bedrijven in de LA landen? Is er ondersteunend beleid? Wat zijn daarvan de sociale en milieu impacts? Wat waren de resultaten, effecten en mogelijke impacts van NL inspanningen? Was er sprake van voorlopers op dit gebied? Hebben NL bedrijven een signaalfunctie gehad? 3. Duurzame soja Heeft NL invloed op ontwikkeling van randvoorwaarden voor duurzame soja productie in de LA regio? Welke inspanningen heeft NL in evaluatieperiode geleverd voor ontwikkelen van duurzame soja productie, via diverse kanalen (multilateraal, bilateraal, EU en NGO)? Hierbij speciale aandacht voor RTRS standaard ontwikkeling. Wat is de ontwikkeling in RTRS en duurzame soja productie? Wordt de vraag direct gestimuleerd door NL/EU? Welke NL bedrijven zijn hier direct bij betrokken, met name in de productielanden? Wat is de evolutie van soja productie en wat zijn de milieu en sociaal-economische gevolgen? Wat is het verschil in impact tussen gewone en duurzame soja? Wat is de aandacht voor duurzame soja in overig beleid, zoals NL landbouwbeleid, via de EU en via handelsmissies? Is er sprake van beleidscoherentie? Wat zijn de te verwachten toekomstige effecten, gezien toekomstscenarios van sojaontwikkeling en de ontwikkeling van randvoorwaarden voor Aandacht voor MVO in economische activiteiten van bedrijven, banken, Aantal keren dat MVO expliciet op de agenda stond in handelsmissies, met expertise Trends MVO ontwikkelingen in deze landen (bijv. aantal aangesloten bedrijven) Trends milieu en sociale duurzaamheid indicatoren in bedrijfstakken in deze landen Resultaten van genoemde inspanningen, spin-off en effecten op de branche Focus op Zuid-Amerika (soja productie regio) Aantal projecten en overige inputs, in EUR, via diverse kanalen. Relatieve bijdrage NL inspanningen aan RTRS standaard ontwikkeling % duurzame soja productie Export / import naar NL/EU Belang NL bedrijven in sector % ontbossing in Amazone door soja, trends Sociaal-economische effecten, trends Vergelijking gewone en duurzame soja Duurzame soja op agenda in overig EU en NL beleid en inspanningen richting LA regio Trends areaal soja en % duurzame soja Extrapolatie trends naar effecten (zie bovenstaand) Desk studie / interviews: MVO via NGOs, banken, bedrijven (bijv. FMO), via NL Agency (bijv. gebruik MVO toolkit voor Brazilië) MVO op agenda tijdens handelsmissies Overzicht MVO ontwikkelingen in focus landen (bron o.a. ETHOS in Brazilië) Interviews met selectie van betrokken bedrijven MKB branches met NL invloed Desk studie van rapportages en jaarverslagen Interviews sleutelactoren Desk studie / inventarisatie: m.n. via NGOs en soja coalitie Review evaluatries: IOB studie en overige evaluaties Desk studie van bestaande rapportages en statistieken, o.a. via IDH programma PBL studie milieu impacts Onderzoek sociaaleconomische impacts: bestaande gegevens en actualisering Overzicht relevant economisch beleid en inspanningen in LA regio Interviews sleutelactoren en bedrijven PBL scenario studie landgebruik Onderzoek, interviews overheden en bedrijven betrokken bij RTRS 19

20 duurzame soja? Wat is daarbij de attributie aan NL? 4. Suiker en bio-ethanol in klimaat kader Heeft NL bijgedragen aan de ontwikkeling van de randvoorwaarden voor duurzame suikerriet en bioethanol productie, met voordelen LA regio en NL/EU? Welke inspanningen heeft NL in evaluatieperiode geleverd voor ontwikkelen van duurzame suikerriet en bio-ethanol productie, via diverse kanalen (multilateraal, bilateraal, EU en NGO)? Hierbij aandacht voor Better Sugarcane Initiative (BSI). Wat is het aandeel duurzame suikerproductie aan productie bio-ethanol? Wat zijn milieu en sociaaleconomische impacts? Welke trends en verwachtingen zijn er, gezien beleid in LA regio? Wat is bio-ethanol import in NL uit LA? In hoeverre draagt dit bij aan onze energie verplichtingen? Wat is de CO2 balans? Zijn er (betere) alternatieven? Wat is de aandacht voor duurzame suiker / bioethanol in overig beleid, zoals met name in de uitwerking van de MoU tussen NL en Brazilië. Ook aandacht NL energiebeleid, EU Associatieverdragen en handelsmissies? Is er beleidscoherentie? Wat zijn toekomstscenarios wat betreft suiker en bio-ethanol ontwikkeling? Zijn de voorwaarden voor duurzame productie significant verbeterd? Wat is daarbij de attributie aan NL? 5. Duurzaamheidsaspecten in EU verdragen Heeft Nederland bijgedragen aan kansen op duurzame ontwikkeling in LA landen via de EU Association Agreements (AA)? Wat is de rol en invloed van NL geweest in de onderhandelingen rond AAs van de EU met landen uit Centraal Amerika? Heeft NL specifiek aandacht gegeven aan duurzaamheid? Focus op Brazilië en 2 landen in Centraal amerika Aantal projecten en overige inputs, in EUR, via diverse kanalen. Relatieve bijdrage NL inspanningen aan BSI standaard ontwikkeling % duurzame suiker productie Milieu- en sociaal-economische effecten suiker productie en bio-ethanol processing Export / import bio-ethanol naar NL/EU CO2 balans Belang NL energie verplichtingen Desk studie / inventarisatie: ook via NGOs (Cordaid, WWF, ICCO, Solidaridad, ); IOB studie en overige evaluaties Desk studie bestaande rapportages en statistieken, o.a. via IDH programma PBL studie milieu impacts Overzicht sociaal-economische impacts Desk studie bestaande rapporten, statistieken Duurzame productie op agenda in MoU overleg NL Brazilië Case studie MoU NL Brazilië: interviews en verslagen Duurzame productie op agenda overig EU en NL beleid en inspanningen richting LA regio Analyse Associatieverdragen en aandacht voor duurzame suiker / bioethanol / biomassa via EU beleid Trends areaal soja en % duurzame soja PBL scenario studie landgebruik Onderzoek, interviews overheden en bedrijven betrokken bij BSI Focus op landen in Centraal Amerika Aandacht voor duurzaamheidsaspecten in onderhandelingen rond AAs, m.n. MVO, bossen, soja, biofueld, bio-ethanol Rol daarin van NL Review: verslagen van onderhandelingen rond AAs, met rol daarin van NL 20

