Updates onder controle

Transcriptie

1 F&L Technical Publications Windows-updates onder controle Smartphone zuinig maken Digitale overheid Skylake-moederborden december 2015 magazine voor computer 12 techniek december 2015 december 2015 Meetwaarden in plaats van mythen: dit helpt echt Maak je smartphone zuinig Getest: iphone 6s en 6s Plus Windows optimaal configureren en downloads doseren Updates onder controle Eigen update-filter Nieuwe installatie zonder update-gedoe Powerbanks All-in-one laserprinters Monitoren met FreeSync Skylake-moederborden ECHT WAAR! Nederland voorloper digitale overheid Adblock-blockers Bellen met instant messengers Video-editors voor Linux Office 365: mobiele apparaten beheren met MDM BP 6,45

2

3 Vertrouwen komt te voet en gaat te paard Diesels van Volkswagen stoten in tests minder schadelijke stoffen uit dan op de weg, tv's van Samsung zijn bij het afspelen van testvideo's extra energiezuinig en zelfs koelkasten van Panasonic schijnen trucjes uit te halen tijdens testprocedures. In al deze gevallen wordt het bedrog mogelijk gemaakt door speciaal voor dit doel geschreven software en dan niet willekeurige software, maar Closed Source Software. Want puur het gegeven dat buitenstaanders de software niet snel konden doorlichten, gaf fabrikanten het (uiteindelijk valse) vertrouwen dat toch niemand ze op het spoor zou komen. Met opensource software hadden ze zich hieraan beslist niet gewaagd. Deze voorbeelden tonen vooral aan dat we er niet vanuit kunnen gaan dat fabrikanten altijd eerlijk zijn. Hoe moet dat dan als het Internet of Things werkelijk van de grond komt? Als je auto, stroommeter, koelkast en koffiemachine echt 'intelligent' worden? Willen we werkelijk een toekomst waarin de dingen om ons heen ons op alle mogelijke manieren een loer draaien of ons leven zelfs in gevaar kunnen brengen? De enige manier om dit rampscenario nog te verhinderen is door te eisen dat de broncode van alle software op deze apparaatjes consequent wordt opengelegd. Nu zou je kunnen zeggen dat het ook met open source software mogelijk is om list en bedrog te plegen, maar de kans dat je daarbij tegen de lamp loopt, is zo groot dat de meeste fabrikanten zich toch echt wel twee keer zullen bedenken. Vroeg of laat komt het bedrog toch aan het licht. Alleen met open source software zijn we in staat om bedrijven op de vingers te kijken bij wat ze doen. Een extra voordeel is bovendien dat je de garantie krijgt dat je ook zonder medewerking van de fabrikant updates kunt (laten) ontwikkelen, bijvoorbeeld om veiligheidsgaten te dichten of de levensduur van apparaten te verlengen. Deze transparantie is volgens mij inmiddels een van de randvoorwaarden waaraan het Internet of Things moet voldoen, wil het niet tot een nachtmerrie van bedrog en spionage verworden. Nu al staan veel mensen argwanend tegenover dit soort ontwikkelingen die ons in potentie toch veel extra voorspoed kunnen brengen. Daarom denk ik dat we ons als maatschappij Closed Source Software simpelweg niet langer kunnen veroorloven. Patrick Smits

4 Nieuws Algemeen Dell neemt EMC over 6 Roep om vervanger Safe Harbour 6 Google mag boeken blijven scannen 6 Hardware Shuttle introduceert eerste XPC voor Skylake 8 Up daagt Raspberry Pi uit 8 HD-homecams van Sitecom 8 Synology komt met nieuwe Diskstations 9 Shuttles nano-barebone NC01U vervangt pc 9 Asustor lanceert nieuwe serie multimedia-nas 9 Software Windows 10 weer als ISO 10 Universeel fotoformaat 10 Parallels Desktop LogMeIn neemt LastPass over 10 Mobiel Eerste smartphones met Windows LG Watch Urbane 2nd Edition met 4G 12 Linux Torvalds wil verantwoordelijkheid meer verdelen 14 Snappy Ubuntu Microsoft geeft broncode vrij voor OpenSSH 14 Linux gaat voor realtime 14 Apple ipad mini 4: meer performance, mooier scherm 16 Android 6.0 Marshmallow Android met nieuwe assistent en zuinige modus 18 Smartphones & tablets Microsofts nieuwe Surface-generatie 20 Google introduceert nieuwe Nexus en Pixel C 21 Wetenschappelijk onderzoek Optische on-chip opslag 22 TU/e bouwt elektrische motorfiets 22 Processors AMD verder zonder Jim Keller 23 Magazine E-residency: virtueel burger van Estland 68 Elektronisch stemmen in Estland 71 E-government: stand van zaken in Nederland 72 Interview over het programma Digitaal Updates onder controle 48 Windows-updates zijn noodzakelijk maar vervelend: ze komen altijd op het verkeerde moment en sommige veroorzaken problemen. Met onze tips kun je de installatiemomenten zelf regelen, valse updates detecteren en filteren en Windows vers installeren zonder updategedoe. Bellen met instant messengers 86 Powerbanks 92 FreeSync-monitoren 98 Adblock-blockers Video-editors voor Linux 103 BYOD met Office All-in-one laserprinters Internet Surftips: luisteren, spitten, leren 47 Bellen met een instant messenger 86 Software Windows Taakbeheer met extra functies 30 UEFI-tool: boot-entries aanpassen onder Windows 30 Firefox-add-on: sneller browsen met Cliqz 31 Linux: gameplay-streams bekijken met Gnome Twitch 31 Virtualisatie: VMware Workstation Online presenteren met Sway 32 Remote desktop: AnyDesk voor Windows 32 Ontwikkelomgeving: Haskell for Mac 32 Veel websites worden gefinancierd door advertenties, maar gebruikers ergeren zich aan de reclame. Om die reden wordt steeds vaker een adblocker gebruikt, waardoor menig internetbedrijf de inkomsten terug ziet lopen. Als tegenreactie worden maatregelen genomen om de blockers weer voor te zijn. En dat vinden de ontwikkelaars van de blockers op hun beurt weer niet leuk... 4

5 68 Skylake-moederborden 108 Maak je smartphone zuinig Als je smartphone te snel weer aan de lader moet, is het vaak moeilijk om de oorzaak te vinden. We hebben gemeten welke zaken precies hoeveel energie vreten en geven tips over hoe je de accuduur van je telefoon makkelijk kunt verlengen. Wat verbruikt hoeveel op je smartphone? 76 Accuduur onder Android verlengen 80 Automatisch energie besparen met Tasker 82 Digitale overheid De relatie tussen ICT en overheid staat niet bekend als goed huwelijk. Toch is Nederland op het gebied van e- government een van de voorlopers. Maar er zijn altijd verbeterpunten: waar stemmachines in ons land in 2007 werden afgeschaft, is stemmen via internet in Estland heel normaal. Zelfs het staatsburgerschap is daar digitaal. Hoe is de situatie hier en in de Baltische staat en welke digitaliseringsplannen worden in Den Haag nog gesmeed? Processors van Intels nieuwste generatie Skylake rekenen niet veel sneller dan Haswells. De nieuwe LGA1151- moederborden hebben echter meer PCI Express 3.0-lanes voor snelle (M.2-) SSD's, ruimte voor 64 GB DDR4-RAM en vaak ook USB Apps: editen, office, forensen 44 Games Armikrog 46 Metal Gear Solid V: The Phantom Pain 46 Online reclame: strijd tegen adblockers 64 Video-editors voor Linux 103 Office 365: mobiele apparaten beheren met MDM 116 Hardware RAID-behuizing voor twee kleine harde schijven 24 Externe SSD: compact, snel, zuinig 24 Stille processorkoeler: Grand Kama Cross "-monitor met FreeSync en veel aansluitingen 26 Bewakingscamera met 720p-resolutie 26 Voorwerpen terugvinden via GPS met Wistiki 27 Muziekstreamer: een Kodi-wanna-be 27 Mediahub met draadloos toetsenbord 27 All-in-one met navulbare inkttanks 28 Android-tablet: Samsung Galaxy Tab S Quadrocopters: Phantom 3 filmt vanuit de lucht 36 Home automation: smart home-set van Devolo 38 Digitaal notitieblok: Wacom Bamboo Spark 39 iphone 6s en 6s Plus uitvoerig getest 40 SATA-SSD's die lang meegaan 84 Externe accu's: elf powerbanks tot vijftig euro 92 SD-kaarten en kaartlezers met UHS II-interface 95 Game-monitoren met FreeSync 98 LGA1151-moederborden voor Core i5/i (Skylake) 108 Kleurenlaserprinters tot 450 euro 120 Knowhow Wachtwoorden veilig opslaan met PBKDF2 132 Praktijk Updates onder controle Windows Update optimaliseren 48 WSUS-server als updatefilter 52 Windows 7 sneller opnieuw installeren 56 Windows 8.1 sneller opnieuw installeren 60 Langere accuduur: wat verbruikt hoeveel? 76 Accuduur onder Android verlengen 80 Automatisch energie besparen met Tasker 82 Lichtregeling: DMX-apparaten draadloos aansturen 89 Stroomcircuits simuleren: leuk voor kinderen 128 Wachtwoorden beheren voor Windows, Linux en OS X 134 YouTube-player op maat 137 Hotline: tips en trucs 142 Vaste rubrieken Voorwoord 3 Inhoud 4 Colofon 145 Volgend nummer 146 Abonnement afsluiten? Kijk dan op pagina 19 voor de introductieaanbieding! 5

6 Nieuws Algemeen Dell neemt EMC over voor 67 miljard dollar Dell koopt het dataopslagbedrijf EMC Corporation (EMC) voor maar liefst 67 miljard dollar. De CEO van Dell, Michael Dell, zal aan het roer komen te staan van de twee gecombineerde bedrijven. EMC houdt zich bezig met data-opslag, databeveiliging en de cloud. Dell is al langer bezig om zich meer op datacentra te richten. De overname wordt naar verwachting tussen mei en oktober van 2016 doorgevoerd. Vooralsnog worden er geen mensen ontslagen. De combinatie tussen beide bedrijven levert Dell toegang op tot EMC's opslagtechniek en software, waardoor het de derde speler wereldwijd wordt op het gebied van enterprise-tech na Hewlett-Packard en IBM. De overname zorgt ook voor een voedingsbodem voor nieuwe enterprise-producten, onder andere op het gebied van cloudtechniek. Strategisch gezien is de deal voor Dell ook gunstig: EMC heeft dankzij de overname van VMware in 2004 een grote speler in handen op het gebied van cloud- en bigdata-industrie. Dell zelf is niet zo'n sterke speler qua storageoplossingen, maar EMC heeft een volledig portfolio waardoor ze de concurrentie aankunnen met HP, Cisco en IBM. Hewlett-Packard meldde in een reactie dat Dell en EMC door de overname een flinke schuld op zich gaan nemen die weggewerkt moet worden, waardoor de kans groot is dat er op research en development beknibbeld gaat worden. (avs) bron: Dell De grootste tech-deal ooit: Dell koopt EMC en haalt daarmee veel kennis van enterprise-tech in huis. Google mag boeken blijven scannen Google ligt al wat jaren in de clinch met uitgevers en auteurs door zijn dienst Google Books, waarvoor boeken worden gescand en gepubliceerd. De dienst is een soort digitale bibliotheek waarin boeken beschikbaar worden gemaakt. Per boek wordt er slechts een beperkt aantal pagina's online gezet. Het gaat om korte stukken uit meer dan twintig miljoen boeken. Na een eerdere uitspraak in 2013 in het voordeel van Google hebben de rechters bij het hoger beroep opnieuw bepaald dat de praktijken van Google vallen onder fair-use. Google Books wordt niet gezien als een vervanging voor de boeken en de misgelopen inkomsten van de rechthebbenden liggen te laag, aldus de rechters. Daardoor kan Google boeken blijven scannen en hoeven ze ook niet vooraf toestemming te vragen aan de uitgevers voor het plaatsen van de boeken in Google Books. De dienst wordt ook gezien als een toevoeging aan boeken en als handige optie voor taalkundigen: die kunnen nagaan welke woorden er veel in boeken voorkomen. Er wordt ook niets verdiend aan het doorverwijzen naar verkooppunten van de boeken en er zijn geen advertenties te zien tijdens het gebruik van Google Books. De rechthebbenden zijn van mening dat Google toestemming had moeten vragen voordat de boeken ingescand werden en wilden 750 dollar per gescand boek: dat zou uitkomen op 3 miljard dollar. De onenigheid is echter nog niet ten einde: de Authors Guild wil de zaak nu voorleggen aan het Amerikaanse Supreme Court, het hoogste gerechtshof in de Verenigde Staten. (avs) Roep om vervanger Safe Harbour Begin oktober heeft het Europees Hof van Justitie bepaald dat de Verenigde Staten onvoldoende bescherming bieden bij het doorgeven van persoonsgegevens van EU-burgers. Volgens het Hof stelt de Verenigde Staten de nationale veiligheid, het publieke belang en opsporing boven de principes van het Safe-Harbourprincipe. De Safe-Harbour-overeenkomst is door de uitspraak onrechtmatig geworden. Bedrijven die eerder data doorspeelden op basis van de Safe- Harbour-overeenkomst werken daardoor nu in strijd met de wet. Organisaties die persoonsgegevens van Europese burgers verwerken, moeten voldoen aan de Europese privacywetgeving. In de Verenigde Staten bestaat echter geen wetgeving voor de bescherming van persoonsgegevens, waardoor er aan speciale regels (Safe Harbour Principles) voldaan moest worden. Nu Safe Harbour ongeldig verklaard is, dringen diverse Europese privacytoezichthouders aan om snel te beginnen met onderhandelen met de Verenigde Staten over het doorgeven van persoonsgegevens. De Europese privacytoezichthouders werken samen in de Artikel 29-werkgroep. Die werkgroep bestaat uit de nationale privacytoezichthouders van de lidstaten van de Europese Unie en de European Data Protection Supervisor (EDPS). De EDPS houdt toezicht op de verwerking van persoonsgegevens bij instellingen van de EU. De werkgroep heeft als belangrijkste taak het bevorderen van het toepassen van de principes uit de privacyrichtlijn in alle Europese lidstaten. Er worden regelmatig werkdocumenten met uitleg over de toepassing van de Europese privacyrichtlijnen gepubliceerd (zie de link). Ruim 4400 Amerikaanse bedrijven moeten nu zo snel mogelijk technisch of juridisch een oplossing regelen die voldoende is voor de EU. Volgens de toezichthouders krijgen bedrijven tot Correctie eind januari de tijd om data die onder de Safe-Harbour-regeling zijn verzameld veilig op te slaan. Grotere bedrijven waren al redelijk voorbereid op het besluit van het Hof, maar de verwachting is dat de kleinere organisaties het lastig gaan krijgen. (avs) Prijs Windows 10 Pro op usb-stick Toegangskaartjes, c't 11/2015, p.50 Op het moment van schrijven van het artikel was 160 euro een indicatie van de prijs voor Windows 10 Pro op een usb-stick. We hadden Microsoft om meer informatie gevraagd, maar geen reactie ontvangen. Het blijkt dat die prijs (onder meer door de sterkere dollar) op een ander niveau ligt, namelijk 279 euro in de Microsoft Store en rond de 240 euro bij diverse Nederlandse online-winkels. 6 c t 2015, Nr. 12

7 Bespaar tot 70%* op de afdrukkosten dankzij Epson-printers met navulbare inkttanks. EcoTank-printers worden standaard geleverd met genoeg inkt voor 2 jaar*... en als u dan eindelijk inkt moet bijvullen, gebruikt u onze inktflessen van 70 ml, te koop voor slechts 9,99** per stuk.

8 Nieuws Hardware Eerste Shuttle XPC voor Skylake-cpu Shuttle heeft de XPC Barebone SH170R6 uitgebracht. Dit is de eerste XPC voor Intels nieuwe processorplatform Skylake. Sinds de eerste XPC in 2001 zijn er constant nieuwe Shuttles uitgebracht op het moment dat Intel een nieuwe processorarchitectuur introduceerde. Het moederbord met Intel H170 chipset heeft vier slots voor DDR4-modules en ondersteunt voor het eerst een capaciteit tot 64 GB RAM (4 x 16 GB). Je kunt de SH170R6 voorzien van een breed assortiment aan LGA1151- processors uit de 6000-serie in 14 nm: Celeron, Pentium, Core i3, Core i5 en Core i7 met een TDP van maximaal 95 watt. De kast heeft een aluminium chassis en biedt plaats aan tenminste drie schijven en heeft vier SATA 6-aansluitingen. Daarnaast is er een PCI-Express x en een PCI Express x In een Mini PCI Express x1 2.0-slot kan een wifimodule gestoken worden en er is een M.2-slot voor een SSD. De afmetingen zijn 33,2 21,6 19,8 cm. Wat betreft de externe aansluitingen zijn vooral de acht USB 3.0-poorten opvallend. Daar komt dan nog 8-kanaals audio, 2 USB 2.0-poorten (waarvan er één gebruikt kan worden om mobiele apparaten op te laden), esata en Gigabit Ethernet bij. Als videoaansluitingen is er 2 Display- Port en 1 HDMI. Deze kunnen tegelijk gebruikt worden en ondersteunen (vanaf Core i3) De Shuttle Barebone SH170R6 draait op een breed scala aan Skylake-cpu's. 4K-monitoren op 60 Hz (DP) of 30 Hz (HDMI). De voeding heeft een capaciteit van 300 W. Je kunt hem vervangen door een exemplaar van 500 W als je bijvoorbeeld een krachtigere grafische kaart wilt inbouwen. De hele computer wordt gekoeld door een actief koelsysteem met heatpipes. De prijs van de Shuttle Barebone SH170R6 bedraagt 312 euro. Als accessoires zijn een wifimodule (WLN-C), RS-232-connector (H- RS232), 1 3.5" naar 2 2.5" frame (PHD3) en de genoemde 500 W voeding (PC63J) verkrijgbaar. (jmu) Raspberry Pi-killer? Op crowdfunding-site Kickstarter staat momenteel een project onder de naam 'UP'. De initiatiefnemers (Asus-dochter Aaeon en Emutex) willen een prototyping Zal de Up de Raspberry Pi ooit van zijn troon stoten? bordje maken in dezelfde creditcard-formfactor als de Raspberry Pi, maar dan met een 64-bit quadcore Atom Core x5-z8300 (SoC) met Intel Gen 8 HD gpukern en bijgewerkte hardware. Hiermee moet je op het bordje Windows 10, Android 5.0 en Linux kunnen draaien. De ontwerpers van de Up hebben expliciet de bedoeling om de Raspberry Pi 2 van zijn troon te stoten. Daarvoor heeft hij behalve de Atom-cpu minstens gelijkwaardige en ook betere hardware: 1GB DDR3L RAM en 16 GB emmc. Hij heeft ook 40 GPIO-pins met dezelfde lay-out als de Raspberry Pi 2. Er zijn 5 USB 2.0-poorten (waarvan een intern), een USB 3.0 OTGpoort voor het aansluiten van usb-randapparatuur, Gigabit Ethernet, een DSI-aansluiting voor een lcd-scherm, een MIPI- CSI voor een cameramodule, een HDMI-poort en een realtime klok. Verder beschikt de Up over beveiligingsfuncties voor professionele IoT-toepassingen, zoals Intel AES New Instructions en Intel Identity Protection Technology. Met op het moment van schrijven nog veertig dagen te gaan staat het project al op euro, gestreefd wordt naar euro. Je kunt je nog inschrijven voor een bedrag vanaf 199 euro voor een UP Early Adopter Kit, met 1 UP board, 1 wifi-stick, 1 voeding, 1 16 GB usb-stick plus EnOcean Kinetic Kit voor energy-harvesting. Voor 249 euro krijg je er in plaats van de EnOcean Kit een 7"-touchdisplay bij. Voor verzending naar Nederland komt er nog 15 euro bij. (jmu) Sitecom brengt HD Wi-Fi Home Cams uit Sitecom heeft twee bewakingscamera s met HD-kwaliteit (720p) geïntroduceerd. Volgens de fabrikant zijn ze zeer eenvoudig te installeren en te gebruiken. Bovendien hebben beide camera s een luidspreker en een microfoon, zodat je ook met de persoon in beeld kunt praten. De WLC-1000 Wi-Fi Home Cam Mini en de WLC-2000 Wi-Fi Home Cam Twist kun je op afstand bedienen met de gratis MyCam-app op je mobiele ios- of Android-apparaat. Je kunt hiervoor ook gebruikmaken van de MyCam-portal in een browser op een pc. Beide camera s hebben een automatische functie voor nachtzicht, realtime-meldingen en 2-weg audio, zodat je op afstand kunt zien wat er in je woning gebeurt. De Mini is extra compact en past ook in een klein hoekje. De Twist heeft een gemotoriseerde draaifunctie tot 300 graden. De camera s kunnen hun beeldmateriaal lokaal op een microsd-kaart opslaan, maar ook in de cloud (Google Drive). Ze worden geleverd met een 4GB-kaartje en ondersteunen microsd-kaarten tot 32 GB. De WLC-1000 Wi-Fi Home Cam Mini heeft een adviesprijs van 120 euro, de WLC-2000 Wi-Fi Home Cam Twist moet 160 euro kosten. (jmu) De Sitecom Wi-Fi Home Cam Mini en Wi-Fi Home Cam Twist leveren beeld met HD-kwaliteit en hebben een luidspreker en microfoon. 8 c t 2015, Nr. 12

9 Nieuws Hardware Zie pag 11, 13 en 147 Synology komt met DS416 en DS216play De nieuwe DiskStation DS416 en DS216play van Synology zijn bedoeld voor gebruik in huis of kleine zakelijke omgevingen. De eerste is een 4-bay-NAS met een hardwarematige encryptieengine, terwijl de 2-bay DS- 216play direct 4K-video (H.264- en H.265-4K UHD-video) kan transcoderen. Met een dualcore-cpu met 1,4 GHz, 1 GB RAM en twee netwerkpoorten moet de DS416 volgens Kleine pc-vervanger de fabrikant in een RAID5-configuratie onder Windows lees- en schrijfsnelheden halen tot respectievelijk 221 en 139 MB per seconde. Als de bestanden versleuteld moeten worden, dalen de snelheden tot 146 (lezen) en 65 (schrijven) MB per seconde. De DS216play is uitgerust met een 1,5 GHz dualcore-cpu en 1 GB RAM en moet volgens Synology gemiddelde lees- en schrijfsnelheden van respectievelijk 107 en 91 MB per seconde leveren bij RAID 1 onder Windows. Hierbij moet de DS216play slechts 15 watt in bedrijf en 6,8 watt in de slaapstand verbruiken. Synology DiskStation DS416 is een 4-bay NAS met hardwarematige encryptie. Beide apparaten werken met DiskStation Manager (DSM) 5.2. De adviesprijzen bedragen 465 euro voor de DS416 en 260 euro voor de DS216play. (jmu) Shuttle heeft met zijn nano-pc model NC01U een reeks van vier barebones geïntroduceerd van cm. Ze zijn gebaseerd op de laatste Intel Broadwell-processors. Je kunt kiezen uit een model met Celeron, Core i3, Core i5 of Core i7. Qua aansluitingen beschikt de NC01U over een mini-displayport, HDMI, Gigabit Ethernet, audio, USB 3.0, USB 2.0, De Shuttle nano-barebone NC01U komt in vier smaken: van Celeron tot Core i7. een seriële poort (RS-232) en een M.2-slot. Ze zijn standaard voorzien van een verwisselbare module voor wifi (802.11ac) en Bluetooth. In het kastje is ruimte voor een 2.5"-schijf (SSD of HDD). Met de twee USB 3.0-poorten aan de voorkant kun je ook je mobiele apparaten opladen. De NC01U kan uitgerust worden met maximaal 16 GB werkgeheugen (DDR3L SO-DIMM). De versies met een Intel Corecpu moeten 4K-video's ( ) vloeiend kunnen afspelen, op 60 Hz via de mini- DisplayPort of op 30 Hz via HDMI. Een bijzondere feature van deze passief gekoelde barebones is het externe PCI-Express-slot aan de onderkant. Hiermee kun je later speciale uitbreidingen aansluiten zoals een grafische kaart van AMD en Nvidia, een extra 2,5"-schijf, een netwerkaansluiting of extra usb- en seriële poorten. Meer details moeten door Shuttle nog bekend worden gemaakt. De adviesprijzen voor de NC01U's lopen uiteen van 170 tot 630 euro. (jmu) Multimedia-NAS van Asustor Asustor heeft een serie van twee NAS-systemen gelanceerd, de 2-bay AS3102T (max. capaciteit: 16 TB) en de 4-bay AS3104T (max. capaciteit: 32 TB). Ze hebben een opvallende behuizing met een frontje in ruitmotief en zijn gebaseerd op het Intel Braswell N3050 dualcore platform (Celeron N3050 1,6GHz-dualcore met automatische overclocking tot 2,16 GHz). De systemen ondersteunen AES-NI hardware-encryptie en kunnen volgens de fabrikant via de HDMI 1.4b-poort 4K-video vloeiend afspelen. Er zijn ook gratis multimediaapps beschikbaar die je kunt installeren via de App Central van Asustor. Een van deze apps is LooksGood, waarmee je video's van een Asustor-NAS via het internet kunt streamen en live tv kunt kijken. Looks- Good gebruikt ook de eigen 'Hyper-Transcoding'-techniek van Asustor. De apps Sounds- Good en Photo Gallery streamen muziek en foto's. De 2-bay AS3102T kost 280 euro, voor de 4-bay AS3104T moet je 390 euro neertellen. (jmu) De 2-bay AS3102T van Asustor heeft een opvallende frontje. Intel 386: dertig jaar oud en nog altijd modern Foto: Wikipedia Beter en sneller dan de 80286, de Intel vierde onlangs haar 30e verjaardag. Hij was beter en sneller dan de en vooral ook veel sneller dan de Intel iapx432 en de instructieset is ook nu nog actueel: de Intel Ruim dertig jaar geleden, op 17 oktober 1985, bracht Intel de processor op de markt. Deze 32- bit processor (in tegenstelling tot zijn 16-bit voorganger 80286) bleef softwarematig compatibel met al zijn voorgangers (vanaf 8086/88). De 386-instructieset is ook vandaag de dag nog niet verouderd en vormt nog steeds de basis van de moderne x86-architecturen. Deze is weliswaar ondertussen uitgebreid met MMX, SSE, AVX en vooral 64-bit ondersteuning waarbij de laatste uitbreiding niet van Intel, maar van AMD afkomt. Daarnaast zijn er dertig jaar na dato nog altijd genoeg programma's die alleen klassieke 386-code gebruiken, bijvoorbeeld Winword uit Office 15. Een nieuwe generatie ontwikkelaars stond aan de wieg van de 386, waaronder projectleider John H. Crawford en design-engineer Pat P. Gelsinger. Crawford is nu 62 jaar en heeft Intel in 2013 na 36 jaar trouwe dienst verlaten. Pat Gelsinger (54) was al in 2012 opgestapt, na 33 jaar voor Intel te hebben gewerkt. Hij is nu CEO van VMware. (jmu) c t 2015, Nr. 12 9

10 Nieuws Software Windows 10 weer als ISO Buildnummer van de Windows 10 Insider Preview is weer als ISO te downloaden. Op de website van Microsoft (zie link onderaan dit artikel) staan ISO-bestanden voor een schone installatie. Er zijn 23 verschillende talen beschikbaar, ieder als 32- en 64-bit versie. Sinds juli waren er geen ISO's meer te downloaden updates van de 105xx-serie waren alleen nog via Windows Update van een bestaande Windows 10 te krijgen. Sinds een paar dagen kun je ook activeren met een geldige licentiesleutel van Windows 7, 8 en 8.1. Het set-upprogramma herkent automatisch of er een Home- of een Pro-versie geïnstalleerd moet worden. In onze test werkte het prima met een licentiesleutel van Windows 7 Home Premium en een van Windows 8 Pro. Versie is een previewversie van de geplande herfstupdate voor Windows 10 die ergens in November klaar moet zijn. De 'TH2' genoemde versie (Threshold 2) heeft onder meer een nieuwe app voor Skype. De browser Edge toont nu een websitepreview als je met de muis over een tabblad heen gaat. De vensterbalken hebben een iets krachtigere kleurstelling als je tenminste accentkleuren hebt ingesteld. (nkr) Universeel fotoformaat FLIF is een poging van de Belgische ontwikkelaar Jon Sneyers van de Universiteit van Leuven om vanuit technieken uit de videocodering te komen tot een efficiëntere compressiemanier voor foto's en afbeeldingen. Het Free Lossless Image Format moet willekeurige soorten van afbeeldingen efficiënt verliesvrij comprimeren. Bovendien is het progressief: geschaalde of niet verliesvrije varianten ontstaan zonder verder te hoeven rekenen door het gedeeltelijk laden van de datastroom. Dat zou ideaal zijn voor het werken met flexibele lay-outs bij webdesign. In tegenstelling tot de traditionele beeldformaten als JPEG en PNG is het formaat niet beperkt tot bepaalde typen afbeeldingen. Volgens de ontwikkelaar moet het formaat zowel bij diagrammen en grafieken met weinig kleuren en vlakken als bij foto's met kleine kleurverschillen tot betere compressie leiden dan de gespecialiseerde formaten gemiddeld een verbetering van 30 procent ten opzichte van PNG en 13 procent ten opzichte van WebP. Dat wordt mogelijk door een door Sneyers ontwikkelde variant van CABAC (Context-Adaptive Binary Arithmetic Coding), het rekenkundige codeerprocedé dat bij MPEG-4 (H.264) wordt gebruikt. Zijn methode MANIAC (Meta-Adaptive Near-zero Integer Arithmetic Coding) gebruikt geen vaste code tabellen, maar past die tijdens het coderen aan het karakter van de afbeelding aan met behulp van beslissingsbomen. Momenteel bestaat er alleen nog een prototype, dat onder de GPLv3-licentie gratis de downloaden is. (nkr) LastPass is verkocht De browser Edge laat bij Windows 10 Build een preview van de tabbladen zien. Parallels Desktop 11 Elk jaar met de release van een nieuwe OS X verschijnt er ook een nieuwe versie van Parallels Desktop, de software om Windows op je Mac te draaien. Dit jaar is het echter een bijzonder grote release omdat Parallels ook complete ondersteuning biedt voor Windows 10. Het mooiste aan Parallels Desktop 11 is echter niet dat het mogelijk is om Windows (en Linux, ChromeOS en zelfs OS X) in een virtuele machine op je Mac te gebruiken, maar dat de Mac- en Windows-omgevingen zo nauw met elkaar verweven worden dat je niet meer door hebt waar een functie eigenlijk vandaan komt. Dat geldt bijvoorbeeld voor Cortana, de persoonlijke assistente van Windows 10. Via spraakbesturing kun je informatie op het web zoeken, berichten sturen en veel andere dingen. Net als Siri dus, maar dan op je computer. Cortana werkt met Parallels niet alleen in een virtuele machine onder OS X, maar zelfs verborgen op de achtergrond terwijl je in een Macprogramma bezig bent. Ben je bijvoorbeeld een tekst aan het typen in Pages, dan hoef je maar Hey Cortana, zoek op internet naar kattenplaatjes te roepen en doet ze dat voor je. Althans, als je Engels met Cortana praat, want Nederlands wordt nog niet ondersteund. Een andere leuke functie is dat je bij Windows de Snelle weergave van OS X voortaan kunt gebruiken door op de spatiebalk te drukken. Kortom, Parallels blijft de beste optie als je Windows op je Mac wilt draaien. (nkr) LogMein heeft de populaire wachtwoordkluis LastPass gekocht. Gebruikers zijn daar niet zo blij mee omdat niet duidelijk is of de dienst gratis blijft. Met LastPass kun je de wachtwoorden voor websites lokaal versleutelen en opslaan en via de server van de aanbieder synchroniseren met al je apparaten. Dat werkt met behulp van een browserplug-in of een mobiele app. Alleen voor onbeperkte mobiele toegang of een multifactor-authenticatie moet je een abonnement hebben. LastPass is in het verleden slachtoffer geweest van hackeraanvallen en security-lekken, maar veel gebruikers vinden het een handige dienst. LogMeIn is daarentegen een stuk minder populair. LogMeIn is eerder al eens gestopt met de gratis remote-desktop-tools en de functies van de gratis VPN-dienst Hamachi na een vergelijkbare overname. Men is bang dat nu hetzelfde gaat gebeuren. Een wachtwoordkluis als LastPass moet het voor een heel groot deel hebben van het vertrouwen van de gebruikers. LogMeIn haastte zich dan ook te melden dat het ontwikkelteam van LastPass intact blijft en er geen plannen zijn het verdienmodel te veranderen. (nkr) De populaire wachtwoordkluis LastPass is nu in handen van LogMeIn. Daar is niet iedereen even blij mee. 10 c t 2015, Nr. 12

11 Connecting the Intelligent World from Devices to the Cloud IoT Gateway Solutions Compact Embedded Server Appliance Network, Security Appliances High Performance / IPC Solution E100-8Q SYS-5028A-TN4 SYS-5018A-FTN4 S (Front I/O) SYS-6018R-TD (Rear I/O) Cold Storage 4U Top-Loading 60-Bay Server and 90-Bay Dual Expander JBODs Front and Rear Views SYS-5018A-AR12L AR12L SC946ED (shown) SC846S Standard Form Factor and High Performance Motherboards Optimized Short-Depth Industrial Rackmount Platforms Energy Efficient Titanum - Gold Level Power Supplies Fully Optimized SuperServers Ready to Deploy Solutions Remote Management by IPMI or Intel AMT Worldwide Service with Extended Product Life Cycle Support Low Power Intel Avoton, Rangeley, Quark, Core i7/i5/i3 and High Performance Intel Xeon Processors Optimized for Embedded Applications Contact us at Intel, the Intel logo, Xeon, and Xeon Inside are trademarks or registered trademarks of Intel Corporation in the U.S. and/or other countries. All other brands and names are the property of their respective owners. SMBE Belgium TWP Computer NCS International Server Storage Solution sales@smbe.be info@twp.nl info@ncs.nl sales@s3s.be

12 Nieuws Mobiel Microsoft brengt eerste Windows 10-smartphones uit Lange tijd had Microsoft geen smartphone in het portfolio, maar heeft daar nu verandering in gebracht met de introductie van de Lumia 950 en Lumia 950 XL. Daarmee heeft het concern de achterstand op ios en Android hardwaretechnisch ingehaald. De nieuwe telefoons voldoen met hun schermdiagonaal van 5,2 en 5,7 inch helemaal aan de huidige phablettrend. Beide apparaten hebben pixels (QHD). De processors zijn afkomstig van Qualcomm: in de Lumia 950 zit een hexacore Snapdragon 808, die in andere apparaten een efficiënt warmtebeheer bleek te hebben. In de Lumia 950 XL zit een octacore Snapdragon 810, momenteel een van de snelste mobiele cpu's. Heatpipes met vloeistof zorgen voor voldoende koeling. Beide Lumia's hebben 3 GB werkgeheugen. De interne flashopslag is 32 GB groot en kan met behulp van microsd met maximaal 200 GB uitgebreid worden. De accu's met 3000 respectievelijk 3340 mah zijn vervangbaar en kunnen draadloos worden opgeladen waarschijnlijk volgens de Qistandaard. Verder laden de apparaten op via een USB C-stekker. Na 30 minuten moeten de accu's 50 procent vol zijn. De camera aan de achterkant heeft 20 megapixel en ondersteunt Pureview: hij kan de resolutie dus verlagen en meerdere pixels samenvoegen. Dat zorgt voor meer lichtgevoeligheid en verlaagt de ruis. De flitser van de 950 werkt met drie leds in verschillende kleuren, die afhankelijk van de lichtomstandigheden met verschillende intensiteiten en combinaties branden. Op die manier krijgen geflitste foto's ook natuurlijke kleuren. Lumia 550 Microsoft heeft ook de goedkope Lumia 550 aangekondigd. Deze 5"-smartphone moet de huidige instapmodellen Lumia 640 en 640 XL vervangen en zowel in ontwikkelingslanden, de VS als Europa uitkomen. De uitvoering is conform het instapsegment: een quadcore Qualcomm Snapdragon 210, 1 GB RAM, 8 GB flashopslag en een 5-megapixelcamera. Het 4,7"-display heeft een resolutie van pixels. De 4G-module haalt maximaal 150 Mbit/s. Als accessoire komt Microsoft met het compacte dockingstation Display Dock. Daarmee kun je elke hier genoemde smartphone gebruiken als alternatief voor je pc. Via de USB C-aansluiting van de telefoon wordt het dockingstation verbonden. Verder heeft het apparaatje twee monitoraansluitingen (HDMI en DisplayPort) en drie usb-poorten voor een muis, toetsenbord en overige randapparatuur. Alle drie de smartphones zijn vanaf begin december verkrijgbaar en nu te preorderen. De Lumia 950 XL kost 700 euro. Koop je het toestel voor eind januari, dan krijg je de Display Dock (ter waarde van 100 euro) er gratis bij. Voor de Lumia 950 betaal je 600 euro, de Lumia 550 heb je voor 130 euro. (mvdm) Met een resolutie van pixels liggen de AMOLEDschermen van de Lumia 950 en 950 XL op het niveau van de Android-topmodellen. LG Watch Urbane 2nd Edition ondersteunt 4G LG maakt de tweede versie van zijn smartwatch Urbane minder afhankelijk van de smartphone: de LG Watch Urbane 2nd Edition heeft een eigen SIM die 4G ondersteunt. Het is nog onbekend of het horloge met Android Wear een slot heeft voor een simkaart of dat de kaart standaard geinstalleerd is. Het moet in elk geval mogelijk zijn om met de smartwatch te telefoneren zonder dat je een telefoon in de directe nabijheid hoeft te hebben. Het horloge werkt samen met Android-apparaten en iphones. Naast de mobiele verbinding heeft de tweede Urbanesmartwatch nog meer nieuwe functies: het ronde OLED-display is niet alleen twee millimeter groter dan van de voorganger (0,38 in plaats van 0,30 inch), maar met name scherper: de resolutie is uitgebreid van naar pixels. Ook het werkgeheugen is door LG vergroot van 512 naar 768 MB. De flashopslag blijft met 4 GB gelijk, evenals de processor: in beide horloges zit een Qualcomm Snapdragon 400 op 1,2 GHz. De accucapaciteit is verhoogd van 410 naar 570 mah. Dat is wellicht de reden dat de 2nd Edition ook wat dikker is: LG noemt in de specificaties 14,2 millimeter, eerst was dat nog 10,9 millimeter. Wanneer het nieuwe horloge verkrijgbaar is, is nog niet bekend. Hetzelfde geldt voor de prijs. (mvdm) De LG Watch Urbane 2nd Edition is drie millimeter dikker dan zijn voorganger. 12 c t 2015, Nr. 12

13 4 NVMe, 4 GPU / Xeon Phi TM Titanium Power w/ Cold Redundancy SYS-6028U-TNR(4T/T)+ (Ultra) Expander, 4 NVMe, 4 GPU / Xeon Phi TM Titanium Power w/cold Redundancy SYS-2028U-E1CNR(4T/T)+ (Ultra) 10 NVMe, 2x 10G Base-T Titanium Power w/ Cold Redundancy SYS-1028U-TN10RT+ (Ultra) 2 NVMe, 4 PCI-E 3.0sl slots Highest Performance/Watt SYS-1028U-TNR(4T/T)+ (Ultra) 3 PCI-E 3.0 slots, 3.5 HDDs/ HDDs/SSDs 2x 10G SFP+ 4 NVMe Ports in 2U SYS-6018R-TDW SYS-6018R-TDTP(R) SYS-6028R-TDWNR Short-Depth SYS-6018R-MD(R) 8x x 2.5 HDDs/ SSDs in 1U SYS-6018R-TD8 Performance Hot-Swappable NVMe (up to 10 NVMe drives in 1U) and SAS 3.0 (12Gbps) support Up to 36 cores per system and maximum 160W TDP support with dual Intel Xeon Processor E v3 product family 1.5TB DDR MHz memory in 24 DIMM slots Flexibility Versatile integrated networking options for 4x 40G, 10GBASE-T, 10G SFP+, 1GbE and future expansion Support for up to 4 of the latest GPU and Xeon Phi cards Expander for up to 24 SAS3 drives SAS3 / SATA3 / NVMe drive support Titanium Level 96%+ power supplies with Cold Redundancy available Optimized system cooling design for Green Computing Scalability 8 / 4 PCI-E 3.0 slots in 2U / 1U 24 / 12 hot-swap 2.5 / 3.5 drives in 2U 10 / 4 hot-swap 2.5 / 3.5 drives in 1U Serviceability and Security Integrated IPMI 2.0 with support for Supermicro Server Manager (SSM) TPM Platform Security supported with optional SMBE Belgium TWP Computer NCS International Server Storage Solution www. w. s3s.be sales@smbe.be info@twp.nl info@ncs.nl sales Contact us at Intel, the Intel logo, Xeon, and Xeon Inside are trademarks or registered trademarks of Intel Corporation in the U.S. and/or other countries. All other brands and names are the property of their respective owners.

