9 Gebruik van wetenschappelijke kennis

Transcriptie

1 9 Gebruik van wetenschappelijke kennis In dit hoofdstuk wordt het gebruik van wetenschappelijke kennis a) geanalyseerd in alle onderzochte beleidsprocessen in de JGZ voor 4-19-jarigen in de vier GGD-regio's. Dit gebeurt afzonderlijk op het niveau van kennisgebruik door actoren (9.1) en kennisgebruik in besluitvormingsrondes (9.2). De twee afzonderlijke analyses sluiten aan op het in paragraaf beschreven gebruik van de data in deze studie. In paragraaf 3.3 waren de eerder in paragraaf 2.2 besproken theoretische begrippen ook al op deze twee niveaus geoperationaliseerd. Paragraaf 9.3 geeft een samenvatting van de conclusies over het gebruik van wetenschappelijke kennis in beleidsprocessen. 9.1 Kennisgebruik door actoren In de datamatrix van actoren zijn 133 actoren opgenomen uit de vier onderzoeksregio's. Van hen hebben 56 actoren (42%) wetenschappelijke kennis gebruikt (zie tabel 9.1.1). Bij de 56 'gebruikers' van kennis zijn gemiddeld in 3,89 gegevensbronnen aanwijzingen gevonden voor kennisgebruik (95%-betrouwbaarheidsinterval: 2,52-5,26). Het aantal gegevensbronnen waarin aanwijzingen zijn gevonden voor kennisgebruik door een actor wordt beschouwd als een indicator voor de 'intensiteit' van het kennisgebruik door die actor. Tabel 9.1.1: Totale kennisgebruik door actoren. Intensiteit van het kennisgebruik Aantal actoren % 0 (geen kennisgebruik) 77 58% % % 3 6 5% 4 5 4% 5 of meer 10 8% totaal % Het gebruik van wetenschappelijke kennis door actoren is in de paragrafen en uitgewerkt in vijf aspecten van kennisgebruik. Per aspect zijn daarbij twee of drie vormen van kennisgebruik onderscheiden: Aard van de gebruikte kennis: gebruik van (epidemiologische) feitenkennis en theoretische-modellenkennis over oorzaak-gevolg relaties. Inhoudelijk domein van de gebruikte kennis: gebruik van medisch-inhoudelijke kennis, gebruik van sociaal-wetenschappelijk inhoudelijke kennis en gebruik van 'andere' (meestal organisatorische) kennis. Mate van acceptatie van de kennis: gebruik van 'gevestigde' kennis uit de body of knowledge van een vakgebied en 'recente', mogelijk nog omstreden, kennis. Herkomst van de kennis: gebruik van regionaal verzamelde kennis en gebruik van (inter)nationale kennis. Wijze van kennisgebruik: rationeel versus rationaliserend kennisgebruik. De eerste vier aspecten zeggen iets over de kennis zelf. De eerste twee meer iets over de inhoud van de kennis en het derde en vierde meer iets over de achtergronden van de kennis. Het vijfde aspect zegt iets over de wijze waarop de kennis wordt gebruikt. In tabel is voor de verschillende vormen van kennisgebruik het percentage actoren weergegeven dat die vorm van kennis heeft gebruikt. Hiervoor zijn de dichotome indicatoren gebruikt met als waarden: wel gebruik van deze vorm van kennis, versus geen gebruik van deze vorm van kennis. a) De definities van de gebruikte begrippen en afkortingen kunnen worden teruggevonden in bijlage 1. Hoofdstuk 9. Gebruik van wetenschappelijke kennis 185

2 Deze indicatoren worden gebruikt wanneer het nodig is de analyse onafhankelijk te maken van het aantal beschikbare gegevensbronnen (zie ook paragraaf 3.2.3). Deze bewerking is nodig omdat het aantal gegevensbronnen per regio verschilt. Daardoor kunnen bij gebruik van de indicator 'intensiteit' schijnrelaties ontstaan. In een regio waar meer gegevensbronnen beschikbaar waren kunnen, door de gekozen operationalisatie van de indicatoren, voor alle vormen van kennisgebruik meer aanwijzingen worden aangetroffen dan in regio's waar minder gegevensbronnen beschikbaar waren. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor de intensiteit van het hulpbronnengebruik (het aantal aanwijzingen voor het gebruik van een hulpbron door een actor). Bij het onderzoeken van de relatie tussen kennisgebruik en hulpbronnengebruik kunnen dan de genoemde schijnrelaties ontstaan. Dit probleem wordt opgelost door de indicatoren te dichotomiseren. Alle 11 indicatoren voor de verschillende vormen van kennisgebruik zijn afzonderlijk beoordeeld, omdat één actor meer vormen van kennis kan hebben gebruikt. Een actor kan bijvoorbeeld zowel regionale kennis als kennis uit de internationale literatuur hebben gebruikt. Daardoor kunnen de aantallen en percentages 'gebruikers' voor de verschillende vormen van kennisgebruik door actoren onderling niet worden opgeteld, ook niet per aspect van kennisgebruik. Onder aan de tabel is daarom afzonderlijk het totale kennisgebruik van de actoren weergegeven. In de laatste kolom is de intensiteit van het kennisgebruik weergegeven voor alleen de 'gebruikers' van deze vorm van kennis. Door deze berekeningswijze kan de intensiteit (het gemiddelde aantal aanwijzingen bij gebruikers) nooit lager kan zijn dan 1,00. Tabel 9.1.2: Kennisgebruik door actoren (meerdere combinaties mogelijk; n = 133). Vorm van kennisgebruik Actoren die kennis gebruiken aantal % Intensiteit van het kennisgebruik bij 'gebruikers' Aard: Feitenkennis 41 31% 3,07 Modellenkennis 35 26% 2,29 Inhoudelijk domein: Medisch-inhoudelijk 39 26% 2,83 Sociaal-wetenschappelijk 24 18% 1,38 Andere kennis 19 14% 2,79 Mate van acceptatie: Gevestigde kennis 40 30% 2,28 'Recente' kennis 44 33% 2,86 Herkomst: Regionale kennis 37 28% 3,03 (Inter)nationale kennis 35 29% 2,15 Wijze van gebruik: Rationeel gebruik 39 29% 3,10 Rationaliserend gebruik 16 12% 1,81 Totale kennisgebruik 56 42% 3,89 Ongeveer evenveel actoren gebruiken feitenkennis als modellenkennis (31% respectievelijk 26%). Het gebruik van feitenkennis door gebruikers hiervan lijkt iets intensiever dan het gebruik van modellenkennis door de gebruikers daarvan (gemiddeld 3,07 versus 2,29 aanwijzingen). Statistisch (T-toets voor 2 samples) is het verschil echter niet significant. Medisch-inhoudelijke kennis wordt door beduidend meer actoren gebruikt (26%) dan sociaalwetenschappelijke kennis en andere kennis (18% en 14%). Actoren die medisch-inhoudelijke kennis gebruiken doen dit ook intensiever dan actoren die sociaal-wetenschappelijke kennis gebruiken (2,83 versus 1,38; p < 0,10). Opvallend hierbij is dat voor de groep actoren die andere kennis gebruikt (vaak organisatie-onderzoek) dit ook relatief intensief doet (2,79). 186

3 Gevestigde en 'recente' kennis worden door ongeveer even veel actoren worden gebruikt (30% versus 33%). De intensiteit van het kennisgebruik is lager bij gebruikers van gevestigde kennis dan bij gebruikers van recente kennis (2,28 versus 2,86). Statistisch is het verschil echter niet significant. Bij de vergelijking van gebruik van regionale kennis met (inter)nationale kennis wordt een vergelijkbaar verschil aangetroffen als bij de gevestigde en recente kennis en de feiten- en modellenkennis. Ongeveer evenveel actoren gebruiken beide vormen van kennis (28% en 29%), maar regionale kennis wordt iets intensiever gebruikt dan (inter)nationale kennis (3,03 versus 2,15; niet significant). Rationeel gebruik van kennis wordt bij beduidend meer actoren aangetroffen dan rationaliserend gebruik (29% versus 12%). Actoren die kennis rationeel gebruiken doen dit intensiever dan actoren die kennis rationaliserend gebruiken (gemiddeld 3,10 versus 1,81 aanwijzingen). Hoewel het verschil groter is dan bij de eerder besproken vormen van kennisgebruik, is ook dit verschil statistisch niet significant. Kennisgebruik