ToR deelstudie Duurzame Ontwikkeling

ToR deelstudie Duurzame Ontwikkeling ToR deelstudie Duurzame Ontwikkeling 1. Inleiding In de evaluatieprogrammering 2007-2010 is een evaluatie van het buitenlands beleid van Nederland ten aanzien van Latijns-Amerika opgenomen. De evaluatie

Nadere informatie

Terms of Reference Evaluatie Economische diplomatie in Latijns-Amerika

Terms of Reference Evaluatie Economische diplomatie in Latijns-Amerika Terms of Reference Evaluatie Economische diplomatie in Latijns-Amerika 1. Inleiding... 1 2. Economische diplomatie: definitie en afbakening... 2 3. Evaluatievragen... 2 4. Methode van onderzoek en criteria

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 33 467 Goedkeuring van de op 29 juni 2012 te Tegucigalpa tot stand gekomen Overeenkomst waarbij een associatie tot stand wordt gebracht tussen

Nadere informatie

Datum 13 november 2013 Betreft Motie Sjoerdsma (33625, nr. 8) inzet private sector bij klimaatfinanciering

Datum 13 november 2013 Betreft Motie Sjoerdsma (33625, nr. 8) inzet private sector bij klimaatfinanciering Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 13 november 2013 Betreft Motie Sjoerdsma

Nadere informatie

BIJLAGE 3 CONSULTATIE DUURZAAMHEIDEISEN BIOMASSA

BIJLAGE 3 CONSULTATIE DUURZAAMHEIDEISEN BIOMASSA BIJLAGE 3 CONSULTATIE DUURZAAMHEIDEISEN BIOMASSA Werkgroep Beleidsinpassing in opdracht van IPE, VROM en EZ - april 2007 INHOUDSOPGAVE 1 Consultatie Implementatie Duurzaamheidscriteria Biomassa...3 2 Resultaten...3

Nadere informatie

Datum 20 januari 2009 Betreft Beantwoording kamervragen over de gevolgen van de expansie van de productie van biobrandstoffen

Datum 20 januari 2009 Betreft Beantwoording kamervragen over de gevolgen van de expansie van de productie van biobrandstoffen VROM verandert en krijgt een nieuwe huisstijl. Kijk voor meer informatie op www.vrom.nl > Retouradres Postbus 30945 2500 GX Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018

Nadere informatie

Illegaal hout. Import van illegaal hout nog altijd niet aan banden

Illegaal hout. Import van illegaal hout nog altijd niet aan banden Illegaal hout Import van illegaal hout nog altijd niet aan banden Het tropisch regenwoud verdwijnt in snel tempo. Illegale houtkap is hier een belangrijke oorzaak van. Illegale kap heeft een negatieve

Nadere informatie

Samenvatting. economy.

Samenvatting. economy. Samenvatting 6 SAMENVATTING Samenvatting Door toenemende technologische kennis en innovatie is het steeds beter mogelijk om de verschillende bestanddelen van planten, bomen, gewassen en dierlijke reststromen

Nadere informatie

Associatie Raamwerk Overeenkomst tussen de Republiek Suriname en MERCOSUR

Associatie Raamwerk Overeenkomst tussen de Republiek Suriname en MERCOSUR Associatie Raamwerk Overeenkomst tussen de Republiek Suriname en MERCOSUR De Argentijnse Republiek, de Federatieve Republiek Brazilië, de Republiek Paraguay, de Republiek ten oosten van de Uruguay, de

Nadere informatie

RECHTSGROND DE BETREKKINGEN TUSSEN DE REGIO'S

RECHTSGROND DE BETREKKINGEN TUSSEN DE REGIO'S LATIJNS-AMERIKA EN HET CARIBISCH GEBIED De betrekkingen van de EU met Latijns-Amerika en het Caribisch gebied zijn divers en vinden plaats op verschillende niveaus. De EU treedt via topconferenties met

Nadere informatie

Platform Biodiversiteit, Ecosystemen en Economie

Platform Biodiversiteit, Ecosystemen en Economie Een initiatief IUCN-Nederland en VNO-NCW met deelname van: Bedrijfsleven Shell, FrieslandCampina, DSM Recron, IDH Initiatief Duurzame Handel LTO Nederland Natuur- en milieuorganisaties Natuurmonumenten,

Nadere informatie

Duurzame internationale handelsketens

Duurzame internationale handelsketens Duurzame internationale handelsketens Van niche naar norm De rol van regulering 26 Sept 2014 Mark van Oorschot PBL Beleidsevaluatie en onderzoek Verbeteren besluitvorming via objectieve informatie Evalueren