14 Nieuws Linux Torvalds wil verantwoordelijkheid meer verdelen Linus Torvalds wil niet langer dat individuele ontwikkelaars werken aan grote onderdelen van de Linux-kernel. In plaats daarvan wil hij graag dat kleine teams zich bezighouden met de verdere ontwikkeling en het onderhouden van een subsysteem. De werklast, verantwoordelijkheid en controle worden zo verdeeld over meerdere personen, verklaarde Torvalds tijdens LinuxCon Europe. Dat moet ontwikkelaars ertoe aanzetten om zich voor de langere termijn te binden aan de verdere ontwikkeling van de kernel in plaats van een paar aanpassingen bij te sturen en daarna weer uit beeld te verdwijnen. LinuxCon Europe 2015 werd begin oktober gehouden in Dublin en trok tegen de 1500 bezoekers. Het evenement behoort tot de belangrijkste conferenties Linus Torvalds (links) zou graag zien dat teams zich om delen van de kernel gaan bekommeren in plaats van afzonderlijke personen. rond Linux en opensource in Europa. Volgend jaar wordt het evenement in Berlijn gehouden. Daarnaast zullen er ook nog andere conferenties plaatsvinden zoals het KVM Forum en Embedded Linux Conference Europe (ELCE). (avs) OpenBSD 5.8: twintig jaar OpenBSD Snappy Ubuntu ondersteunt de Raspberry Pi 2 Exact twintig jaar nadat OpenBSD het levenslicht zag is OpenBSD 5.8 uitgebracht. Het open multiplatform-besturingssysteem is afgeleid van de Berkeley Software Distribution (BSD) en staat vooral bekend om zijn veiligheid, de nadruk op opensource, correcte code en goede documentatie. Ook worden er geen features ingestopt omdat het 'kan', maar alleen als ze nuttig zijn. OpenBSD bevat een set veiligheidsfuncties die in andere besturingssystemen niet aanwezig zijn of slechts optioneel. De afgelopen twintig jaar zijn er slechts twee te misbruiken veiligheidsgaten ontdekt in de standaardinstallatie. De broncode wordt door middel van audits continu gecontroleerd op veiligheidslekken. De allereerste release was op 1 oktober 1996, maar op 18 oktober 1995 werd de OpenBSD cvs-repository aangemaakt door de Zuid-Afrikaan Theo de Raadt en dat was de aanzet voor het uiteindelijke besturingssysteem. Er zijn ports voor allerlei verschillende hardwareplatformen beschikbaar, waaronder voor Sun SPARC, PA-RISC en VAX. In versie 5.8 zijn een aantal interessante zaken gewijzigd. Tools van derden zijn vervangen door eigen alternatieven: sudo is bijvoorbeeld verwijderd en vervangen door het eigen doas, dat simpeler is in het gebruik. Er zijn nieuwe drivers, onder andere voor Realtek-hardware. De GPT-support bij het installeren is verbeterd en de ntpd-support staat nu standaard aan. De eigen OpenBSD-Hypervisor is nog niet in deze versie ingebouwd, die zal naar verwachting in de volgende release in mei 2016 pas aanwezig zijn. Het framework Tame geeft ontwikkelaars de mogelijkheid om aan het systeem door te geven welke rechten hun applicatie na verloop van tijd niet meer nodig heeft. Dat is vergelijkbaar met 'privilege dropping' in Linux. Een voorbeeld: mailservers hebben alleen bij het opstarten rechten nodig om een bepaalde poort te reserveren. Daarna kan de server met minder rechten draaien. Als een programma door een fout of exploit probeert daar iets aan te veranderen, herkent de kernel dat dankzij Tame en wordt het proces afgesloten. (avs) In de nieuwe versie (15.04) van Snappy Ubuntu voor de Raspberry Pi 2 zit nu ook ondersteuning voor de speciale hardware van de Raspberry Pi 2 ingebouwd. Versie van het afgeslankte Ubuntu-systeem voor the Internet of Things heeft van Canonical kernel 4.2 meegekregen. Die kernel biedt ondersteuning voor de I2C-interface, de SPI-bus en toegang tot de GPIOpinnen van de Pi 2. Microsoft stapt over op OpenSSH Linux gaat voor realtime Een ander nieuwigheidje in Snappy Ubuntu is de ondersteuning van Device Tree Overlays. Device Trees zijn een gebruikelijke methode op ARM-gebied om hardware te beschrijven. In de pc-wereld wordt dat gedaan door de ACPItabellen. Device Tree Overlays beschrijven optionele hardware en uitbreidingshardware. Meer informatie over Device Trees en Overlays kun je lezen in de documentatie van de Raspberry Pi. (avs) Afgelopen zomer meldde Microsoft plots dat het OpenSSH wil gaan gebruiken voor Windows en dat ze werken aan het OpenSSHfor-Windows-project. Het gaat niet alleen om het gebruiken van SSH binnen Windows, maar ook het actief ondersteunen en bijdragen aan de OpenSSH-community. Tot nu toe was OpenSSH alleen te gebruiken op Linux- en Unixgebaseerde systemen. Microsoft bouwt de ondersteuning voor OpenSSH in de PowerShell in en werkt daarbij samen met ontwikkelaar NoMachine, die al eerder heeft gewerkt aan pogingen om OpenSSH binnen Windows mogelijk te maken. De volgende stap is om versleutel-api's in te bouwen en gebruiken als vervanger voor OpenSSL en LibreSSL. Goed nieuws, onder meer omdat LibreSSL medio oktober kampte met een geheugenlek en bufferoverflow-kwetsbaarheid. De broncode van Microsoft staat op GitHub (zie de link). (avs) De release van OpenBSD 5.8 viel samen met het twintigjarig jubileum. Een nieuw project van de Linux Foundation wil de kernel uitbreiden om standaard aan sterke realtime-requirements te kunnen voldoen. De non-profit-organisatie heeft daarvoor Thomas Gleixner aangetrokken om de al langer in de RT-development-branch gepromote realtime-uitbreidingen in de officiële Linux-kernel te integreren. Speciaal geconfigureerde kernels kunnen er door die uitbreidingen beter voor zorgen dat ze bepaalde taken in een vastgesteld tijdsbestek kunnen afhandelen. Dat is bijvoorbeeld belangrijk bij industrietoepassingen, robots en de computergestuurde handel in waardepapieren. Daarbij gaat het om een gegarandeerde afwikkelingstijd die op een aantal milliseconden ligt. Gleixner is een van de hoofdontwikkelaars van de RT-branch. Hij heeft al veel verbeteringen doorgevoerd in de officiële kernel. De laatste tijd waren die verbeteringen wat blijven liggen omdat de overgebleven veranderingen nogal complex waren. (avs) 14 c t 2015, Nr. 12

15

16 Nieuws Apple Achim Barczok Dun en snel ipad mini 4: meer performance, betere camera Bij de ipad mini 4 heeft Apple de juiste details bijgeschaafd. De 8"-tablet zet een grote stap voorwaarts met upgrades bij de camera, performance en software ook al lijken de vernieuwingen in eerste instantie mager. De ipad mini 4 ziet er op het eerste gezicht hetzelfde uit als zijn voorganger. Zodra je hem in de hand neemt, merk je echter een verschil: de tablet is maar 300 gram zwaar en 6 mm dun, merkbaar lichter en dunner dan de ipad mini 3. Daardoor is hij handzamer en voelt hij compact aan. De hoezen voor de oude ipad passen daardoor wel niet meer. De 4:3-verhouding is bij kleine tablets inmiddels populairder geworden en niet meer zo ongebruikelijk, al krijg je bij films dan wel zwarte balken te zien. Ook op andere punten heeft Apple kleine dingen verbeterd, maar wel precies de juiste. Net als bij de grote ipad haalt de ipad mini 4 nu de srgb-kleurruimte inmiddels is dat eigenlijk ook standaard bij mobiele apparaten. Je merkt meteen dat de kleuren meer verzadigd zijn. Alleen de panels van Sony- en AMOLED-tablets hebben krachtiger kleuren. De resolutie blijft met 326 dpi gelijk, maar het display wordt feller verlicht, heeft een hoger contrast en is beter te lezen in zonlicht. Daarmee heeft hij de grote ipads en de meeste high-end tablets met Android weer ingehaald. Apple heeft ook de processor een upgrade gegeven. Er zit nu een dualcore A8 op 1,5 GHz in, die ongeveer 25 procent beter presteert dan de vorige versie. Bij de graphics haalt hij afhankelijk van de benchmark zelfs een twee keer zo hoge framerate. Met de betrouwbare vingerafdruksensor kun je de tablet iets sneller ontgrendelen. Betere camera en multitasking De camera aan de achterkant heeft 8 megapixels en maakt duidelijk betere foto's dan de mini 3, al is dat eerlijk gezegd ook niet zo moeilijk. De mini 4 kan nog steeds niet meekomen met een fatsoenlijke smartphone camera. De foto's zijn wel kleurgetrouw en scherp, maar vooral bij slechte lichtomstandigheden vertonen ze veel ruis. Er is geen flitser. Net als bij de andere ipads zijn er twee modellen: de wifivariant ondersteunt brutosnelheden tot 866 Mbit/s (11ac, twee antennes, dualband) en de 4G-versie werkt ook met mobiele netwerken met maximaal 150 Mbit/s down. De accuduur is niet verbeterd, maar is met tien uur internetten via wifi en 8,5 uur video kijken in orde. Een van de ios 9-features is momenteel exclusief beschikbaar voor de ipad mini 4 en de ipad Air 2: gebruikers kunnen twee apps parallel gebruiken. In de beperkte multitasking-modus kunnen twee apps zowel in portret- als in landschapsmodus het scherm delen en dan beide actief blijven. Dat is handig als je tegelijkertijd wilt internetten en mailen. Er zijn echter nog maar weinig compatibele apps. Ontwikkelaars moeten hun software eerst aanpassen voor die functie. Conclusie De ipad mini 4 kost minstens 400 euro (wifi, 16 GB), maar zonder microsd-slot is de opslagruimte van de goedkoopste variant zelfs bij zuinige gebruikers snel vol. Vanaf 500 euro (wifi, 64 GB) krijg je een chic en goed uitgerust apparaat met een topperformance in de minitabletklasse. Als je niet per se een Apple-apparaat wilt, zijn er vergelijkbare Android-tablets voor minder geld zoals de Samsung Galaxy Tab S2 8.0 en de Sony Xperia Z3 Tablet Compact. (hhe) Apple ipad mini 4 Minitablet met 8"-display Besturingssysteem / interface ios Processor / kernen / snelheid Apple A8 / 2 / 1,5 GHz Graphics PowerVR GX6450 RAM / flashopslag 2 GB / 16, 64 of 128 GB Verwisselbare opslag Wifi / dualband / alle 5GHzbanden v / v a/b/g/n-300/ac-866 / Bluetooth / NFC / GPS 4.2 / / alleen 4G-versie Vingerafdruksensor / gyrosensor voor VR-brillen v / v Mobiele dataverbinding 1 4G-versie: 4G (150 Mbit/s down, 50 Mbit/s up), HSPA (42,2 Mbit/s down, 5,7 Mbit/s up) Accucapaciteit / verwisselbaar/ 19,3 Wh / / draadloos oplaadbaar Afmetingen (h x b x d) 20 cm 13,5 cm 0,61 cm Gewicht 299 g Displaymetingen Techniek / grootte (diagonaal) lcd (IPS) / 12 cm 16 cm (7,9 inch) Resolutie / beeldverhouding pixels (326 dpi) / 4:3 Helderheidsbereik / cd/m 2 / 92 % verlichting Contrast / kleurruimte 1123:1 / srgb Kijkhoekafhankelijkheid: De cirkeldiagrammen geven de kijkhoekafhankelijkheid van het contrast weer. Blauwe tinten staan voor laag contrast, roodachtige voor hoog. De cirkels geven de kijkhoek per 20 graden weer. In het ideale geval is de hele cirkel roze. Kijkhoekafhankelijk contrast: cirkels in 20 afstand Camera, accuduur, benchmarks Cameraresolutie foto's / (8 megapixel) / video Auto- / touchfocus / flitsleds v / v / (aantal) Zelfontspanner / HDR / v / v / v / v panorama / timelapse Frontcameraresolutie foto's / / video Accuduur games / video's / wifi 4,5 h / 8,5 h / 10 h bij normale helderheid 2 GFX Bench Metal 3.0 onscreen / 16 fps / 22,5 fps 1080p offscreen 3DMark Ice Storm Unlimited punten Geekbench singlecore / 1712 / 3111 punten multicore Beoordeling Bediening / performance ++ / ++ Uitrusting software / hardware + / + Display ++ Accuduur + Camera foto's / video's ± / + Varianten, prijzen en garantie Varianten zilver, goud, grijs Garantie 1 jaar Prijzen 400 (16 GB), 500 (64 GB), 600 (128 GB) 4G-versie: 520 (16 GB), 620 (64 GB) / 720 (128 GB) 1 opgave fabrikant 2 normale helderheid: 200 cd/m 2, film 720p, game: Asphalt 8, internetten: elke 30 seconden een standaard site oproepen ++ zeer goed + goed ± voldoende - slecht -- zeer slecht v aanwezig niet aanwezig 16 c t 2015, Nr. 12

17 Linux Slechts 9,95 BEGINNEN EN OVERSTAPPEN Dé gids voor de beginnende Linuxgebruiker. Deze gids staat boordevol tips & trucs voor het gebruik van Linux! Ontdek de vele voordelen van Linux Tips bij het kiezen van de juiste Linuxdistributie Een helpende hand voor een overstap van Windows naar Linux De volledige versie van Linux-distributie Ubuntu bijgesloten (32- en 64-bit)!

18 Nieuws Android 6.0 Marshmallow Achim Barczok, Stefan Porteck Veel zuiniger, stukken slimmer Android 6.0 Marshmallow met nieuwe assistent, een rechtensysteem en een zuinige modus De eerste smartphones en tablets krijgen de nieuwe Android-versie M. Het meest is uitgekeken naar de nieuwe assistent Now en de app-controle beide werken echter nog niet helemaal goed. Sinds oktober is de definitieve versie van Android 6.0 Marshmallow beschikbaar. Afgezien van veel kleine verbeteringen heeft Google werk gemaakt van drie grote onderdelen: de digitale assistent, de mogelijkheden voor energiebesparing en de beveiliging. Assistent Now is uitgebreid met Now on Tap. Daarbij wordt onderin het scherm informatie getoond over een website of bericht. De functie wordt actief als je een seconde op de Homeknop drukt. Het duurt ongeveer een tot drie seconden tot Google de huidige schermcontent heeft geanalyseerd en informatie weergeeft. Als een vriend bijvoorbeeld in Whatsapp voorstelt om 's avonds naar de film te gaan, toont Now het avondprogramma van de bioscoop en een routebeschrijving. Bij de naam van een voetbalclub of een bekend persoon in een app of de browser verschijnt een beschrijving. Daarnaast moet Now on Tap foto's kunnen analyseren. Maar ook bij foto's van beroemde plekken kregen we geen resultaten. Bij het activeren van Now on Tap kunnen apps doelgericht sleutelwoorden als de naam van het album bij een muzieknummer doorgeven. Ontwikkelaars kunnen de content van apps ook als 'Secure' markeren en daarmee voorkomen dat de content geanalyseerd wordt. Met wachtwoordvelden wordt geen rekening gehouden, wel met formulieren. Voorlopig is Now on Tap alleen beschikbaar als je de systeemtaal op Engels instelt. Je mag er echter van uitgaan dat vroeg of laat ook een Nederlandse Now on Tap uitkomt. De database is er in elk geval al: ook de Engelse versie vindt lokale horecagelegenheden en bezienswaardigheden. Met Googleaccounts die via 'Apps for Work' werken, werkt Now on Tap niet. Om het accuverbruik omlaag te brengen, is er een sluimerfunctie. Hiermee wordt de hardware in een diepe slaap gebracht waarmee het apparaat minder vaak voor achtergrondtaken actief wordt. Android gebruikt de positiesensor om de functie in te schakelen. Op meerdere apparaten merkten we dat de stand-bywaarden duidelijk verbeterden. Omdat je met name profiteert van de nieuwe sluimerfunctie als een apparaat stil ligt, was het verbruik vooral 's nachts duidelijk lager. Overdag merk je het eerder bij tablets die meestal op tafel liggen en vergeleken met een smartphone niet zo vaak aan staan of op weg worden meegenomen. Android 6.0 moet na enige tijd automatisch apps herkennen die maar zelden actief gebruikt worden. Het systeem verbreekt de netwerkverbinding bij die apps en beperkt de achtergrondactiviteit als de gebruiker ze niet actief opstart. We konden echter bij geen enkele app een duidelijke gedragsverandering constateren ook niet na meerdere dagen. Pushberichten kwamen bij alle apps nog steeds realtime binnen en ook browsertabbladen en bladwijzers bleven gesynchroniseerd. Betere controle Tot Android geven apps bij het installeren aan welke rechten ze willen en kun je ze simpelweg alleen accepteren. Android 6 werkt met 'runtime permissions', waarbij de afzonderlijke rechten pas mogen worden opgevraagd als ze echt nodig zijn. Je kunt de toegang permanent toestaan of eenmalig afwijzen. Bij dat laatste krijg je de vraag een volgende keer nog eens gesteld; daarna wordt het definitieve 'Nee' geaccepteerd. Bij 'Instellingen / Apps' kun je de rechten voor elke applicatie alsnog naderhand intrekken of toestaan. Je kunt de toegang blokkeren tot het intern geheugen, de agenda, de contactpersonen, de camera, de microfoon, de telefoon, de smsfunctie, de locatie en sensors als de gyroscoop. Er zijn ook uitzonderingen: veel functies als het internet of informatie over het netwerk mogen ontwikkelaars ongevraagd gebruiken. Ontwikkelaars hebben sinds mei de tijd om apps aan het nieuwe machtigingssysteem aan te passen. Bij redactiesluiting waren dat er nog maar weinig, waardoor die apps alle machtigingen nog als vanouds opeisen. Desondanks kun je ook daar de afzonderlijke rechten van intrekken. Android waarschuwt dan wel dat de app mogelijk niet goed werkt. Het blokkeren van de contactpersonen of de camera doet de meeste apps weinig, alleen functies als foto's posten en contacten synchroniseren doen het dan niet. De overgang naar het nieuwe systeem zorgt soms voor vreemde situaties: een app die nog niet voor Android M geoptimaliseerd was, kreeg toegang tot de map met foto's hoewel we toegang tot de lokale opslagruimte ontzegd hadden. Android M wil meer aan beveiliging doen niet in de laatste plaats door de Stagefright-bug die werd veroorzaakt door de slechte updatelevering van Android überhaupt. Google wil nu maandelijks updates uitbrengen die onafhankelijk van de systeemversie geleverd kunnen worden. De smartphones Nexus 5 en 6 en de tablets Nexus 7 (2013) en 9 ondersteunen Android M. Gebruikers kunnen de nieuwe images direct bij Google downloaden. Daarnaast verspreidt Google al 'Over-The-Air'-updates. Die updates worden in fases verdeeld, waardoor veel gebruikers van een Nexus nog even een paar weken geduld moeten hebben. Handmatig installeren heeft nadelen: je moet de bootloader ontgrendelen, het besturingssysteem volledig resetten en daarmee ook alle gebruikersgegevens wissen. Bij [1] vind je een handleiding voor de Nexus-apparaten en meteen ook de images. De Nexus 4 en verder de eerste Nexus 7 uit 2012 en de Nexus 10 worden niet geüpdatet. Als je een van die apparaten hebt, mag je hopen dat er ooit een custom-rom voor uitkomt op basis van Android 6.0. Andere fabrikanten als Sony, LG en Samsung hebben ook al laten weten welke apparaten ze willen bijwerken. Een overzicht staat bij de link hieronder. Omdat deze fabrikanten de software meestal optisch aanpassen en functies toevoegen, komen nieuwe Android-versies vaak pas weken of zelfs maanden later uit. (mvdm) Bij Android M moeten apps machtigingen afzonderlijk opvragen. Je kunt de meeste handmatig op elk moment ook weer intrekken. 18 c t 2015, Nr. 12

19 PROEFABONNEMENT Maak kennis met 3 nummers voor slechts 15,- stopt automatisch Bestel nu op

20 Nieuws Microsoft Surface Alexander Spier Vol offensief Nieuwe Windows-hardware van Microsoft: Surface Book en Surface Pro 4 Microsoft presenteert zijn eerste notebook: de Surface Book is een snel hybride apparaat met afneembaar 13,5"-tablet, peninvoer en een bijzonder scharnier. Ook de Windows-tablet is vernieuwd: de Surface Pro 4 met Intels Skylake-cpu's wordt sneller, scherper en ook dunner dan de voorganger. Na de grondige renovatie van de Surface serie vorig jaar breidt Microsoft zijn hardware nu uit met een hybride laptop: naast de Surface met 10,8" display en de Surface Pro met een scherm van 12,3 inch is er nu ook de Surface Book met 13,5" display. Je kunt het scherm van de Book van het toetsenbord halen, zodat je hem als tablet kunt gebruiken. Het tabletgedeelte past ook andersom op het toetsenbord; het dock dient dan als flexibele voet. Het display heeft een resolutie van pixels (267 dpi) en daarmee een beeldverhouding van 3:2 net als bij de kleinere Surfaces. Daarmee is het oplossend vermogen veel hoger dan bij Apples MacBook Pro. Microsoft benadrukte dat tijdens de presentatie maar al te graag. Als cpu is gekozen voor Intels huidige Core i generatie Skylake. Het instapmodel voor 1500 dollar heeft een Core i5 en 8 GB werkgeheugen. Bij de duurdere configuraties vanaf 1900 dollar wordt de langzame Intel gpu bijgestaan door eentje van Nvidia deze zit overigens niet in het tabletdeel maar in het toetsenbord. Windows moet er melding van maken of de extra chip wel of niet wordt gebruikt en of de tablet via een knop op de behuizing zonder enig risico kan worden verwijderd. Als massaopslag dient een SSD met 128, 256 of 512 GB, een variant met 1 TB moet volgen. Het gewicht voor het tabletgedeelte bedraagt volgens Microsoft slechts zo'n 726 gram, met het toetsenbord neemt het totale gewicht toe tot 1,5 kilo. Solo is de tablet nog geen 8 millimeter dik, met toetsenbord wordt het vanwege de wigvorm 13 tot 23 millimeter. Het toetsenbord is verlicht; een glazen trackpad moet voor precieze invoer zorgen. Een stylus voor tekenen en schrijven, zoals we die al kennen van de Surface Pro, wordt meegeleverd en wordt magnetisch aan de magnesiumbehuizing geplakt. Microsoft wil met name mensen overtuigen die eventueel interesse hebben in Apples MacBook Pro. Zo zijn niet alleen de vormgeving en uitrusting even fraai, maar ligt ook de instapprijs even hoog. Amerikanen konden de Surface Book al in oktober reserveren, eind oktober werden ze uitgeleverd. Of het apparaat naar Nederland komt en voor welke prijs is nog niet bekend. Surface Pro 4 De nieuwe Surface Pro 4 heeft een iets groter scherm dan zijn voorganger; verder een hogere resolutie en nieuwe processors van Intel. Daarnaast reageert de tablet volgens Microsoft sneller op pen en touchinvoer en zijn de accessoires verbeterd. Het display heeft nu een diagonaal van 12,3 inch. De afmetingen van de tablet blijven vanwege de kleinere randen even compact als bij de voorganger met 12" display. De resolutie is met pixels (267 dpi) duidelijk toegenomen en ligt nu op het niveau van andere high end tablets. Het glas van het display is nog slechts 0,4 millimeter De Surface Book is Microsofts eerste laptop. Het scherm van het hybride apparaat kan echter ook los als tablet fungeren. dun, waardoor je met de stylus fijner moet kunnen schrijven. De processor komt uit Intels zesde Core generatie Skylake. In het goedkoopste model zit een zuinige maar langzame Core m3; in de duurdere modellen zit een Core i5 of i7. Het werkgeheugen ligt tussen 4 en 16 GB, de SSD's zijn 128 tot 1024 GB groot. De nieuwe pen kan nu 1024 drukniveaus onderscheiden en heeft nu ook een gumfunctie. Net als bij de Surface Book plakt de stylus magnetisch aan de behuizing. Bovendien zijn voor de pen verschillende punten te koop die je kunt verwisselen. Het toetsenbord heeft een groter touchpad en een vingerafdruksensor. Ook moet je er fijner mee kunnen typen. Het nieuwe docking station heeft vier USB 3.0 poorten, twee DisplayPort uitgangen en een netwerkaansluiting. Beide uitbreidingen zijn ook geschikt voor de Surface Pro 3; de accessoires van de voorganger werken ook op het nieuwe apparaat. In Nederland moet de Surface Pro 4 vanaf 19 november verkrijgbaar zijn. Voor die tijd is hij al te reserveren. Met prijzen vanaf 1000 euro is hij 150 euro duurder dan zijn voorganger en zit hij op het niveau van de Mac Book Air. De pen wordt meegeleverd; het toetsenbord en het dock zijn verkrijgbaar voor 150 resp. 230 euro. (mvdm) Surface Pro 4: snellere processors, scherper display en een nieuwe stylus onderscheiden de tablet duidelijk van de voorganger. Microsoft heeft een bijzonder scharnier ontwikkeld voor de Surface Book. Hierdoor liggen de twee helften niet plat op elkaar. 20 c t 2015, Nr. 12

21 Nieuws Smartphones en tablets LG Nexus 5X Hannes A. Czerulla Voor puristen De smartphones Google Nexus 5X en Nexus 6P en de Pixel C-tablet met toetsenbord Google heeft twee smartphones aangekondigd met verschillende formaten, USB-type C en Android 6: de Nexus 5X van 5,2 inch en de Nexus 6P van 5,7 inch. De nieuwe Pixel C is een mix van tablet en laptop. Nexus-apparaten onderscheiden zich van hun concurrenten met het allernieuwste Android-systeem zonder overbodige apps of aanpassingen die een hardwarefabrikant zelf heeft aangebracht. Google heeft twee nieuwe Nexus-smartphones aangekondigd met Android 6.0 alias Marshmallow. Ze verschilllen qua formaat en hardwareuitrusting op enkele punten: LG zal de Nexus 5X met 5,2"-scherm gaan maken, Huawei de Nexus 6P met 5,7 inch. Achterop beide apparaten zit een vingerafdruksensor, waarmee je het scherm ontgrendelt of betalingen via Android Pay autoriseert. Je laadt de telefoons op met een usb-stekker van het type C. Daarmee is meer vermogen beschikbaar en je kunt de stekker ook andersom insteken. Google laat weten dat de Nexus 6P twee keer zo snel oplaadt als de iphone 6 Plus. Na slechts tien minuten aan het stopcontact moet hij het weer zeven uur kunnen volhouden. De Nexus 5X moet na evenveel tijd vier uur kunnen werken. Data worden echter alleen met USB 2.0-snelheid overgezet. Draadloos opladen is niet mogelijk. Google Nexus 6P Huawei maakt met de Nexus 6P voor het eerst een Nexus. De phablet heeft een AMOLED-display, waardoor krachtige kleuren en contrasten mogelijk moeten worden. Bovendien is de resolutie met (518 dpi) erg hoog: die kom je slechts bij weinig high-end concurrenten tegen. Krasvast Gorilla-glas 4 beschermt het display. De hoofdcamera moet niet zozeer punten scoren door het aantal pixels (12,3 megapixel) maar meer door de grootte van de afzonderlijke pixels. Met 1,55 μm zijn de laatste voor een camera in een smartphone abnormaal groot. Daardoor vangen ze veel licht en moeten ze vooral onder moeilijke lichtomstandigheden betere foto's maken. Een laser moet helpen om snel scherp te stellen, maar waarschijnlijk zal die alleen op korte afstand (<30 cm) werken. De fabrikant bouwt in de metalen unibody-behuizing de octacore Qualcomm Snapdragon 810 in met 2 GHz en 64-bit. De accu heeft een capaciteit van 3450 mah, waarmee de telefoon het bij gemiddeld gebruik twee dagen moet volhouden. Als opslagcapaciteit kun je kiezen voor 32, 64 of 128 GB. Een kaartslot hebben de telefoons niet. Qua kleuren heb je de keus uit zilver, zwart en wit. Welke varianten precies in Nederland uitkomen, was bij redactiesluiting nog niet bekend. Voor de prijs geldt hetzelfde, maar als we kijken naar de bedragen in andere landen, verwachten we dat de Nexus 6P met 32 GB rond 650 euro gaat kosten. Voor de 64GB-uitvoering betaal je zo'n 50 euro meer en het model met 128 GB zal een prijs van ongeveer 800 euro hebben. De Nexus 5X ziet er niet zo chic uit als de 6P. Hij heeft een plastic achterkant en een mindere hardware-uitrusting. De telefoon wordt in drie kleuren aangeboden: wit, zwart en blauw. Vergeleken met de 6P heeft hij een lcd met een diagonaal van 5,2 inch en Full HD. De 5X weegt dan ook maar 136 gram in plaats van de 178 van de 6P. Binnenin doet een Snapdragon 808 met zes kernen het harde werk. Deze cpu bleek in oudere modellen een beter warmtebeheer te hebben dan de Snapdragon 810. Bovendien is er 2 GB aan werkgeheugen ingebouwd, LTE Cat. 6 (max. 300 Mbit/s) en een 2700mAh-accu. Als hoofdcamera bouwt LG hetzelfde model met 12,3 megapixels in als bij de Nexus 6P. Qua opslagcapaciteit kun je alleen kiezen tussen 16 en 32 GB. De Nexus 5X zal waarschijnlijk zo'n 500 euro kosten. Pixel C Voor de productie van de Pixel C heeft Google geen hulp van een andere fabrikant ingeroepen. Het is Googles eerste convertible, een mix van tablet en notebook. Hij werkt niet met Chrome OS, zoals Chromebooks, maar met Android. Het apart verkrijgbare toetsenbord is bijzonderder dan de technische gegevens van het apparaat. Het toetsenbord blijft magnetisch aan de tablet plakken en beschermt het scherm als je onderweg bent. De toetsen zijn 18,8 millimeter en daarmee dus bijna net zo groot als standaardtoetsen (19 19 mm). In het toetsenbord zit een eigen accu die het bij normaal dagelijks gebruik twee maanden moet volhouden. Hij laadt op via inductie vanuit de tablet. De Pixel C heeft een scherm van 10,1 inch met pixels (308 dpi) op de afwijkende beeldverhouding 1:1,4. Binnenin zit de Nvidia Tegra X1 en 3 GB geheugen. Het apparaat heeft een usb-aansluiting van het type C en het Android-systeem moet elke zes weken een update krijgen. Tot nu toe zijn alleen de Amerikaanse prijzen bekend: de 32GB-versie kost 500 dollar, met twee keer zoveel opslag betaal je 100 dollar meer. Voor het toetsenbord moet je nog eens 150 dollar op tafel leggen. De Pixel C zal dit jaar nog verkrijgbaar moeten worden. (mvdm) Het toetsenbord van de Pixel C blijft magnetisch aan de tablet plakken. c t 2015, Nr