en de achtergrondgegevens categorie en regio JGZ-interne actoren gebruiken frequenter en intensiever kennis dan GGD-interne en GGDexterne actoren. Voor het totale kennisgebruik ligt de intensiteit voor alle JGZ-interne kennisgebruikers op 5,43 (bij 74% gebruikers), voor alle overige GGD-interne gebruikers op 2,94 (bij 53% gebruikers) en voor alle GGD-externe gebruikers op 1,45 (bij 18% gebruikers). In een logistische regressieanalyse (met de gedichotomiseerde variabele) is de odds ratio voor GGD-interne actoren ten opzichte van GGD-externe actoren voor het totale kennisgebruik 5,4. De odds ratio voor JGZ-interne actoren ten opzichte van GGD-externe actoren is beduidend hoger: 13,2. De aangetroffen verschillen zijn statistisch significant (p-waarden F-toets < 0.01). Voor de verschillende vormen van kennisgebruik worden overwegend vergelijkbare verschillen gevonden. Alleen voor regionale kennis, voor sociaal-wetenschappelijke en voor 'andere' kennis zijn de odds ratio's voor GGD-interne actoren iets hoger dan voor de JGZinterne actoren. Van de JGZ-interne actoren zijn de jeugdartsen (5,00 bij 75% kennisgebruikers), de jeugdverpleegkundigen (3,67 bij 75% gebruikers) en het management JGZ (4,00 bij 64% gebruikers) de meest intensieve kennisgebruikers. De federatieve actor JGZ-algemeen blijkt echter het meest kennis te gebruiken (18,50 bij 100% gebruikers). Dit is opmerkelijk, omdat de actor JGZ-algemeen vaak de externe representant van de afdeling JGZ is, in de praktijk meestal bij monde van het hoofd JGZ. Deze bevinding moet waarschijnlijk worden geïnterpreteerd in die zin dat wanneer de afdeling JGZ met externe actoren in het beleidsnetwerk wordt geconfronteerd, de afdeling als geheel (onder leiding van het afdelingshoofd ) wetenschappelijke kennis gaat gebruiken om in het beleidsproces de eigen standpunten kracht bij te zetten. Van de GGD-interne actoren scoren de GVO-functionarissen (2,67 bij 75% kennisgebruikers) en de federatieve actor 'GGD-algemeen' het hoogst (8,00 bij 75% gebruikers). Mogelijk speelt bij de laatste actor een vergelijkbaar fenomeen als bij de actor JGZalgemeen, wanneer GGD-externe actoren in het beleidsnetwerk komen. Zoals verwacht kon worden, gebruiken JGZ-interne actoren relatief vaak medischinhoudelijke kennis en GVO-functionarissen vooral sociaal-wetenschappelijke kennis. Voor de andere vormen van kennisgebruik zijn er geen duidelijke verschillen tussen deze groepen kennisgebruikers. Hoofdstuk 9. Gebruik van wetenschappelijke kennis 187

4 Opvallend is dat de epidemiologen relatief weinig kennis gebruiken. Drie epidemiologen konden in de matrix van actoren worden opgenomen. Bij twee van hen werd één aanwijzing voor kennisgebruik aangetroffen. Dit is beduidend minder dan bij de andere JGZ en GGDinterne actoren. Epidemiologen zijn blijkens deze resultaten meer producenten van kennis dan gebruikers van kennis in beleidsprocessen. Hierbij moet worden opgemerkt dat in Groningen (zie hoofdstuk 5) de jeugdarts-epidemioloog deel uitmaakte van een projectgroep, waarbij veel kennisgebruik is aangetroffen. In Utrecht was de epidemioloog tevens adjuncthoofd van de afdeling JGZ en is deze in de analyses beschouwd als behorende bij het management JGZ. Ook bij deze is kennisgebruik aangetroffen. Hierdoor is sprake van een onderschatting van het kennisgebruik door epidemiologen. Ook als hiermee rekening wordt gehouden, blijft het kennisgebruik door epidemiologen echter geringer dan dat door andere actoren. In grote lijnen worden weinig verschillen in kennisgebruik aangetroffen tussen actoren uit de vier onderzochte GGD-regio's. In Den Haag is het totale kennisgebruik (32% van de actoren) iets