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2003 2004 28 450 Beleidsprogramma Biodiversiteit Internationaal Nr. 3 BRIEF VAN DE MINISTER VAN LANDBOUW, NATUUR EN VOEDSELKWALITEIT Aan de Voorzitter van

Nadere informatie

2014D05973 INBRENG VERSLAG VAN EEN SCHRIFTELIJK OVERLEG

2014D05973 INBRENG VERSLAG VAN EEN SCHRIFTELIJK OVERLEG 2014D05973 INBRENG VERSLAG VAN EEN SCHRIFTELIJK OVERLEG Binnen de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken bestond bij drie fracties de behoefte de minister van Buitenlandse Zaken enkele vragen en opmerkingen

Nadere informatie

LATIJNS-AMERIKA EN HET CARIBISCH GEBIED

LATIJNS-AMERIKA EN HET CARIBISCH GEBIED LATIJNS-AMERIKA EN HET CARIBISCH GEBIED De betrekkingen van de EU met Latijns-Amerika en het Caribisch gebied zijn divers en vinden plaats op verschillende niveaus. De EU treedt via topconferenties met

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2011 2012 31 532 Voedingsbeleid Nr. 87 LIJST VAN VRAGEN EN ANTWOORDEN Vastgesteld 11 april 2012 De vaste commissie voor Buitenlandse Zaken heeft een aantal

Nadere informatie

COMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN WERKDOCUMENT VAN DE DIENSTEN VAN DE COMMISSIE. Begeleidend Document. bij het Voorstel voor een

COMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN WERKDOCUMENT VAN DE DIENSTEN VAN DE COMMISSIE. Begeleidend Document. bij het Voorstel voor een COMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN Brussel, 17.10.2008 SEC(2008) 2616 WERKDOCUMENT VAN DE DIENSTEN VAN DE COMMISSIE Begeleidend Document bij het Voorstel voor een VERORDENING VAN HET EUROPEES PARLEMENT

Nadere informatie

HET EU FLEGT- Actieplan

HET EU FLEGT- Actieplan HET EU FLEGT- Actieplan Rob Busink Directie Natuur en Biodiversiteit 1 september 2015 Consultatiebijeenkomst FLEGTevaluatie Naar een Europese aanpak van de bestrijding van de handel in illegaal hout Toenemende

Nadere informatie

Impact analyse van de transitie in Nederland naar verantwoorde soja

Impact analyse van de transitie in Nederland naar verantwoorde soja Impact analyse van de transitie in Nederland naar verantwoorde soja Themamiddag Feed4Foodure, 27 mei 2014 Robert Hoste Transitie naar verantwoorde soja Wens van bedrijfsleven voor verduurzaming van sojagebruik

Nadere informatie

Boodschap aan de vijfde Top Europese Unie Latijns-Amerika en het Caribisch gebied op 16 en 17 mei 2008 in Lima

Boodschap aan de vijfde Top Europese Unie Latijns-Amerika en het Caribisch gebied op 16 en 17 mei 2008 in Lima EURO-LATIJNS-AMERIKAANSE PARLEMENTAIRE VERGADERING Boodschap aan de vijfde Top Europese Unie Latijns-Amerika en het Caribisch gebied op 16 en 17 mei 2008 in Lima donderdag 1 mei 2008 Lima (Peru) DV\721105.doc

Nadere informatie

Millennium Development Goal 8: Developing a Global Partnership for Development

Millennium Development Goal 8: Developing a Global Partnership for Development Millennium Development Goal 8: Developing a Global Partnership for Development Samenvatting In september 2000 namen 147 staatshoofden en regeringsleiders en in totaal 189 landen de Millennium Verklaring

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord Inkopen

Maatschappelijk Verantwoord Inkopen Actieplan Maatschappelijk Verantwoord Inkopen Auteurs: Bettina Blok, Frieda den Heyer Goedgekeurd door: Karin Cornet Datum: 14.06.2017 Versie: 0.2 Actieplan: MVI - MVS Pagina 1 Aanleiding Meerdere gemeenten,

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 21 501-33 Raad voor Vervoer, Telecommunicatie en Energie Nr. 538 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer

Nadere informatie

Bijlage bij brief OenI/O/5022346 OVERZICHT VAN DEPARTEMENTALE (BETROKKENHEID BIJ) MVO-INITIATIEVEN

Bijlage bij brief OenI/O/5022346 OVERZICHT VAN DEPARTEMENTALE (BETROKKENHEID BIJ) MVO-INITIATIEVEN Bijlage bij brief OenI/O/5022346 OVERZICHT VAN DEPARTEMENTALE (BETROKKENHEID BIJ) MVO-INITIATIEVEN INTERNATIONAAL Omschrijving Primair betrokken departement(en) Stand van zaken/planning OESO-richtlijnen

Nadere informatie

> Inzet: CO 2 reductie en eerlijke carbonhandel

> Inzet: CO 2 reductie en eerlijke carbonhandel > Ketenaanpak en -verantwoordelijkheid > Inzet: CO 2 reductie en eerlijke carbonhandel > Doel: boeren ondersteunen bij de impact van klimaatverandering en ontbossing tegen te gaan. Ons klimaat verandert

Nadere informatie

Klimaatbeleid van het Ministerie van Arbeid, Technologische Ontwikkeling en Milieu

Klimaatbeleid van het Ministerie van Arbeid, Technologische Ontwikkeling en Milieu Klimaatbeleid van het Ministerie van Arbeid, Technologische Ontwikkeling en Milieu Drs. J. Amarello-Williams Minister ATM/ National Focal Point UNFCCC Suriname Inhoud Introductie Milieutaken ATM Stand