22 Nieuws Onderzoek Optische on-chip opslag Met glasvezel zijn snelheden mogelijk die worden uitgedrukt in terabit/s. De huidige processors kunnen met die snelle lichtsignalen echter niets beginnen. Ze hebben geen fotonen maar elektronen nodig voor taken als rekenen en opslaan. Via glasvezel verstuurde optische signalen moeten daarom eerst naar elektrische signalen worden omgezet dat kost niet alleen energie, maar vertraagt het systeem ook. Wetenschappers zoeken daarom naar oplossingen om licht direct te gebruiken voor rekentaken die een processor kan uitvoeren en om data op te slaan. Een team wetenschappers van de universiteiten van Oxford, Münster en Exeter en het KIT te Karlsruhe heeft onlangs aangetoond hoe dat er mogelijk uitziet. Zoals ze in het artikel "Integrated all-photonic non-volatile multilevel memory" in Nature Photonics (zie de link onderaan) beschrijven, hebben ze een puur optische on-chip geheugenmodule ontwikkeld die binnen enkele nanoseconden met licht kan worden beschreven en ook weer gelezen. Daarnaast is de opgeslagen informatie permanent beschikbaar. Daarbij speelt GST een belangrijke rol. Dat is een faseovergangsmateriaal waarvan de optische eigenschappen kunnen veranderen. GST (Ge2Sb2Te5) is onder meer bekend van herschrijfbare dvd's: als het materiaal puntsgewijs door een laser verhit wordt, verandert het van kristallijn (geordend en sterk reflecterend) in amorf (niet-geordend en minder reflecterend). Daarmee heb je twee toestanden om digitale informatie te coderen. De nieuwe optische on-chip opslagcel maakt gebruik van dit effect, maar de structuur is daarbij aanzienlijk complexer. Er worden twee op elkaar afgestemde diodelasers gebruikt (een pompen een controlelaser) en een ringresonator die op een plek met GST bedekt is. De pomplaser dient voor het schrijven en wissen, de controlelaser leest de informatie uit. Voor schrijfacties wordt gedurende korte tijd veel energie van de pomplaser ter hoogte van de GST-laag in de ringresonator gevoerd, waardoor het materiaal gaat smelten. Daarmee verandert ook de lichtdoorlaatbaarheid, wat via de controlelaser en de fotodetectors opgemerkt wordt. Je kunt de informatie wissen door de GST opnieuw te laten kristalliseren met behulp van meerdere laserpulsen met afnemende energie. Daarnaast zijn verschillende mengsels van kristallijne en amorfe toestand op meerdere lagen van de opslagcel te genereren door de pomplaser te tunen en een piëzo-element te gebruiken. De wetenschappers Met elektrische motor in het spoor van Jules Verne Bron: Nature Volledig optische opslag van data: zeer korte lichtimpulsen transformeren het GST-materiaal van kristallijn naar amorf en terug. Zwakke lichtpulsen lezen de data uit. kunnen tot nu toe acht van dergelijke gemengde toestanden gebruiken voor betrouwbare lees- en schrijfoperaties. In plaats van alleen geïsoleerde binaire informatie te genereren, kun je met deze technologie dus ook meer informatie tegelijkertijd naar een optische cel schrijven. Dat is bijvoorbeeld bruikbaar voor processoronafhankelijke berekeningen. Volgens de wetenschappers is dit het eerste onderdeel in zijn soort. Momenteel kunnen bits worden geschreven met frequenties tot een gigahertz. De mogelijke opslagduur moet decennia bedragen. Het geheugen is volgens professor Harish Bhaskaran van de universiteit van Oxford compatibel met zowel de gebruikelijke optische dataoverdracht via glasvezel als met de modernste processors. Bhaskaran heeft samen met professor Wolfram Pernice van de universiteit van Münster het theoretische voorwerk voor de ontwikkeling gedaan. (mvdm) Bron: TU Eindhoven / Bart van Overbeeke Begin oktober toonde een team van 29 studenten aan de TU Eindhoven na een jaar bouwen de elektrische motorfiets 'Storm Pulse'. Het team wil daar komend voorjaar bij de 'Storm World Tour' in tachtig dagen mee de wereld rond om de potentie van duurzaam vervoer te promoten, maar ook het "ongekende gevoel van vrijheid" te behouden dat een motor biedt. De motor ziet er op het eerste gezicht niet minder stoer uit dan een traditionele tweewieler die op benzine rijdt. De Pulse heeft 48 pk, een koppel van 120 Nm en twee versnellingen. Volgens Met de zelfontwikkelde elektrische motor Storm Pulse wil de TU/e in april 2016 elektrisch rijden gaan promoten in een mondiale tour. technisch manager Wilco Pesselse dient de eerste om lekker te kunnen optrekken en de andere om efficiënt te rijden op bijvoorbeeld een snelweg. Daarnaast is het voertuig uiteraard stiller en trilt hij minder door de speciale Hossack-voorwielophanging. Het modulaire accupakket ziet er aan de buitenkant uit als een honinggraat en is door de studenten zelf ontwikkeld. Het bevat maximaal 24 losse cartridges die in totaal 28,5 kwh kunnen leveren. Voor korte ritten kun je minder cartridges gebruiken. Er moeten minimaal twaalf stuks aanwezig zijn. Met het maximale aantal cartridges moet de motor op één accu tot 380 kilometer kunnen afleggen. De mondiale reis die voor april 2016 gepland staat, bedraagt in totaal kilometers en verloopt over het noordelijk halfrond door Europa, Azië en Noord-Amerika. Het team hoopt daarbij 'langs de route' gesponsord te worden door andere universiteiten, maar ook door bedrijven en particulieren, al is het maar om de accu op te laden. Met snelladen moet het mogelijk zijn om de accu's in een kleine veertig minuten voor zeker tachtig procent op te laden. Vorige maand heeft het team de motor gedemonstreerd op de Dag van de Duurzaamheid in Amsterdam en verder op congressen in het buitenland. De definitieve motor moet in januari klaar zijn. (mvdm) 22 c t 2015, Nr. 12

23 Nieuws Processors Andreas Stiller Onder processoren Over gesjoemel bij auto's, benchmarks en balansen Volkswagen sjoemelt met de software van zijn auto's, anderen doen dat met benchmarks. AMD moet zonder Jim Keller de Zen-cpu afronden en HP splitst zich op en stuurt nog eens werknemers de laan uit. Winterkorn, tot voorkort CEO bij Volkswagen, voelde het al aankomen. Hij wist al lang dat de door autofabrikanten op testtrajecten uitgevoerde metingen compleet ongeloofwaardig waren. De meetmethode voor het normverbruik was volledig verouderd en vrijwel niemand kreeg ooit iets van de waarden te horen. De juiste software heeft precies door dat de auto niet op straat rijdt maar op een rollenbank staat. Apocalyps Bij benchmarks gaat het er al jaren niet veel anders aan toe: menig kloonbouwer uit het Verre Oosten manipuleerde dertig jaar geleden de systeemtimer zodra Norton-SI draaide, een benchmark bestaande uit een zeer kleine loop en destijds bepalend onder DOS. In het Windows-tijdperk werd WinBench erg populair, tot op een gegeven moment duidelijk werd dat enkele gpu-fabrikanten waaronder ook gerenommeerde bedrijven als Texas Instruments hun software voor benchmarks hadden 'geoptimaliseerd'. Optimalisatietechnieken behoren dus zeker niet tot het verleden. Vorig jaar vielen zulke zogenaamde 'shenanigans' onder meer op bij Samsungs Galaxy S4 en HTC One M8 bij Androidbenchmark Antutu. Met uitzondering van Google en Motorola heeft iedere fabrikant van Android-smartphones blijkbaar zitten knoeien. Als Volkswagen nu vele miljarden moet betalen, mag er ook een rekening naar bedrijven als Samsung en dergelijke gestuurd. Bij andere serieuze benchmarks wordt niet zo veel gerommeld, maar worden de regels wel erg ruim gesteld. Zo komen er bij SPEC CPU2006 configuraties voor die geen enkele gebruiker in de praktijk heeft. Bij SPECPower mogen zelfs usbcontrollers en dergelijke worden uitgeschakeld. Op een gegeven moment worden ook de leds op het moederbord uitgezet om enkele milliwatt te besparen tja, het is niet verboden. SuZen Intussen stapte Chief Architect Jim Keller op bij AMD. Mark Papermaster, Chief Technology Officer, heeft zijn functie overgenomen. De aandeelkoers zakte, maar lang niet zo erg als bij Volkswagen. De ontwikkeling van de Zen-architectuur is immers al zo goed als afgerond. Teamleidster Suzanne Plummer heeft er alle vertrouwen in dat Zen ook zonder Keller een succes wordt. Ze heeft de leiding over een team van zowel jonge als ervaren ingenieurs. Enkelen daarvan werkten halverwege de jaren 90 ook al met Jim Keller bij DEC aan de ontwikkeling van de Alpha Zen zal niet zijn voorzien van AVX512 en Transactional Memory. Wel zitten er twee 256-bit FMACunits in en een MMX-unit, zoals ook bij Haswell. Zeker is dat Zen hyperthreading zal ondersteunen. Het lot van AMD ligt nu in handen van twee sterke vrouwen, Lisa Su en Suzanne Plummer (vandaar dus SuZen). Ook twee andere prominente vrouwen uit de IT-wereld waren onlangs in het nieuws. Beiden hebben meegewerkt aan het lot van Hewlett-Packard en zitten nog vol plannen. Carly Fiorina heeft HP overgenomen op het moment dat de afdelingen voor meet- en testtechnologie, elektronica en medische elektronica in Agilent werden opgesplitst. In haar periode kwam de megafusie met Compaq (25 miljard dollar) tot stand, die overigens is overtroffen door het samengaan van Dell en EMC (67 miljard dollar) en mogelijk die tussen Charter en Time Warner (79 miljard). Voor Fiorina is het wat frappant dat de omzet tijdens haar bewind nagenoeg verdubbelde, maar de winst met 35 procent zakte en medewerkers hun baan verloren. De huidige republikeinse kandidate voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen wordt dan ook een slechte performance bij HP verweten. Meg Whitman, de huidige CEO bij HP en eveneens overtuigd Republikeins, heeft ook ooit een politieke carrière overwogen en veel eigen vermogen gestopt in een verkiezingscampagne om Arnold Schwarzenegger als gouverneur van Californië op te volgen. Ze verloor in 2010 echter van Jerry Brown. Nu wacht haar een nieuwe uitdaging: het bedrijf moet per 1 november in twee beursgenoteerde bedrijven zijn opgedeeld: in Hewlett Packard Enterprises, dat door haar wordt geleid, en in HP Inc. de tak voor printers, pc's en notebooks en geleid door Dion Weisler. Hierbij worden nog eens banen geschrapt. Eerder had ze al met een kaalslag van medewerkers behoorlijk de bezem door het bedrijf gehaald. Twee mannelijke voormalige CEO's hebben haar opgescheept met twee grote kostenposten: Léo Apotheker was verantwoordelijk voor de overname van het Britse softwarebedrijf Autonomy (11,1 miljard dollar) en volgens Forbes nog veel erger Mark Hurd zorgde voor de aankoop van Electronic Data Systems (EDS) waarmee 13,9 miljard dollar gemoeid was. Volgens HP werd Autonomy daarbij voor minstens 5 miljard dollar bedrogen. Momenteel worden vanwege dit bedrag processen met voormalige managers van Autonomy gevoerd. In 2012 moest HP hiervoor in totaal 8,8 miljard afschrijven en nog eens 8 miljard voor EDS. Qua processors is er weinig nieuws. De start-up Softmaker stal hierdoor op de Linley Processor Conference in Santa Clara de show met Shasta, een 64-bit VISC-cpu in 16 nm met 2 GHz en twee kernen. De zuinige processor is met name voor de mobiele markt bedoeld. Softmaker wil de cpu vanaf volgend jaar op licentiebasis verkopen. Samsung, AMD en Globalfoundries hebben hun interesse al getoond. (mvdm) Deze grove architectuurvergelijking tussen Excavator en Zen had eigenlijk afgelopen mei op de AMD Analyst Day moeten verschijnen. c t 2015, Nr

24 Kort voorgesteld RAID-behuizing, externe SSD, processorkoeler Snel RAID Twee harde schijven in RAID 1 bieden bescherming tegen dataverlies als een schijf uitvalt. De MS08 van Silverstone biedt ruimte voor twee 2,5"-schijven of SSD's. De MS08 van Silverstone is een externe schijfbehuizing van 3,5" in aluminium uitvoering. Open de klep, stop er twee schijven in, sluit de klep weer en je hebt RAID. Standaard is de MS08 op RAID 1 ingesteld, waarmee de inhoud van de schijven dus wordt gespiegeld. RAID 0 en JBOD zijn ook beschikbaar. De MS08 biedt daarmee de totale opslagcapaciteit van de schijven maar geen enkele vorm van redundantie. Om het RAIDlevel te wijzigen moet het paneel stroom krijgen voordat je de MS08 dus in de pc gaat inbouwen, moet je dus al afvragen welk niveau je wilt. Toen we de MS08 de eerste keer inschakelden met twee Samsung-SSD's, lukte het niet om RAID 1 te configureren; pas nadat we een ander level hadden gekozen, werd de firmware actief. Je kunt dus het best met een USB-SATA-adapter controleren of de content daadwerkelijk gespiegeld wordt. Daarnaast neemt de snelheid van de SSD's af: vergeleken met één SSD zakte de snelheid zo'n tien procent en de IOPS-waarden zelfs zestig procent. In metingen waren bij het starten van Windows overigens geen verschillen te merken. Met twee Toshiba-schijven in RAID 0 haalde de behuizing meer dan 200 MB/s bij lezen en schrijven twee keer zoveel dus als de schijven afzonderlijk. Als de MS08 van Silverstone goed werkt, kun je er makkelijk redundante opslag mee realiseren de snelheid neemt wel wat af, maar in de dagelijkse praktijk is dat amper merkbaar. Het RAID-dockingstation is in Nederland moeilijk te vinden, maar bij webshops in het buitenland is hij wel voorradig. We hebben hem bij Amazon in Duitsland besteld, die ook in Nederland levert. (mvdm) Vierkant geheugen Fabrikanten van externe SSD's houden zich meestal aan het oude behuizingsformaat van 2,5"-schijven. Sandisk maakt de Extreme 500 echter vierkant en erg klein. Usb-sticks kun je snel verliezen en externe harde schijven zijn te groot om overal mee naartoe te slepen. Sandisks externe SSD Extreme 500 moet voor dit dilemma een oplossing bieden. De schijf weegt slechts veertig gram en met zijn afmetingen van 76 mm 76 mm stop je hem gemakkelijk in je zak. De USB 3.0-kabel van slechts twintig cm in de praktijk lang genoeg kan daar ook nog wel bij. Qua snelheden doet de Extreme 500 het erg goed: 415 MB/s bij het lezen van sequentiële data dat ligt tegen het maximum aan van wat met USB 3.0 mogelijk is. De schrijfsnelheid bedraagt nog altijd een kleine 350 MB/s. Bij het kopiëren van kleine bestanden neemt de overdrachtssnelheid zoals gewoonlijk af. We haalden bij het kopieren van de broncode van de huidige Linuxkernel bijna 2,5 MB/s. De Extreme 500 verbruikt daarbij vrij weinig energie: met 2,2 watt tijdens schrijven vergt de schijf ook voor een USB 2.0-poort niet te veel. Bij lezen heeft de SSD genoeg aan 1,5 watt, op de slaapstand daalt dat tot 0,7 watt. Bij een mobiele schijfde speelt de factor betrouwbaarheid een erg belangrijke rol. Sandisk voegt hiervoor de versleutelingssoftware Sandisk Secure Access toe. De weg te schrijven data worden daarmee met 128-bit-AES gecodeerd en in een eigen map op de SSD opgeslagen. Een portable versie van de software is er niet. Het programma is beschikbaar voor zowel Windows en OS X. Al met al overtuigt de Extreme 500 met name vanwege het geringe gewicht en de hoge overdrachtssnelheden. (mvdm) V-vorm De grote ventilator van de processor koeler Grand Kama Cross 3 voorziet niet alleen de cpu maar ook nabij gelegen onderdelen op het moederbord van koele lucht. Van de dominerende towerkoelers van dit moment onderscheidt de Grand Kama Cross van Scythe zich duidelijk in structuur en formaat. De ver uitstekende lamellen zitten samen met de 14cm-ventilator hoog boven de grondplaat waaruit de vier heatpipes omhoog komen. Vergeleken met de vorige versie heeft de fabrikant de twee middelste heat pipes vervangen door dikkere. Daarnaast moet een zaagtandprofiel op de lamellen voor minder werveling zorgen. Om de koeler beter te kunnen monteren krijg je er een lange dunne schroevendraaier bij die tussen de rotorbladen en de heat pipes kan komen. Toch kun je de Grand Kama Cross 3 het beste buiten de pc op het moederbord bevestigen. Let bij het aanbrengen van de montageplaatjes op de juiste richting. Als de cpu niets staat te doen, draait de grote 'top-blower' slechts met 500 rpm. Daarbij is hij dan praktisch niet te horen (<0,1 sone). Bij volledige belasting op een Core i7-6700k moest de ventilator echter naar het maximale toerental (1500 rpm) schakelen om de temperatuur van de kernen op 85 C te houden. De koeler maakte dan aardig wat herrie (2,0 sone), maar de temperatuur van de spanningsomvormers bleef met 62 C in de groene zone. De Scythe Grand Kama Cross past op alle gangbare processors en kunnen we met name aanbevelen voor allround-pc's met een grote kast en quadcore-cpu's met een gemiddelde performance. Bij high-endcpu's en overklokte systemen werken krachtigere tower-koelers stiller. Wel heb je dan ook extra kastventilators nodig om de spanningsomvormers voldoende koel te houden. (mvdm) Silverstone SST-MS08B Interne RAID-dockingstation Fabrikant Silverstone, Model Afmetingen / gewicht 14,6 10,2 2,5 cm / 191 g Straatprijs 40 (via Amazon.de) Sandisk Extreme 500 Externe SSD Fabrikant Sandisk, Type SDSSDEXT-240G-G25 Grootte, gewicht 76 mm 76 mm 10 mm, 79 g (240 GB) Garantie 3 jaar Straatprijs 100 (120 GB), 150 (240 GB) Grand Kama Cross 3 Top-blower-koeler voor processors Fabrikant Scythe, Afmetingen (h b d) 14,5 cm 17,1 cm 14,0 cm Gewicht 790 g Ventilator 14 cm, 4-pins (PWM) Prijs c t 2015, Nr. 12

25 Ultieme Beveiliging Onze beveiliging is een ware laag van ijzersterke digitale bescherming. Van AES-256 bit encryptie en Secure Socket Layer (SSL), tot secuur delen van bestanden met derden. Dit is voor ons maar de tipje van de ijsberg als het om beveiliging van U spullen gaat! Mobiel Toegang Gebruik nu je smartphone om je digitale leven te beheren, van documenten en foto s, tot s en contacten. Het belangrijkste van alle, deel deze weer met vrienden, familie of collega's! Real-Time Updates Alle aanpassingen die in Cygnet Cloud worden gemaakt worden in real-time aangepast en zijn direct zichtbaar voor de juiste personen.

26 Kort voorgesteld Monitor, bewakingscamera Oppashulp De Circle van Logitech is een kleine draadloze bewakingscamera met microfoon en luidspreker, ideaal om een oogje op de kinderen thuis te houden. Goede uitrusting Met de nieuwe iiyama ProLite B2783QSU heb je veel aansluitingen en FreeSync voor relatief weinig geld. De B2783QSU heeft een 27-inchTN-paneel met een resolutie van , is compatibel met AMD's FreeSync en gaat voor ongeveer 380 euro over de toonbank. Tel daarbij op dat hij beschikt over een flinke voorraad aansluitingen en een usb 3.0-hub en het is duidelijk dat je met deze monitor veel waar voor je geld krijgt. Naast de vele aansluitingen heeft de monitor een ergonomische voet waarmee hij 13 centimeter in hoogte verstelbaar is. Ook kun je hem in portret-modus draaien en verticaal kantelen van -5 tot +22 graden. Tot slot kun je het scherm op de voet 45 graden naar links en rechts draaien. Aan de achterzijde vinden we ingangen voor DisplayPort 1.2, HDMI en DVI- D. Ook vind je daar een audio-ingang, een hoofdtelefoonuitgang en een usb-aansluiting voor de ingebouwde usb-hub. Een HDMIkabel wordt niet meegeleverd, maar voor de andere aansluitingen zitten de benodigde kabels in de doos. Aan de linkerkant vind je twee usb-poorten om apparaten op aan te sluiten. De ingebouwde luidsprekers van 2 watt zijn voldoende voor systeemgeluiden, maar voor muziek en video's zijn ze niet echt geschikt. Het geluid is daarvoor te blikkerig. Het eerdergenoemde FreeSync werkt met de nieuwste grafische kaarten van AMD en lijkt op G-Sync van Nvidia. Door de verversingsfrequentie van het scherm dynamisch aan te passen aan de uitvoer van de grafische kaart, worden ghosting en tearing tijdens het gamen voorkomen. Veel monitoren met deze techniek ondersteunen frequenties van soms wel 40 tot 144 Hz, maar het bereik van de B2783QSU is beperkt: 50 tot 75 Hz. Hierdoor werkte FreeSync in onze test wel, maar is het effect beperkt. Direct uit de doos is de kleurweergave erg netjes. De kleurtemperatuur komt dicht in de buurt van de ideale waarde van 6500K en het contrast komt in onze meting op ongeveer 950:1, wat voor een TN-paneel een redelijke waarde is. Een klein negatief punt is het menu van de monitor. De functies zijn met de juiste knoppen wel te vinden, maar het doet ons nog teveel denken aan monitoren van zo'n tien jaar geleden. Anno 2015 kan zo'n OSD wel wat beter vormgegeven worden. Overigens is dat geen enorm probleem als het goed is heb je dat menu nauwelijks meer nodig nadat je je monitor goed hebt ingesteld. iiyama levert met de ProLite B2783QSU een complete monitor af, met standaard al vrij goede kleurweergave, een snelle responstijd, veel aansluitingen en een goede ergonomie. FreeSync wordt wat beperkt door de ondersteunde frequenties van het scherm en het contrast is vrij gemiddeld. De prijs is echter doorslaggevend: er zijn concurrenten met 27-inch monitoren voor hetzelfde bedrag, maar dan moet je concessies doen wat betreft ergonomie of aansluitingen, of moet je het stellen zonder FreeSync. Binnen dit prijssegment is het scherm van iiyama een prima deal. (the) iiyama B2783QSU WQHD lcd-monitor met FreeSync Fabrikant iiyama, Paneel TN met led-backlight Beeldformaat / resolutie 27" / pixels Zichtbaar formaat 60 33,8 cm Helderheid 350 cd/m 2 Aansluitingen DP, DVI-D, HDMI, audio in/uit, 2 USB 3.0 Meegeleverd stroomkabel, DP-kabel, DVI-kabel, audiokabel, usb-kabel, snelstartgids Afmetingen (b h d) / gewicht 62,3 40,1 cm tot 53,1 23 cm / 6,1 kg Prijs 380 Met de Circle wil Logitech een plekje in je huiskamer veroveren. Elegant is het duurgeprijsde witte bolletje ter grootte van een tennisbal zeker. Je kunt hem op de meegeleverde oplaadring plaatsen en met de bijpassende magneet zelfs aan een metalen oppervlak 'plakken'. Dankzij zijn ingebouwde accu (3 uur capaciteit bij continu live streamen en 12 uur in de energiebesparende modus) kun je hem vrij op elke plek in huis zetten, zolang er maar wifi-dekking is (2,4 of 5 GHz). Een handleiding ontbreekt. Je hoeft alleen maar de gratis app op je telefoon of tablet te installeren (ios en Android) en de instructies te volgen: eerst Bluetooth aanzetten, daarna schuifknopje onderaan de camera op aan. Vervolgens kun je de camera voorzien van de netwerkgegevens en kun je een adres en wachtwoord opgeven. De camera werkt verder prima. De groothoeklens heeft een kijkhoek van 135 graden en een resolutie van 720p. Je kunt de camera 360 graden draaien en bijna 100 graden kantelen. Rechts staan de knoppen voor 'live' om door de diverse tijdstippen te bladeren en de handige 'Day Brief', een 30-secondenoverzicht van de dag. Wanneer er enige tijd geen bijzondere beweging wordt waargenomen, stopt de liveregistratie tot er weer iets beweegt. Met een swipe vanaf links open je het instellingenmenu, waar je onder andere de camera kunt resetten en alle content verwijderen. Verder heeft de Circle een microfoon en een luidspreker voor tweeweg-geluid. Alle beelden worden op je Logi Circle cloudaccount versleuteld bewaard. Een week is gratis, wil je langer over de beelden beschikken, dan moet je betalen. Opgenomen sessies kun je ook buiten de Logitech-cloud bewaren door ze te exporteren naar Dropbox of naar de lokale opslag van je mobiele apparaat. (jmu) Logi Circle Portable home monitoring camera Producent Logitech, Bedieningselementen meerkleurige statusled, aan/uitknop, reset-gaatje. Meegeleverd magnetische muurbevestiging, oplaadring + adapter Prijs c t 2015, Nr. 12

27 Kort voorgesteld GPS-sleutelhanger, mediastreamer, mediahub Waar zijn mijn sleutels? Met de Wistiki-sleutelhanger weet je altijd waar je sleutels zijn. Je kunt hem voor allerlei soorten objecten gebruiken, maar hij voldoet niet helemaal. Het installeren van een Wistiki bestaat uit drie stappen: download de gelijknamige app uit de store (beschikbaar voor ios en Android), registreer jezelf en voeg de Wistiki toe. Bij het registeren moet je je naam, geboortedatum en telefoonnummer opgeven zonder dat duidelijk is waarom. Ook zijn GPS en Bluetooth per se nodig. Na het inloggen bij de app moet je op het plussymbool tikken om je Wistiki toe te voegen. Pas dan moet je de batterij er instoppen. Daarbij staat "Refer to our manual for further questions". Er staat helaas alleen niet bij vermeld waar je die handleiding nou precies kunt vinden. Het is te hopen dat je de batterij niet vaak moet verwisselen want het plastic maakt een niet al te stevige indruk. In de app ken je dan een pictogram toe en geef je de Wistiki een naam, bijvoorbeeld 'Autosleutels'. Je kunt vervolgens de 'electronic leash' aanzetten waarmee je een signaal krijgt als er geen Bluetooth-contact meer is. Met de app kun je een signaal op de Wistiki laten afspelen zodat je hem kunt vinden. De hoge piepjes zijn niet erg hard, waardoor je ze niet altijd zult horen. Met de navigatieknop kun je de locatie op een kaart zien. Mocht je de sleutels echt kwijt zijn, dan krijg je die positie via de secureservers van Wistiki toch door als een andere Wistiki-gebruiker daar in de buurt van komt. Het vinden werkt ook de andere kant op: als je op het knopje op de Wistiki drukt, geeft je smartphone een signaal. Ook dat werkt alleen als je Bluetooth op je telefoon hebt geactiveerd en dat zal zeker niet altijd het geval zijn. (nkr) Wistiki GPS-sleutelhanger Fabrikant Besturingssysteem Afmetingen Meegeleverd Prijs Wistiki, Android vanaf 4.4, ios 3,6 x 3,6 x 0,6 cm Bevestigingskoordje, 3V-batterij, dubbelzijdig plakbandje 24,90 + 6,90 verzendkosten Dedicated Kodi-streamer De Cood-e is een video- en audio - streamer op basis van Kodi. Het kleine apparaatje werkt met een eigen versie daarvan, maar is nog niet uit ontwikkeld. De interface van de Cood-e is een aangepaste Kodi. Bij het opstarten werd de firmware via een paar tussenstappen geüpdatet van v1.1.0 naar v Dat had wel nadelige gevolgen, zo bleek later. Je kunt op verschillende manieren naar de instellingen, waarbij de instellingen van het apparaat zelf er anders uitzien dan die van Kodi. De interface wordt daardoor een ratjetoe aan stijlen, wat het navigeren niet overzichtelijk maakt. De kleine afstandsbediening werkt prima, het apparaat heeft zelf geen knoppen. Toen we tijdens het afspelen van een video een ander audiospoor kozen was het beeld opeens weg. Een PCM 5.1-spoor kregen we niet afgespeeld en bij Full HD-video's waren er regelmatig drop-outs. De Cortex-A5 kon de videobuffer ook met hardwareversnelling blijkbaar niet vol houden. Sinds update v1.2.0 is er geen downmixmogelijkheid meer voor Dolby en DTS, die kun je alleen nog met passthrough naar een audioreceiver of tv sturen. Volgens het forum is dat een kwestie van licenties, maar je kunt het verhelpen met de externe Audio Add-on Fix (zie link onderaan). De gebruikte Kodi-versie loopt achter qua versienummer. Het apparaat draait op Android 4.4.2, maar daar zie je alleen wat van tijdens het updaten. Deze mediastreamer zou alles in zich moeten hebben om compact, makkelijk te bedienen en meteen werkend te kunnen zijn, maar dat komt er in de praktijk niet uit. Een Raspberry Pi B2 doet het beter, voor minder geld. (nkr) COOD-E TV Mediastreamer op basis van Kodi Fabrikant Cood-e, Aansluitingen achter: A/V-out (3,5 mm), HDMI, 100-Mbit/s LAN, USB 2.0, voeding Geheugen / opslagruimte 1 GB / 8 GB Besturingssysteem Android / Kodi 14.1 Meegeleverd Afstandsbediening, 2 x AAA-batterijen, 5V-voeding, quick start guide Afmetingen 9,2 x 9,2 x 1,8 cm Prijs 99 Smart-Android De X8-H Plus is meer een mediahub dan alleen een mediastreamer. Door de volwaardige Android 4.4 kun je van een tv een echte smart-tv maken. Bij de Minix Neo X8-H Plus kun je kiezen voor de Android-launcher of de Metro-interface van Minix. De app XBMC for MINIX start de aangepaste XBMC-versie Je kunt de laatste versie van Kodi (15.2) via de Play Store installeren, maar die gebruikt de hardwareversnelling niet efficiënt zodat het beeld bij video's met een hogere resolutie daarmee gaat haperen wat bij XBMC for Minix niet het geval is. Het apparaat kan niet overweg met SMBshares, maar UPnP werkt prima. De kwaliteit van video's via XBMC-addons is vaak niet geweldig, maar dan heb je gelukkig de Androidkant nog. Als je Google Chrome for Android installeert, kun je online streams vaak in een hogere resolutie bekijken. De afstandsbediening Neo A2 Lite heeft twee kanten. Aan de ene kant zitten navigatieknoppen en aan de andere kant een Qwerty- toetsenbordje. Hij werkt ook als virtuele muis. Het is met het toetsenbordje handig om een url of app-naam in te typen, maar je blijft er dan wel mee heen en weer draaien. De Minix Neo X8-H Plus ondersteunt 4K en H.265 HEVC, zodat je in combinatie met ac-wifi en Gigabit-ethernet helemaal bij de tijd bent. Het is wel een apparaat met twee gezichten: aan de ene kant is het een fijn apparaat waarmee je je tv (Android-)smart kunt maken, aan de andere kant een prima (Kodi-) mediastreamer die zo'n beetje alle bestanden online of in je netwerk kan afspelen. (nkr) Minix Neo X8-H Plus Android-mediahub met draadloos toetsenbord Fabrikant Minix, Aansluitingen achter: HDMI, S/PDIF, 2 x USB 2.0, 100-Mbit/s-ethernet, voeding; zijkant: 3,5 mm hoofdtelefoon, 3,5 mm microfoon, 1 x USB 2.0, SD/MMCkaartslot, 1 x mini-usb-otg, wifi-antenne Geheugen / 2 GB / 16 GB opslagruimte Besturingssysteem Android met XBMC for MINIX 13.3 Meegeleverd Afstandsbediening, 5V-voeding, A2 Lite 2,4 GHz Wireless AirMouse met USB-receiver, HDMIkabel, mini-usb-usb-kabel, mini-usb-contra- USB-kabel, opschroefbare wifi-antenne Afmetingen 12,6 x 12,6 x 2,0 cm Prijs 159 met A2 Lite, 150 zonder; Neo A2 Lite los: 35 c t 2015, Nr

28 ?????? Test Inkjetprinter Rudolf Opitz, Herman Heringa Inkt zat All-in-one-printer Epson EcoTank ET-4500 met navulbare inkttanks Epsons EcoTank ET-4500 is bedoeld voor zzp'ers en kleine bedrijven. De inkt komt niet uit cartridges, maar uit ingebouwde tanks. Hiermee kun je 4000 pagina's printen, terwijl de cartridges van vergelijkbare printers niet verder komen dan 200 pagina's. Printen is duur. Bij laserprinters kost de toner voor een ISO-pagina in kleur 12 tot 22 cent en bij zuinige kantoorinkjets ben je 4 tot 6 cent per pagina kwijt. De Epson EcoTank ET-4500 print een kleurenpagina voor slechts 0,8 cent. De reden voor die lage inktkosten is dat Epson bij de EcoTankserie niet werkt met peperdure cartridges met inkt die een relatief lage printerprijs compenseren. Dat betekent wel dat je voor deze all-in-one met fax ET-4500 zo'n vierhonderd euro betaalt, terwijl je bij een vergelijkbaar Epson-model met inktpatronen voor minder dan een kwart van dat bedrag klaar bent. Daar staat tegenover dat de EcoTank-printer wordt geleverd met voldoende inkt voor 4000 pagina's. Bij een goedkoop model ben je voor zoveel pagina's al snel vijfhonderd euro aan cartridges kwijt. Bij grote broer ET-4550 krijg je zelfs genoeg voor pagina's. In vergelijking met de eerste EcoTank-generatie [1] heeft Epson het makkelijker gemaakt om de inkttanks bij te vullen. Als je de klep opent, kun je goed bij de vulopeningen met rubber stopjes. Bij de modellen van vorig jaar moest je de tanks er nog uithalen, op zijn kant leggen en de gevoelige slangetjes daarbij in de gaten houden. De nieuwe EcoTank-printer waarschuwt als de inkt opraakt, maar dat werkt alleen als je de tanks tot het streepje vult. Het apparaat maakt namelijk een schatting van de inktstand op basis van het aantal geprinte pagina's. Je bedient de ET-4500 via een niet bijzonder overzichtelijk mono chroom display en functietoetsen. Een aantal netwerkinstellingen kun je via de webinterface of met software op je computer aanpassen. Met WiFi- 28 c t 2015, Nr. 12