minder dan in de andere drie regio's (Utrecht 44%, Groningen 45% en Noord-Limburg 50%), maar dit verschil is statistisch niet significant (chi-kwadraat toets of: χ²-toets). Alleen voor feitenkennis (13% in Den Haag tegen Utrecht 33%, Groningen 39% en Noord-Limburg 43%; p < 0,05) en voor medisch-inhoudelijke kennis (13% in Den Haag tegen Utrecht 36%, Groningen 23% en Noord-Limburg 36%; p < 0,10) is het verschil wel significant. Rationeel kennisgebruik wordt in Noord-Limburg (50%) vaker aangetroffen dan in de andere regio's (Utrecht 22%, Groningen 26% en Den Haag 24%; p < 0,10) Onderlinge relaties tussen aspecten van kennisgebruik Het is niet verwonderlijk dat voor de drie aspecten van kennisgebruik: recente versus gevestigde kennis, feiten- versus modellenkennis en regionale versus (inter)nationale kennis, verschillen in dezelfde richting worden gevonden (zie tabel 9.1.2). In de praktijk is regionale kennis immers meestal recente feitenkennis uit bijvoorbeeld regionaal epidemiologisch onderzoek. En (inter)nationale kennis is vaker (ook) theoretische-modellenkennis die onderdeel uitmaakt van de gevestigde body of knowledge van een vakgebied ('de literatuur'). Om na te gaan of deze op praktijkkennis gebaseerde veronderstellingen empirisch kunnen worden gestaafd, zijn de onderlinge relaties tussen de vormen van kennisgebruik statistisch onderzocht. Hiervoor zijn opnieuw de gedichotomiseerde variabelen gebruikt. De analyse is alleen verricht op die 56 actoren waarbij een of meer aanwijzingen zijn gevonden voor enige vorm van kennisgebruik. Bij deze analyse blijken de onderlinge relaties tussen gebruik van recente kennis, feitenkennis en regionale kennis, p-waarden beneden de 0,10 te hebben (χ²-toetsen). Relaties van een van deze drie vormen met gevestigde kennis, modellenkennis of (inter)nationale kennis hebben alle p-waarden boven de 0,10 (tussen de 0,30 en 0,50). Onderlinge relaties tussen gebruik van gevestigde kennis, modellenkennis en (inter)nationale kennis hebben zelfs p- waarden beneden de 0,01 (χ²-toetsen). De eerder genoemde veronderstelling dat er sprake is van twee clusters van vormen van kennisgebruik: recente regionale feitenkennis en internationale modellenkennis uit de gevestigde body of knowledge, wordt door deze bevindingen gesteund. 188

5 9.2 Kennisgebruik in besluitvormingsrondes In de datamatrix van besluitvormingsrondes zijn de 57 rondes uit alle 20 beleidsprocessen in de vier GGD-regio's opgenomen. In 33 van deze rondes zijn aanwijzingen gevonden voor gebruik van wetenschappelijke kennis (58%). Deze 33 rondes komen uit 15 van de 20 beleidsprocessen (75%). Het gebruik van wetenschappelijke kennis in de netwerken van besluitvormingsrondes is in de paragrafen en uitgewerkt in vijf aspecten van kennisgebruik. Deze worden op dezelfde wijze aangeduid bij het kennisgebruik door actoren (zie paragraaf 9.1) In tabel 9.2 wordt voor de verschillende aspecten van kennisgebruik in de 57 rondes weergegeven in welk aandeel van de besluitvormingsrondes de onderscheiden vormen van kennisgebruik zijn aangetroffen. Alle 11 indicatoren zijn ook hier afzonderlijk beoordeeld, omdat ze in één besluitvormingsronde allemaal kunnen zijn gebruikt. In een ronde kan bijvoorbeeld zowel medisch-inhoudelijke als sociaalwetenschappelijke kennis zijn gebruikt. Daardoor kunnen de cijfers voor de verschillende vormen van kennisgebruik in besluitvormingsrondes niet worden opgeteld, ook niet per aspect van kennisgebruik. Daarom is afzonderlijk ook het totale kennisgebruik weergegeven. Tabel 9.2: Kennisgebruik in besluitvormingsrondes Vorm van kennisgebruik Besluitvormingsrondes waarin dit kennisgebruik is aangetroffen aantal % Aard: Feitenkennis 28 49% Modellenkennis 21 37% Inhoudelijk domein: Medisch-inhoudelijk 21 37% Sociaal-wetenschappelijk 19 33% Andere kennis 5 9% Mate van acceptatie: Gevestigde kennis 16 28% 'Recente' kennis 29 51% Herkomst: Regionale kennis 28 49% (Inter)nationale kennis 22 39% Wijze van gebruik: Rationeel gebruik 31 54% Rationaliserend gebruik 8 14% Totale kennisgebruik 33 58% 'Recente', mogelijk nog omstreden, kennis is beduidend vaker gebruikt dan gevestigde 'body of knowledge' kennis (p < 0,01; op basis van vergelijking van de betrouwbaarheidsintervallen van de puntschattingen volgens Taylor). Feitenkennis is iets vaker gebruikt dan modellenkennis (p < 0,05) en regionale kennis iets vaker dan (inter)nationale kennis (p < 0,10). Deze verschillen zijn echter klein. De inhoud van de gebruikte kennis was ongeveer even vaak medisch-inhoudelijk als sociaal-wetenschappelijk inhoudelijk. 'Andere' kennis (doorgaans organisatie-onderzoek) is beduidend minder vaak gebruikt. Kennis is bijna viermaal zo vaak rationeel als rationaliserend gebruikt (p < 0,01). Kennisgebruik en de achtergrondgegevens regio, thema en eindjaar van de besluitvormingsronde In Utrecht is in 7 van de 17 besluitvormingsrondes gebruik gemaakt van enige vorm van wetenschappelijke kennis. Dit is iets minder dan in Groningen (9 van de 14 rondes), Den Haag (9 van de 13 rondes) en Noord-Limburg (8 van de 13 rondes). De verschillen tussen de onderzochte GGD-regio's blijken statistisch niet significant (χ²-toets). Ook bij de verschillende vormen van kennisgebruik doen zich geringe verschillen voor, die echter geen van alle statistisch significant zijn. Opvallend is dat in Noord-Limburg in geen Hoofdstuk 9. Gebruik van wetenschappelijke kennis 189

6 enkele besluitvormingsronde sprake is geweest van rationaliserend kennisgebruik, terwijl dat in de andere regio's wel het geval was. Tussen de thema's bestaan wel statistisch significante verschillen in kennisgebruik (χ²-toets; p < 0,05). Bij algemeen JGZ-beleid is in 13 van de 17 rondes enige vorm van wetenschappelijke kennis gebruikt. Bij opvoedingsondersteuning is dat in 8 van de 12 rondes, bij buurtnetwerken in 1 van de 11, bij schoolgezondheidsbeleid in 8 van de 15 en bij bedplasbegeleiding in 3 van de 4 rondes. Bij beleid inzake buurtnetwerken wordt beduidend minder vaak wetenschappelijke kennis gebruikt dan bij de andere beleidsthema's. Dit geldt voor alle vormen van gebruik van kennis. Hoewel dat in deze studie niet is onderzocht, kan worden aangenomen dat de relatieve schaarste aan onderzoeksresultaten inzake de effectiviteit van buurtnetwerken hier van invloed is geweest (zie ook de literatuur bij paragraaf 4.3.2). Kijken we naar het eindjaar van de besluitvormingsrondes, dan zien we in vier van de vijf rondes die eindigen in de jaren enige vorm van kennisgebruik. Begin jaren negentig ( ) is dat in 10 van de 20 en eind jaren negentig ( ) in 19 van de 32 rondes. De lichte stijging in kennisgebruik tussen de eerste (50%) en de tweede helft van de jaren negentig (59%) is statistisch niet significant (χ²-toets). Deze geringe groei in kennisgebruik tussen de eerste en de tweede helft van de negentig is niet voor alle vormen van kennisgebruik gelijk. Groei wordt vooral aangetroffen bij recente kennis (van 40% naar 56%), feitenkennis (van 45% naar 50%) en bij regionale kennis (van 45% naar 50%). Voor gevestigde kennis en modellenkennis wordt geen verschil aangetroffen en voor (inter)nationale kennis zelfs een geringe daling (van 45% naar 38%). Dit duidt erop dat vooral recente regionale epidemiologische feitenkennis iets meer wordt gebruikt. Al deze besproken verschillen zijn statistisch overigens