Nadere informatie

EVALUATIEONDERZOEK HET BUITENLANDS BELEID VAN NEDERLAND TEN AANZIEN VAN LATIJNS-AMERIKA

EVALUATIEONDERZOEK HET BUITENLANDS BELEID VAN NEDERLAND TEN AANZIEN VAN LATIJNS-AMERIKA EVALUATIEONDERZOEK HET BUITENLANDS BELEID VAN NEDERLAND TEN AANZIEN VAN LATIJNS-AMERIKA Inhoudsopgave Vastgesteld door Directeur IOB op 22/02/2012 Aanleiding...2 DEEL I: ACHTERGRONDINFORMATIE EN BELEIDSRECONSTRUCTIE...3

Nadere informatie

Energie uit hout. Inzet van lokaal en niet-lokaal hout en borging van duurzaamheid. Your partner in bioenergy

Energie uit hout. Inzet van lokaal en niet-lokaal hout en borging van duurzaamheid. Your partner in bioenergy Energie uit hout Inzet van lokaal en niet-lokaal hout en borging van duurzaamheid Auteur Datum Martijn Vis 31-10-2013 Your partner in bioenergy BTG Biomass Technology Group B.V. Bestaat 26 jaar 100% focus

Nadere informatie

VOETAFDRUKKEN VAN NEDERLANDSE CONSUMPTIE

VOETAFDRUKKEN VAN NEDERLANDSE CONSUMPTIE VOETAFDRUKKEN VAN NEDERLANDSE CONSUMPTIE De ecologische effecten van Nederlandse consumptie in het buitenland PBL-Notitie Trudy Rood, Harry Wilting en Aldert Hanemaaijer 22 januari 2016 Colofon Voetafdrukken

Nadere informatie

2 Politieke ontwikkelingen

2 Politieke ontwikkelingen 2 Politieke ontwikkelingen 2.1 Kabinetsreactie Eindevaluatie SER-IMVO-initiatief Staatssecretaris Bleker heeft op 19 oktober 2012 zijn reactie op de Eindevaluatie van het SER-initiatief Internationaal

Nadere informatie

32 123 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken (XIII) voor het jaar 2010

32 123 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken (XIII) voor het jaar 2010 26 485 Maatschappelijk verantwoord ondernemen 32 123 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken (XIII) voor het jaar 2010 Nr. 100 Brief van de minister van Economische

Nadere informatie

Publiek Private Partnerschap faciliteit. Faciliteit Duurzaam Ondernemen en Voedselzekerheid (FDOV) Aad de Koning 26 april 2012

Publiek Private Partnerschap faciliteit. Faciliteit Duurzaam Ondernemen en Voedselzekerheid (FDOV) Aad de Koning 26 april 2012 Publiek Private Partnerschap faciliteit Faciliteit Duurzaam Ondernemen en Voedselzekerheid (FDOV) Aad de Koning 26 april 2012 Onderwerpen in de presentatie Thema's en sub-thema's Drempelcriteria Procedures

Nadere informatie

Klimaatverandering en internationaal beleid: de weg van Kyoto naar Kopenhagen.

Klimaatverandering en internationaal beleid: de weg van Kyoto naar Kopenhagen. Open klimaatlezingen 2009 Klimaatverandering en internationaal beleid: de weg van Kyoto naar Kopenhagen. Hans Bruyninckx De eerste stappen in internationaal klimaatbeleid 1979: 1ste World Climate Conference

Nadere informatie

Toespraak van staatssecretaris voor Ontwikkelingssamenwerking Ben Knapen op de Watersectorbijeenkomst, 2 februari 2011

Toespraak van staatssecretaris voor Ontwikkelingssamenwerking Ben Knapen op de Watersectorbijeenkomst, 2 februari 2011 Toespraak van staatssecretaris voor Ontwikkelingssamenwerking Ben Knapen op de Watersectorbijeenkomst, 2 februari 2011 Dames en heren, Laat ik beginnen met een citaat. Een rivier is een reusachtig organisme.

Nadere informatie

Grensoverschrijdende territoriale samenwerking: België Duitsland Ierland Frankrijk Luxemburg Nederland Verenigd Koninkrijk Zwitserland

Grensoverschrijdende territoriale samenwerking: België Duitsland Ierland Frankrijk Luxemburg Nederland Verenigd Koninkrijk Zwitserland MEMO/08/76 Brussel, 7 februari 2008 Grensoverschrijdende territoriale samenwerking: België Duitsland Ierland Frankrijk Luxemburg Nederland Verenigd Koninkrijk Zwitserland 1. Operationeel programma voor

Nadere informatie

Nederland importland. Landgebruik en emissies van grondstofstromen

Nederland importland. Landgebruik en emissies van grondstofstromen Nederland importland Landgebruik en emissies van grondstofstromen Vraagstelling en invulling Welke materiaalstromen naar en via Nederland veroorzaken wereldwijd de grootste milieudruk? Klimaat, toxische

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Bijlage(n) 1 Datum 20 december 2013 Betreft

Nadere informatie

Actiepunten 2016 van de overheid m.b.t. de uitvoering van het Convenant ten aanzien van de verbeteringen in de steenkoolketen

Actiepunten 2016 van de overheid m.b.t. de uitvoering van het Convenant ten aanzien van de verbeteringen in de steenkoolketen Actiepunten 2016 van de overheid m.b.t. de uitvoering van het Convenant ten aanzien van de verbeteringen in de steenkoolketen 1.Inleiding In het Steenkoolconvenant, dat in 2014 is gesloten, zijn het Ministerie