29 ?????? De nieuwe EIZO EV2750 in stijlvol Full Flat Design. Of u nu kiest voor elegant zwart of modern wit: de EV2750 maakt niet alleen indruk met zijn beeldkwaliteit, maar ook met zijn design. De bijzonder smalle schermrand en de volledig vlakke voorkant veranderen deze 27 inch monitor in een echte blikvanger, die uw ideeën letterlijk de ruimte geeft. Laat uw stijl tot uitdrukking komen. En dat inclusief 5 jaar garantie. Direct, AirPrint, Android Print en de clouddienst Epson Connect is het apparaat geschikt voor mobiele apparaten. Ook Google Cloud Print werkt. In de test printte de EcoTank in de snelle conceptmodus vrij licht, maar wel leesbaar. In de standaardmodus zette hij letters in acceptabele kwaliteit op papier. Ook puur grafische afdrukken bevielen goed, op een wat bleek blauw na. In de belichtingstest verbleekten de kleuren op normaal papier heel sterk. De printer is dan ook niet bedoeld voor foto's die lang mooi moeten blijven. Net als bij de voorgangers kun je foto's niet randloos printen. Minpuntjes waren lichte kleurstrepen, weinig detail op donkere plekken en een kleurzweem bij onze grijstrapafbeelding. Bij kopieën zagen foto's er te donker en erg streperig uit. Tekst kopieerde de EcoTank nog met een acceptabele kwaliteit, maar bij grafieken printte hij fijne zwarte lijnen gekleurd en grijze vlakken vlekkerig. Aan de scanner kan het niet liggen, aangezien die zowel foto's als onze pagina met grafieken verrassend goed digitaliseerde. Tekstherkenning (OCR) levert Epson niet mee. Als je de ET-4500 bij Epson Connect registreert en een cloudopslagdienst of mailadres als scandoel instelt, kun je die op het apparaat selecteren. Faxen versturen en ontvangen werkte zonder problemen. Je kunt de ontvangen faxen ook in pdfformaat op een pc laten zetten. Conclusie 400 Euro spenderen aan een inkjetprinter heeft alleen nut als je veel print en de meegeleverde inkt binnen drie tot vier jaar verbruikt. Inkt heeft namelijk een beperkte houdbaarheid. Als je verwacht binnen die tijd minder dan 2500 pagina's te printen, kun je ook een goedkopere printer met cartridges nemen. Het navullen van grote, vast ingebouwde inkttanks is in ieder geval wel handiger en beter voor het milieu. (hhe) Literatuur [1] Rudolf Opitz, Inkt tanken, All-inone-printer met vaste, navulbare inkttanks, c't 1-2/2015, p. 26 EcoTank ET-4500 All-in-one-printer met fax en inkttanks Fabrikant Epson, Printmethode piëzo-printkop met 180 spuitkoppen zwart / 59 per kleur Resolutie (fotoprint) / duplexprint 5760 dpi x 1440 dpi / Papiertoevoer 1 x 100 vel standaard papier Scannertype / fysieke resolutie CIS / 2400 dpi x 1200 dpi Documenteninvoer / duplexkopie 30 vel / Print-app / AirPrint / Mopria / Cloud Print Epson iprint (Android, ios) / v / v / v Twain / WIA / scan to v / / via cloud (Epson Connect) Aansluitingen USB 2.0, ethernet, wifi (IEEE n, 2,4 GHz), RJ11 (fax) Afmetingen (b x d x h) / gewicht 49 cm x 38 cm x 23 cm / 6,3 kg Drivers voor Windows vanaf Windows XP, Server 2003 Drivers voor Mac / Linux OS X vanaf / v Meegeleverd 4 x 70 ml inkt (zwart, cyaan, geel, magenta) Meetresultaten Printkosten per ISO-kleurenpagina 0,8 cent (0,3 cent zwartaandeel) Energieverbruik 1 slaapstand: 1,6 W, kopiëren: 11 W Printsnelheid (ISO-pagina) 1 zw: 9,2 p./min, kleur: 4,5 p./min. Scantijden preview: 9 s, foto 600dpi: 89 s, A4-tekst 300dpi: 31 s Beoordeling Tekstafdruk concept / beste kwaliteit ± / ++ Foto / zw-foto / graphics ± / - / + Kopieerkwaliteit tekst / graphics /foto + / - / - Scankwaliteit foto / graphics / tekst (OCR) + / + / Lichtbestendigheid normaal- / fotopapier -- / + Fabrieksgarantie 1 jaar Prijs opgave fabrikant ++ zeer goed + goed ± voldoende - slecht -- zeer slecht v aanwezig niet aanwezig c c t 2015, Nr

30 Kort voorgesteld Taskmanager, EasyUEFI Processoscoop Met de Process Hacker krijgt de verzameling systeemtools voor Windows een interessante toevoeging uit de opensource-scene. Op het eerste oog is de Process Hacker een imitatie van de populaire Process Explorer van Windows Sysinternals. Het hoofdvenster wordt gevuld door een lijst van op dat moment draaiende processen. In het standaardaanzicht herken je parent-child-relaties tussen de processor door inspringingen. Systeemprocessen, zelf gestarte programma's en andere procestypen worden met een kleur aangegeven. Van ieder proces kun je meer informatie krijgen over het geheugen- en cpugebruik, I/O's, het netwerkverkeer en nog veel meer. De lijst van selecteerbare eigenschappen bestaat uit ongeveer 100 items, maar is niet zo overzichtelijk als bij Process Explorer. Een dubbelklik op een proces laat nog meer informatie zien, waaronder de geopende bestanden, de geladen DLL's en de draaiende threads. De naam van Process Hacker komt tot zijn recht op het tabblad Memory van de eigenschappendialoog: daar zie je eerst een lijst van alle door het proces in beslag genomen geheugendelen. De items zijn uitklapbaar en openen dan de delen die op dat moment in het werkgeheugen of in het wisselbestand staan. Een dubbelklik op een in het RAM opgeslagen geheugendeel laat de inhoud daarvan als hexdump zien. Je kunt zelfs de afzonderlijke bytes overschrijven als je weet wat je doet tenminste: ondoordachte acties kunnen leiden tot een crash of dataverlies. Om de gezondheid van je eigen systeem met een snelle blik te kunnen zien, maakt de Process Hacker een pictogram in het systeemvak waarop standaard een kleine grafiek met de processorbelasting te zien is. Blijf je daar met de muis op staan, dan verschijnen in een pop-upvenster de processen die het meeste verbruiken. In plaats van de processorbelasting kun je daar ook het geheugengebruik, de gpu-belasting of de verschillende I/O-volumes laten weergeven. Met een rechter muisklik komt een snelmenu met zinvolle items tevoorschijn. Het hoofdvenster biedt naast de proceslijst nog drie andere tabbladen. Het tweede laat een lijst zien van alle geconfigureerde systeemservices, waarvan het detailniveau aan je eigen wensen aan te passen is. De dialoog die na een dubbelklik tevoorschijn komt, dient niet alleen voor het weergeven van andere eigenschappen van services, maar je kunt er ook van alles instellen zoals de manier van starten en triggers. Een andere weergave van Process Hacker presenteert een overzicht van alle geopende netwerkpoorten met de bijbehorende processen. In het snelmenu van een netwerkverbinding zit een handig submenu Tools waarmee je via ping of traceroute kunt testen of de andere kant bereikbaar is. Bovendien vind je daar een whois-commando dat informatie toont over een remote host. Het laatste tabblad Disk komt een beetje overeen met de weergave van het harde schijfgebruik in de resourcemonitor Broncontrole van Windows zelf. Je krijgt alle geopende bestanden in het systeem te zien en welke processen op dat moment hoeveel bytes per seconde lezen of schrijven. De Process Hacker is een opensource alternatief voor Microsofts Process Explorer sowieso voor het Taakbeheer van Windows. De krachtige commando's voor het patchen van het werkgeheugen en het configureren van systeemservices maken hem tot een tool die je wel voorzichtig moet gebruiken. In handen van een expert is de software echter enorm praktisch. (nkr) Process Hacker Uitgebreide taskmanager Producent Wen Jia Liu, processhacker.sourceforge.net Systeemeisen Windows vanaf XP SP2 Prijs gratis (GPL) UEFI-combinatietang Als je meerdere besturingssystemen gebruikt met een UEFI-BIOS, kan de bootvolgorde in de war raken. Onder Windows los je dat op met EasyUEFI. Een van de tricky eigenschappen van het UEFI-BIOS is dat boot-entries voor geïnstalleerde besturingssystemen in het bijbehorende flashgeheugen opgeslagen worden. Als die door elkaar raken, zorgt dat elke keer dat je het systeem opstart voor problemen. Met het Windows-programma EasyUEFI kun je de volgorde van de UEFI-boot-entries aanpassen en de entries zelf aanpassen, verwijderen en nieuwe aanmaken. EasyUEFI werkt alleen als Windows in de UEFI-modus geïnstalleerd is. Voor Windows Server en commercieel gebruik heb je het betaalde EasyUEFI Enterprise nodig. EasyUEFI schrijft direct naar het configuratiegeheugen van het moederbord. De boot-entries staan in zogeheten NVRAMvariabelen. Die slaat het UEFI-BIOS op in zijn flashgeheugen. Je kunt de variabelen ook bewerken met onhandige standaard tools van Windows (bcdedit) en Linux (efibootmgr). Met EasyUEFI bereik je je doel sneller, ook al blinkt de tool niet uit op het gebied van design en gebruiksvriendelijkheid. Bovendien moet je het UEFI-bootconcept begrijpen om ermee te kunnen werken. Als je verkeerde parameters invoert, start het systeem niet meer op. Heb je EasyUEFI eenmaal geïnstalleerd, dan kun je het naar een usb-stick kopiëren en van daaruit opstarten. Met een druk op de knop maakt de software een bootable Windows PE-image. Die kun je samen met EasyUEFI op een usb-stick zetten voor noodgevallen. Vanuit een actieve Windows kan EasyUEFI het systeem herstarten zodat je in de BIOS-set-up komt. Ondanks wat gekke dingetjes is EasyUEFI een handige tool. (hhe) EasyUEFI Free 2.3 Tool om UEFI-boot-entries te bewerken Producent EasyUEFI Team, Systeemeisen Windows vanaf Vista in UEFI-modus, Enterpriseversie ook Windows Server vanaf 2008 Prijs $ 30 (Enterprise), gratis (Free) 30 c t 2015, Nr. 12

31 Kort voorgesteld Cliqz, Twitch.tv-player, virtualisatiesoftware Recht naar het doel Cliqz is een handige add-on die de zoek- en adresbalk van Firefox kan uitbreiden met voorstellen en directe links. Als je met Firefox iets zoekt, dan typ je dat in de gecombineerde zoek- en adresbalk in. Wil je een adres intypen, maar typ je dat niet volledig in, dan kom je op de zoekpagina van Google, Bing of een andere zoekmachine uit waar je de juiste url kunt uitzoeken en aanklikken vaak nogal redelijk omslachtig. Cliqz maakt gebruik van het feit dat internetters meestal niet naar onbekende informatie zoeken, maar een concreet navigatiedoel hebben. Vaak typ je de naam van een al bekende en eerder bezochte website in. Cliqz zal je in dergelijke en veel andere gevallen de omweg via een zoekmachinepagina besparen. Tijdens het typen krijg je al voorstellen in de vorm van een drop-downmenu onder de adresbalk. En er is meer: voor populaire websites biedt Cliqz praktische deeplinks, bij Marktplaats.nl bijvoorbeeld naar categorieën waar je vaak in kijkt en bij PayPal rechtstreeks naar de overzichtspagina. Als je op het logo helemaal rechts naast de link klikt, wordt een apart tabblad geopend. Mocht Cliqz geen voorstellen kunnen doen, dan wordt je aangeboden je zoekterm op te zoeken met DuckDuckGo, Bing, Google. Google Images of Google Maps. Als je 'weather <plaatsnaam>' intypt krijg je de weersinformatie meteen te zien zonder dat je daar een aparte pagina voor hoeft te openen. Cliqz is ook bezig met een eigen browser op basis van Firefox, waarin de functies nog meer geïntegreerd zijn. Op de website kun je de alfaversie daarvan downloaden en uitproberen. De resultaten zijn af en toe redelijk Duits georiënteerd, maar je krijgt wel een goed idee welke kant het op gaat. (nkr) Cliqz Navigatie-addon foor Firefox Producent Cliqz, Systeemeisen Firefox vanaf versie 10 Prijs gratis Gaming-tv Onder Linux heb je geen browser meer nodig om gameplay-streams te bekijken. Gnome Twitch brengt Let's Plays naar je desktop. Gnome Twitch houdt zich op de typische Linux-manier bezig met één enkele taak: de jonge Gnome-software biedt Twitch. tv-streams van games aan en speelt ze meteen af. De sobere interface is makkelijk te bedienen. De startpagina toont recente livestreams die je direct kunt bekijken. Let's Plays van bepaalde gametitels kun je makkelijk vinden onder Games. Hieronder sorteert Gnome Twitch de streams op de manier waarop de Twitch.tv-website dat ook doet. Naast de gamerubrieken vind je ook rubrieken als Gaming Talk Shows, Music, Poker, Game Development en Creative. Als je een rubriek hebt geselecteerd, krijg je een lijst met de op dat moment actieve streaming-sessies te zien. Een knop bovenaan werkt de lijst bij als je dat wilt. Gnome Twitch sorteert categorieën niet alfabetisch, maar op basis van populariteit. Als je naar specifieke streams op zoek bent, kun je beter de ingebouwde zoekfunctie gebruiken. Deze doorzoekt Twitch.tv op gametitels en gebruikersnamen. Als je een bepaalde stream leuk vindt om te bekijken, kun je deze met een druk op het ster-symbool toevoegen aan je favorieten. Helemaal bovenaan het venster krijg je er dan ook een knop voor je favorieten bij, zodat je ze snel bij de hand hebt. Voor de kwaliteit van de streams kun je behalve voor de originele resolutie kiezen voor High, Medium of Low. Er zijn voor Arch Linux en Ubuntu al kant-en-klare pakketten beschikbaar. (avs) Gnome Twitch Twitch.tv-player Producent Systeemeisen Prijs Vincent Szolnoky, Linux, Gstreamer-plug-ins gratis What's in a name VMware heeft bij de nieuwste versie van zijn desktopvirtualisatiesoftware een aantal details veranderd en de naam gewijzigd. VMware Workstation 12 Pro heeft ten opzichte van Workstation 11 voornamelijk kleine aanpassingen gekregen. Nieuw zijn bijvoorbeeld de gastondersteuning voor DirectX 10 en OpenGL 3.3, NAT voor IPv6 en USB 3.0 bij Windows 7. Bij het afsluiten van de host worden de draaiende virtuele machines automatisch gepauzeerd. Voor gastsystemen vanaf Windows 7 kan het schalen van het Bureaublad automatisch aan de host aangepast worden. De door de producent genoemde ondersteuning voor een multi-monitor set-up met verschillende dpi-instellingen moet de inhoud van het venster van de virtuele machine aan de schalingsfactor van de monitor aanpassen. Dat werkte bij onze test helaas niet: de software hield zich steeds aan de vergrotingsfactor van de primaire monitor. Bij de sterk beperkte versie met de naam Player heeft VMware de naamgeving omgegooid. Die heet nu zowel voor privé als voor commercieel gebruik Workstation 12 Player. Daarin ontbreken bijvoorbeeld de editor voor virtuele netwerken, EFIgastondersteuning en integratie in VMwares vcloud-dienst. Maar wat met name ontbreekt is de handige snapshotfunctie voor het bewaren en herstellen van de toestand van een virtuele machine die zit alleen in de Pro-versie. Kortom: Workstation heet nu Workstation Pro en verder verandert er niet zoveel. De aanschaf daarvan is net als voorheen interessant voor wie snapshotbeheer nodig heeft en Microsofts Hyper-V niet kan of wil gebruiken. (nkr) VMware Workstation 12 Virtualisatiesoftware Producent VMware, vmware.nl Systeemeisen alleen 64-bit: Windows vanaf 7, Windows Server vanaf 2008, Linux Prijs 252 (Pro-versie), 135 (Player-versie voor commercieel gebruik), gratis (Player-versie voor privégebruik) c t 2015, Nr

32 Kort voorgesteld Presenteren op internet, remote beheer, ontwikkelomgeving Prezi-alternatief Sway maakt van teksten, afbeeldingen en ingebedde content bijna auto matisch een mooie web pagina voor presen taties op internet. Sway is zo'n beetje Microsofts antwoord op Prezi. Het arrangeert korte teksten, foto's en video's zodanig dat een kijker er vrij doorheen kan wandelen. Ook het importeren van PDF-, PPTX- en DOCX-bestanden is mogelijk. De software maakt daar afzonderlijke onderdelen van en combineert die vervolgens opnieuw met elegante zoomeffecten. Excel-bestanden zijn helaas niet te importeren. Van dia's uit PowerPoint worden bij het importeren alleen statische afbeeldingen gemaakt. Je kunt instellen of elementen naast of onder elkaar moeten komen en een kleurenschema, achtergrond en de te gebruiken fonts uitzoeken. Op andere details heb je geen invloed. Het is bijvoorbeeld niet mogelijk om foto's bij te snijden of exact te positioneren. Belangrijke delen van een ontwerp zijn wel met zogeheten focuspunten te markeren. Sway is er als webdienst en als apps voor Windows 10 en ios. Een Windows Phoneapp staat op de planning. De Windows 10-app slaat de bestanden ook lokaal op, anders staan ze op Docs.com, een dienst van Microsoft voor het beheren van Officebestanden. Daar kun je je werk openbaar toegankelijk maken en delen via verschillende sociale media. Je kunt ook via mail een link laten versturen om de toegang te beperken tot bepaalde geadresseerden. Je komt al snel tot verbluffende resultaten, die zich heel flexibel aanpassen aan kleine schermen. De functies voor getallen en diagrammen zijn nog niet zo ver, zodat Sway op dit moment meer geschikt is voor privé fotoverzamelingen en interactieve berichten en wat minder voor zakelijke presentaties. (nkr) Turbodesktop AnyDesk biedt een nieuwe manier om de desktop van Windows op afstand te besturen. Je hoeft het programma niet eens te installeren. Snel even op de computer van een vriend naar virussen zoeken of bij klanten software installeren: met beheer op afstand kan dat allemaal makkelijk vanaf je eigen bank of bureau. AnyDesk wil het remote beheer met een speciale videocodec zo snel maken dat zelfs veeleisende programma's goed te gebruiken zijn. Het lijkt inderdaad sneller te werken dan een RDP-sessie, maar het gaat niet zo snel dat video-editing op een remote computer een fijne ervaring wordt. AnyDesk is er op dit moment alleen voor Windows. Het 1,3 MB grote programma hoeft niet geïnstalleerd te worden en wordt zowel gebruikt om remote te beheren als om commando's via remote beheer te ontvangen. De verbinding tussen de twee computers wordt door AnyDesk versleuteld met TLS 1.2. Je kunt via chat communiceren en instellen of de helper geluid hoort en de muis en het toetsenbord mag bedienen. Bestanden en teksten kun je met kopiëren en plakken tussen de twee computers uitwisselen. Om van gebruiker te kunnen wisselen en voor de toetscombinatie Ctrl+Alt+Del moet je het programma installeren. Dat kan zelfs remote zonder dat de verbinding verbroken wordt. AnyDesk is gratis voor privégebruik. Als je de software commercieel wilt gebruiken, moet je een jaarabonnement nemen of een in verhouding goedkopere variant waarmee je je gelijk voor zes jaar vastlegt. De Lite-versie is geschikt voor een eenmansbedrijf om klanten remote te ondersteunen. Extra's als een eigen programmabestand met een bedrijfslogo of een sessieprotocol via REST zijn mogelijk met de Professional-versie. Ook het aantal gelicenseerde werkplekken of parallelle sessies uitbreiden behoort tot de mogelijkheden. (nkr) Spelen met Haskell In de ontwikkelomgeving Haskell for Mac kun je tijdens het ontwikkelen op een interactieve manier met de code spelen. De functionele programmeertaal Haskell is opensource en heeft een heel actieve community. Met de geïntegreerde ontwikkelomgeving Haskell for Mac kun je makkelijk instappen. Hij staat startklaar in de Mac App Store. Links schrijf je de code voor een module. Die module wordt op de achtergrond steeds gecompileerd. Foutmeldingen verschijnen en verdwijnen tijdens het typen dan ook telkens weer. Met Cmd+I krijg je informatie over het geselecteerde commando. Voor iedere module is er rechts een zogeheten playground waar je functies uit de module kunt aanroepen met voorbeelddata en naar de resultaten en bijbehorende typen kunt kijken. Ook hier geldt: alles wordt telkens opnieuw uitgevoerd, zodat je bij veranderingen aan de modulecode ook meteen de gevolgen bij de voorbeeldberekeningen kunt zien. Haskell for Mac heeft ook Haskell-bindings voor Apples grafische bibliotheek SpriteKit. Met een paar regels Haskell kun je daarmee bijvoorbeeld kleurrijke beelden op het scherm toveren, inclusief animaties en interactie. De software wordt geleverd met LTS Haskell 2.20 en GHZ 7.8, dus niet de allernieuwste versies van de compiler en bibliotheken. Je kunt de geïntegreerde biblio theken niet updaten of uitbreiden. Haskell for Mac-projecten hebben geen eigen formaat. Het zijn Cabal-pakketten, zoals gebruikelijk bij Haskell. Die kun je dan ook gewoon gebruiken om er bijvoorbeeld met een commandline-compiler een stand-alone programma van te maken. In Haskell for Mac zelf ontbreekt die mogelijkheid het is echt puur alleen een speeltuin. (nkr) Microsoft Sway App/webdienst voor presentaties Producent Microsoft, Systeemeisen Microsoft-account, internetverbinding Prijs gratis AnyDesk Remote-beheersoftware Producent AnyDesk, Systeemeisen Windows vanaf XP Prijs gratis (Free), 60 / jaar (Lite), 180 / jaar (Professional) Haskell for Mac Geïntegreerde Haskell-ontwikkelomgeving Producent Manuel Chakravarty Distributie Mac App Store Systeemeisen OS X vanaf 10.10, 64-bit cpu Prijs c t 2015, Nr. 12

33 Experience The Speed Anywhere

34 Test Android-tablet Alexander Spier Zonder franjes Samsung Galaxy Tab S2 9.7 met 4:3 AMOLED-scherm Ooit was het zaak je te onderscheiden en op te vallen. Maar Samsung gaat bij zijn nieuwe top-tablet voor understatement en een 4:3-scherm. Het blijkt een van de snelste en beste Android-tablets op te leveren. Met het mooie AMOLED-scherm, LTE-Advanced en een SD-kaartslot heeft hij meer in zijn mars dan de ipad. Hij heeft geen felle kleuren, gouden randjes of een plastic achterkant die aanvoelt als leer. Met de Galaxy Tab S2 neemt Samsung afstand van het vaak unieke maar soms ook controversiële design. Het apparaat ziet echter mooi uit en de gelijkenis met andere high-end-tablets is ook treffend. Ook van het oude breedbeeld-formaat heeft Samsung afscheid genomen, de twee nieuwe vlaggenschepen hebben een scherm van 8 en 9,7 inch in 4:3-formaat, met dezelfde 'Retina'-resolutie als Apples ipads. We hebben de 9,7"-variant met 32 GB en 4G getest. Met nog geen 6 mm en slechts 390 gram is deze tablet momenteel het dunste en lichtste apparaat onder de 9,7"-uitvoeringen. De camera op de achterkant steekt overigens een beetje uit en krast hoorbaar op een tafel. De afwerking en stabiliteit zijn verder prima. Alleen rondom het display en de bedieningsknopjes loopt een zilveren randje, meer versiering is er niet. Dankzij de antisliplaag op de plastic achterkant ligt het apparaat prettig in de hand. Daarnaast is hij licht genoeg om met één hand vast te pakken. Wel kun je vanwege ontbrekende polsherkenning wel eens per ongeluk een functie activeren. Samsung heeft bij het design meer moeite gestoken in kleine zaken: positief valt op dat de speakers, headsetaansluiting en de usb-poort aan de korte kant gelijkmatig zijn aangebracht. Maar omdat de aansluitingen hiervoor links en rechts van het midden zitten, kun je met een aangesloten usb-kabel en koptelefoon de menuknop minder goed bereiken. De vingerafdrukscanner in die knop werkt gelukkig meestal meteen zodra je je vinger erop legt. De Tab S2 9.7 kost zo'n 500 euro, de 4Guitvoering 580 euro. De wifi-variant is daarmee ongeveer even duur als het instapmodel van de ipad Air 2. Voor de 4G-versie betaal je zo'n 40 euro minder. Daarnaast heeft de Tab S2 met 32 GB twee keer zoveel interne opslagcapaciteit en voor wie dat niet voldoende is, heeft hij ook een micro-sdkaartslot. Andere varianten zijn er niet. Bij de Sony Xperia Z4 Tablet met Android ben je al snel 100 euro meer kwijt. Lekker vlot Samsung maakt in alle varianten gebruik van de eigen processor Exynos Hierin zitten vier snelle Cortex A57-kernen en vier langzamere, energiezuinige A53-kernen. Met het 3 GB grote werkgeheugen worden apps snel geladen en hapert de interface nooit. Ook in cpu-benchmarks haalt de Tab S2 9.7 zeer goede waarden. Wordt slechts één snelle kern belast, dan doen de concurrenten het beter. Bij gebruik van alle acht de kernen presteert de tablet het best. De Exynos verlaagt bij permanente belasting de kloksnelheid met niet meer dan twintig procent, waardoor de Tab S2 ook dan nog de snelste blijft in de benchmarks. Daarnaast bereikt de temperatuur aan de buitenkant met maximaal veertig graden nog geen hinderlijke waarden. De grafische chip van ARM is ook vrij snel, maar doet het duidelijk minder dan de chips van de high-end-concurrenten. In de betere benchmarks haalt de chip maar de helft van de fps die met de Nexus 9 en de ipad Air 2 mogelijk zijn. Desondanks is dat voor moderne Android-games meer dan genoeg. Opvallend was de enorme afname van de grafische performance na enkele runs in benchmarks. De helft daarvan ging verloren. Bij dagelijks gebruik merkte je van deze problemen echter niets. De accuduur is redelijk: in onze wifi-test eindigde de tablet met een kleine 7,5 uur onder veel high-end-concurrenten. Onze HD-video liep vanwege de kleinere accu ca. 11 uur twee uur korter dan bij zijn voorganger. Vergeleken met bijzonder platte tablets als de ipad Air 2 en Sony's Xperia Z4 Tablet is dat echter zo slecht nog niet. Net als bij andere apparaten ontbreekt een functie als Quick Charge om snel op te laden. Het kost nu bijna vier uur om de accu helemaal vol te krijgen. De draadloze verbindingen zijn prima: via 11ac-WLAN wordt met twee antennes een maximale brutosnelheid van 866 Mbit/s gehaald; de mobiele verbinding ondersteunt LTE-Advanced met snelheden tot 300 Mbit/s. 34 c t 2015, Nr. 12

35 Test Android-tablet Fraai display Benchmarks Model Coremark Single-thread [punten] beter > Coremark Multi-thread 1 [punten] beter > Afgezien van het nieuwe schermformaat verschilt het display in de Tab S2 9.7 amper van het uitstekende scherm van de voorganger. De AMOLED-technologie zorgt voor krachtige en (soms iets te) scherpe kleuren en ook voor een zeer hoog contrast. Hierdoor zien foto's en video's erg levendig uit. Al met al bevat het display vrijwel de gehele AdobeRGB-kleurruimte en geeft het hierdoor meer kleuren weer dan andere tablets. De resolutie is nu met pixels min of meer gelijk aan de ipad. Het gevolg is een scherpte van 265 dpi en dat is prima. Samsung maakt nog steeds gebruik van een Pentile-matrix met minder subpixels. Ook als je van opzij op het display kijkt, blijft de content goed te herkennen. Typisch voor AMOLED verschijnt daarbij een lichte blauwzweem. Buitenshuis is op het zeer heldere display ook bij fel zonlicht ondanks spiegeling genoeg te herkennen. De Tab S2 maakt voor een tablet erg goede foto's met veel contrast. Door het lichtsterke objectief bevatten foto's die binnenshuis zijn genomen minder ruis dan bij andere tablets. De ipad Air 2 maakt even goede foto's, maar heeft minder camer a- functies. Bij weinig licht worden de details ook bij de Tab S2 minder scherp. Een flitser ontbreekt. Uit beide speakers komt bruikbaar geluid zonder bas. De positionering aan de korte kant is vooral bij films in liggend formaat nadelig. Samsung heeft Androids interface duidelijk aangepast, maar minder dan in afgelopen jaren. Wel zijn er handige uitbreidingen als de configureerbare snelle instellingen en het app-overzicht dat je zelf kunt sorteren. Het aantal standaard geïnstalleerde programma's blijft beperkt, maar biedt meestal wel meerwaarde zoals de apps van Microsoft Office. Afgezien van vier reclame-apps is geen enkele te verwijderen. Van de 32 GB interne opslag blijft zo'n 25 GB over. Ons getest apparaat werkte op Android 5.0; het is nog niet bekend of er een update naar 5.1 of zelfs 6.0 zal uitkomen. Accessoires De 'Multimedia Dock' (ca. 80 euro) breidt de Tab S2 uit met een HDMI-uitgang, twee USB 2.0-aansluitingen en een LAN-poort. Je sluit hem aan aan op de micro-usb-aansluiting van de tablet. Vanwege MHL 3.0 is via HDMI 4K-resolutie met 30 fps mogelijk. Wel zit de tablet een beetje los in de dockingstation en kan het apparaat eruit glijden als je iets harder drukt. Voor onderweg heeft Samsung nog een cover met geïntegreerd toetsenbord op de planning staan die je in drie standen moet kunnen zetten. Conclusie Samsung heeft met de Tab S2 9.7 duidelijk zijn pijlen gericht op de ipad, maar de tablet is meer dan een mooie kopie. Geen enkele andere tablet heeft zo'n goed scherm en door het kaartslot hoef je voor de opslagcapaciteit niet uit te wijken naar een duurdere variant. Ook de afwerking is uitstekend. Het 4:3-schermformaat heeft voor- en nadelen: magazines en websites lees je beter in 4:3, maar voor films is breedbeeld zonder zwarte balken weer fijner. De performance is minder dan die van de een jaar oude ipad Air 2, maar desondanks is de Tab S2 een van de snelste apparaten. Irritanter is de verminderde accuduur en de soms afnemende kloksnelheid vanwege de nu kleinere behuizing. Al met al is de Tab S2 9.7 een prima apparaat. Ook is hij relatief goedkoop. Als je Coremark Multi-thread na 15 runs [punten] beter > ( 18 %) Samsung Galaxy Tab S G Ter vergelijking Apple ipad Air Google Nexus ( 20 %) Samsung Galaxy Tab S G Sony Xperia Z4 Tablet ( 20 %) ( 28 %) Waardes gemeten met 64-bit versies indien beschikbaar 1 2 threads per kern 2 niet mogelijk met ipad Accuduur Model Video (normale helderheid) [h] beter > 10,9 3D-game (normale helderheid) [h] beter > Samsung Galaxy Tab S G 6,9 Ter vergelijking Apple ipad Air 2 11,8 7,1 Google Nexus 9 11,2 5,9 Samsung Galaxy Tab S G 13,5 5,5 Sony Xperia Z4 Tablet 9,2 6,3 Normale helderheid: 200 cd/m 2, game: Asphalt 8, internetten: elke 30 sec een standaardwebsite oproepen GFXBench 3.0 Manhattan (off-screen, 1080p) [fps] beter > 17 5,5 32,8 31,4 26,8 GFXBench 3.0 Manhattan (schermres.) [fps] beter > 2, ,9 Draadloos internetten (normale helderheid) [h] beter > 7,4 7,6 9 24,5 22, ,3 echter niet per se de snelste processor of de dunste behuizing hoeft, heb je met de voorganger Galaxy Tab S 10.5 of de eerste ipad Air een even goede uitrusting met een langere accuduur en voor minder geld. (mvdm) Galaxy Tab S G Android-tablet met AMOLED-display Fabrikant Samsung, Meegeleverd voeding, usb-kabel, snelstartgids Besturingssysteem / GUI Android / Samsung TouchWiz Uitrusting Processor / kernen Samsung Exynos 5433 / kloksnelheid 4 1,9 GHz, 4 1,3 GHz GPU ARM Mali-T760 MP6 RAM / flashopslag (vrij) 3 GB / 32 GB (25,2 GB) Verw. opslag / meegeleverd / v / / 128 GB maximaal Wifi / dualband / IEEE a/b/g/n-150/ac-867 alle 5GHz-banden / v / v Bluetooth / NFC / GPS 4.1 / / v USB-aansluitmodi MTP, USB-OTG Vingerafdruksensor v Mobiele verbinding 1 4G (300 Mbit/s down, 50 Mbit/s up), 3G (42,2 Mbit/s down, 5,7 Mbit/s up) Telefonie / simkaart v (alleen 4G-versie) / Nano-SIM Wifi- / BT- / USB-tethering v / v / v Accu / verwisselbaar / 5870 mah (22,3 Wh) / / draadloos oplaadbaar Afmetingen (h b d) 23,7 cm 16,9 cm 0,59 cm Gewicht 387 g SAR-waarde 1 0,885 W/kg Camera, multimedia Resolutie camera (8 MP) / foto's / video Auto- / touchfocus / v / v / flitser (aantal) Resolutie 2e camera / foto's / video Displaymetingen Techniek / grootte (diagonaal) OLED (Super AMOLED) / 19,7 cm 14,8 cm (9,7 inch) Resolutie / beeldverhouding pixels (265 dpi) / 4:3 Helderheid / verlichting 1,5 421 cd/m 2 / 87 % Contrast / kleurruimte >10000:1 / AdobeRGB De cirkeldiagrammen geven de kijkhoekafhankelijkheid van het contrast weer. Blauwe tinten staan voor laag contrast, roodachtige voor hoog. De cirkels geven de kijkhoek per 20 graden weer. In het ideale geval is de hele cirkel roze. Kijkhoekafhankelijk contrast: cirkels in 20 afstand Beoordeling Bediening / performance ++ / ++ Uitvoering soft- / hardware ++ / + Display ++ Accuduur ± Camera foto's / video's + / + Varianten, prijzen en garantie Garantie 2 jaar Varianten zwart, wit Prijs 500 (alleen wifi), 580 (4G) 1 opgave volgens fabrikant ++ zeer goed + goed ± voldoende - slecht zeer slecht v aanwezig niet aanwezig c c t 2015, Nr

36 Test Quadrocopters Daniel Cören Films van boven De quadrocopter-serie DJI Phantom 3 DJI levert de nieuwe Phantom 3-quadrocopters in drie varianten. Onderling verschillen ze in detail meer van elkaar dan je zou verwachten. Welke variant je van de Phantom 3 ook neemt de Standard voor zo'n 920 euro, de Advanced voor 1100 euro of de Professional voor 1400 euro je krijgt in elk geval een quadrocopter met een afstandsbediening en een ingebouwde camera. Deze laatste bewaart de foto's en video's op een microsd-kaart in FAT32 of exfat. Voor fotografen en videobewerkers worden de modellen met name interessant door het feit dat je de beelden al tijdens de vlucht kunt bekijken. De Phantom 3 Pro en Advanced sturen de content in DJI's proprietaire 'Lightbridge'-methode naar de controller. Via de usb-aansluiting wordt het live beeld vervolgens doorgegeven aan de 'DJI Go'-app die je op een smartphone of tablet moet installeren. De Standard maakt gebruik van een directe draadloze verbinding tussen de camera en een mobiel apparaat. Je hebt de app op zich niet nodig om de Phantom te laten vliegen, maar de applicatie is wel een integraal onderdeel van het systeem: naast het live beeld van de camera toont de software gegevens als de vlieghoogte, afstand, sterkte van het GPS- en wifisignaal en gedetailleerde info over de accucapaciteit en de video-overdracht. Op een kaart zie je de huidige vliegroute en krijg je verboden vliegzones te zien bijvoorbeeld in de buurt van luchthavens. Vliegen De modellen lijken qua looks niet alleen op elkaar, ook de uiterlijke verschillen met voorganger Phantom 2 Vision+ zijn klein: de behuizing van de quadrocopter is iets hoger en de motoren staan een beetje schuin om de vluchtstabiliteit te verbeteren. Alle drie de versies overtuigden tijdens het vliegen: ze zijn vergeleken met de voorgangers nog stabieler in de lucht en vliegen met een maximale snelheid van 16 m/s (ruim 57 km/u). De stabiliteit in de lucht komt niet in de laatste plaats door het GPS-systeem. De Standard werkt alleen op Amerikaanse GPSsatellieten, de Pro en Advanced maken ook gebruik van het Russische GLONASS. Met name bij slechte ontvangst bijvoorbeeld tussen gebouwen of bij veel bewolking wordt het verschil duidelijk: als het signaal te zwak is, switcht het apparaat in de zogenaamde 'Atti'-modus en kan hij bij veel wind niet meer in positie blijven. Met behulp van de extra GLONASS-satellieten wordt de kans hierop kleiner. Ook bij indoor-vluchten slaan de Pro en de Advanced een goed figuur dankzij het Vision Positioning System (VPS) dat met een Tijdens de vlucht wordt de livestream op de achtergrond opgenomen en in de bibliotheek opgeslagen. Door de montagesoftware in de app kun je video's inkorten en tot een korte film monteren. 36 c t 2015, Nr. 12