niet significant (χ²-toets). Onderlinge relaties tussen aspecten van kennisgebruik Ook voor kennisgebruik in besluitvormingsrondes is gezocht het bestaan van 'clusters' van aspecten van kennisgebruik. De analyse is alleen verricht voor de 33 besluitvormingsrondes waarin kennisgebruik is aangetroffen. De analyse is verricht middels χ²-toetsen (en, waar nodig vanwege kleine celvullingen, Fisher's Exact Toetsen). In eerste instantie is ook hier gekeken naar onderlinge relaties tussen het gebruik van recente kennis, feitenkennis en regionale kennis en naar onderlinge relaties tussen het gebruik van gevestigde kennis, modellenkennis en (inter)nationale kennis. De relaties zijn hier minder duidelijk dan op actorniveau. Gebruik van gevestigde kennis blijkt significant samen te hangen met modellenkennis (p < 0,05) en (inter)nationale kennis (p < 0,01). Gebruik van recente kennis hangt daarentegen wel samen met gebruik van regionale kennis (p < 0,01), maar niet met feitenkennis. Er worden zodoende duidelijke aanwijzingen gevonden voor het bestaan van een cluster (inter)nationale modellenkennis in de gevestigde body of knowledge, maar slechts gedeeltelijk voor het bestaan van een cluster recente regionale feitenkennis. De wijze van kennisgebruik en het inhoudelijk kennisdomein hangen niet duidelijk samen met de beide clusters. 190

7 9.3 Samenvattende conclusies Op basis van de in dit hoofdstuk beschreven bevindingen kunnen samenvattend de volgende conclusies worden geformuleerd over kennisgebruik in beleidsprocessen in de JGZ 4-19: Conclusies omtrent gebruik van wetenschappelijke kennis: Bij bijna de helft van de actoren (42%) en in ruim de helft van de besluitvormingsrondes (58%) is gebruik van wetenschappelijke kennis aangetroffen. 'Recente', mogelijk nog omstreden, kennis wordt meer gebruikt dan gevestigde 'body of knowledge' kennis. Meer actoren gebruiken recente kennis in meer besluitvormingsrondes. Epidemiologische feitenkennis omtrent incidenties en prevalenties wordt meer gebruikt dan theoretische-modellenkennis. Ook deze conclusie geldt zowel op actorniveau als op rondeniveau. Regionaal verzamelde kennis wordt meer gebruikt dan (inter)nationale kennis, zowel op actorniveau als op ronde niveau. Kennis wordt veel meer rationeel dan rationaliserend gebruikt, zowel op actorniveau als op ronde niveau. Op actorniveau wordt medisch-inhoudelijke kennis veel meer gebruikt dan sociaalwetenschappelijk inhoudelijke kennis en andere kennis. Op rondeniveau worden medischinhoudelijke en sociaal-wetenschappelijk inhoudelijke kennis ongeveer even veel gebruikt, maar beduidend meer dan andere kennis. Een beperkt aantal actoren blijkt in een relatief groot aantal besluitvormingsrondes sociaal-wetenschappelijke kennis in te zetten. JGZ-interne actoren (vooral JGZ-algemeen, jeugdartsen, jeugdverpleegkundigen en management JGZ) gebruiken vaker en intensiever kennis dan GGD-interne actoren (vooral GGD-algemeen en GVO-functionarissen) en zij weer vaker dan GGD-externe actoren. Epidemiologen gebruiken relatief weinig kennis. Vooral in beleidsprocessen inzake buurtnetwerken wordt weinig kennis gebruikt. Noch op actorniveau, noch op besluitvormingsrondeniveau is er sprake van duidelijke verschillen in kennisgebruik tussen de regio's. Er is een onderlinge samenhang tussen gebruik van gevestigde kennis, modellenkennis en (inter)nationale kennis, zowel op actorniveau als op rondeniveau. Een vergelijkbare relatie tussen gebruik van recente kennis, feitenkennis en regionale kennis, is op actorniveau zwakker en op rondeniveau alleen aantoonbaar tussen recente kennis en feitenkennis. Hoofdstuk 9. Gebruik van wetenschappelijke kennis 191