Nadere informatie

Datum 16 november 2018 Betreft Beantwoording vragen van de leden Geurts en Amhaouch over toename import in de EU van legbatterijeieren

Datum 16 november 2018 Betreft Beantwoording vragen van de leden Geurts en Amhaouch over toename import in de EU van legbatterijeieren Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 16 november 2018 Betreft Beantwoording vragen

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2011 2012 22 112 Nieuwe Commissievoorstellen en initiatieven van de lidstaten van de Europese Unie Nr. 1373 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN BUITENLANDSE

Nadere informatie

Commissie economische, financiële en handelszaken VOORLOPIGE VERSIE

Commissie economische, financiële en handelszaken VOORLOPIGE VERSIE Euro-Latin American Parliamentary Assembly Assemblée Parlementaire Euro-Latino Américaine Asamblea Parlamentaria Euro-Latinoamericana Assembleia Parlamentar Euro-Latino-Americana Commissie economische,

Nadere informatie

Opties voor Internationale samenwerking Bijlage 2 bij advies internationale samenwerking

Opties voor Internationale samenwerking Bijlage 2 bij advies internationale samenwerking I Inleiding Het LOGO SOUTH programma is beëindigd en geëvalueerd. Op basis van de resultaten van de evaluatie is het aan de Raad om op grond van haar kaderstellende bevoegdheid een keuze te maken over

Nadere informatie

EUROPEES PARLEMENT. Commissie internationale handel PE v01-00

EUROPEES PARLEMENT. Commissie internationale handel PE v01-00 EUROPEES PARLEMENT 2004 ««««««««««««Commissie internationale handel 2009 20.9.2005 PE 362.727v01-00 AMENDEMENTEN 1-17 Ontwerpadvies Johan Van Hecke Een ontwikkelingsstrategie voor Afrika (2005/2142(INI))

Nadere informatie

Feiten & cijfers. Banking for Food. Februari 2015

Feiten & cijfers. Banking for Food. Februari 2015 Feiten & cijfers Banking for Food Februari 2015 Banking for Food: overzicht in feiten & cijfers De Rabobank wil nu en in de toekomst ondernemers in de landbouw en voedselketen ondersteunen en faciliteren

Nadere informatie

e) Nr. impact assessment Commissie en Opinie Impact-assessment Board n.v.t.

e) Nr. impact assessment Commissie en Opinie Impact-assessment Board n.v.t. Fiche 6: Mededeling Nieuwe EU Consensus on Development 1. Algemene gegevens a) Titel voorstel Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social

Nadere informatie

Beleidsplan Stichting Cardano Development

Beleidsplan Stichting Cardano Development Beleidsplan Stichting Cardano Development Versie december 2013 Status: Voorgelegd aan bestuur Inleiding Dit document is het beleidsplan van Stichting Cardano Development. Een van de doelstellingen van

Nadere informatie

INHOUD. Werkwijze maken PRODOC. Strategie & Begeleidende Principes. Inhoud PRODOC

INHOUD. Werkwijze maken PRODOC. Strategie & Begeleidende Principes. Inhoud PRODOC INHOUD Werkwijze maken PRODOC Strategie & Begeleidende Principes Inhoud PRODOC WERKWIJZE MAKEN PRODOC Internationale (Fabien Monteils) & Nationale Consultant (Lisa Best) Kader Studie (Terms of Reference/ToR)

Nadere informatie

Sigrid A.M. Kaag. De Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking,

Sigrid A.M. Kaag. De Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 11 januari 2019 Betreft Beantwoording vragen

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2008 2009 31 250 Beleidsbrief Ontwikkelingssamenwerking Nr. 38 BRIEF VAN DE MINISTER VOOR ONTWIKKELINGSSAMENWER- KING Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer

Nadere informatie

Moving into new directions with REDD+

Moving into new directions with REDD+ Moving into new directions with REDD+ Bossen overleg 5 juni 2013 Amsterdam Jan Willem den Besten Achtergrond 1.1 Miljard ton koolstof Drivers Locaal: scala aan actoren Internationaal: private sector Structureel:

Nadere informatie

inspireren en innoveren in MVO

inspireren en innoveren in MVO inspireren en innoveren in MVO Inleiding Gert Van Eeckhout Beleidsondersteuner MVO - Departement WSE Wat is MVO? Waarom MVO? Beleidslijnen Vlaamse overheid MVO? een proces waarbij ondernemingen vrijwillig

Nadere informatie

Groene Groei Investeren in biodiversiteit en natuurlijke hulpbronnen. Overzicht aanbevelingen

Groene Groei Investeren in biodiversiteit en natuurlijke hulpbronnen. Overzicht aanbevelingen Groene Groei Investeren in biodiversiteit en natuurlijke hulpbronnen Overzicht aanbevelingen Hoofdlijn Investeren in behoud en duurzaam gebruik van biodiversiteit loont. Onze economie draait op het gebruik

Nadere informatie

PARITAIRE PARLEMENTAIRE VERGADERING ACS-EU

PARITAIRE PARLEMENTAIRE VERGADERING ACS-EU PARITAIRE PARLEMENTAIRE VERGADERING ACS-EU Commissie sociale zaken en milieu 19 september 2003 APP 3590/1-16 AMENDEMENTEN 1-16 Ontwerpverslag (APP 3590) Joaquim Miranda en Gado Boureïma (Niger) over duurzaam

Nadere informatie

Perspectives and Key Arguments in the Food - Fuel Debate BIOFUELS

Perspectives and Key Arguments in the Food - Fuel Debate BIOFUELS Perspectives and Key Arguments in the Food - Fuel Debate BIOFUELS Master Thesis by Anouke de Jong VU supervisor B.J. Regeer Introductie Biobrandstoffen; brandstoffen gemaakt van biomassa 1 ste generatie