37 Test Quadrocopters camera en twee ultrasone sensors de grond aftast en de quadro op die manier goed in positie houdt. Dit systeem ontbreekt bij het Standard-model. Als accu's worden '4S'-modellen met vier in serie geschakelde cellen gebruikt; ze houden de Pro en de Advanced maximaal 23 minuten in de lucht, de iets lichtere Standard houdt het 2 minuten langer vol. Accu's voor oudere Phantoms zijn niet bruikbaar. De Advanced en Standard hebben een voeding van 57 watt, de Pro heeft er een van 100 watt. Begin september voorzag DJI de Phantom 3-serie van firmware met nieuwe functies. In de 'Point of Interest'-modus kun je om objecten met een instelbare snelheid en een zelf te kiezen afstand een cirkel laten zetten. In de test werkte dat prima. Bij 'Follow Me' volgt de quadrocopter de gebruiker resp. de afstandsbediening om 'video-selfies' te maken. In de praktijk blijkt dat de camera van de quadro zich daarbij niet altijd zodanig richt dat je als gebruiker ook midden in het beeld staat. Met andere nieuwe functies als 'Course Lock' wordt het makkelijker om met een quadrocopter te leren vliegen: de quadro vliegt altijd in de richting van de camera of je er naartoe beweegt of ervan af. Besturing De afstandsbediening van Phantom 3 Pro en Advanced heeft enkele nieuwe functies: twee instelwieltjes waarmee je de camera kunt richten en de bijbehorende belichtingstijd en ISO-waarde kunt instellen. Verder is er nu ook een ontspanknop om video's en foto's te nemen. Op de achterkant zitten twee knoppen die je zelf kunt programmeren. In de houder aan de afstandsbediening past een mobiel apparaat met een schermgrootte van maximaal 10 inch. Je kunt die nog uitbreiden met een module met HDMI-aansluiting (ca. 110 euro). De afstandsbediening van de Standard is eenvoudiger en niet uitbreidbaar. De houder is alleen geschikt voor smartphones met een schermgrootte tot 5 inch. De joystickjes komen overeen met die van de grotere controller, als 'speciale knoppen' heeft die echter alleen twee wipschakelaars en een draai wieltje. Dat laatste beviel vanwege het formaat wat beter dan bij de duurdere modellen. Ook lag die wat lekkerder in de hand. Andere zaken als de opnamefunctie, shutter en ISO zijn alleen via de app in te stellen. Er zit zelfs een vliegsimulator in de app. Hiermee krijg je echt het gevoel hoe de quadro vliegt ook als functies als 'Return to Home', waarbij de quadrocopter met een druk op de knop terugkeert naar het startpunt, exacter werken dan in werkelijkheid. Wel heb je een apparaat met redelijk wat performance nodig: op een ipad Mini 2 haperde de simulatie. DJI heeft een SDK uitgebracht, waarmee je eigen Android- en ios-apps kunt ontwikkelen. Interessante applicaties zijn al verkrijgbaar. Een voorbeeld is 'Autopilot for DJI' (ios, 20 euro plus telkens 5 euro voor de verschillende vliegfuncties) die verschillende vliegmodi bevat. De SDK ondersteunt echter alleen de Phantom 3 Pro en Advanced, voor de Standard is die niet beschikbaar. Camera's De camera zit met een gimbal met drie assen vast. De versie van de Phantom 3 Pro neemt als enige video's op in 4K ( pixels) en in UHD ( pixels) met maximaal 25 resp. 30 frames per seconde. De camera's aan de Advanced en de Standard hebben een maximale videoresolutie van 2,7K ( pixels) bij 30 fps. Ook de opname in Full HD ( pixels) verschilt: de Phantom 3 Standard neemt daarbij 30 frames per seconde op, de twee grotere 60 fps. 720p-video's zijn met alle camera's met maximaal 60 fps op te nemen. Als codec wordt telkens H.264 gebruikt. Foto's worden gemaakt met een resolutie van pixels in JPEG, Raw (Adobe DNG) of in beide. Tot de fotofuncties behoren HDR (High Dynamic Range), een burst-modus voor zeven foto's per seconde en een intervalmodus. Alle camera's hebben een brandpuntafstand van 20 mm (kleinbeeldequivalent) met een kijkhoek van 94 graden. Vanwege het vaste diafragma van 2,8 kun je de helderheid alleen via de belichtingstijd instellen. Op heldere dagen zijn de belichtingstijden hierdoor zeer kort, waardoor mogelijk microvibraties in de opname zichtbaar worden. Dat merk je aan een onrustig beeld (Jello). Je kunt dat risico alleen bij de twee grotere modellen minimaliseren door een neutraal filter te monteren. Dat filter verduistert het beeld gelijkmatig, waardoor de belichtingstijd langer wordt en het onrustige beeld wat vager wordt. De kwaliteit van alle drie de camera's is te vergelijken met die van moderne actioncams. De camera van de Standard levert wat minder mooi beeld dan de andere versies. Over het algemeen is het beeld bij een directe vergelijking met de GoPro Hero 4 wat minder scherp. Dit manco wordt door de Phantom 3-camera's gecompenseerd door het beeld zonder vervorming op te nemen. Bij de GoPro moet je het beeld steeds naderhand bewerken. Bovendien kun je de ISO-waarde ( bij video's en bij foto's) en de belichtingstijd (1/8000 tot 8 s) instellen met de afstandsbediening en de app. De verschillende methoden voor de videooverdracht hebben verschillende reikwijdtes: bij wifi, gebruikt bij de Standard, noemt DJI maximaal 500 meter. In onze test viel de verbinding soms echter ook al na 300 meter weg. Lightbridge moet 2 kilometer ver kunnen komen. We hebben het over die afstand niet kunnen testen, maar ook bij grotere afstanden werd het beeld prima overgezet. De app neemt op de achtergrond de livestream van de video in maximaal 720p op handig voor een preview. Je kunt de video van de SD-kaart van de quadro ook direct naar een mobiel apparaat downloaden (maximaal 1080p60-kwaliteit) en daar bewerken. Op de afstandsbediening van de twee grotere Phantom 3-modellen kun je een tablet bevestigen, op die van de Standard alleen een smartphone. Foto's kun je uitsnijden en met verschillende kleurfilters bewerken. Je kunt het resultaat opslaan op het mobiele apparaat of delen via DJI's eigen videoplatform 'Skypixel'. Direct uploaden naar andere platforms als YouTube is momenteel niet mogelijk. Conclusie De nieuwe Phantoms zijn geslaagd: de overzichtelijke app vol functies, de afstandsbediening, de video-overdracht en het vlieggedrag overtuigen. Ook bevalt de mogelijkheid om functies uit te breiden met apps van derden. De camera's leverden goede tot uitstekende resultaten. De tekortkomingen van het Standard-model ten opzichte van de Advanced en Professional, zijn zeker iets om in je overweging mee te nemen: de eenvoudigere afstandsbediening, de iets slechtere camera, de draadloze verbinding (ipv Lightbridge), de zwakkere app-ondersteuning en het ontbrekende VPSsysteem merk je tijdens het vliegen al snel. Je moet er dus zeker over nadenken of het niet beter is meteen zo'n 180 euro meer voor de Advanced uit te geven. (mvdm) Phantom 3-serie Model Standard Advanced Professional Fabrikant DJI, Signaal GPS GPS, GLONASS GPS, GLONASS VPS v v Max. videoresolutie 2,7K/30, 1080p30 2,7K/30, 1080p60 4K25, 2160p60, 1080p60 Videooverdracht wifi (5,8 GHz) Lightbridge (2,4 GHz) Lightbridge (2,4 GHz) Vliegtijd met meegel. accu 25 minuten 23 minuten 23 minuten Gewicht 1216 g 1280 g 1280 g Prijs c c t 2015, Nr

38 Test Home automation Nico Jurran Snel smart Het home-automation-systeem Devolo Home Control De temperatuur in je woonkamer instellen met een app of volgens een tijdschema, apparaten slim in- en uitschakelen en ook nog eens op tijd een waarschuwing krijgen als er iets niet in de haak is. Dat moet allemaal mogelijk zijn met een nieuw draadloos systeem dat volgens de fabrikant na tien minuten klaar is voor gebruik. De meeste bedrijven die een nieuwe markt betreden, bieden in eerste instantie twee of drie apparaten aan vergezeld van de belofte dat het assortiment in de loop der tijd wordt uitgebreid. Devolo gaat bij Home Control, een smart-homesysteem, anders te werk: in het draadloze systeem bestaande uit acht onderdelen zijn bij de marktintroductie al heel wat toepassingen geïntegreerd ook voor veel gevraagde dingen als het regelen van de verwarming of beveiliging. Inmiddels ligt er een heel assortiment in de winkel, bestaande uit tussenstekkers met een meetfunctie, een deur/venstercontact, een bewegingssensor, een radiator- en een kamerthermostaat en een rookmelder. Druk je liever op een echte knop in plaats van op een virtuele in een app, dan zijn er ook wandschakelaars en een kleine afstandsbediening te koop. Met uitzondering van de stekkerschakelaar en de centrale regeleenheid werken alle apparaten op batterijen. De altijd benodigde regeleenheid zit in de zogenaamde Starter Kit van 230 euro, inclusief een tussenstekker en een deur/venstercontact. De andere losse onderdelen kosten tussen de 40 en 90 euro. Het deur/venstercontact en de bewegingsmelder houden ook de temperatuur in de ruimte in de gaten en de helderheid van de omgeving. Componenten Omdat Devolo bij Home Control het Z-Waveprotocol gebruikt, kun je ook gecertificeerde actuatoren, sensors en schakelaars van andere merken gebruiken. Er zijn inmiddels heel wat apparaten verkrijgbaar. Als je op de Z-Wave-markt rondkijkt, dan zie je waar de componenten van Devolo vandaan komen: de thermostaatkraan lijkt wel heel veel op de LC-13 van Danfoss, de stekkerdoos op een apparaat van Popp en de mini-afstandsbediening op een product van Z-Wave.me. Op de kamerthermostaat vind je zelfs het logo van Danfoss. Dat lijkt ons overigens geen probleem Danfoss maakt al jaren goede thermostaatkranen. Echt onderscheidend wordt de set vooral door de Home Control-centrale. Hier zou moeten gelden wat Devolo bij Home Control min of meer belooft: uitpakken, inpluggen en klaar. Daarnaast heeft Devolo zijn kerncompetentie niet vergeten: heb je thuis al een powerline-netwerk met een adapter uit de dlan-serie, dan kun je de centrale via het stroomnet in je thuisnetwerk opnemen. De centrale heeft overigens ook een normale ethernetaansluiting, maar hij ondersteunt geen wifi. Om de centrale eenheid te configureren, moet je een internetverbinding hebben. De (met HTTPS beveiligde) verbinding loopt immers via de mydevolo-webportal van de fabrikant. Dat moet ook werken met de mobiele app van Devolo (beschikbaar voor Android en ios). Die app is echter vooral bedoeld om snel te kunnen schakelen het configureren van het systeem gaat veel beter via de browser. Installatie, configuratie en gebruik In Devolo's webportal installeer en configureer je ook de Z-Wave-apparaten. Daar blijkt dat de ontwikkelaars er goed over hebben nagedacht: bij elk product van Devolo zie je een stap-voor-stap handleiding met video's. De koppeling aan het systeem is ten opzichte van de standaardprocedure bij Z-Wave waarbij je meestal meerdere keren een knop op een apparaat moet indrukken eenvoudiger. Je hoeft een nieuwe schakelaar alleen nog in het stopcontact te steken als daarom gevraagd wordt, de rest gaat vanzelf. De procedure die bij Z-Wave gebruikelijk is, wordt alleen nog vereist als je een product van een ander merk wilt toevoegen. Wat dat betreft is het zeker handig om componenten van Devolo aan te schaffen. In dat geval heeft Devolo ook gelijk, want de installatie was binnen enkele minuten voor elkaar. Bij de apparaten in onze test werkte de automatische detectie erg goed en bij de test ondervonden we geen problemen met de werking van de apparaten. Z-Wave-systemen werken in het algemeen ook in grote huizen goed. De apparaten die op netstroom zijn aangesloten, zoals de stekkerschakelaars, werken als een Mesh-netwerk. Als je internetverbinding wegvalt, heeft dat geen invloed op de basisfuncties van het Home Control-systeem, omdat het regelmechanisme lokaal op de centrale eenheid werkt. De functieomvang van Devolo's centrale eenheid voorziet in alle basisbehoeften. Je kunt apparaten direct met een fysieke schakelaar, de app of het webportal bedienen en de status uitlezen. Verder zijn afzonderlijke componenten aan groepen toe te wijzen en kun je tijdschema's en scenes configureren. Wil je aan de uitvoering van een com- Van buiten heeft de centrale eenheid van de Home Control iets weg van de grote apparaten uit de Powerline-serie van Devolo hij werkt er dan ook mee samen. 38 c t 2015, Nr. 12

39 Test Home automation Je bedient de centrale eenheid via een webportal. Daarmee kun je apparaten simpel configureren. mando voorwaarden koppelen, dan kun je simpele regels definiëren. Ook zie je op de startpagina van mydevolo een logboek en het actuele weerbericht. Dat laatste betekent waarschijnlijk dat je in de toekomst ook weersinformatie kunt gebruiken als voorwaarde voor een schakelschema. Als een Z-Wave-apparaat alarm slaat, kan het systeem een bericht naar de gebruiker sturen als of per sms, verstuurd vanaf de server van Devolo. Daarnaast kun je je volgens Devolo straks ook via pushberichten op de hoogte laten brengen. Tijdens het configureren van het systeem valt telkens op dat Devolo erop gelet heeft de bediening zo eenvoudig mogelijk te houden. Je kunt de afzonderlijke knoppen van de wandschakelaar een functie geven door de pictogrammen van de apparaten naar de bijbehorende velden te slepen. Ook scènes, regels en tijdschema's zijn grotendeels in te stellen via drag&drop. Conclusie Heb je het principe eenmaal door, dan weet je bij Home Control alles uiteindelijk ook snel te vinden zelfs als je nog geen enkele ervaring hebt met domotica. De app mydevolo kan nog wat verbeterd worden, met name de structuur is wat te compact. De set heeft wel nog beperkingen, want je kunt er nog niet heel veel apparaten van andere fabrikanten aan koppelen. Maar ook daar komt verandering in, want op dit moment kun je bijvoorbeeld de Hue-lampen van Philips en de producten van Netatmo op het systeem aansluiten. We verwachten dat er nog andere fabrikanten zullen volgen. (mvdm) c Home Control Home-automation-systeem Fabrikant Devolo, Protocol Z-Wave, 868 MHz Systeemeisen pc of mobiel apparaat (Android of ios), internetverbinding Prijzen starterspakket: 219, kamerthermostaat: 99, thermostaatkraan: 69, bewegingsdetector: 69, rookmelder: 59, stekkerschakelaar: 49, deur/raamcontact: 49, muurschakelaar: 49, afstandsbediening: 39 Kort voorgesteld Digitaal notitieblok Notities nieuwe stijl Met het digitale notitieblok Bamboo Spark kun je gewoon schetsen en aantekeningen maken, die dan meteen digitaal bewaard worden. Het schrijfblok ziet er netjes afgewerkt uit. Om de Bamboo Spark in te stellen moet je eerst de gelijknamige ios- of Android-app installeren. In de vorm van een stappenplan volgen alle instructies om aan de slag te kunnen. De verbinding tussen de telefoon en het notitieblok verloopt via Bluetooth. Ook word je aangemoedigd je te registreren voor Wacoms eigen cloud, wat handig is als je met meerdere apparaten werkt. Standaard heb je daarmee 5 gigabyte. Je maakt aantekeningen en notities met de pen die met het schrijfblok wordt meegeleverd. De pen is drukgevoelig, zodat je dikke en dunne lijnen kunt maken. Als de pagina vol is en je aan een nieuwe lege bladzijde begint, moet je op de knop in het midden van de map drukken. Daarmee wordt de pagina opgeslagen. Zodra je de app opent, worden de notities erheen gestuurd. De Spark kan maximaal honderd pagina's opslaan, daarna zul je ze naar de app of cloud moeten sturen. Opladen doe je met de meegeleverde usb-kabel. De twee meegeleverde reservevullingen bieden niet zo veel capaciteit. Je kunt overigens ook een willekeurig ander kladblok gebruiken. De enige voorwaarde is dat de afmetingen min om meer gelijk moeten zijn en het blok niet dikker is dan vijftig pagina's. Via de cloud kun je nog een viertal apps installeren zoals Dropzone en Control Room, waarmee de uitwisseling tussen meerdere apparaten en het beheer makkelijker wordt. De Bamboo Spark is er in drie varianten. Of eigenlijk: van de linkerflap zijn er drie soorten. In de eerste kun je een smartphone steken, in de tweede een tablet met een dia gonaal van maximaal 9,7-inch en de derde is er een specifiek voor de ipad Air 2. De prijzen zijn via de eigen webshop voor elke uitvoering gelijk. Het blok is erg handig als je snelle notities liever op papier zet, maar niet overal papieren aantekeningen wilt hebben rondslingeren en dus 'mee wilt' in het digitale tijdperk. (mvdm) Bamboo Spark Digitaal notitieblok Fabrikant Wacom, Afmetingen (h b d) mm Gewicht g Meegeleverd snelgids, usb-micro-usb-kabel, stylus, twee reservevullingen Straatprijs 160 (nl.shop.wacom.eu) 1 afhankelijk van uitvoering c t 2015, Nr

40 Test Smartphones Achim Barczok, Benjamin Kraft Meer touch Apple iphone 6s en 6s Plus getest De iphone 6s en iphone 6s Plus zien er hetzelfde uit als hun voorgangers, maar zijn niet saai: Apple waagt met 3D Touch de gok met een nieuwe manier van bedienen. Onze test laat zien dat de iphone met zijn indrukwekkende grafische performance en uitstekende camera zeer hoge scores haalt. Net als bij de vorige iphone- generaties neemt Apple bij de sprong naar het S-model met name de binnenkant onder handen en blijft de behuizing vrijwel identiek aan de voorgangers. De iphone 6s is met een 4,7"-display nog net lekker compact en goed met één hand te bedienen. Hij past ook in je broekzak. De iphone 6s Plus heeft een scherm van 5,5 inch, wat overeenkomt met een Android-phablet. Daarmee is die een stuk minder handzaam, maar heb je wel wat meer ruimte voor websites en content binnen apps. Vergeleken met de introductie van de 6 Plus destijds Accuduur-metingen Model Apple iphone 6s Apple iphone 6s Plus ter vergelijking Apple iphone 6 (ios 9) Apple iphone 6 Plus (ios 9) Samsung Galaxy S6 (Android 5.0) Apple iphone 5S (ios 7) Video (normale helderheid) [h] beter > 10,5 12,3 9,7 10,7 12 3D-game (normale helderheid) [h] beter > 5,2 3,7 4 4,2 6,4 Internetten via wifi (nor male helderheid) [h] beter > 11,9 12,2 11,4 11,8 13,2 11,7 7,4 12,6 Normale helderheid: 200 cd/m 2, game: Asphalt 8 (iphone 5s: Reckless Racing 2), internetten: elke 30 s een standaard website openen heb je nu ook meteen iets aan het grotere scherm, want inmiddels zijn er genoeg apps die de extra ruimte op het display optimaal benutten. De behuizingen zijn volgens Apple van verstevigd aluminium. De achterkant van de iphones voelt daadwerkelijk degelijker aan als je er wat druk op uitoefent. Apple reageert daarmee op de tientallen video's die circuleren over verbogen iphones. Het is fijn dat er aan een verbeterde behuizing is gewerkt, maar wij hebben een iphone 6 bij normaal gebruik nog nooit kunnen verbuigen. De behuizing is 0,2 millimeter dikker. Onderdelen als knoppen of de camera zijn niet verplaatst, waardoor alle hoesjes voor de iphone 6 die we probeerden ook prima om de iphone 6s pasten. Wel zijn de nieuwe iphones duidelijk zwaarder: de iphone 6s Plus weegt 189 gram, de iphone 6s 143 gram. Dit is ongeveer 10 procent meer dan de voorgaande versies. Vooral de iphone 6s voelt massiever aan. Het is vooral vervelender als je hem in één hand aan het onderste deel van de behuizing vasthoudt. 3D Touch De reden voor het hogere gewicht en de net iets dikkere behuizing liggen volgens Apple aan de nieuwe touchscreentechnologie 3D Touch. Hiermee is ook een trilmotor gemoeid. Net als bij de Apple Watch herkent het scherm of je hem lichtjes indrukt of flink. De gestures die je met het lichtjes aantikken of vegen triggert blijven hetzelfde; steviger indrukken opent een extra menu of previews. Ook trilt het toestel dan. Als je op het startscherm een pictogram stevig indrukt, krijg je een snelmenu (Quick Actions) te zien. Op die manier bereik je snel acties die vaak worden gebruikt. De smartphone trilt daarbij heel kort volgens Apple slechts een honderdste seconde. Zo kun je met de sms-app snel een nieuw bericht opstellen naar mensen die je vaak een berichtje stuurt. Via het menu van de app Foto's ga je meteen naar de Galerij met de nieuwste foto's. Ook apps van andere ontwikkelaars kunnen dat soort contextmenu's Benchmark-resultaten Model Chipset / CPU-kernen / kloksnelheid Apple iphone 6s Apple A9 / 2 / 1800 Mhz g.o Apple iphone 6s Plus Apple A9 / 2 / 1800 Mhz g.o ter vergelijking Apple iphone 6 ios9 Apple A8 / 2 / 1400 Mhz GX6450 Apple iphone 6 Plus ios9 Apple A8 / 2 / 1400 Mhz GX6450 Apple iphone 5S ios9 Apple A7 / 2 / 1300 Mhz GX6430 Samsung Galaxy S6 (And ) Samsung Exynos 7 Octa 7420 / 4 / 2100 Mhz grafische chip GFXBench 3.0 Manhattan offscreen [fps] beter > Mali-T760 MP8 20,4 21,5 13, ,3 39,9 GFXBench 3.0 Manhattan onscreen [fps] beter > 41, ,7 21,7 28,1 16 3DMark Ice Storm Unlimited [punten] beter > Peacekeeper [punten] beter > Sunspider [ms] < beter c t 2015, Nr. 12

41 Test Smartphones inbouwen. Facebook, Evernote en Dropbox hebben dat al gedaan. Binnen apps opent 3D Touch op bepaalde plekken een preview van de inhoud (Peek en Pop). In de mailclient kun je op die manier je in een venster openen en dan met gestures verwijderen of archiveren. Druk je in deze Peek-modus wat harder, dan opent de alsnog (Pop). Van hetzelfde principe wordt gebruik gemaakt in de foto-app, bij browserlinks of in Instagram. Content wordt hierdoor overigens niet sneller bereikbaar, maar je kunt wel sneller terug naar het begin als je je vinger weer optilt. Het Peek-venster gaat dan weer dicht. De preview werkt daarmee eigenlijk meer als een soort Terug-knop. Handig: als je stevig op het virtuele toetsenbord drukt, verplaats je de cursor binnen het te bewerken tekstgedeelte of url. Je gaat terug naar de recent geopende app door met 3D Touch op de linkerrand te drukken en richting het midden te vegen. 3D Touch is vooral iets voor powerusers om bijvoorbeeld sneller door mailboxen of foto-albums te kunnen. Maar het concept is niet overal op dezelfde manier doorgevoerd. In veel apps ontbreken snelmenu's of previews. Je moet dus eerst achterhalen wat waar mogelijk is. Zoals vaker bij Apple is 3D Touch een uitbreiding van het normale bedieningsconcept. Ook zonder 3D Touch kom je nog steeds bij alle plekken van het besturingssysteem. Het zou in de toekomst een meerwaarde kunnen bieden bij games: egoshooters of sportsimulaties hebben momenteel vanwege de beperkte touchscreenbediening minder bedieningselementen; met 3D Touch zou de besturing weer complexer kunnen worden. Bovendien kunnen apps bij tekenen, schilderen en schrijven onderscheiden of er hard of zacht op het scherm wordt gedrukt. Camera en live-foto's Naast de bediening heeft Apple ook veel aan de camera en de bijbehorende software aangepast. De smartphones kunnen foto's als een klein filmpje met indrukken en geluid opslaan. Daarbij wordt 1,5 seconden voor en na de foto opgenomen. In de Galerij en de map met foto's zie je dan nog steeds de normale JPG. Druk je echter hard op de foto, dan wordt een soort geanimeerde JPG met geluid afgespeeld. Apple noemt dit 'Live Foto'. Dat is een leuke feature, waarmee je bijvoorbeeld ook de voorbereiding van de persoon die wordt gefotografeerd kunt vastleggen of het gejuich in een voetbalstadion. Anderzijds waren er maar weinig momenten waarbij we Live Foto werkelijk een meerwaarde vonden. We hebben het dan ook snel uitgeschakeld temeer omdat met live-foto's ongeveer twee keer zoveel opslag nodig is als bij normale foto's. Live-foto's kunnen ook als achtergrond voor het vergrendelingsscherm dienen of met imessage naar andere iosgebruikers worden gestuurd. Apple heeft documentatie over het formaat gepubliceerd, zodat de bewegende foto's snel ook op Facebook of andere sociale platformen zullen opduiken. Als je de foto's via USB naar een computer kopieert, wordt alleen de standaardfoto als JPG overgezet. Ook normale foto's nemen nu overigens duidelijk meer Op het startscherm open je met 3D Touch een snelmenu (links). Bij apps krijg je bijvoorbeeld een preview van de s (rechts). plek in, afhankelijk van het onderwerp 2 tot 5 MB. Dat komt door de verbeterde sensor: de resolutie van de camera aan de achterkant is toegenomen van 8 naar 12 megapixel. Daarmee evenaart de camera van de iphone degene die in concurrerende modellen zit van Samsung of LG. Deze laatste deden het altijd met name in de details beter. De betere kwaliteit valt direct goed op als je een foto op volledige grootte op je computer opent of een detail wil uitsnijden. Maar niet alleen de scherpte en de details zijn beter. Ook de kleurweergave is natuurlijker en er is minder ruis en een grotere dynamiek (meer contrast). Die subjectieve indruk kwam ook terug in onze metingen. De camera's van de iphones bereikten op sommige gebieden zelfs topwaarden als je tenminste specialistische camera's als die van Panasonics smartphone/cameracombi DMC-CM1 buiten beschouwing laat [1]. Vooral bij ongunstige lichtomstandigheden maakte de camera een goede indruk: ook als je donkere gebouwen en bladeren voor een heldere lucht of voorwerpen in een donkere hoek fotografeert, laten de iphones voldoende zien. Dat komt onder meer door de goede HDR-functie, die automatisch wordt ingeschakeld als het contrast tussen heldere en donkere vlakken te groot wordt. Bij slechte verlichting doet de 6s Plus het daarbij het best. Vergeleken met de 6s is daar namelijk een optische beeldstabilisator ingebouwd, wat vaak toch nog een scherpe foto oplevert. Andere smartphones produceren daarbij meestal geen scherpe foto's. Het enige nadeel: je kunt ook bij de nieuwe iphones in de standaard-app amper wat Camerametingen Model Metingen met Diafragma Max. resolutie Theoretische resolutie (Lp/Bh) 1 Apple iphone 6s ISO 40 f/2,2 12,2 MP (4032 x 3024) / 4:3 Apple iphone 6s Plus ISO 40 f/2,2 12,2 MP (4032 x 3024) / 4:3 ter vergelijking Apple iphone 6 Plus ISO 50 f/2,2 8 MP (3264 x 2448) / 4:3 Samsung Galaxy Note 4 ISO 50 f/1,9 15,9 MP (5312 x 2988) / 16:9 Samsung Galaxy S6 ISO 40 f/1,9 15,9 MP (5312 x 2988) / 16:9 Sony DSC-RX100 III (compactcamera) ISO 100 f/1,8-2,8 20 MP (5472 x 3648) / 3:2 1 lijnparen per beeldhoogte beter > Daadwerkelijke resolutie in het midden (Lp/Bh) 1 beter > Daadwerkelijke max. resolutie hoeken (Lp/Bh) 1 beter > Dynamiek (f-stops) beter > 8,07 8,05 7,85 8,08 7,76 9,97 Visual Noise < beter 1,3 1,7 1,7 1,9 2 2,1 c t 2015, Nr

42 Test Smartphones De foto's van de iphone 6s vertonen natuurlijke kleuren, hebben weinig ruis en een grote dynamiek. Ook zijn vanwege de hogere resolutie duidelijk meer details te zien dan bij de voorganger. De scherpte neemt naar de hoeken toe af. instellen. Je moet dus volledig vertrouwen op de automatische functies of een cameraapp als Camera+ installeren. De goede kwaliteit zie je ook terug bij video's: zowel 4K- als 1080-video's bevatten veel details, kleurechtheid en er wordt goed met contrast omgegaan. De video's zijn de beste filmpjes die we ooit van een smartphonecamera hebben gezien. De beeldstabilisator in de iphone 6s Plus zorgt sowieso voor een rustig beeld, ook als je niet zo'n vaste hand hebt. Vergeleken met de meeste Android-smartphones werd de iphone bovendien bij het opnemen van 4K-video's zelfs na drie minuten niet ontzettend heet. Ook stopte de app niet. De frontcamera maakt betere foto's met een hogere resolutie. Als slimmigheidje wordt het scherm kort fel verlicht als er weinig licht is. De smartphone gebruikt dan afhankelijk van de kleuren een andere tint. De helderheid is voldoende om een gezicht van dichtbij gelijkmatig te belichten. De resultaten zijn prima. Chip, accu, display De rest van de hardware is op veel punten bijgewerkt. De Apple-smartphones Model iphone 6s iphone 6s Plus Fabrikant Apple, apple.nl Apple, apple.nl Besturingssysteem / userinterface ios 9 / ios ios 9 / ios Varianten zilver, grijs, goud, roségoud zilver, grijs, goud, roségoud Uitrusting Processor / kernen / kloksnelheid Apple A9 / 2 / 1,8 GHz 1 Apple A9 / 2 / 1,8 GHz 1 Graphics PowerVR, type onbekend PowerVR, type onbekend RAM / flashgeheugen (beschikbaar) 2 GB / 128 GB (113,3 GB) 2 GB / 128 GB (113,6 GB) Verwisselbaar geheugen / meegeleverd / maximaal Wifi / dualband / alle 5GHz-banden IEEE a/b/g/n-144/ac-866 / v / v IEEE a/b/g/n-144/ac-866 / v / v Bluetooth / NFC / GPS 4.2 / v 2 / v 4.2 / v 2 / v VIngerafdruksensor / voor VR-brillen v / v v / v beschikte gyrosensor Mobiele dataverbinding LTE (300 Mbit/s down, 50 Mbit/s up), HSPA (42,2 Mbit/s down, 5,76 Mbit/s up) LTE (300 Mbit/s down, 50 Mbit/s up), HSPA (42,2 Mbit/s down, 5,76 Mbit/s up) Wifi- / Bluetooth- / usb-tethering v / v / v v / v / v Accucapaciteit / verwisselbaar / draadloos oplaadbaar g.o. / / g.o. / / Afmetingen (h b d) / gewicht 13,8 cm 6,8 cm 0,7 cm / 143 g 15,8 cm 7,8 cm 0,7 cm / 189 g Cameratests Cameraresolutie foto's / video (12,2 megapixel) / (12,2 megapixel) / Auto- / touchfocus / flitsers (aantal) v / v / v (2) v / v / v (2) Zelfontspanner / HDR / panorama v / v / v v / v / v Resolutie frontcamera foto's / video / / Displaymetingen Techniek / grootte (diagonaal) lcd (IPS) / 10,4 cm 5,9 cm (4,7 inch) lcd (IPS) / 12,2 cm 6,9 cm (5,5 inch) Resolutie / beeldverhouding pixels (326 dpi) / 16: pixels (401 dpi) / 16:9 Helderheidregelbereik / verlichting cd/m 2 / 82 % cd/m 2 / 83 % Contrast / kleurruimte 1650:1 / srgb 1606:1 / srgb Kijkhoekafhankelijkheid contrast / kleur + / + + / + Display: De ronde diagrammen geven de kijkhoekafhankelijkheid van het contrast weer. Blauwe kleuren staan voor lage en rode voor hoge contrasten. In het ideale geval is de hele afbeelding roze. Kijkhoekafhankelijk contrast: cirkels in 20 afstand Beoordeling Bediening / performance ++ / / ++ Uitrusting software / hardware + / ++ + / ++ Display Accuduur + + Camera foto's / video's ++ / / ++ Garantie 1 jaar 1 jaar Prijs 739 (16 GB) 849 (64 GB) 959 (128 GB) 849 (16 GB) 959 (64 GB) 1069 (128 GB) 1 vermoedelijke waarde op basis van de metingen 2 alleen voor Apple Pay ++ zeer goed +goed ± voldoende -slecht --zeer slecht v aanwezig niet aanwezig g.o. geen opgave 42 c t 2015, Nr. 12

43 Test Smartphones nieuwe A9-processor heeft nog steeds twee kernen, maar die zijn duidelijk krachtiger. Bij de cpu-benchmarks haalden we 50 procent meer performance. Dat wordt waarschijnlijk veroorzaakt door de totale combinatie van efficiëntere kernen, een hogere kloksnelheid en een grotere cache. Apps starten op een iphone 6s Plus zo'n twee keer sneller dan op een voorganger met ios 9. De grafische performance torent in de benchmarks boven alle smartphones uit die we ooit getest hebben. Dat belooft bij games heel wat mooiere graphics, maar het zal nog even duren voordat we te zien krijgen wat de ontwikkelaars ermee voor elkaar hebben gekregen. De direct in de chipset geintegreerde motion-coprocessor lijkt een kleine aanpassing, maar wel een met mogelijk veel impact. Hierdoor kan onder andere de spraakinvoer permanent aan blijven zonder dat dit veel accu kost. Je kunt bij de nieuwe iphones op elk moment 'Hey Siri' roepen, maar dan moet je Siri wel 'trainen' om alleen op jouw stem te reageren. De accuduur nam met Siri permanent ingeschakeld niet noemenswaardig af. Verder lag de waarde met meer dan tien uur bij het kijken van video's en internetten via wifi wat hoger dan bij de voorgaande modellen. Gemiddeld houdt de iphone 6s Plus het tien procent langer uit dan de iphone 6s. De schermen zijn nauwelijks aangepast. Ze dekken de hele srgb-kleurruimte nauwkeurig af en hebben een witwaarde dicht bij de daglichtnorm D65. Bovendien lichten ze flink helder op. Het contrast is voor een lcd met zo'n 1600:1 erg hoog en de kijkhoekstabiliteit qua kleur en contrast zeer goed. Met 326 dpi ligt de 6s nog wel duidelijk achter op de topmodellen met Android. De 6s Plus heeft pixels en kan daardoor 1080p in volledige resolutie weergeven. Met de vingerafdrukscanner in de Home-knop kun je het scherm ontgrendelen, bevestig je aankopen van apps en kun je er in de toekomst mogelijk betalingen via Apple Pay mee goedkeuren. Dat werkt weer erg betrouwbaar, beter dan bij de Galaxy S6 en de OnePlus 2. Bovendien gaat het nog een tikje sneller dan bij de iphone 6: je hoeft je vinger er slechts heel kort op te leggen. Het startscherm verschijnt gemiddeld na slechts 1,3 seconden. Het dualband-wifi heeft nu twee antennes (MIMO). We haalden met een Asus PCE AC660-router op een 2,4GHznetwerk onder ideale omstandigheden een snelheid van ongeveer 98 Mbit/s (iphone 6: 55 Mbit/s) en bij het 5GHznetwerk ongeveer 294 Mbit/s ( iphone 6: 207 Mbit/s). Ook op 20 meter afstand bleef de verbinding stabiel en net zo snel. Dat komt aardig overeen met de Samsung Galaxy S6 (109 Mbit/s en 305 Mbit/s). De stap van LTE (4G) met een theoretische 150 Mbit/s naar LTE Advanced (4G+, 300 Mbit/s) is gericht op de toekomst. LTE Advanced is momenteel echter maar op bepaalde plekken bruikbaar en nog niet bij alle aanbieders beschikbaar. Conclusie 3D Touch is interessant en heeft veel potentie, maar levert nog weinig echt voordeel op. Toch kan het interessant zijn om op een iphone 6s of 6s Plus over te stappen zelfs als je momenteel het apparaat van vorig jaar hebt. Je krijgt de beste smartphonecamera van dit moment, verder de snelste grafische processor en gevoelsmatig werkt alles bijzonder vlot. Je moet daar echter wel flink voor in de buidel tasten. De 16GB-versie is door het ontbreken van een SD-kaartslot geen aanrader: met live-foto's, 4K-video's en fikse games met veeleisende graphics is die variant snel vol. Als je die laat voor wat het is en voor het model met 64 GB gaat, ben je voor een iphone 6s 849 euro kwijt en voor een iphone 6s Plus 959 euro. Dat maakt het een leuk, maar behoorlijk prijzig speeltje. (avs) Literatuur [1] Hannes Czerulla, Broekzakfotografie, Vergelijkende test: acht smartphones tegen een compactcame- Advertorial Design én kwaliteit Of je nu gaat voor elegant zwart of modern, licht wit: de EIZO EV2750 maakt niet alleen indruk met zijn beeldkwaliteit, maar ook met zijn design. De bijzonder smalle schermrand en de volledig vlakke voorkant maken van deze 27 inch monitor een echte blikvanger die je ideeën letterlijk de ruimte geeft. Express your style. Voor de EV2750 geldt "less is more": de smalle schermrand van slechts 1 millimeter en het volledig vlakke oppervlak met geïntegreerde bediening trekken alle aandacht. Niet alleen de voorkant streelt het oog, ook het slanke profiel en de stijlvolle achterkant. Zelfs als de EV2750 uit staat, maakt hij een geweldige indruk op je bureau. Maar natuurlijk is deze monitor meer dan een stijlicoon. De inhoud zorgt namelijk ook voor een fantastische weergave. Een beelddiagonaal van 27 inch, een hoge resolutie van 2560 x 1440 pixels en het intelligente IPS-paneel zorgen ervoor dat de EV2750 vanuit iedere kijkhoek een perfecte weergave biedt. Zuinig en ergonomisch Een hele reeks innovatieve Eco- View-functies zorgt er niet alleen voor dat je met de EV2750 altijd een helder beeld zonder schitteringen ziet, maar ook dat er bespaart wordt op de energiekosten. Auto EcoView biedt bijvoorbeeld continu een optimale schermhelderheid door volledig automatisch op veranderd omgevingslicht te reageren. Daarnaast kun je de monitor precies zo plaatsen als je wilt. Met de FlexStand-voet kun je de monitor draaien, kantelen en in hoogte verstellen. Bovendien kun je hem zowel liggend als staand gebruiken. c t 2015, Nr