Nadere informatie

SETIS VOOR EEN KOOLSTOFARME TOEKOMST

SETIS VOOR EEN KOOLSTOFARME TOEKOMST E u r o p e s e Commissie INFORMATIESYSTEEM VOOR STRATEGISCHE ENERGIETECHNOLOGIEËN SETIS VOOR EEN KOOLSTOFARME TOEKOMST http://setis.ec.europa.eu Europese Commissie Informatiesysteem voor strategische

Nadere informatie

Boodschap uit Gent voor Biodiversiteit na 2010

Boodschap uit Gent voor Biodiversiteit na 2010 Boodschap uit Gent voor Biodiversiteit na 2010 Belgisch voorzitterschap van de Europese Unie: Conferentie over Biodiversiteit in een veranderende wereld 8-9 september 2010 Internationaal Conventiecentrum

Nadere informatie

Groene Suriname Strategie

Groene Suriname Strategie Groene Suriname Strategie Economische ontwikkeling die de natuurlijke rijkdommen benut, met behoud van Suriname s status als het groenste land ter wereld Er is een vreemde paradox in de internationale

Nadere informatie

Behoud van natuurlijk kapitaal en ervaringen rond studie Chemiecluster Eemsdelta

Behoud van natuurlijk kapitaal en ervaringen rond studie Chemiecluster Eemsdelta Behoud van natuurlijk kapitaal en ervaringen rond studie Chemiecluster Eemsdelta Rotterdam Energy Port 2015 R.Willems 1 Definitie Natuurlijk Kapitaal The world s stocks of natural assets which include

Nadere informatie

EIR 2019: Selectie van de belangrijkste feiten over de stand van de uitvoering van de milieuwetgeving in Europa

EIR 2019: Selectie van de belangrijkste feiten over de stand van de uitvoering van de milieuwetgeving in Europa EIR 2019: Selectie van de belangrijkste feiten over de stand van de uitvoering van de milieuwetgeving in Europa DEFINITIE, DOELSTELLINGEN EN VOORDELEN VAN EIR De Evaluatie uitvoering milieubeleid (EIR)

Nadere informatie

De Bilt, 7 februari 2019

De Bilt, 7 februari 2019 De Bilt, 7 februari 2019 De Global Goals (1) Wereldwijde agenda met 17 doelen voor duurzame ontwikkeling: Sustainable Development Goals Duurzaamheid in de breedste zin In 2015 vastgesteld door VN Te realiseren

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Directie Effectiviteit en Coherentie Afdeling Kwaliteit van de Hulp Postbus 20061 2500 EB Den Haag Nederland www.minbuza.nl

Nadere informatie

Achtergrondinformatie rondetafelgesprek IMVO-convenanten 13 februari

Achtergrondinformatie rondetafelgesprek IMVO-convenanten 13 februari 9 februari 2017 Achtergrondinformatie rondetafelgesprek IMVO-convenanten 13 februari 1. Inleiding De globalisering heeft het mogelijk gemaakt dat de productie van onze spijkerbroeken en smartphones niet

Nadere informatie

SAMENVATTING WATER OS PROGRAMMA. Hoge kwaliteit ontwikkelingssamenwerking door nauw betrekken van Nederlandse water sector

SAMENVATTING WATER OS PROGRAMMA. Hoge kwaliteit ontwikkelingssamenwerking door nauw betrekken van Nederlandse water sector SAMENVATTING WATER OS PROGRAMMA Hoge kwaliteit ontwikkelingssamenwerking door nauw betrekken van Nederlandse water sector Voor meer informatie: Joris van Oppenraaij, 070-304 3732, j.vanoppenraaij@nwp.nl

Nadere informatie

8361/17 asd/jel/sl 1 DG B 2B

8361/17 asd/jel/sl 1 DG B 2B Raad van de Europese Unie Brussel, 25 april 2017 (OR. en) 8361/17 RESULTAAT BESPREKINGEN van: d.d.: 25 april 2017 aan: het secretariaat-generaal van de Raad de delegaties nr. vorig doc.: 7783/17 + ADD

Nadere informatie

VOOR EEN BETER EN EERLIJKER KLIMAAT

VOOR EEN BETER EN EERLIJKER KLIMAAT VOOR EEN BETER EN EERLIJKER KLIMAAT EEN BETER EN EERLIJKER KLIMAAT Het klimaatprobleem treft ons allemaal. Maar huishoudens en kleine boeren in ontwikkelingslanden hebben meer last van klimaatverandering

Nadere informatie

Vergadering van Aandeelhouders Triodos Multi Impact Fund 12 mei 2017

Vergadering van Aandeelhouders Triodos Multi Impact Fund 12 mei 2017 Vergadering van Aandeelhouders Triodos Multi Impact Fund 12 mei 2017 0 Aandeelhoudersvergadering Triodos Multi Impact Fund Agenda 1. Opening 2. Verslag van het bestuur over het verlengde boekjaar 2016

Nadere informatie

Klimaatakkoord. Ministerie van Economische Zaken en Klimaat T.a.v. de heer ir. E.D. Wiebes Postbus EK 'S-GRAVENHAGE

Klimaatakkoord. Ministerie van Economische Zaken en Klimaat T.a.v. de heer ir. E.D. Wiebes Postbus EK 'S-GRAVENHAGE Klimaatakkoord Ministerie van Economische Zaken en Klimaat T.a.v. de heer ir. E.D. Wiebes Postbus 20401 2500 EK 'S-GRAVENHAGE BETREFT Procesbrief Klimaatakkoord DEN HAAG ONS KENMERK 5 oktober 2018 18.34838