44 Apps Favoriete apps van de redactie Fotobewerking van Adobe ios / Android Adobe heeft twee nieuwe apps voor fotobewerking geïntroduceerd: Photoshop Fix voor snel retoucheren en Capture CC voor het snel maken van nieuwe materialen. Photoshop Fix heeft van het grote Photoshop het Retoucheerpenseel, het Kloonstempel en het filter Uitvloeien gekregen. Op het moment is de app alleen voor iphone en ipad beschikbaar; een Android-versie moet binnenkort nog volgen. Capture CC combineert de functionaliteit van de Capture-apps Brush, Shape, Color en Hue. Met de app zet je elke willekeurige foto om in een penseel, vectorvorm of kleurpalet. De content wordt doorgestuurd naar de Creative Cloud en is vervolgens via de bibliotheek-paletten in Photoshop, Illustrator, Premiere Pro en andere programma's beschikbaar. Toegang tot de persoonlijke bibliotheken is er nu ook voor gebruikers van Dreamweaver, Flash Pro en Muse. Lightroom Mobile heet voortaan Adobe Photoshop Lightroom voor ipad respectievelijk iphone. Terwijl Android-gebruikers voorlopig nog met versie 1.3 genoegen moeten nemen, is de ios-app er nu in versie 2.0. Deze maakt gebruik van de camera-app om gemaakte foto's direct te bewerken. De app is gratis, dat wil zeggen zonder abonnement op de Creative Cloud, te gebruiken. Alleen voor de cloud-synchronisatie met Lightroom op de desktop heb je een abonnement nodig. Klanten van Creative Cloud hoeven voor het gebruik van alle genoemde apps niet extra te betalen. Het goedkoopste abonnement is het fotografieprogramma voor bijna 12 euro per maand. Met Photoshop_Fix kun je snel foto's verbeteren. Mobiele videomontage To-do/texteditor/messenger Android / ios (gratis) Of je nu met vrienden, familieleden of collega's notities wilt beheren, taken afwerken of chatten, Pingpad moet teams helpen dingen voor elkaar te krijgen. Met deze app voor Android en ios kun je notities aanmaken en gemeenschappelijk bewerken. Maar gebruikers kunnen ook privénotities Gratis Softmaker Office HD Android(gratis) SoftMaker biedt de HD Basicversies van TextMaker, Plan- Maker en Presentations voor Android-tablets kosteloos in Google Play aan. De Basic-versies van de SoftMaker-apps lezen en schrijven de oude en huidige documentformaten van Microsoft en ondersteunen de belangrijkste basisfuncties voor het bewerken van de bestanden. Geavanceerdere functies als spellingscontrole, het Altijd op tijd voor je trein ios (gratis, in-app aankopen) Wie dagelijks forenst kent het wel, je haast je om op de juiste tijd van huis te gaan, je komt rennend het perron op en dan blijkt je vaste trein vijf minuten vertraging te hebben. Had je dat nu maar van te voren geweten! Maar ja, als je hele dagindeling gepland is rond vaste treintijden, dan kijk je niet altijd op de reisplanner of er soms vertraging is. De app Forens geeft je een push-notificatie als er op Met Cameo is het bewerken van een filmpje kinderlijk eenvoudig ios (gratis) Een video is met je iphone zo gemaakt, en het uploaden naar social media is ook een fluitje van een cent. Maar meestal slaan we de tussenstap van het bewerken over, waardoor het resultaat er vaak slechter uitziet dan nodig. De gratis smartphone-app Cameo voor ios van videodienst Vimeo belooft het gat tussen maken en uploaden op te vullen. Hiermee moet de basisbewerking van video's zoals knippen en splitsen kinderspel zijn. Bovendien kan de app je video's een professionele uitstraling mee geven met een thema en een soundtrack. Na het opstarten van de app kun je inloggen met je account bij Vimeo of er een aanmaken. Maar je kunt deze stap ook overslaan. Vervolgens kies je 'create new video' om een bestaande video op je smartphone te selecteren. Met 'import' krijg je een preview met drie bewerkingstools: een schaartje een muzieknoot en kleurcirkels. Met een klik op de eerste kom je in een scherm waar je met twee begrenzers een uitsnede van de video kunt maken, er een titel aan kunt meegeven en het bestaande geluid hard, zacht of uit kunt zetten. Via het muzieknootje kun je muziek uit diverse aangeboden genres aan je film toevoegen. Via de kleurcirkels kun je een van de 9 thema's kiezen. Je kunt de instellingen net zo vaak aanpassen tot je tevreden bent. Vervolgens klik op het vinkje om een titel op te geven en een thumbnail te kiezen. Klik op 'done' en de film wordt opgeslagen in de Foto's-app en vanuit Cameo kun je hem direct uploaden naar Vimeo. beheren. Met de task manager kun je taken definiëren en aan contacten delegeren. Met de geïntegreerde messenger kun je op elk moment met je contacten chatten via tekstberichten en foto's uitwisselen. Om Pingpad te kunnen gebruiken moet je je gratis met het nummer van je smartphone bij de dienst registreren. bijhouden van wijzigingen en draaitabellen ontbreken. Deze kun je naderhand wel via in app upgrades kopen voor 5 euro per app. De apps van Softmaker draaien op tablets met ARM-cpu en Android 4.0 (Jelly Bean) of hoger. Bovendien adviseert de ontwikkelaar tablets met een beeldschermdiagonaal van minstens 7 inch. Voor kleinere displays zijn er de ook nog steeds gratis de Free Office mobile versies voor smartphones. jouw dagelijkse trajecten wijzigingen zijn. Je hoeft alleen je dagelijkse trajecten in te voeren en de notificaties per dag aan of uit te zetten. In een toekomstige update wil de ontwikkelaar de app uitbreiden met notificaties die alleen werken als je in de buurt van het station bent. Ook ondersteuning voor Apple Watch staat op de planning. Het proberen zeker waard. 44 c t 2015, Nr. 12

45 SPECIAL HAAL ALLES UIT GOOGLE MET DE NIEUWE E TIPS & TR RUC CS GOOGLE TIPS & TRUCS Nu voor slechts 9,95 Leer o m een expert te worden in program ma's als G mail, Google Chro me en Google Maps De ideale Google-gids vol met trucs en tips I nclusief de Google card board gids BESTEL DE GOOGLE TIPS & TRUCS NU OP:

46 Games Adventure, Stealth/actie Helden van klei Eind mei 2013 kregen we een nieuwe game in het vizier op Kickstarter: Armikrog. De makers waren in het verleden betrokken bij The Neverhood en Earthworm Jim, dus dat beloofde veel goeds. Armikrog is een point-and-click-adventure die is geanimeerd met klei (stopmotion). De hoofdrolspelers zijn astronaut Tommynaut en zijn blinde pratende hond Beak Beak. Tommynaut probeert zijn wereld te redden door op Armikrog Uitgever Versus Evil, vsevil.net Besturingssysteem Windows XP, Vista, 7, 8, Mac OS X en Linux (Ubuntu 14.04, Mint 17) Hardware-eisen Pentium 4 of hoger, 2 GB RAM, gpu met DirectX 9-ondersteuning Kopieerbescherming Online-activatie en -regis tratie via Steam, ook DRM-vrij verkrijgbaar via GOG.com Idee + Plezier + Uitvoering + Lange termijn ± 1 speler, zeer goed + goed ± voldoende - slecht -- zeer slecht zoek te gaan naar het zeldzame P-tonium. Tommynaut en Beak Beak crashen op een onbekende planeet en worden zodra ze hun gestrande schip uit stappen meteen door de lokale fauna aangevallen. Ze zoeken hun toevlucht in een fort (Armikrog) waarna de deur achter ze vergrendelt. De twee personages moeten door middel van het oplossen van allerlei puzzels zien te ontsnappen. Het is een point-and-clickadventure, met je muis pik je items op, bedien je hendels en schakelaars en los je puzzels op. Je kunt wisselen tussen beide personages: Beak Beak kan door lage tunnels lopen en daar items oppikken. Tijdens het spelen is het de bedoeling dat je de omgeving goed in je opneemt, want wat je ziet kan wel eens de oplossing zijn voor een van de puzzels in het spel. De wereld is mooi en kleurrijk, en ook erg vreemd. Tommynaut slaat de items die hij vindt bijvoorbeeld op in zijn buikholte. Er had wel wat meer variatie in de puzzels mogen zitten. De animaties van de karakters zijn erg mooi uitgevoerd. De hoeveelheid dialogen had best wel groter mogen zijn: veel melige, niet relevante dialoog tussendoor hoort nu eenmaal bij het genre. We hadden wat moeite bij het wisselen van kamer door het beklimmen van tentakels en bij een aantal objecten is het lastig te zien dat ze interactief zijn. Op veel momenten in het spel was het erg stil, zowel de personages als de achtergrondmuziek lieten niets van zich horen. De makers hebben aangegeven dat ze druk bezig zijn met het verhelpen van bugs en het verbeteren van de content. Het niveau van The Neverhood en Earthworm Jim wordt niet gehaald, maar de game is wel vermakelijk. Tegen de tijd dat we net helemaal in het sfeertje zaten, was het spel helaas alweer afgelopen. Misschien is er ergens nog een andere gevaarlijke, exotische planeet waar wat P-tonium verborgen ligt? (avs) Waardige finale Negen jaar nadat zijn thuisbasis werd vernield door de schurken Skullface en zijn XOF-handlangers, ontwaakt Snake uit zijn coma. Hij heeft metaalsplinters in zijn hoofd, zijn linker onderarm ontbreekt, hij wordt achterna gezeten door huurmoordenaars en hij heeft last van hallucinaties. Hij bouwt samen met zijn bondgenoot Ocelot een drijvende vesting en gaat in de tegenaanval. Om hun droom van een eigen natie te kunnen verwezenlijken, vechten de soldaten in de bergen van Afgha- nistan en in de jungle van Zaïre tegen het Rode Leger en lokale warlords. Snake ontmoet nieuwe vrienden, maar ook oude vijanden: de verrader Huey, kindsoldaat Eli, die een groep van kindsoldaten leidt, en Skullface die bezig is om een nieuw Metal Gear-pantser te bouwen. De voorganger Ground Zeroes was een voorproefje, met Metal Gear Solid V: The Phantom Pain wordt aan de verwachtingen voldaan. De open wereld is 200 keer zo groot en ziet er grafisch zeer goed uit. Je hebt als speler veel tactische vrijheid. Als je op je paard D-Horse rondrijdt, krijg je een beetje het Red Dead Redemption-gevoel. Tijdens het spelen van de meer dan tweehonderd missies en vele zijmissies kun je nog twee extra helpers vrijspelen: de pup die opgroeit tot D-Dog en de mysterieuze scherpschutter Quiet. De game bevat een dagnachtcyclus en een dynamisch weersysteem met regenbuien en verraderlijke zandstormen die je zicht beperken tot een paar meter. Als een soldaat iets verdachts opmerkt, gaat hij niet simpelweg weer terug naar zijn post, maar gedraagt hij zich onvoorspelbaar. De tegenstanders passen zich na verloop van tijd ook aan je gebruikte tactiek aan, waardoor je moet upgraden of een andere strategie moet kiezen. Vijanden kun je met verrekijkers markeren en hun vaardigheden later ook analyseren. Dat is nuttig, want behalve vechten moet je je ook bekommeren om je basis en daar heb je soldaten met vaardigheden voor nodig. Metal Gear Solid V: The Phantom Pain Uitgever Konami, nl.games. konami-europe.com Besturingssystemen Windows 10, 8, 7, PS3/4, Xbox 360/One Hardware-eisen 3,4GHz-pc, 6 GB RAM, 2 GB videogeheugen Kopieerbescherming Online-activatie en -registratie via Steam Idee + Plezier + Uitvoering ++ Lange termijn + 1 speler, zeer goed + goed ± voldoende - slecht -- zeer slecht Die soldaten kun je tijdens je missies met een fulton-ballon naar je basis sturen. De missies zijn wat eentonig: iemand redden, iemand ontvoeren of iemand vermoorden. Je kunt ook je basis bezoeken, waarbij je met crew kunt praten en de verschillende afdelingen en inventaris kunt managen. In de multiplayer-uitbreiding (per oktober voor consoles, voorjaar 2016 voor pc's) gaat je basis een grotere rol spelen. The Phantom Pain is een meer dan waardige finale voor de Metal Gear-saga. (avs) 46 c t 2015, Nr. 12

47 Internet Websites Kan ik hifi horen? Online De streaming-diensten Tidal en qobuz bieden hifiversies van hun muziek aan. Tegen een kleine meerprijs leveren ze de titels 'verliesvrij' aan, dus in cd-kwaliteit. Maar kunnen je smartphone, je koptelefoon, je muziekinstallatie en niet in de laatste plaats je oren dit wel weergeven? Kun je het verschil eigenlijk wel horen? Probeer het gewoon eens uit. Tidal biedt een High Fidelity Test. Dit is een blinde test waarbij je stukjes van vijf muziekstukken te horen krijgt. Terwijl de muziek loopt, kun je tussen twee bronnen schakelen. De ene levert de muziek in AAC met 320 kbit/s, het beste gecomprimeerde formaat dat Tidal aanbiedt. De andere bron levert de muziek verliesvrij (lossless) in FLAC/ ALAC met 1411 kbit/s. Wanneer je een bron als hifi hebt geidentificeerd, springt de test naar het volgende stuk. Aan het einde krijg je een beoordeling. De Amerikaanse organisatie National Public Radio (NPR) heeft een vergelijkbare test. Bij How Well Can You Hear Audio Quality? kun je delen van zes muziekstukken beluisteren die in 128 en 320 kbit/s aangeboden worden. Deze test geeft na elke luisterproef meteen de uitslag. Boven onze hoofden Vele duizenden objecten draaien in een baan om de aarde, van satellieten tot overblijfselen van raketten en ander ruimteschroot. James Yoder visualiseert deze door mensenhanden gemaakte wolk op zijn website Stuff in Space in een indrukwekkende realtime 3D weergave. Satellieten worden als rode puntjes weergegeven. Blauwe puntjes zijn onderdelen van raketten en witgrijze zijn ruimteafval. Met ingedrukte muisknop kun je het beeld vrij in de ruimte draaien. Met het muiswiel zoom je in en uit. Klik je op een van de stipjes dan laat de site de omloopbaan zien, waarlangs je het voorwerp dan ziet bewegen. In een klein pop-upvenster verschijnt extra informatie, zoals de naam, hoogte, stand en snelheid. Als je een bepaalde satelliet wilt zien, kun je ook met fulltext search op zijn naam zoeken. De site haalt zijn gegevens dagelijks uit de database van het Space Track-project, dat zich bezig houdt met het catalogiseren van kunstmatige objecten in de ruimte. Spitten in overheidsdata Deze website (die nog in ontwikkeling is) dankt zijn naam aan het roemruchte jaar 1848 toen Nederland zijn grondwet kreeg. In Europa heerste een revolutiesfeer en ook in Nederland eiste het volk steeds meer macht op. Koning Willem II zag het gevaar en wilde afstand doen van zijn macht en deze neerleggen bij de Staten-Generaal. Dat jaar werd daarom de liberale politicus Johan Thorbecke gevraagd een grondwet op te stellen. Thorbecke geldt daarmee als grondlegger van ons huidige parlementaire stelsel. De doelstelling van 1848.nl is om te zorgen dat overheidsdata voor iedereen veel eenvoudiger toegankelijk wordt. De website is overzichtelijk ingedeeld in drie panelen, met in het midden het laatste politieke nieuws, links een lijst van documentbronnen en filters om die te sorteren het resultaat komt dan in het middenpaneel terecht. De rechterkolom bevat de politieke agenda met links om door te klikken naar de betreffende Kamerstukken. Een korte handleiding (druk rechtsboven op de knop met de 'i') laat aan de hand van een voorbeeld zien hoe je kunt zoeken. Je kunt (na registratie) zogenaamde dossiers aanmaken waarin je zoekresultaten bewaard worden. Zelfs als je niet echt politiek geïnteresseerd bent, nodigt 1848.nl uit om erin te grasduinen. Daarmee hebben de makers hun doel om overheidsinformatie toegankelijker te maken zeker bereikt. Muzikale tijdreis De Google App Engine applicatie Music Timeline laat op een mooie manier de populariteit van de muzikale genres door de jaren heen zien vanaf 1950 tot circa De horizontale curves van de genres die afwisselend in populariteit stijgen of dalen vormen een kleurig geheel. Daaronder verschijnen albumcovers van vertegenwoordigers uit het betreffende genre. Het is erg illustratief om in één oogopslag het verloop van de genres te zien. Voor een gedetailleerdere weergave klik je op de curve van een bepaald genre. Als je op een van de daaronder getoonde albumcovers klikt, wordt je direct naar Google Play doorgestuurd waar je de nummers kunt proefluisteren en kopen. Ubuntu voor beginners Het Ubuntu Handbook is een blog met nieuws, tutorials en howto's voor Ubuntu Linux. Het is bedoeld voor beginners en is in 2013 gestart door een zekere Panda Jim die meer dan vijf jaar bezig is met Ubuntu. Hij wil hier zijn kennis delen in de vorm van nuttige tips en programma's en stap voor stap uitleg voor beginners. Bijvoorbeeld hoe je het beste kunt upgraden van Ubuntu naar de nieuwste versie 'Wily Werewolf'. Knoppen in de zwarte balk bovenaan het scherm brengen je naar onderwerpen als 'Jim's PPA's' (met programma's die niet of niet in de laatste versie in de Ubuntu-repository zitten), 'How to install Ubuntu', 'Linux Mint', 'Unity', 'Xfce' en 'Gnome Shell'. c't 2015, Nr

48 Praktijk Windows-updates Hajo Schulz Updates onder controle Windows-updates optimaal configureren Een Windows-installatie wordt zonder updates al snel een open deur voor malware. Niet iedere patch werkt meteen foutloos, maar met de juiste instellingen is een goed compromis tussen veiligheid en betrouwbaarheid mogelijk. Windows-updates onder controle WSUS-server als updatefilter 52 Windows 7 sneller nieuw installeren 56 Snelle installatie van Windows c t 2015, Nr. 12

49 Praktijk Windows-updates Complexe software zoals een besturingssysteem is nooit helemaal foutloos te krijgen, dus is regelmatig onderhoud nodig. Updates van Windows zorgen voor een compatibiliteit met nieuwe hardware, strijken uitschieters van de ontwikkelaars glad of breiden het systeem zelfs uit met nieuwe functies. De belangrijkste taak van een update en de reden dat je daar zonder een goed geweten niet onderuit kunt is echter het wegwerken van fouten die door anderen onrechtmatig gebruikt zouden kunnen worden om toegang te krijgen tot je systeem en de bestanden. Microsoft doet daarbij grote moeite om de illusie van een perfecte wereld in stand te houden: met de standaardinstellingen installeert Windows zijn updates automatisch en op een tijdstip dat je als gebruiker daar zo min mogelijk van merkt. Desondanks is het toch handig even over het updaten na te denken en de instellingen naar eigen wensen aan te passen. Het artikel vanaf pagina 52 gaat over de Windows Server Update Services (WSUS). Die zijn eigenlijk bedoeld om het leven van een systeembeheerder makkelijk te maken, wanneer ze honderden computers moeten updaten. Je kunt een WSUS-server echter ook in een werkgroepomgeving gebruiken en daar een goed instelbare updaterem voor Windows 10 mee construeren. Als je tegenwoordig Windows 7 of 8 installeert vanaf een dvd die je jaren geleden gekocht hebt, is je computer vervolgens een eeuwigheid bezig om de updates te installeren die er in de loop der tijd bijgekomen zijn. De twee artikelen op pagina 56 en 60 laten zien hoe je dergelijke nieuwe installaties drastisch kunt inkorten en hoe je meteen bijgewerkte set-upmedia kunt maken om vaker te gebruiken. Patch naar wens Updates zijn hinderlijk, maar noodzakelijk. Daarom zijn de standaardinstellingen van Windows eigenlijk best zinvol: het systeem neemt de taak op zich om zichzelf regelmatig bij te werken, en doet dat zo geruisloos mogelijk op de achtergrond. Er zijn echter zeker ook redenen om wat meer controle over die activiteiten te willen houden ook als die er niet voor niets zijn: als je het automatisch bijwerken uitschakelt, moet je regelmatig zelf aan de slag om het systeem bij de tijd te houden. Een van de nadelen van een configuratie met volautomatische updates is dat die af en toe uitgevoerd worden als je ze helemaal niet kunt gebruiken: als tijdens een spannend ruimtegevecht de harde schijf opeens begint te reutelen of Windows uitgerekend tijdens een presentatie met belangrijke zakenpartners om toestemming vraagt om te herstarten, is dat lastig of zelfs pijnlijk. Laat je alle updates automatisch installeren, dan krijg je ook alle fouten binnen die af en toe in de patches zelf zitten. Begin dit jaar had Microsoft blijkbaar grote problemen met de kwaliteitscontrole bij updates in sommige gevallen werd een complete Windows-installatie onbruikbaar. Dergelijke ernstige fouten duiken gelukkig zelden op en worden dan snel aan Microsoft gemeld, zodat ze snel weer worden ingetrokken op het moment dat hier in Europa de zon opkomt zijn ze vaak al weer verdwenen. Desondanks kan het zinvol zijn om het installeren van updates die niet meteen met veiligheid te maken hebben een paar dagen te laten wachten voordat je ze gaat installeren. Daarmee wordt de kans dat je een foute patch krijgt een stuk kleiner. Een laatste argument tegen het volautomatisch updaten zijn de systeemherstarts die sommige patches nodig hebben. Als je je pc vaak 's nachts films laat hercoderen of grote bestanden laat downloaden, is het niet zo prettig als een herstart dat werk halverwege abrupt afbreekt. Ook een computer die in een thuisnetwerk als mediaserver dient, moet niet uitgerekend herstarten als de hele familie voor de tv zit om een film te kijken. Als het er alleen om gaat om updates te verhinderen of een automatische update op onmogelijke tijden tegen te houden, helpt naast de hier genoemde configuratietrucs vaak ook een heel eenvoudige ingreep: laat Windows ruim op tijd voor de kritische actie handmatig naar updates zoeken. Dat geldt ook voor computers die maar af en toe aangezet worden en tussendoor wekenlang niet gebruikt worden. Windows 7 en 8.1 De mogelijkheden om invloed uit te oefenen op het updaten verschillen aanzienlijk tussen de diverse Windows-versies. Windows 7 en Windows 8.1 delen de updatepakketten die door Microsoft beschikbaar gesteld worden in twee categorieën in: 'belangrijk' en 'optioneel'. In de eerste categorie hoort alles wat beveiligingslekken in het systeem dichtmaakt. Deze updates moet je zo snel Om de instellingen voor Windows Update bij Windows 7 of 8.1 te veranderen, heb je administratorrechten nodig. mogelijk nadat zo'n lek bekend wordt installeren. Bij de optionele updates zitten minder noodzakelijke updates zoals taalpakketten en het webframework Silverlight. Minder kritieke foutoplossingen en nieuwe drivers en compatibiliteitspatches worden door Microsoft op ondoorgrondelijke criteria ingedeeld als belangrijk of optioneel. Sommige krijgen het kenmerk 'aanbevolen'. Op het tabblad 'Windows Update / Instellingen wijzigen' in het Configuratiescherm kun je instellen hoe deze belangrijke en aanbevolen updates geïnstalleerd moeten worden niet aanbevolen optionele updates moet je altijd handmatig installeren als je ze nodig hebt. Normaal zoekt Windows eens per dag naar nieuwe updates en worden ze 's nachts om 3 uur geïnstalleerd. Als de computer op dat tijdstip uitgeschakeld is, wordt het installeren een minuut na het aanzetten ingehaald. Bij twee drop-downvelden op het instellingentabblad kun je de update-installatie beperken tot een bepaalde dag of op een bepaald tijdstip zetten. Het grootste drop-downveld dient ervoor de volautomatische update-installatie uit te schakelen en in plaats daarvan een melding te krijgen als er een nieuwe update beschikbaar is, naar keuze voordat of nadat Windows die gedownload heeft. Het zoeken naar updates is hier ook helemaal uit te zetten, maar dat is niet aan te raden omdat je dan ook bij patches voor zware beveiligingslekken geen melding krijgt. Windows behandelt aanbevolen updates op dezelfde manier als belangrijke. Als je de bijbehorende instelling uitvinkt, krijg je alleen nog een melding van nieuwe aanbevolen updates en moet je het installeren daarvan zelf in gang zetten. Het vinden van de beste instelling voor jezelf is altijd een compromis tussen gemak, veiligheid en de wens zelf te bepalen wat het systeem wanneer doet. Wat de veiligheid van je gegevens betreft moet je het automatisch installeren van belangrijke c t 2015, Nr

50 Praktijk Windows-updates Het Groepsbeleid is eigenlijk voor administrators en bedrijfsomgevingen bedoeld. Een aantal daarvan is echter ook op computers van particulieren zinvol. updates niet zonder meer uitzetten omdat daar niet alleen bugfixes bijhoren, maar ook het bijwerken van de virusdatabase van Windows Defender, die sinds Windows 8 als standaard virusscanner dient. Aanbevolen updates kun je met een gerust hart op 'handmatig' zetten en het installeren een paar dagen of tot de volgende patchday uitstellen om enigszins uit te sluiten dat die problemen op hun eigen systeem veroorzaken. Als je helemaal op safe wilt spelen, zoek je voor het installeren van dergelijke updates op internet naar het betreffende KB-nummer en kijk je of daar veel foutmeldingen over bestaan. Detailinstellingen Als het verplicht herstarten dat na het installeren van een belangrijke update nodig kan zijn een probleem is, kun je de werkwijze van Windows Update met behulp van het Groepsbeleid (Policies) bijstellen. Heb Na het updaten moet je vaak herstarten. Het is hinderlijk als dat automatisch gebeurt en de computer opstart terwijl hij nog dingen aan het doen is. je Windows Pro, Ultimate of Enterprise, dan kun je met de toetscombinatie Windows+R en het intypen van gpedit.msc de Editor voor lokaal groepsbeleid starten. De voor Windows Update relevante instellingen staan daar in het pad 'Computerconfiguratie / Beheersjablonen / Windows-onderdelen / Windows Update'. Als je Windows 7 Home of Windows 8.1 Core hebt, moet je in plaats van het groepsbeleid met de Register-editor aan de slag, die je bijvoorbeeld start met Windows+R en regedit. Daar ga je eerst naar HKEY_LOCAL_MA- CHINE\Software\Policies\Microsoft\Windows en maak je een nieuwe sleutel aan met de naam WindowsUpdate als die nog niet bestaat. Daarin moet je een subsleutel maken met de naam AU. De belangrijkste optie om via de Policies invloed op Windows Update uit te oefenen, heet bij de Editor voor lokaal groepsbeleid 'Automatische Updates configureren' Dat groepsbeleid moet geactiveerd zijn om ervoor te zorgen dat Windows rekening houdt met de hieronder beschreven Policies. Voor het inschakelen is uit de lijst een van de mogelijke configuraties te kiezen: 2 staat voor 'Vraag mij of ik updates wil downloaden en vraag mij na het downloaden of ik de updates wil installeren', 3 voor 'Updates automatisch downloaden. Vraag mij na het downloaden of ik de updates wil installeren', 4 betekent 'Updates automatisch downloaden en installeren volgens de opgegeven planning' en 5 'Lokale administrators kunnen de configuratiemodus voor Automatische updates voor berichtgeving en installatie van updates zelf kiezen.' dan geldt datgene wat je in het Configuratiescherm instelt. Als je dat groepsbeleid via het Register wilt instellen, moet de gewenste instelling in een DWORD-waarde met de naam AUOptions in de boven genoemde sleutel AU staan. Als je voor optie 4 gaat, moet je bij de Editor voor het lokaal groepsbeleid nog een tijdschema daarvoor instellen: in het Register maak je daarvoor twee andere items in AU aan: de DWORD-waarde ScheduledInstallDay bepaalt welke dag de automatische updates uitgevoerd moeten worden, waarbij 0 voor iedere dag staat en 1 voor zondag, 2 voor maandag tot en met 7 voor zaterdag. De gewenste tijd is alleen in hele uren in te stellen: in de DWORD-waarde ScheduledInstallTime komt dan ook een getal tussen 0 en 23. Om automatische herstarts door Windows-updates te verhinderen, zijn er twee verschillende manieren. De eerste is vooral handig als een pc lang bepaalde taken moet uitvoeren waarbij een gebruiker aangemeld blijft en af en toe een keer op het apparaat gaat kijken. Dan kun je de via een Policy of het Configuratiescherm ingestelde update op een bepaald tijdstip laten doorgaan, maar moet je het item 'Niet automatisch opnieuw opstarten als gebruikers zijn aangemeld na geplande installaties van Automatische updates' deactiveren. In het Register heet de bijbehorende DWORD-waarde No- AutoRebootWithLoggedOnUser die in de sleutel AU moet staan. Een 1 betekent dat dit actief is. Als je automatische updates überhaupt verdacht vindt, schakel je over naar 'Vraag mij of ik updates wil downloaden en vraag mij na het downloaden of ik de updates wil installeren.' en activeer je het groepsbeleid 'Onmiddellijke installatie door Automatische updates toestaan'. Dat klinkt minder dramatisch dan het is: die regel zorgt ervoor 50 c t 2015, Nr. 12

51 Praktijk Windows-updates dat kleine updates die geen diensten onderbreken en geen systeemherstart nodig hebben in ieder geval automatisch geïnstalleerd worden. Bij die updatepakketten horen onder andere de virusupdates voor Windows Defender dan heeft de virusscanner in ieder geval altijd de laatste virussignatures, ook als andere security-patches nog op hun installatie wachten. In het Register staat die instelling in een DWORD-waarde met de naam AutoInstallMinorUpdates en de inhoud 1 in de sleutel AU. Voor alle wijzigingen aan het groepsbeleid of dat nu via de officiële editor of rechtstreeks in het Register is geldt dat die niet meteen werken, maar blijkbaar eerst bij Windows moeten doordringen. Wat daar precies voor zorgt was niet te reproduceren. Een aanroep van gpupdate /force hielp in ieder geval niet. In sommige gevallen leidde een herstart van Windows er zelfs niet toe dat de nieuwe instelling ook in het Configuratiescherm zichtbaar werd. Een paar uur later was dat wel het geval. Windows 10 Bij Windows 10 zitten de instellingen voor Windows Update bij de 'Instellingen'-app op het tabblad 'Bijwerken en beveiliging / Windows Update / Geavanceerde opties'. De mogelijkheden om invloed uit te oefenen op de automatische updates beperken zich daarbij tot een paar drop-downvelden. Is daar 'Automatisch (aanbevolen)' geselecteerd, dan start Windows na het installeren van updates de computer opnieuw op als zijn gebruiker een tijdlang geen activiteiten ontplooid heeft. Het alternatief heet 'Melding om opnieuw opstarten te plannen'. Daarmee heb je tot twee dagen de tijd om het systeem zelf te herstarten voordat Windows dat doet. Een onderscheid tussen belangrijke, aanbevolen en optionele updates is er niet meer. Dat zou hier ook niet zoveel nut hebben omdat Microsoft voor Windows 10 geen verschillende pakkettypen meer levert. Op de maandelijkse patchdays krijg je alleen nog een cumulatieve update die alle veranderingen bevat die tot dat moment toegevoegd zijn zowel op het gebied van beveiliging als minder belangrijke. Daar horen ook nieuwe drivers en updates voor andere software van Microsoft bij, waaronder Office. Bijzonder kritieke security-patches die Microsoft zo belangrijk vindt dat ze niet tot de volgende patchday kunnen wachten, kunnen er altijd nog zijn. Het installeren daarvan weigeren of uitstellen is sowieso niet aan te raden. De Editor voor lokaal groepsbeleid heeft bij Windows 10 nog alle instellingen die er ook bij oudere Windows-versies zijn. Bij onze experimenten werkte alleen het inschakelen van de meldingen voor of na het downloaden betrouwbaar, het automatisch updaten niet. Dat is echter niet aan te raden: de Defender kwam ondanks het groepsbeleid 'Onmiddellijke installatie door Automatische updates toestaan' soms geen virusupdates. De instellingsmogelijkheden van Windows Update zijn bij Windows 10 aanzienlijk beperkter. Bij een Home-versie kun je upgrades niet eens tegenhouden. De optie om automatisch herstarten te verhinderen als een gebruiker aangemeld is gezien de mogelijkheid je via de instellingen twee dagen de tijd daarvoor te geven, is redelijk overbodig geworden. Het lijkt er al met al op alsof het Groepsbeleid voor Windows Update er alleen nog is om bij bedrijven de samenwerking met een WSUS-server te regelen. In dezelfde gedachtegang klopt het dat de boven beschreven Register-aanpassingen bij Windows 10 Home helemaal niets lijken te doen: volgens de officiële Microsoft-documentatie is die versie niet in staat om via WSUS bijgewerkt te worden. Een update-instelling die er in Windows 10 bijgekomen is en waar je in ieder geval even over na moet denken, zit achter de link 'Kiezen op welke manier updates worden geleverd' op de instellingenpagina. Als je die aanklikt, krijg je de mogelijkheid in te stellen of Windows Update zijn pakketten alleen van de servers van Microsoft moet halen of ook van andere computers in het lokale netwerk of op internet. De keerzijde van de medaille: iedere pc die op die manier updates binnenhaalt, wordt automatisch een server voor dezelfde kring van machines. De instelling om updates via het lokale netwerk te verspreiden is overal zinvol waar meerdere computers een enkele internetverbinding delen en je daar dus niet telkens dezelfde bestanden mee binnen hoeft te halen. Bij dergelijke omgevingen kan de standaard ingestelde optie om updates ook over internet te verspreiden dan voor flink wat extra dataverkeer zorgen. Upgrades Bij het verschijnen van Windows 10 heeft Microsoft aangekondigd dat dit het laatste versienummer is. Toekomstige vernieuwingen zullen niet meer als nieuwe Windows-versies verschijnen, maar zullen in de vorm van gratis upgrades voor Windows 10 verspreid worden zodra ze klaar zijn. Windows Update bekommert zich ook om het installeren van die upgrades. In welke mate je invloed kunt uitoefenen op het installeren van die upgrades, hangt ervan af welke Windows-versie je hebt. Microsoft stelt dergelijke upgrades eerst ter beschikking aan de deelnemers van het Insider-programma ( com). Als je die testversie van Windows gebruikt niet geschikt voor productiesystemen moet je ermee leven dat je upgrades kunt krijgen die nog niet helemaal foutvrij zijn. Je kunt alleen kiezen tussen een snelle en een langzame upgrade-ring. Bij de slow ring krijg je een update pas als bij de fast ring is gebleken dat hij goed is. Als een upgrade in het Insider-programma lang genoeg getest is en door Microsoft rijp wordt bevonden, gaat hij naar de betalende Windows 10-klanten. Voor de Homeeditie geldt: slikken of stikken. Upgrades worden daar geïnstalleerd zo gauw Microsoft ze uitbrengt, zonder dat je daar enige invloed op hebt. Bij Windows 10 Pro, Enterprise en Education kun je met de optie 'Upgrades uitstellen' het tijdstip van installatie nog vier maanden uitstellen. Op de lange termijn hou je de upgrades echter niet tegen in ieder geval niet zonder Windows Update moedwillig buiten werking te stellen en daardoor ook geen security-updates meer te krijgen. Je kunt voor de verschillende upgrades geen aparte installatietijdstippen instellen. Bij bedrijven met een infrastructuur met een eigen updateserver, kunnen administrators het installeren van upgrades nog eens acht maanden uitstellen om ze in de eigen omgeving eerst grondig te testen. Die 'Current Branch for Business' zit in alle Windows 10-versies met uitzondering van Home. Voor omgevingen waarin gecertificeerde Windows-installaties jarenlang onveranderd moeten draaien, is er bovendien de 'Long Term Servicing Branch'. Windows-installaties krijgen dan geen functionele upgrades maar alleen security-updates. Microsoft definieert alle twee tot drie jaar een nieuwe actuele feature-stand. Klanten kunnen er dan voor kiezen of ze die gebruiken of bij de vorige versie willen blijven. Microsoft garandeert maximaal tien jaar support voor LTSB-versies, dan moeten die ook bijgewerkt worden. Het uitstellen van upgrades verhindert het installeren van updates niet. Microsoft maakt eindelijk een consequent onderscheid tussen die twee begrippen: upgrades hebben nieuwe functies, updates lossen fouten op en dichten beveiligingslekken. Zakelijke klanten die updates desondanks eerst zelf grondig willen testen voordat die bij de gebruikers geïnstalleerd worden, kunnen ze met een WSUS-server klaarzetten. Daardoor hebben ze meer mogelijkheden voor het controleren en configureren ervan. Hoe je dat doet, en hoe je dat ook bij je thuisnetwerk of in een klein bedrijf kunt doen, staat in het volgende artikel. (nkr) c c t 2015, Nr

52 Praktijk WIndows-updates: WSUS-server Peter Siering Kant-en-klaar Windows-updates regelen via WSUS De Windows Server Update Services (WSUS) zijn de officiële manier van Microsoft om updates los van de normale Windows Update binnen te halen, te doseren en te verdelen als je geen complexe en dure tools wilt gebruiken. Je kunt de benodigde server via trucs omzeilen. WSUS werkt als een cache: de dienst downloadt de updatebestanden van Microsoft zodat systemen in je lokale netwerk geen contact hoeven maken met de server van Microsoft. Dat scheelt bandbreedte, maar het heeft ook andere voordelen. Via regels kun je gedetailleerd instellen welke updates de pc's krijgen vanuit WSUS en wanneer ze worden geïnstalleerd. Zo kun je signature-updates direct doorsturen naar de clients, veiligheidsupdates en belangrijke updates met twee dagen vertraging installeren en de rest pas na twee weken. WSUS heeft een Windows-server nodig. In de huidige versie van Windows Server 2012 R2 zit WSUS geïntegreerd. Normaliter stelt zo'n server voor je lokale netwerk een Active Directory en andere diensten beschikbaar (bijvoorbeeld bij de Essentials- of SBSversie). In dat geval is het instellen niet zo moeilijk. Maar ook zonder Active Directory binnen een Workgroup kun je een WSUS in gebruik nemen. We gaan in op de benodigde tips voor het gebruik in een Workgroup en het kader 'Instant WSUS' op de laatste pagina geeft een stappenplan om in een virtuele machine een Windows 10-updateremmer in te stellen. Als je met WSUS aan de slag wilt, gebruik je in het ideale geval Windows Server 2012 R2 (maar het werkt ook vanaf Server 2008). Niet elke versie is geschikt: Standard, Datacenter en Essentials zijn prima, Foundation, Storage en Hyper-V niet. Maar let wel goed op: de licentievoorwaarden van Microsoft vereisen dat zodra een client door een server wordt herkend of geauthentificeerd, er een CAL (Client Access License) aanwezig moet zijn. Aangezien WSUS clients herkent, heeft 52 c t 2015, Nr. 12

53 Praktijk WIndows-updates: WSUS-server elke client dus een CAL nodig. Veel speelruimte voor creatieve uitzonderingen is er niet (zie het kader 'Instant-WSUS'). Waar te beginnen De handmatige installatie van WSUS als rol op een server met grafische interface vereist niet alleen geduld, maar ook ontzettend veel muiskliken. De drie etappes zijn dankzij de wizard echter foolproof: de WSUS-rol toevoegen, basisconfiguratie instellen en de eerste instellingen doorlopen. De wizards vragen je om de benodigde gegevens. Als je je aan de instructies houdt, ben je er zo doorheen. Je kunt het pad aangeven naar de map waar de updatebestanden in terecht moeten komen. Je hoeft deze map niet zelf aan te maken. Het is aan te raden om er eentje die kiezen die niet op de systeemschijf staat. Zodra een WSUS-server niet alleen de informatie over updates verzamelt maar ook zelf cache moet spelen, neemt die map al vrij snel veel ruimte in. Als je de updates lokaal mirrort, gaan talen een rol spelen. Door de taalkeuze te beperken, bespaar je ruimte. Een WSUS-server die net is ingesteld en de eerste keer de beschikbare updates bij Microsoft ophaalt, is wel een aardig tijdje bezig, terwijl hij eerst alleen de metadata ophaalt. Het is verstandig om de keuze aan Producten te beperken tot datgene wat je echt nodig hebt. Blijf vooral weg bij Classificaties. Het is verleidelijk om flink te snoeien in deze updatecategorie (veiligheidsupdates, feature packs, drivers e.d.), maar dan loop je het gevaar dat clients updates gaan missen. Want updates die een WSUS niet aanbiedt, bestaan voor zijn clients niet. Een basis-wsus-installatie verdeelt standaard geen updates (in complete pakketten zoals bij de Small Business Server ligt dat anders). Om ervoor te zorgen dat dit gebeurt, heb je een aantal dingen nodig. De beheerder moet regels opgeven waarmee de WSUS updates goedkeurt, oftewel updates automatisch doorgeeft aan de clients. Het is nuttig om computers die de updates moeten krijgen in groepen te plaatsen, en daar regels aan te knopen. Regels zijn de enige zinnige manier om updates te doseren. Manager for Workgroups. Deze tool is via Code plex gratis te downloaden (zie de link aan het eind). De software gaat zeer voorzichtig te werk. Voordat je veranderingen naar het register wegschrijft, wordt de betreffende sleutel in een bestand opgeslagen, zodat je altijd weer terug kunt naar de oude situatie. Het biedt allerlei opties om de updateclient in Windows te beïnvloeden en heeft ook invloed op verdere details zoals het registreren bij de WSUS. Het exporteren van alle instellingen als.reg-bestand maakt het plaatje compleet. Dit is handig om in één keer op veel systemen de instellingen toe te passen. Over het algemeen is het voldoende om in het veld WSUS-server het IP-adres of de naam van de WSUS-server in te vullen. Zodra de client voor het eerst contact maakt met de WSUS-server wordt deze geregistreerd. Dat hij als pc wordt gemanaged zorgt dat je zeker weet dat de beide kanten met elkaar in Om te zorgen dat de in de Windows-clients en -servers aanwezige functies niet bij officiële Microsoft-diensten naar updates vragen, maar daar een lokale WSUS-server voor gebruiken, moet je ze goed configureren. In een netwerk met Active Directory kun je de locatie van een WSUS via de Group Policy (Groepsbeleid) doorgeven aan de systemen binnen het netwerk. Complete serverpakketten zoals een SBS doen dat meestal zonder dat je daarvoor iets hoeft te doen. Je kunt WSUS echter ook zonder een Active Directory gebruiken. In plaats van de in de Group Policy aangepaste instellingen zelf in het Windows-register in te voeren, is daar kant-en-klare software voor: de WSUS Clientcontact staan. Nu kun je de pc op de WSUSserver in een groep opnemen waarvoor al regels staan ingesteld, en komen de updates via je eigen WSUS-server binnen. Core-WSUS Zolang WSUS draait op een volwaardige server met desktopomgeving, kun je deze bedienen via de meegeleverde Management Console (MMC). Draait hij echter op een Core-installatie, dan moet de configuratie gebeuren via een client in het netwerk. Op deze client installeer je de Remote Server Administration Tools (RSAT), die je gratis kunt downloaden bij Microsoft (zie de link aan het eind). Voor RSAT heb je een Pro-versie van Windows nodig. Voor Windows 10 is er alleen een Engelstalige versie van RSAT. Om deze te installeren op een Nederlandse Windows, moet je het taalpakket voor Engels (Verenigde Staten) WSUS voor Workgroups Het installeren van de WSUS verloopt in een paar stappen. Je begint met het toevoegen van rollen, daarna regel je basisconfiguratie en de details via de WSUS-manager. c t 2015, Nr

54 Praktijk WIndows-updates: WSUS-server Met de Wsus Package Publisher kun je losse MSI-, MSP- of EXE-bestanden via een WSUS laten uitrollen. WSUS is ook zonder Active Directory te regelen door de gratis WSUS ClientManager for Workgroups te gebruiken. toevoegen. Dat houdt in dat binnen de Instellingen onder 'Land of regio' staat aangegeven dat het taalpakket is geïnstalleerd. Nadat je het taalpakket hebt toegevoegd, moet je wel bij de opties nog op Downloaden klikken om het taalpakket daadwerkelijk te installeren. RSAT is een los updatepakket (.msubestand). Het breidt de lijst met Windowsfeatures uit die via het Configuratiescherm onder Programma's beschikbaar is. Als de installatie is gelukt, duiken de in RSAT gestopte tools op in het startmenu onder de groep Windows Systeembeheer. Core-WSUS voor Workgroups Als je in een Active Directory op de beheerde pc als administrator bent aangemeld, kun je zonder problemen de WSUS beheren via de Windows Server Update Services-MMC. Indien nodig voeg je de WSUS-server via een rechtermuisklik toe aan de console. Als dat niet lukt, controleer dan of je daadwerkelijk als admin bent aangemeld op het domein. In een Workgroup zonder centrale userdatabase helpt de onderstaande truc om succesvol met de WSUS-server te verbinden: stel op de server een account met administrator rechten in, waarbij de gebruikersnaam en wachtwoord gelijk zijn aan de inloggegevens die op de lokale pc worden gebruikt. De MMC leidt de lokale aanmeldgegevens door naar de WSUS-server: als ze identiek zijn, kun je succesvol een verbinding maken. Hier zit een nadeel aan: Windows-servers stellen hoge eisen aan wachtwoorden. Het RSAT voor Windows 10 vereist dat het taalpakket Engels (Verenigde Staten) ook daadwerkelijk is geïnstalleerd. aanmaken van een identiek account met administratorrechten op de server kan mislukken omdat het wachtwoord niet sterk genoeg is. Met het volgende combinatie van Powershell en Secedit (als bestand te downloaden via de link aan het eind) zorg je dat de server hier niet meer over kan struikelen: secedit /export /cfg c:\secpol.cfg (gc C:\secpol.cfg).replace("PasswordComplexity = 1", "PasswordComplexity = 0") Out-File C:\secpol.cfg secedit /configure /db c:\windows\security\local.sdb /cfg c:\secpol.cfg /areas SECURITYPOLICY rm -force c:\secpol.cfg -confirm:$false Als je het script in een map als passpol.ps1 opgeslagen wordt, voert het het volgende commando uit: powershell -ep RemoteSigned -file passpol.ps1 Daarna accepteert de server ook eenvoudige wachtwoorden. Uit veiligheidsoogpunt is het natuurlijk beter om ook op de client een sterker wachtwoord te gebruiken. Als de server na het toevoegen aan de MMC nog steeds niet opduikt, dan zitten mogelijk de firewallregels voor privé/openbare netwerken in de weg. Als dit nog niet goed staat, kun je dat met het volgende commando in een Powershell alsnog regelen: Set-NetConnectionProfile InterfaceAlias Ethernet NetworkCategory Private Wanneer er meerdere netwerkkaarten in de server zitten, kun je dat commando herhalen: Get-NetAdapter toont een lijst met de netwerkkaarten. Let wel op: je met veel pijn en moeite ingestelde firewallregels kunnen daardoor van slag raken. Waar het fout kan gaan Er zijn twee nadelen die we niet gaan verbloemen: als WSUS in een Workgroup draait, oftewel zonder een Active Directory op de achtergrond, dan biedt het zijn diensten alleen onversleuteld aan. Het moet mogelijk zijn om de achterliggende IIS-configuratie van certificaten te voorzien, maar vooral bij een Core-installatie is dat niet iets wat je 'even' kunt regelen. We hebben het er daarom maar bij gelaten. Het tweede nadeel heeft betrekking op Windows 10 Home: deze editie kan niet communiceren met een WSUS-server. Dat is voorbehouden aan Pro, Enterprise en Education. Microsoft heeft de functie in Home moedwillig de nek omgedraaid. Home-edities van oudere versies van Windows kunnen wel contact maken met een WSUS als je ze bijvoorbeeld via de WSUS ClientManager for Workgroups daarvoor instelt. 54 c t 2015, Nr. 12

55 Praktijk WIndows-updates: WSUS-server Bij een upgrade naar Windows 10 Home vanuit Windows 8.1 Core, die ingesteld is voor het verkrijgen van updates via WSUS, schakelt de pc weer om naar de officiële updatediensten van Microsoft. De WSUS-console van Server 2012 R2 duidt Windows 10 aan als Vista, maar dat is slechts een cosmetisch probleem. WSUS in Server 2016 laat wel de juiste naam van de client zien. Mocht het ombouwen van lokale updates naar WSUS toch niet werken, dan kan er een nog openstaande update dwarsliggen. Zodra op zo'n systeem de al gedownloade updates geïnstalleerd zijn, duikt het als pc in de WSUS-configuratie op. Antwoordt een geconfigureerde WSUS-server niet, dan meldt Windows op de client dat het geen updates kan binnenhalen en raadt aan om je internetverbinding te controleren. Dit ondanks dat de WSUS in het lokale netwerk staat. In de instellingen van Windows 10 vind je op de hoofdpagina van de update-opties de checkbox om online naar updates van Microsoft Update te zoeken. Als deze geactiveerd is, stuurt de updateclient je eenmalig niet naar de eventueel ingestelde WSUSserver, maar kijkt bij Microsoft of er nog updates zijn. Dat is handig om voor Windows 10-clients gekoppeld aan de WSUS na te gaan of alles wat relevant is ook wordt aangeboden. Speling WSUS maakt het een administrator op een ander punt ook een stuk makkelijker: de dienst levert informatie over de staat van de updates van de geregistreerde clients. Zo kun je problemen met updates of clients die updates weigeren herkennen. Als je wilt, kun je WSUS zo instellen dat je een krijgt zodra er nieuwe updates zijn. De WSUS-console biedt ook diverse analyses, maar daarvoor heb je extra pakketten nodig (zie de link hier onder). WSUS geeft je als beheerder veel vrijheid over hoe je het uitrollen van updates regelt. Tips voor optimale regels zijn lastig te geven. Twee dingen zijn echter erg belangrijk: de beheerder moet (vooral als WSUS de updates lokaal opslaat) regelmatig de interne databases laten opschonen. Dit doe je via de Cleanup Wizard. Een Powershell-script kan handig zijn om dit te automatiseren (commando Invoke-WsusServerCleanup). Het tweede belangrijke punt is het monitoren. Als je clients toegang biedt tot een WSUS-server, moet je niet alleen zorgen dat de WSUS blijft draaien, maar ook dat hij alle relevante updates kan aanbieden. Als de beheerder vergeet een product aan te vinken in de configuratie, denken de systemen die aan de WSUS hangen dat alles bijgewerkt is, terwijl ze al maanden geen beveiligingsupdates meer hebben geïnstalleerd. Dat kan fatale gevolgen hebben. Het enige wat je kunt doen om dit te voorkomen is goed opletten bij het instellen. (avs) Literatuur [1] Windows Update Services: Client-Server Protocol: cc aspx [2] Peter Siering, Kerntaken, Windows Server als Core-Installatie, c t 12/2013, p. 120 [3] Wsus Package Publisher, MSI-, MSP- of EXEbestanden via WSUS uitrollen: Instant-WSUS Update-remmer voor Windows 10 Om WSUS als updateremmer voor Windows 10 Pro in te stellen, heb je geen fysieke server nodig. Elke moderne pc kan zonder problemen een virtuele machine draaien. Ons recept voor een versnelde basisinstallatie laat zien hoe je met Hyper-V een virtuele machine met een server-core-installatie met actieve WSUS-rol kunt instellen. Met andere virtualisatie-oplossingen werkt het op een vergelijkbare manier. Deze WSUS laat je de update-catalogus beheren, maar je laat hem geen updates cachen. Download via Microsoft een evaluatieversie van Windows Server 2012 R2 (die kun je 180 dagen uitproberen) of de derde preview van de aankomende Windows Server 2016, die draait tot juli Voor beide downloads moet je je registreren bij Microsoft. De links voor de beide evaluatieversies staan bij de link op deze pagina. Haal het ISO-bestand binnen om mee te installeren. VHDbestanden, die je in theorie tijd besparen bij het inrichten, kosten je veel meer tijd om te downloaden en verspillen onnodige resources omdat ze een volledige server met grafische interface bevatten. Maak een virtuele machine aan. Geef hem 1 GB RAM, maar stel een maximum in voor de hoeveelheid dynamisch geheugen (de WSUS-database 'vreet' geheugen). Koppel de ISO aan de virtuele machine en laat de installatie draaien. De virtuele schijf moet 32 GB aan ruimte hebben, maar er wordt bij de aanbevolen instellingen zonder update-cache echter maar een klein deel van gebruikt (ongeveer 8 GB). Zodra het set-upprogramma het vraagt, geef je aan de Core-versie of versie zonder desktop te willen gebruiken. Nadat de installatie succesvol is afgerond meld je jezelf aan in de virtuele machine. Via de Opdrachtprompt start je met notepad de editor die je via het klembord met korte scripts kunt voeren. Start via start powershell een extra venster, zodat je er Powershell-commando's kunt intypen. Daar kun je de in het artikel besproken commando's invoeren om de firewall duidelijk te maken dat het om een vertrouwd netwerk gaat en het wachtwoordbeleid een stukje minder streng instellen. Via de Opdrachtprompt kun je daarna met sconfig het hulpprogramma voor de configuratie van de Core-server opstarten [2]. Activeer daar de automatische updates, sta het verbinden via remote desktop toe en voeg een lokale administrator toe, waarbij de gebruikersnaam en wachtwoord gelijk zijn aan het account dat je gebruikt om op je lokale Windows 10-pc in te loggen (meer achtergrondinformatie daarover staat in het hoofdartikel). De virtuele machine met de Core-server moet een verbinding met internet hebben. Daarvoor maak je in Hyper-V een virtuele switch van het type extern aan en wijs je daar de netwerkkaart van de virtuele machine aan toe. Geef de toekomstige updateremmer/ WSUS-machine een vast IP-adres, waardoor deze niet onverhoopt wordt aangepast. Je kunt daarvoor sconfig gebruiken. Maak daarna via Remote Desktop verbinding met de WSUS-machine. Hierdoor is het wat makkelijker om langere scripts en bestanden vanaf je pc via copy&paste naar de virtuele machine over te zetten. Download via de link aan het eind van het artikel ons Powershell-script en sla dat op in de virtuele machine als mywsus.ps1 en voer het uit via de Opdrachtprompt: powershell -ep RemoteSigned -file mywsus.ps1 Het script stelt in de virtuele machine een WSUS-server in. Deze is uiteindelijk zo geconfigureerd dat hij zelfstandig de updates voor Windows 10 Security Essentials en signature-updates regelt. Het duurt ongeveer 20 minuten voordat de eerste vergelijking met wat beschikbaar is via Windows Update is afgerond. Je kunt deze WSUSserver gebruiken en beheren zoals beschreven in het hoofdartikel. We hebben bewust geen instructies ingesteld voor het regelmatig controleren op updates en het automatisch goedkeuren ervan of groepen voor computers ingericht. Dit zul je dus zelf moeten doen op basis van je eigen persoonlijke situatie. Pas als je dat hebt ingesteld, controleert de WSUS of er nieuwe updates zijn en rolt hij ze uit naar je pc's. c c t 2015, Nr

56 Praktijk Windows-updates: nieuwe installatie Axel Vahldiek Alles in een keer Windows installeren zonder ellenlange update-marathon Vanaf een usb-stick naar een SSD duurt het installeren van Windows nog geen tien minuten, maar het daaropvolgende, onvermijdelijke updaten neemt veel meer tijd in beslag. Gelukkig kan dat ook veel sneller. Er is momenteel veel commentaar op Windows 10, omdat gebruikers zich soms alleen met veel moeite kunnen verweren tegen het gedwongen updaten (zie p.48). Maar in één opzicht zijn de vernieuwingen bij het updaten een echte vooruitgang. Na een nieuwe installatie hoef je geen honderden, maar slechts een paar updates te installeren. Microsoft brengt voor Windows 10 namelijk de meeste updates uit in de vorm van cumulatieve pakketten, waarin vrijwel alle tot dan toe verschenen nieuwe software zit. Dat gemak, daar kunnen gebruikers van Windows 7 en 8(.1) alleen maar van dromen. Neem als voorbeeld Windows 7. Tegenwoordig vindt de update-functie direct na een nieuwe installatie meer dan tweehonderd updates. Na het installeren van die updates moet de computer opnieuw opgestart worden, waarna Windows nog meer updates vindt. Dan volgt weer een herstart en wordt de procedure weer herhaald. Pas na de achtste keer herstarten is eindelijk alles geïnstalleerd. En deze waanzin wordt met iedere patchday erger. Veranderingen hierin of nog meer service packs lijken bij Microsoft niet op de planning te staan; onze vragen hieromtrent bleven ook onbeantwoord. Gelukkig zijn er manieren om de updatestress te verzachten. Ze werken onder Windows 7 en 8.1 grotendeels hetzelfde, maar sommige ingrepen verschillen in kleine maar belangrijke details. Daarom besteden we in dit artikel alleen aandacht aan Windows 7 en komt in het volgende artikel Windows 8(.1) aan de beurt. Daarmee willen we voorkomen dat iemand bij het uitvoeren van de tips per ongeluk op het verkeerde versiespoor terecht komt. Windows 7 in een keer Omdat Microsoft betalende klanten geen actueel Windows 7-installatiemedium wil geven, moeten we naar andere methoden grijpen om de update-marathon te verlichten. De eenvoudigste manier om tijd uit te sparen is met het gebruik van het gratis programma 'WSUS Offline Update'. Dit ontstond oorspronkelijk als 'c't Offline Update' en wordt door Torsten Wittrock sindsdien zelfstandig doorontwikkeld. Als je maar af en toe Windows opnieuw installeert, ben je met dit programma al geholpen, want hiermee kun je de updates in een tot twee uur downloaden en installeren. Hoe het programma werkt, staat in het kader op de laatste pagina van dit artikel. Wanneer je de 56 c t 2015, Nr. 12

57 Praktijk Windows-updates: nieuwe installatie tijd die WSUS Offline Update nodig heeft nog steeds te lang vindt, kun je een andere methode gebruiken: het integreren van de updates in het installatiemedium. Dat kan op twee manieren. De omslachtigere, maar ook grondigere manier is het opzetten van een modelinstallatie op een aparte pc met het actuele patchlevel waarvan je vervolgens een nieuw installatiemedium maakt. Hoe dat gaat hebben we al enige tijd geleden uitgelegd in [1]. Ondertussen zijn de updates echter ook zonder ingewikkelde modelinstallatie in een installatiemedium te integreren, want het standaard Windowscommandline-programma dism.exe ('Deployment Image Servicing and Management') is slimmer geworden. De hieronder beschreven methode is minder grondig. Ondanks de bijna tweehonderd updates zijn ze dat namelijk nog steeds niet allemaal, omdat sommige updates alleen in een geïnstalleerde Windows in te bouwen zijn. Na de installatie vindt Windows Update dus nog steeds een paar extra updates (bij redactiesluiting achttien, waarvan tien security updates). Maar het installeren daarvan duurt slechts enkele minuten in plaats van uren. Voorwaarden Voor het integreren heb je een paar gratis programma's nodig (zie link onderaan dit artikel) en een Windows 7-installatiemedium, waar Service Pack 1 al in zit. Want SP1 hoort bij de updates die op de hieronder beschreven manier niet te integreren zijn. Maar je hebt het per se nodig voor de volgende updates. Heb je een MSDN-abonnement of volumelicentie, dan kun je een geschikte iso-image vinden in de betreffende downloadportals. Als je na 2011 een systembuilders-licentie hebt gekocht, kreeg je die meestal op een dvd met geïntegreerde SP1 geleverd; te herkennen aan 'SP1' op het dvdlabel. Tegenwoordig stelt Microsoft ook installatiemedia met geïntegreerde SP1 beschikbaar in de vorm van iso-images, maar niet voor Een nieuw geïnstalleerde Windows 7 met SP1 wil meer dan 200 updates installeren. En dan nog alleen bij de eerste keer. Hierna moet hij nog meerdere keren opstarten voor nog meer updates. Nieuwe installatie en 180 updates; en dat alles in minder dan 15 minuten. Geen kunst, als de updates van te voren aan het installatiemedium zijn toegevoegd. iedereen. Uitgezonderd zijn gebruikers van een OEM-licentie, de licenties die grote fabrikanten op hun pc's vooraf installeren. Daarbij maakt het niet uit of deze OEM-Windows werkelijk bij aanschaf op de pc stond geïnstalleerd of apart als een licentie is gekocht. Dat het laatste vaak met problemen gepaard ging, hebben we al eerder in c't behandeld. Wie wel recht hebben op deze iso-images, zijn gebruikers met systembuilder- licenties. Je hoeft alleen maar op een speciale Microsoft-website (zie link onderaan) de installatiesleutel op te geven en na controle kun je de iso-image downloaden. Ook als je een volledige licentie of een upgrade-licentie hebt, kun je zo'n image downloaden, maar bij onze test liepen we daarbij tegen onverwachte problemen op. Zowel bij een Windows 7 Ultimate Upgrade-licentie als bij twee Family-Packs (die drie upgrade-licenties voor Windows 7 Home Premium bevatte) beweerde de website dat het daarbij om een product gaat dat niet wordt ondersteund. En je krijgt de raad om het later weer te proberen of contact op te nemen met de support. Nog bizarder waren onze pogingen met twee upgrade-licenties voor Windows 7 Home Premium. In beide gevallen werden de sleutels geaccepteerd en konden we een iso-image met geïntegreerde SP1 downloaden, maar alleen in het Koreaans. Onze sleutels werden niet herkend als versie 'Windows 7 Home Premium', maar als versie 'Windows 7 K Home Premium'. En dat is een speciaal voor Zuid-Korea bedoelde versie met extra download-menu voor alternatieve messengers. We hebben voor de supportoptie gekozen en zijn anoniem via de activeringshotline en de technische hotline bij de Microsoft Online Shop terechtgekomen. Daar troffen we een uitgesproken vriendelijke medewerker die de fout ook niet kon verklaren, maar ons wel verder hielp. Hij bouwde een remote desktop-sessie met onze test-pc op en gebruikte daar een eigen upgrade-sleutel voor de controle. Vervolgens lukte het downloaden wel. IE11 Nederlands WSUS Offline Update voorziet alleen in een Engels- en Duitstalige Internet Explorer 11. Om met de updates IE 11 ook in het Nederlands te installeren moet je handmatig nog het betreffende bestand (voor 64 of 32-bit) van Microsoft downloaden. Typ daarom in het url-venster van je browser de volgende link in (ook te vinden via de link onderaan dit artikel): B/5/1B58F70F-23BA AC0-20C7FFE28F13/ IE11-Windows6.1-x64-nl-nl.exe Bovenstaande is voor de 64-bit versie; voor de 32-bit versie gebruik je onderstaande link: download/8/1/0/810b26ba-0a1e-4f57-a fcd6963e/ie11-windows6.1-x86-nl-nl.exe Aan de slag Zodra je het installatiemedium met SP1 in handen hebt, kun je aan de slag. Maak op een schijf met minstens 25 GB vrije ruimte een werkmap aan, bijvoorbeeld d:\work, en daarin twee submappen: d:\work\mount en d:\work\update. Vervolgens laat je WSUS Offline Update de updates downloaden. Ze komen dan terecht in de bijbehorende programmamap onder wsusoffline\client\w61- x64\glb (64-bit) of w61\glb (32-bit). Kopieer de updates naar d:\work\update. c t 2015, Nr

58 Praktijk Windows-updates: nieuwe installatie De volgende ingreep is erg belangrijk. Zoek in de map d:\work\update via het zoekveld rechtsboven in de Verkenner naar * let op het sterretje voor het getal. Je vindt dan precies één bestand; verwijder dit. Bij de update gaat het om het Windows Management Framework 4.0. Zou dit erin blijven, dan zou het setup-programma later in een eindeloze lus belanden. Zoek vervolgens naar * , waarop de zoekfunctie weer precies één update-bestand vindt. Verwijder ook dit, anders lukt het niet Windows te installeren. Deze update is sowieso overbodig, want hij verhelpt problemen bij het installeren van SP1 en die zit al in het installatiemedium verwerkt. Voor een Nederlandse Windows moet op dit moment het gedownloade bestand IE11-Windows6.1-x64-nl-nl.exe uit je downloadmap naar de directory d:\work\update gekopieerd worden. Voor een 32-bit Windows wordt dat IE11-Windows6.1-x86-nlnl.exe. Vervolgens moet Internet Explorer 11 nog uitgepakt worden. Deze zit in principe wel in de update-map, maar nog niet in integreerbare vorm, want dism kan geen exe-, maar alleen cab- en.msu-bestanden integreren. Typ in een met administrator-rechten draaiende Opdrachtprompt de volgende twee commando's in: d:\work\update\ie11-windows6.1-x64-en-us.exe -x:d:\work\ie1 d:\work\update\ie11-windows6.1-x64-nl-nl.exe -x:d:\work\ie2 Met dism.exe kun je zien welk indexnummer de image van de 'Home Premium'-editie in dit install.wimbestand heeft. Microsoft stelt gratis installatiemedia als gratis te downloaden iso-images beschikbaar. Service Pack 1 zit hier gelukkig al in geïntegreerd. Maar niet iedereen mag ze downloaden Deze pakken eerst de Engelstalige en daarna de Nederlandstalige versie van IE11 uit. In beide hierbij aangemaakte mappen IE1 en IE2 staat een cab-bestand waarvan de naam met 'IE_SUPPORT' begint. Verwijder ze allebei om later foutmeldingen te voorkomen. Nu gaan we naar het installatiemedium van Windows 7. Kopieer daarvan uit de map sources het bestand install.wim naar d:\work. Heb je alleen een iso-image bij de hand, dan kun je het bestand met het gratis programma 7-Zip daar uit halen. Wanneer het gekopieerde bestand van een dvd afkomstig is, moet je nog wel even in de eigenschappen het 'Alleen-lezen' uitvinken. Over naar cmd Het bestand install.wim bevat een image van je te installeren Windows in de vorm van een bestandgebaseerd image (setup.exe doet tegenwoordig in principe niets anders meer dan deze image terugzetten details over het WIM-formaat vind je in [2]). Vaak zitten er nog meer images in. Je moet dus eerst uitvinden welke de juiste is. Dat doe je in de Opdrachtprompt met administrator-rechten via het commando dism/get-wiminfo/wimfile:d:\work\install.wim Dit laat de ingesloten images zien. Zoek het indexnummer op dat bij je Windows-editie past. Bij 32-bit Home Premium bijvoorbeeld is dat normaal gesproken nummer 3, bij 64- bit Home Premium nummer 2. Noteer het juiste indexnummer. Het volgende commando maakt de image klaar om te bewerken. Daarmee bedoelen we dat dism.exe het uitpakt in de map d:\work\ mount. Dat gebeurt met dit commando: dism/mount-wim/wimfile:d:\work\install.wim/index:2 /mountdir:d:\work\mount Vervang in deze regel indien nodig het indexnummer 2 door het nummer dat je genoteerd hebt. Het uitpakken van de image kan enige tijd in beslag nemen. Daarna kunnen we de updates erin zetten, eerst alle updates en daarna Internet Explorer. Deze laatste eerst in de Engelse basisversie en daarna het Nederlandse pakket. De volgorde van de commando's is belangrijk, anders mislukt de integratie van IE: dism/image:d:\work\mount/add-package:d:\work\update dism/image:d:\work\mount/add-package:d:\work\ie1 dism/image:d:\work\mount/add-package:d:\work\ie2 Meldingen dat het betreffende pakket niet voor deze image geldig is, kun je gewoon negeren het overslaan van de niet toepasselijke updates is niet erg en gaat sneller dan ze vooraf moeizaam met de hand eruit te halen. Vooral het uitvoeren van het eerste commando duurt tamelijk lang want dit integreert in een keer meteen de door WSUS Offline Update gedownloade updates. Het laatste commando pakt de met de updates aangevulde image weer in het bestand install.wim in: dism/unmount-wim/mountdir:d:\work\mount/commit De optie /commit instrueert dism de wijzigingen toe te passen (/discard zou ze verwerpen). Na het inpakken is d:\work\mount weer leeg. Tijdens de test kwam dism hierbij af en toe met de foutmelding '0x800f081e', hoewel de image volledig correct ingepakt was. Een reden hiervoor konden we niet ontdekken. Om in het systeem overblijfselen van de foutmelding op te ruimen hoef je alleen 58 c t 2015, Nr. 12

59 Praktijk Windows-updates: nieuwe installatie WSUS Offline Update Het gratis programma WSUS Offline Update downloadt niet alleen alle kritische updates en veiligheidsupdates voor Windows, maar heeft ook een apart installatieprogramma om alle updates in een keer te installeren. Dat bespaart je de eerste keer het steeds handmatig opnieuw opstarten en bij de volgende keer ook het opnieuw downloaden. Het maakt niet uit op welk patchlevel je Windows zit, het programma installeert toch alleen de updates die nog ontbreken. Een ander pluspunt van het programma is dat het alle updates direct van de Microsoft-servers downloadt en niet van een of ander dubieuze bron. Om te weten welke updates er gedownload moeten worden, raadpleegt het programma het door Microsoft bijgehouden bestand wsusscn2.cab. Daardoor weet WSUS Offline Update ook zonder voortdurende programma-updates van de auteur steeds wat de actuele update-stand is. Klikken, wachten klaar Het programma is simpel in het gebruik: downloaden (zie link onderaan dit artikel), uitpakken, 'UpdateGenerator.exe' starten en Windows-versie en -architectuur kiezen. Het vinkje voor 'Verify downloaded updates' moet blijven, dat voor 'Include Service Packs' is overbodig, wanneer SP1 al in het installatiemedium is opgenomen. De rest is een kwestie van smaak. Je kunt de updates ook direct op een stick laten kopiëren of een iso-image laten maken. Met een klik op Start begint het downloaden. Met een vinkje zorg je dat de UpdateInstaller van WSUS Offline Update tijdens het installeren van de updates automatisch een aantal keer opnieuw opstart. Na het downloaden vind je in de submap 'client' het programma 'UpdateInstaller.exe'. Dit installeert alle updates in een keer achter elkaar. Het is aan te bevelen hierin een vinkje te zetten voor 'Automatic reboot and recall', zodat het programma de pc ook telkens laat herstarten. Daarvoor zet het installer-programma tijdelijk het Gebruikersaccountbeheer (UAC) uit. Het weer aanzetten hiervan na het updaten verliep bij onze tests steeds zonder problemen. Als extra controle kun je 'UAC' in het zoekveld van het startmenu typen de schuifregelaar moet minstens op 'Standaard' staan, maar nog beter is 'Altijd een melding weergeven'. Zou in jouw geval het installeren na de eerste keer opnieuw starten pauzeren, omdat Windows je toestemming wil hebben voor het uitvoeren van een 'RecallStub.cmd', dan kun je in het venster de optie voor altijd waarschuwen deactiveren en dit bevestigen met een klik op 'OK'. Daarna liep tenminste bij onze tests de rest achter elkaar door. Zo niet, dan zit er in de map 'client' een submap 'cmd' met daarin een batch-script 'CleanupRecall.cmd'. Daarmee moeten meer fouten worden voorkomen. Het programma 'WSUS Offline Update' (voorheen 'c t Offline Update') downloadt de updates en kan ze vervolgens ook in een keer installeren. Dat bespaart je een heleboel keren handmatig opnieuw opstarten en opnieuw downloaden van de updates. Wanneer de UpdateInstaller klaar is, vind je de lijst van de geïnstalleerde updates in het Configuratiescherm onder 'Systeem / Windows Update / Geschiedenis van updates weergeven' Daarna moet je toch nog een keer Windows-Update starten. Dat zal vermoedelijk dan nog een enkele update vinden. Maar het installeren daarvan is dan nog maar een fluitje van een cent. Op de website van het programma is een forum met FAQ en veel extra tips. Je kunt hier ook terecht met je vragen en je ervaringen. maar de map d:\work\mount te verwijderen en vervolgens dit commando uit te voeren: dism/cleanup-mountpoints Nu hoef je alleen nog een nieuw installatiemedium te maken. Als je een iso-image of een dvd wilt maken, vind je de handleiding daarvoor in [1]. Maar tegenwoordig gaat dat veel simpeler als je een bootable usbstick gebruikt. Met het gratis programma Rufus kun je heel makkelijk een bootable usb-stick maken met een kopie van je isoimage erop. Let er wel op dat de optie 'Creeer een opstartbare disk met' aangevinkt is, en dat je daarachter kiest voor 'ISO image'. Klik vervolgens op het cd-knopje daarachter om het iso-bestand van Windows 7 te selecteren en ten slotte op 'Start'. Als Rufus klaar is, vervang je het bestand install.wim in de map sources op de usb-stick door de install. wim uit de map d:\work. Klaar is kees. (jmu) Literatuur [1] Axel Vahldiek, Moeizaam huwelijk, SP 1 integreren in een Windows 7-dvd, c t 7-8/2011, p.86 [2] Axel Vahldiek, All-in-one, Alle Windows 7-versies op één dvd, c t 7-8/2010, p c c t 2015, Nr