Nadere informatie

Roadmap naar een duurzame bio-economie in 2030

Roadmap naar een duurzame bio-economie in 2030 Roadmap naar een duurzame bio-economie in 2030 Vier toekomstige routes met elk een andere inzet van biomassa.. privaat mondiaal regionaal publiek Toelichting De inzet van biomassa in 2030 hangt van veel

Nadere informatie

Klimaatbeleid na Kyoto

Klimaatbeleid na Kyoto Klimaatbeleid na Kyoto Martin Scheepers ECN Beleidsstudies Euroforum CO 2 -Reductie Scheveningen, 27 september 2006 www.ecn.nl Inhoud 1. Wat is nodig voor effectief klimaatbeleid? 2. Wat is er veranderd

Nadere informatie

Workshop J De kracht van een klimaatfonds. 05 april 2011

Workshop J De kracht van een klimaatfonds. 05 april 2011 Workshop J De kracht van een klimaatfonds 05 april 2011 Presentatie Ad Phernambucq Zeeuws Klimaatfonds: Klimaatneutraal met Zeeuwse Projecten Nationaal Energie- en klimaatbeleid Doelstelling: Duurzame

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 14 september 2018 Betreft Beantwoording vragen

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Bijlage(n) Datum: 19 november 2018 Betreft: Dutch

Nadere informatie

Aanpak, uitwerking en rapportage

Aanpak, uitwerking en rapportage RAPPORTAGE De aanleiding voor de verleende projectbijdrage is gelegen in de opstart van het FSI initiatief in 2012 en de daadwerkelijke opstart in Januari 2013. Een van de voornaamste doelstellingen van

Nadere informatie

Raadsvoorstel Vernieuwing Mondiale Bewustwording

Raadsvoorstel Vernieuwing Mondiale Bewustwording gemeente Eindhoven Raadsnummer 14R6043 Inboeknummer 14bst01553 Beslisdatum B&W 21 oktober 2014 Dossiernummer 14.43.151 Raadsvoorstel Vernieuwing Mondiale Bewustwording Inleiding In het coalitieakkoord

Nadere informatie

Nieuwe strategieën voor mondiale biodiversiteit. Prof. dr. Maarten Hajer

Nieuwe strategieën voor mondiale biodiversiteit. Prof. dr. Maarten Hajer Nieuwe strategieën voor mondiale biodiversiteit Prof. dr. Maarten Hajer Waarom deze studie? 2 Convention on Biological Diversity (CBD) Rio de Janeiro 1992 193 landen, 3 doelen 18-29 oktober 2010: COP10

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2010 2011 28 625 Herziening van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid Nr. 133 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN ECONOMISCHE ZAKEN, LANDBOUW EN INNOVATIE Aan

Nadere informatie

Klimaatverandering en Ontwikkeling

Klimaatverandering en Ontwikkeling Climate Klimaatverandering en Ontwikkeling BTC Infocyclus, 4 dec 2016 Julie Vandenberghe WWF Michel Roggo / WWF-Canon Index 1. Back to the basics: de wetenschap 2. Impact op het Zuiden 3. Internationale

Nadere informatie

Notitie. Watervoetafdruk: bruikbaar voor duurzaamheidsbeleid?

Notitie. Watervoetafdruk: bruikbaar voor duurzaamheidsbeleid? Notitie Watervoetafdruk: bruikbaar voor duurzaamheidsbeleid? Belangrijkste bevindingen van de notitie Water footprint: useful for sustainability policies? Verkenning voor de Motie van Hachchi en Ferrier

Nadere informatie

Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD

Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD EUROPESE COMMISSIE Brussel, 17.5.2016 COM(2016) 262 final 2016/0136 (NLE) Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD betreffende het namens de Europese Unie in de Associatieraad EU-Midden-Amerika in te nemen

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2015 2016 22 112 Nieuwe Commissievoorstellen en initiatieven van de lidstaten van de Europese Unie Nr. 2113 BRIEF VAN DE MINISTER VAN BUITENLANDSE ZAKEN

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA 's-gravenhage. Geachte Voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA 's-gravenhage. Geachte Voorzitter, Directie Internationale Zaken De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA 's-gravenhage uw brief van uw kenmerk ons kenmerk datum IZ. 2007/1133 31 mei 2007 onderwerp doorkiesnummer

Nadere informatie

Normalisatie: de wereld op één lijn. ISO 26000. Maatschappelijke Verantwoordelijkheid van Organisaties (MVO) Zet goede bedoelingen om in goede acties

Normalisatie: de wereld op één lijn. ISO 26000. Maatschappelijke Verantwoordelijkheid van Organisaties (MVO) Zet goede bedoelingen om in goede acties Normalisatie: de wereld op één lijn. ISO 26000 Maatschappelijke Verantwoordelijkheid van Organisaties (MVO) Zet goede bedoelingen om in goede acties 2 Inhoudsopgave ISO 26000: een richtlijn voor iedereen

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2009 2010 30 196 Duurzame ontwikkeling en beleid Nr. 102 BRIEF VAN DE MINISTERS VAN VOLKSHUISVESTING, RUIMTE- LIJKE ORDENING EN MILIEUBEHEER EN VAN LANDBOUW,

Nadere informatie

Investeren in klimaatactie, investeren in LIFE

Investeren in klimaatactie, investeren in LIFE istock Investeren in klimaatactie, investeren in LIFE Overzicht van het nieuwe LIFE-subprogramma Klimaatactie 2014-2020 Klimaat Wat is het nieuwe LIFE-subprogramma Klimaatactie? De Europese staatshoofden

Nadere informatie

Verduurzaming van de veehouderij: urgentie vanuit mondiaal perspectief

Verduurzaming van de veehouderij: urgentie vanuit mondiaal perspectief Verduurzaming van de veehouderij: urgentie vanuit mondiaal perspectief Conferentie Keuzes voor landbouw en veehouderij Huidige mondiale impact van veehouderij Biodiversiteit, aandeel 30% in mondiaal verlies

Nadere informatie

33625 Hulp, handel en investeringen Maatschappelijk verantwoord ondernemen

33625 Hulp, handel en investeringen Maatschappelijk verantwoord ondernemen 33625 Hulp, handel en investeringen 26485 Maatschappelijk verantwoord ondernemen Nr. 246 Brief van de minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer

Nadere informatie

Kabinetsreactie Eindevaluatie SER-initiatief Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

Kabinetsreactie Eindevaluatie SER-initiatief Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen Kabinetsreactie Eindevaluatie SER-initiatief Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen Kamerbrief 26 485, Internationaal Maatschappelijk Ondernemen, nr. 147 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN

Nadere informatie

Jaarplan /alv1

Jaarplan /alv1 Jaarplan 2017 161117/alv1 2 Strategisch kader: Verbinden Vernieuwen Versterken - Vertegenwoordigen Vertrouwen DOEL: Krachtige ontwikkelingssamenwerking voor een inclusieve, rechtvaardige en duurzame samenleving

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Uw Referentie 2015Z10183 Datum 15 juni

Nadere informatie

EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, Korte uitleg over de bijeenkomsten. KIVI-E/USI energynl2050 UvU 13 /10/16

EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, Korte uitleg over de bijeenkomsten. KIVI-E/USI energynl2050 UvU 13 /10/16 EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, 2016-2017 Korte uitleg over de bijeenkomsten KIVI-E/USI energynl2050 UvU 13 /10/16 EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, 2016-2017 (1) Organisatie: KIVI

Nadere informatie

Tijdens de zitting van 18 mei 2009 heeft de Raad Algemene Zaken en Externe Betrekkingen de conclusies in bijlage dezes aangenomen.

Tijdens de zitting van 18 mei 2009 heeft de Raad Algemene Zaken en Externe Betrekkingen de conclusies in bijlage dezes aangenomen. RAAD VA DE EUROPESE U IE Brussel, 18 mei 2009 (26.05) (OR. en) 9909/09 DEVGE 147 E ER 187 E V 371 COAFR 172 OTA van: het secretariaat-generaal d.d.: 18 mei 2009 nr. vorig doc.: 9100/09 Betreft: Conclusies

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA 's-gravenhage. Geachte Voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA 's-gravenhage. Geachte Voorzitter, Directie Internationale Zaken De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA 's-gravenhage uw brief van uw kenmerk ons kenmerk datum IZ. 2007/971 6 juni 2007 onderwerp doorkiesnummer

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag. Datum 13 november 2015 Betreft Impact van TTIP op lage-inkomenslanden

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag. Datum 13 november 2015 Betreft Impact van TTIP op lage-inkomenslanden Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Onze Referentie Minbuza 2015.594488 Bijlage(n)

Nadere informatie

Klimaatneutrale bedrijfsvoering

Klimaatneutrale bedrijfsvoering ... September 2015 Klimaatneutrale bedrijfsvoering een trede verder met duurzaambeleid? Jan-Willem Beukers Eneco Energy Trade Opsomming Duurzaambeleid... Duurzame strategie sinds 2007 Transformatie van

Nadere informatie

ONZE VERANTWOORDELIJKHEID

ONZE VERANTWOORDELIJKHEID ONZE VERANTWOORDELIJKHEID CORPORATE RESPONSIBILITY POLICY I Inhoud Voorwoord 1 Waardering medewerkers 2 Ketenverantwoordelijkheid 3 Behoud van natuurlijke hulpbronnen 4 Maatschappelijke betrokkenheid

Nadere informatie

Fiche 6: Mededeling Een snellere overgang van Europa naar een koolstofarme economie

Fiche 6: Mededeling Een snellere overgang van Europa naar een koolstofarme economie Fiche 6: Mededeling Een snellere overgang van Europa naar een koolstofarme economie 1. Algemene gegevens a) Titel voorstel Een snellere overgang van Europa naar een koolstofarme economie; mededeling bij

Nadere informatie

Status van REDD+ in de klimaatonderhandelingen

Status van REDD+ in de klimaatonderhandelingen 1 Status van REDD+ in de klimaatonderhandelingen Achtergrond, stand van zaken & toekomst Kelly Hertenweg Belgische piloot REDD+ Europese onderhandelaar en issue leader REDD+ Kelly.hertenweg@milieu.belgie.be

Nadere informatie

12950/17 van/asd/dp 1 DG B 2B

12950/17 van/asd/dp 1 DG B 2B Raad van de Europese Unie Brussel, 9 oktober 2017 (OR. en) 12950/17 AGRI 530 FAO 41 RESULTAAT BESPREKINGEN van: d.d.: 9 oktober 2017 aan: het secretariaat-generaal van de Raad de delegaties nr. vorig doc.:

Nadere informatie

Datum 26 januari 2017 Betreft Beantwoording vragen over de besteding van belastinggeld aan foute soja

Datum 26 januari 2017 Betreft Beantwoording vragen over de besteding van belastinggeld aan foute soja Aan de Voorzitter de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 26 januari 2017 Betreft Beantwoording

Nadere informatie