60 Praktijk Windows-updates: Windows 8.1 opnieuw installeren Axel Vahldiek De volle acht Windows 8.1 installeren zonder woud aan updates Eindelijk is het probleemloos mogelijk om Windows 8.1 compleet nieuw te installeren. Toch kost het veel tijd om daarna nog alle updates te installeren. Gelukkig zijn er trucs om dat sneller voor elkaar te krijgen. Als je destijds de eerste versie van Windows 8 hebt gekocht en je het systeem nu opnieuw wilt installeren, dan moet je na installatie nog een hele updatemarathon afleggen. Eerst moeten er een hele hoop updates worden geïnstalleerd, daarna moet je via de Store de upgrade naar 8.1 uitvoeren en volgt er weer een ronde aan updates. Gelukkig is het inmiddels mogelijk om bij Microsoft ISO-images van 8.1-dvd's te downloaden. Na een nieuwe installatie moet je dan nog steeds updates installeren, maar dat zijn er beduidend minder. Ook de installatie zelf kan sneller verlopen. Dat is met name de moeite waard als je Windows vaak opnieuw wilt of moet installeren. Snel Door Microsofts neiging naar 'creatief gebruikers pesten' was het jaren alleen mogelijk om met een speciaal volumelicentie-, MSDN- of Technet-abonnement aan een gewoon installatiemedium te komen [1]. Inmiddels heeft Microsoft een inval gekregen althans wat Windows 8.1 betreft: tegenwoordig kan iedereen images met 8.1 downloaden dus ook als je Windows 8.0 hebt. Download eerst van een website van Microsoft de 'Media Creation Tool' (MCT, zie link aan het eind van dit artikel). Let daarbij overigens op: er bestaat ook voor Windows 10 een Media Creation Tool die ondanks dezelfde naam niet hetzelfde is. Selecteer na de start de taal, editie en de architectuur. Na de download vraagt de tool of je een usb-stick als installatiemedium wilt configureren of een ISO-bestand wilt maken dat je eventueel op dvd kunt branden. Windows 8.1 is daarop bijgewerkt tot eind 2014, inclusief dus de update rollup voor Windows 8.1 van november 2014 (KB ). Je hebt voor de download geen productcode nodig, het set-upprogramma wil die pas later tijdens de installatie zien. Bij onze tests werden allerlei soorten Windows 8- en 8.1-productcodes geaccepteerd en konden we telkens een compleet nieuwe installatie uitvoeren. Als de fabrikant van je pc de licentiesleutel in de firmware van het moederbord heeft opgeslagen, dan hoef je die niet meer handmatig in te typen. Sneller Na installatie met het nieuwe medium hoeven er lang niet meer zoveel updates te worden geïnstalleerd als voorheen. Desondanks zijn het er nog aardig wat. Bij redactiesluiting vond Windows Update 139 updates, waarvan 56 door Microsoft als belangrijk werden beschouwd. Als je Windows maar 60 c t 2015, Nr. 12

61 Praktijk Windows-updates: Windows 8.1 opnieuw installeren Met de Media Creation Tool kan iedereen een installatiemedium voor Windows 8.1 maken. De Media Creation Tool kan een bootable usb-stick of een ISObestand maken. een keer opnieuw wilt installeren, kun je het best gewoon alle updatetrajecten doorlopen; het is niet mogelijk om dat sneller uit te voeren. Nadat je het systeem vervolgens opnieuw hebt opgestart, vindt Windows Update nog een paar extra updates en ben je klaar. Het wordt een ander verhaal als je minstens twee keer opnieuw wilt installeren. Dan is het wel al de moeite om de WSUS Offline Update te gebruiken (zie kader in het artikel op pagina 56). Met deze tool hoef je de meeste updates vanaf de tweede keer namelijk niet nog eens te downloaden. Windows Update vindt daarna nog 82 extra updates, maar beschouwt daarvan slechts negen als belangrijk. Het gaat nog sneller als de updates al aan de installatie-image zijn toegevoegd. Dat is echter alleen de moeite als je Windows vaker moet of wilt installeren. De energie die je hierin moet steken, betaalt zich snel uit. Het lukt met een voorbeeldinstallatie waar je wel even zoet mee bent of duidelijk sneller door de updates in het installatiemedium te integreren. Hoe je dat doet, leggen we hieronder uit. Nog sneller Je kunt de updates het makkelijkst integreren als je met de MCT een 8.1-ISO-image hebt gedownload en daarmee een usb-stick (van minstens 8 GB) hebt gemaakt. Vervolgens vind je in de map 'sources' het bestand Install.esd. Hierin zitten de installatiebestanden voor Windows 8.1 in de vorm van een image. Windows Setup doet uiteindelijk niets anders dan dit image terugzetten en bootable maken. Het bestand Install.esd is in principe een bestand in WIM-formaat (zie [2] voor meer info over dit formaat). ESD is de afkorting voor Electronic Software Distribution. Het verschil tussen een ESD- en WIM-bestand is dat ESD veel meer gecomprimeerd is. Ook zit daarin maar één image. Het enige wat je met deze image kunt doen is hetzelfde wat setup.exe doet: het bestand uitpakken op een harde schijf. Dat kun je echter ook zelf en ook in een willekeurige map. Vervolgens kun je op die locatie de updates integreren en het resultaat in een nieuw WIM-bestand inpakken. Daarmee heb je al een nieuw installatiemedium. Met een paar commando's in de Opdrachtprompt is dat allemaal zo gepiept. Aan de slag Voor het volgende heb je een pc met minstens Windows 8.1 nodig. Maak eerst op de harde schijf (er moet 25 GB aan vrije ruimte beschikbaar zijn) een werkmap bijvoorbeeld d:\work en maak daarin twee submappen genaamd d:\work\update en d:\ work\mount. Download met WSUS Offline Update de updates voor de juiste architectuur van de image. Deze komt in de map van WSUS Offline terecht in client\w63-x64\ glb (bij 32-bit onder w63-x86\glb). Je kunt het ook (in tegenstelling tot bij Windows 7) proberen met de freeware 'Get WSUS Content.NET' (zie kader op pagina 62). Je vindt de updates dan in de betreffende map in 'Updates'. Kopieer alle updates naar d:\work\ update. Kopieer daarna het bestand Install.esd van het installatiemedium naar de map d:\ work. Druk daarna op Windows+X en kies in het menu voor 'Opdrachtprompt (administrator)'. Typ dan onderstaand commando in. Daarmee pak je de image uit Install.esd uit en zet je hem in de map d:\work op de harde schijf: dism /apply-image /imagefile:d:\work\install.esd /index:1 /applydir:d:\work\mount Daarna moet je uit de gedownloade updates de updates halen die al in de image zitten. Anders heb je kans op fouten als je het zaakje gaat integreren. Als je de ISO die je met MCT gedownload hebt gebruikt, kun je ook gewoon een klein batchbestand starten (zie link onderaan) die alle aanwezige updates verwijdert: kopieer het bestand naar d:\work\update en laat het draaien. Het bestand probeert even alles te wissen wat al in de MCT-image zat. Omdat zowel WSUS Offline Update als GWC telkens maar een deel ervan hebben gedownload, krijg je bij enkele wispogingen de melding te zien dat de updates niet konden worden gevonden. Dat is normaal. Als je zelf wilt zien welke updates al in de image zitten, kun je het volgende commando invoeren: dism /image:d:\work\mount /get-packages Onderstaand commando integreert de updates in de image: dism /image:d:\work\mount /add-package:d:\work\update Het duurt even om het commando uit te voeren omdat alle updates in één keer worden bijgewerkt. Bij enkele updates, die al in andere updates zitten, loopt de voortgangsbalk tot bijna 99 procent. Dat is net als de daaruit voortvloeiende foutmelding '0x800f081e' niet erg. Als de klus geklaard is, pak je de image met onderstaand commando in een nieuw bestand in niet in ESD- maar in WIM-formaat. Microsoft heeft Met de gedownloade Windows 8.1 heb je minder tijd nodig om updates te installeren. Desondanks kan het nog zeker een uur duren. c t 2015, Nr

62 Praktijk Windows-updates: Windows 8.1 opnieuw installeren Lukt ook met Windows 8.1: Windows samen met 138 updates installeren in minder dan tien minuten. namelijk de optie voor het maken van ESDbestanden weer uit dism gehaald: dism /capture-image /capturedir:d:\work\mount /imagefile:d:\work\install.wim /name:win81 /compress:maximum Nu moet je alleen nog het bestand Install. esd op de stick vervangen door het nieuw gemaakte Install.wim en klaar is je nieuwe installatiemedium. Voor de set-up maakt het namelijk niet uit of het bestand Install.esd of Install.wim heet. Afronden Wat nu nog op de harde schijf staat en ruimte inneemt, is de uitgepakte Windows-image in de map d:\work\mount. Je kunt deze map niet zomaar verwijderen, want het commando dism/apply heeft het image op dezelfde manier op de schijf uitgepakt als setup.exe zou doen oftewel met bijbehorende actieve toegangsrechten. Dat is echter geen probleem, want je kunt de rechten om te verwijderen opvragen. Ga bij de Eigenschappen van de map naar het tabblad 'Beveiliging'. Klik in het venster onderaan op 'Geavanceerd'. Er verschijnt nog een venster. Boven naast 'Eigenaar' zie je de naam 'TrustedInstaller' en daarnaast een blauwe link 'Wijzigen'. Er gaat weer een nieuw venster open, klik daar op 'Geavanceerd' en in het laatste venster op 'Nu zoeken'. Kies uit de lijst de groep 'Administrators' en bevestig twee keer met OK. Je komt dan weer in het venster met de blauwe link 'Wijzigen' naast 'Eigenaar', alleen staat daaronder nu de optie 'Eigenaar van onderliggende containers en objecten vervangen', vink deze optie aan. Ook moet je nog onderaan een vinkje zetten voor 'Alle machtigingsvermeldingen dit object'. Daarna kies je 'Toepassen' en worden het eigendom en de rechten van de inhoud van d:\work\mount aangepast. Bevestig de vragen die volgen. Dan kun je alle vensters sluiten en de map verwijderen. (mvdm) Literatuur [1] Axel Vahldiek, Verboden vruchten, Windows 8.1 schoon opnieuw installeren, c t 4/2014, p. 80 [2] Axel Vahldiek, All-in-one, Alle Windows 7-versies op één dvd, c t 7-8/2010, p Alternatief: Get WSUS Content.NET Een voor Windows 8.1 op het eerste gezicht interessant alternatief voor WSUS Offline Update (zie kader in het artikel op pagina 56) is de Duits- en Engelstalige freeware 'Get WSUS Content.NET' (GWC). De tool haalt de updates op een andere manier binnen en vindt daardoor meer updates. Dit komt door het feit dat WSUS Offline Update de informatie hanteert uit het bestand 'wsusscn2.cab' dat je gewoon kunt downloaden. Daarin staan alle kritieke updates vermeld niet de updates die alleen als belangrijk of aanbevolen worden beschouwd. Omdat het bestand vrij beschikbaar is, kan WSUS Offline Update voor alle Windows-versies updates downloaden. GWC kijkt daarentegen naar de lokale Windows Update Agent, waarmee ook belangrijke en aanbevolen updates worden gevonden maar dan alleen voor de versie die draait. Wil je meerdere Windows-images bewerken, dan moet je dus voor elke image een eigen installatie hebben, waarop het programma kan draaien. Desondanks is GWC voor 8.1 interessant, omdat het meer updates vindt. In een image die met GWC is gedownload, ontbreken volgens Windows zeven updates. Twee daarvan zijn belangrijk. Bij een image die met WSUS Offline Update is gemaakt, moeten nog 83 updates naderhand worden geïnstalleerd, ook al zijn er daarvan slechts tien belangrijk. Als het je alleen om beveiliging te doen is, is het al jaren nuttige WSUS Offline Update dus prima. Wil je ook aanbevolen updates, dan kun je het met GWC proberen. GWC is alleen duidelijk lastiger te bedienen dan WSUS Offline Update; het kan handig zijn om de Duitse handleiding van zestig pagina's in pdf door te nemen. De auteur Peter Schirmer heeft nog meer tips op zijn Facebook-profiel gezet. Er is geen website voor het project, zodat je het programma dus alleen van andere websites kunt downloaden bijvoorbeeld via de link hierboven. Momenteel bevat de software nog wat bugs. Zo kan GWC in principe zelf updates aan een image toevoegen, maar als je de betreffende optie activeert, krijg je alleen de updates te zien die al zijn geïntegreerd. Voor Windows 7 is GWC momenteel niet geschikt. Je kunt de updates die je met dit besturingssysteem downloadt probleemloos met dism integreren, maar tijdens de test had de Windows 7 die we met een zodanig gemaakt installatiemedium hadden geïnstalleerd, uitgerekend problemen met Windows Update de functie vond eerst voor zichzelf een update en daarna helemaal niets meer. Met andere woorden: de image was niets waard. Bij Windows 8.1 lukte de integratie ook niet, maar dat had een andere oorzaak: GWC kan niet overweg met het ESD-formaat waarin de image was gezet. De auteur is op de hoogte van de problemen, maar tot redactiesluiting hadden we nog geen verbeterde versie gekregen. c 62 c t 2015, Nr. 12

63 SPECIAL SNEL OP WEG Nu voor 9,95 Inclusief Windows 10 update-advies Uitleg over alle nieuwe én vertrouwde functies Het vernieuwde startmenu uitgelicht Tips & trucs voor optimaal gebruik GA SNEL NAAR:

64 Reportage Adblockers Torsten Kleinz Adblocker-blockers Website-exploitanten en de reclamebranche keren zich tegen adblockers Het is de reclamewereld hoe langer hoe meer een doorn in het oog dat filtersoftware online reclame kan blokkeren. Een groot aantal bedrijven wil die programma's omzeilen, maar tegelijkertijd veroveren allerlei adblockers nu ook de mobiele platforms. Het Ierse reclameplatform Pagefair en het Amerikaanse bedrijf Adobe kwamen in juli naar buiten met alarmerende cijfers. Het gebruik van adblockers zou volgens hun tellingen binnen een half jaar met 41 procent zijn toegenomen tot 181 miljoen installaties in januari Het blokkeren van reclame leidt tot een enorm omzetverlies, Pagefair heeft het over meer dan twintig miljard voor 2015 en in 2016 moet dat bedrag zelfs nog verdubbelen. De genoemde miljardenschades zijn wel theoretische getallen. Uit het oogpunt van realtime-reclamenetwerken die banners op milliseconden afrekenen, is moeilijk te zeggen wat advertenties opgebracht zouden hebben als ze niet geblokkeerd waren en of een gebruiker er dan op geklikt zou hebben. Toch veroorzaakt het onderzoek aardig wat ophef. Adblockers leken meer een tool voor mensen met affiniteit voor techniek, maar inmiddels zijn de browserplug-ins zo populair dat dit niet meer aan de orde is. Miljoenenbusiness Naar schatting filtert ongeveer een kwart van de desktopbrowsers advertenties eruit. Daar is onder andere producent Eyeo voor verantwoordelijk met de tool Adblock Plus. Eyeo breidt momenteel flink uit: het Duitse bedrijf biedt momenteel werk aan veertig medewerkers. Voor het eind van dit jaar moeten er daar nog tien bijkomen. Die aanzienlijke groei wordt door de reclamebranche zelf gefinancierd. Eind 2011 is Eyeo het programma 'Acceptable Ads' gestart waarmee adverteerders hun reclame door Adblock Plus heen kunnen laten sluizen als ze aan de criteria voor 'niet-irritante' reclame voldoen. De doorgelaten reclame mag de leesbaarheid niet hinderen, moet duidelijk herkenbaar zijn en mag geen ongevraagde animaties of zelfs geluid afspelen. Als je aan al die criteria voldoet, kun je je reclame door Adblock Plus laten vrijgeven. Begin oktober werd bekend dat de Chrome-extensie Adblock na overname door een nog onbekende partij ook gaat meedoen aan dit programma. Een aantal bedrijven heeft betaald om op deze lijst te komen, maar om hoeveel geld het gaat, is niet bekend. Eyeo heeft inmiddels besloten een onafhankelijke commissie op te zetten die kan bepalen welke advertenties op de whitelist terecht kunnen komen. Eyeo zwijgt sinds enige tijd over gebruikersaantallen. Tegen ons zei Eyeo-CEO Till Faida: "De getallen die Pagefair noemt over de populariteit van adblockers komen niet overeen met onze schattingen en de in het rapport genoemde vermoedelijke schade kunnen we niet bevestigen." In eerste instantie negeerde de reclamebranche het aanbod van Eyeo, maar daarna kwamen er beetje bij beetje steeds meer klanten die wel wilden deelnemen. Op de Acceptable-Ads-lijst staan tegenwoordig advertentieservers van Google, Amazon, Microsoft, United Internet en vele andere grote bedrijven in de branche. Of de samenwerking met Adblock Plus een statement is tegen irritante reclame of alleen een kwestie van damage control is niet duidelijk. Faida ziet desondanks een voorzichtig positieve balans: "Vier jaar geleden was er nog geen besef van een probleem dat is inmiddels wel veranderd." De invloed van Eyeo op de reclamevormen is echter gering, voegt hij daar aan toe. In de tussentijd expandeert Eyeo vlijtig door. Hun adblocker wordt inmiddels standaard geïnstalleerd bij de mobiele browser Maxthon. Eyeo werkt eraan om Adblock Plus naar steeds meer nieuwe platforms over te zetten. Onlangs is Adblock Browser uitgekomen met een ingebouwde adblocker voor Android en ios. Apple en Google accepteren het businessmodel blijkbaar, want ze hebben de apps vrijgegeven voor respectievelijk de App Store en Google Play. 64 c t 2015, Nr. 12

65 Reportage Adblockers Weinig subtiel Steeds meer websites proberen met andere reclameconcepten dan banners en pop-ups het breder wordende front van adblockers te omzeilen. Bedrijven geven vaker opdracht voor een heel artikel in plaats van reclame aan de rand. "Native advertising kan een stap in de goede richting zijn als tenminste transparant aangegeven wordt dat het om reclame gaat", aldus Faida. Toch filtert AdBlock Plus duidelijk herkenbare reclame-artikelen er op dit moment ook uit bijvoorbeeld op de website Buzzfeed. Adblockers staan echter machteloos wanneer bijvoorbeeld YouTube-sterren de geadverteerde producten voor de camera houden. Adblock Plus gaf onlangs het bij veel internetters impopulaire Taboola vrij. Dat is in de VS heel groot en werkt met irritante foto's om reclame te mengen met verhalen die zogenaamd viral gaan en groteske afbeeldingen. Daarbij laat Adblock Plus de irritante reclame overigens niet door, maar alleen de onschuldige afbeeldingen. Het argument van Eyeo dat minder irritante reclame meer succes oplevert, kwam bij het Amerikaans-Israëlische bedrijf in ieder geval niet binnen. Internetters zonder adblocker krijgen van Taboola nog steeds aandachttrekkende foto's. Ook Pagefair, dat een jaar geprobeerd heeft om een netwerk voor 'niet-irritante' reclame op te zetten, moest erkennen dat die reclame weinig lucratief is. Inmiddels biedt het bedrijf technieken om adblockers te omzeilen. Digitale struikrovers Er worden in de reclamebranche diverse pogingen gedaan om juridische stappen te nemen tegen adblockers. Het businessmodel van Eyeo wordt ook wel vergeleken met digitale struikroverij. Toen adblockers populairder werden, deden uitgevers in eerste instantie een beroep op bezoekers om die op hun website uit te schakelen - zoals de Persgroep met de website Tweakers doet (zie afbeelding op pagina 66). Toen bleek dat dit weinig uithaalde, stapten meerdere mediabedrijven naar de rechter. Eyeo werd in Duitsland bijvoorbeeld drie keer aangeklaagd. De klacht: Adblock Plus verhindert de zaken van de klagers gericht om ze vervolgens een bedrijfsrelatie met Eyeo op te dringen. Maar de gang naar de rechter was voor de mediabedrijven tot nu toe niet succesvol alle rechters wezen de klachten af. Dat was eigenlijk ook niet verwonderlijk. Uitgevers konden geen beroep doen op een concurrentiebeding omdat Eyeo geen concurrent was. Bovendien kon Eyeo succesvol beargumenteren dat de gebruikers zelf beslissen of ze een adblocker installeren of niet. Eyeo levert daar alleen een tool voor. Formeel is Adblock ook niet verantwoordelijk voor de filterlijsten die worden door het Easylist-project geleverd en ook door concurrerende adblockers gebruikt. Mocht Eyeo juridisch het onderspit delven, dan staan er al veel andere adblockers klaar om zijn plaats in te nemen. Taboola-reclame zonder (rechts) en met (onder) Adblocker Plus. De adblocker filtert niet alle advertenties van de reclamedienst Taboola, maar laat alleen de minder opdringerige door. De klagers geven het nog niet op en zoeken het hogerop. Als laatste redmiddel wil de reclamebranche nieuwe wetten tegen het toenemende aantal adblockers. Als de juridische weg geen succes oplevert, is er altijd nog de politieke om tot een betere juridische inbedding te komen. Het lobbyen is al begonnen, bij het Europese parlement is al een hoorzitting geweest over het onderwerp adblocking. De Duitse uitgever Axel Springer besloot midden oktober zelfs om gebruikers die Adblock Plus geïnstalleerd hebben te weren van de site van boulevardkrant Bild. Tegen drie euro per maand wordt de website voor abonnees vervolgens weer vrijgegeven. Of je moet de plugin dus verwijderen dan wel uitschakelen. Antiblockers Al jaren geldt Adblock Plus als het ultieme middel tegen reclame de filterengine van de browserplug-in kan niet alleen bepaalde url's blokkeren, maar ook bepaalde reclameruimte gericht verwijderen. Daar komt nog een actieve Easylist-community bij, die nieuwe reclamemiddelen in de praktijk snel identificeert en uitfiltert. In de tussentijd lukt het bedrijven echter telkens weer om hun reclame door het filter heen te sluizen. De simpelste methode van adblocker-blockers is om online reclame niet meer via advertentienetwerken te laden, maar van dezelfde server als de content van de website zelf. Filters die met bekende internetadressen van bannerservers werken, doen het dan niet meer. AdDefend van Bemitho Technologies werkt bijvoorbeeld op die manier. Om adblockers onschadelijk te maken, geeft AdDefend willekeurige bestandsnamen aan de reclamebanners en worden de scripts regelmatig herschreven. "Inmiddels moeten ook de makers van Easylist erkennen dat ze onze reclame met de huidige featureset van Adblock Plus niet kunnen blokkeren", verklaart Michael Reese, mede-oprichter van AdDefend. Ervaren gebruikers vinden altijd wel weer een manier om de reclame in ieder geval tijdelijk te deactiveren, maar voor de grote massa van gebruikers van adblockers geldt dat niet. "Als afzonderlijke gebruikers met behulp van Greasemonkey reclame blokkeren of JavaScript uitschakelen, is dat voor ons niet van belang", zegt Reese. Zonder reclame geen content Een nadeel voor uitgevers is dat ze veel functies van reclamenetwerken niet meer kunnen gebruiken bijvoorbeeld het tracken van gebruikers over een aantal websites heen. "Data-driven reclame wordt in de regel beter betaald, maar helaas filteren adblockers ook benodigde data zoals cookies", zegt Dominik Reisig van Veeseo, businesspartner van Ad- Defend. Oftewel: ook al lukt het om reclame door adblockers heen te sluizen, dan moet je toch rekening houden met inkomstenderving. Veel klanten willen hun reclame het liefst aan bepaalde doelgroepen laten zien en betalen minder voor advertenties die willekeurig verspreid worden. Hoeveel verloren omzet AdDefend kan redden wil men niet zeggen net als bij Eyeo blijven dergelijke gegevens geheim. Andere trucs van adblocker-blockers gaan wat slimmer te werk. Sommige scripts wachten even rustig af tot een adblocker zijn werk gedaan heeft en voegen dan alsnog reclamecontent toe. De makers van filterlijsten staan dan machteloos. Eyeo heeft al wel beloofd dat Adblock Plus aangepast wordt om dergelijke trucs in de toekomst te kunnen voorkomen. Met name bij videoportals is het probleem groot. Veel websites blokkeren gebruikers die Adblock Plus geïnstalleerd hebben: als de reclame niet geladen wordt, blijft het scherm zwart zonder dat er een foutmelding getoond wordt. Vaak worden dergelijke blokkades expres veroorzaakt, soms zijn het bijwerkingen van adblocker-blocker-technieken. Steeds meer bedrijven maken hun businessmodel van het omzeilen van adblockers en trekken daar investeerders mee aan. Met name het bedrijf Sourcepoint van ex-google- c t 2015, Nr

66 Reportage Adblockers Tweakers herkent het als je een adblocker geactiveerd hebt en meldt dat zij daardoor inkomsten missen, in de hoop je over te halen een abonnement te nemen. Voor lezers van de Duitse boulevardkrant Bild die Adblock Plus hebben geïnstalleerd, is de website niet meer toegankelijk. Of ze moeten bereid zijn drie euro te betalen. manager Ben Barokas baart opzien met de aankondiging de functie van adblockers te doorbreken. Hij heeft daarvoor tien miljoen dollar aan investeringskapitaal verzameld. De continue aanvallen laten sporen achter bij de makers van Easylist. In een blog in augustus kondigden zij aan dat aanbieder Yavli Advertising het te bont heeft gemaakt door met honderden verschillende domeinen te proberen de adblockers te omzeilen. Daarom kondigden de Easylist-ontwikkelaars aan dat ze scripts op websites met Yavli-reclames grootschalig gingen blokkeren. "We zullen je website van de filterlijst halen als je Yavli Advertising verwijdert", staat er in de blog. Blokkeren met systeem De reclamebranche komt nu vanuit een geheel andere hoek onder druk: Apple heeft een contentfilter in de browser van ios 9 ingebouwd. Tot nu toe gold de mobiele reclame als een veelbelovende toekomstmarkt, maar als uitgerekend de kapitaalkrachtige gebruikers van de mobiele Apple-browser gaan wegvallen, komt menig businessmodel in gevaar. De eerste experimenten met de blocker- API waren vanuit het oogpunt van gebruikers veelbelovend. Ontwikkelaar Dean Murphy heeft met Crystal een populaire adblocker voor ios 9 geschreven en belooft grote verbeteringen: websites laadden tijdens eerste tests gemiddeld 3,9 keer sneller en verbruikten maar de helft aan dataverkeer. De gamesite Kotaku heeft zonder adblocker 17 seconden nodig om te laden, met Crystal stond de pagina in minder dan drie seconden op het scherm. Volgens Murphy zorgt niet alleen het ontvangen van reclame voor een langere wachttijd, maar zorgen ook de trackingscripts van verschillende reclamenetwerken voor vertraging. Critici beschuldigen Apple ervan om met de adblocker-api vooral voor eigen gewin te gaan: het concern verdient eraan mee als reclame via betaalde apps in plaats van de browser wordt getoond. Bovendien heeft Apple het eigen reclamenetwerk iad voor door reclame gefinancierde apps. Apple heeft met Apple News ook een eigen berichtenplatform natuurlijk blockervrij. Google heeft inmiddels een eigen versie van een reclameblocker geïntroduceerd: bij Google Contribute kunnen gebruikers geld op een rekening storten dat aan de exploitanten van bezochte websites ten goede moet komen. Als tegenprestatie krijgen de gebruikers dan minder reclame te zien. "Aan goede content en producten op internet moet geld kunnen worden verdiend of dat nu door reclame of een betaalmodel is. Anders zullen die verdwijnen", geeft Google als argument voor de dienst. Wat details betreft houdt Google zich echter op de vlakte en wil het bedrijf niet zeggen hoeveel gebruikers en websites er aan het tot de VS beperkte programma meedoen of hoe hoog de inkomsten zijn. Begin september baarde Google opzien toen na een update van de Chrome-browser bleek dat de reclame vóór YouTube-video's niet meer met blockers te onderdrukken was. Ook de skip-knop voor het doorspoelen van de voorfilmpjes werkte niet meer als een adblocker geïnstalleerd was. Op het moment van schrijven was niet duidelijk of het om een fout of om een gerichte actie tegen adblockers ging. Dat laatste is in ieder geval niet zinvol omdat het volstaat om de YouTube-app uit de browser te kieperen, waardoor de adblockers weer werken. Vlucht Als redactionele content in een browser niet meer loont, zullen veel aanbieders hun toevlucht nemen tot gesloten platforms. Facebook probeert met zijn Instant Articles daar ook een voet tussen de deur te krijgen, waarbij media hun artikelen rechtstreeks op Facebook publiceren in ruil voor een deel van de reclame-inkomsten. Eyeo kwam er pijnlijk achter dat er bij gesloten systemen andere regels gelden dan op het vrije internet. De Adblock-Plus-app vloog het afgelopen jaar uit de Google Play Store, zonder dat Google daar een reden voor gaf maar in de voorwaarden stond duidelijk vermeld dat apps andere apps niet mogen hinderen. En de app werkte als proxy en kon daardoor reclame niet alleen uit websites, maar ook uit andere apps filteren. Inmiddels doet het Amerikaans-Israëlische bedrijf Shine van zich spreken met een productaankondiging: in plaats van het uitfilteren van reclame op eindapparaten van gebruikers, wil Shine rechtstreeks bij de providers ingrijpen en de reclame daar meteen uit de datastroom filteren. Hoofd marketing Roi Carthy heeft het daarbij over fairness: hij vindt het geen stijl dat gebruikers van mobiele apparaten voor een duur datavolume in de vorm van reclame moeten betalen. Verder dan die aankondiging is het echter nog niet gekomen. Een vertegenwoordiger van het bedrijf meldde ons dat de eerste mobiele provider nog dit jaar met een webfilter online zal gaan maar hij wilde daar verder niets concreets over zeggen, niet eens op welk werelddeel dat zal gaan gebeuren. Het blokkeren aan de kant van de provider heeft twee voordelen. Dat werd in augustus duidelijk toen een manager van Deutsche Telekom op een blog op LinkedIn zijn ideeën gaf hoe de strijd om reclame beëindigd zou kunnen worden. Mobiele providers moeten de distributie van reclame volgens hem overnemen, is het voorstel van het inmiddels verwijderde artikel. Het transport van de reclame zou dan bij de reclamepartners en niet meer bij de eindgebruikers in rekening worden gebracht. Daarmee krijgen providers de mogelijkheid een deel van de keten te worden en zich met eigen big-data-mogelijkheden te verrijken. De werkgever van de auteur distantieerde zich van het artikel omdat het geen concreet bedrijfsdoel was. Shine vindt het idee echter interessant: het bedrijf zette zelfs een advertentie in de Financial Times om providers openlijk enthousiast te krijgen voor een zerorating-initiatief. (nkr) c 66 c t 2015, Nr. 12

67 SPECIALS NOG MEER KENNIS MET DE VOLGENDE E SPECIALS: 9, pagina s 9, pagina s 9, pagina s Linux Beginnen en overstappen Hoe kun je makkelijk overstappen van Windows XP, 7, 8, naar Linux? Deze gids legt je dat uit. Daarnaast geeft deze gids ook nog tips bij het kiezen van de juiste Linux-distributie en het overzetten van je Microsoft Office-documenten. Google Tips & Trucs 2016 Leer om een expert te worden in programma s als Gmail, Google Chrome en Google Maps. Google Tips & Trucs is de ideale Google-gids om nog meer te doen met de beste gratis programma s ter wereld. Nu met de Google cardboard gids inbegrepen. De complete gids voor Windows 10 Windows 10 is gratis te downloaden voor alle gebruikers van Windows 7 en 8! Om te zorgen dat je optimaal gebruik kunt maken van Windows 10 is er nu een speciale, extra dikke uitgave die compleet gewijd is aan het nieuwe besturingssysteem. 12, pagina s 12, pagina s 12, pagina s Raspberry Pi 2 In deze uitgave lees je alles wat je moet weten om met de Raspberry Pi aan de slag te gaan. Van de verschillende modellen, tot het aansluiten van de Pi. Ook ga je aan de slag met het installeren van de software. De Raspberry Pi 2 is veel krachtiger dan zijn voorgangers A, B en B+. Cloud Computing Veel programma s draaien niet meer op je eigen computer, tablet of telefoon, maar in de Cloud. In deze handige Cloud Computing gids lees je hier alles over. Niet alleen leggen we uit wat Cloud Computing precies inhoudt, maar ook hoe je er zelf gebruik van kunt maken. Handboek Joomla! Handboek Joomla! vertelt je alles over het populaire cms Joomla. Dit speciale boekwerk is samengesteld en geschreven door de Nederlandse Joomla-community. In 148 pagina s krijg je de beste tips, trucs en technieken om je site optimaal in te richten. BESTEL NU OP

68 Reportage E-residency Peter-Michael Ziegler Virtuele staatsburgers E-residency in Estland Nederland staat hoog op de ranglijsten als het gaat over e-government. Wij kunnen echter best nog wat leren van een land als Estland. Daar kunnen zelfs buitenlanders een digitaal staatsburgerschap aanvragen en zo toegang krijgen tot de uitgebreide e-government-infrastructuur. We probeerden het uit. Estland is de meest noordelijke Baltische staat en hoort net als Letland en Litouwen sinds 2004 bij de Europese Unie. Het is qua oppervlakte vergelijkbaar met Nederland, maar er wonen een stuk minder mensen. Zelfs maar iets meer dan in de provincie Utrecht: zo'n 1,3 miljoen. Toch is het ook een bijzonder land: het heeft de kleinste staatsschuld van de EUlidstaten. Sinds 2000 hebben de Esten een wettelijk recht op vrije internettoegang. En het is een van de landen met de meeste diensten op het gebied van e-government. Overal in het land vind je gratis wifihotspots. De dekking van snel breedbandinternet zit op 97 procent. Als je geen computer hebt, kun je een van de honderden publieke internetterminals gebruiken bij bijvoorbeeld gemeenteloketten, postkantoren en bibliotheken. In plaats van een DigiD hebben Esten een Digital Identity Card. Daarmee kunnen ze honderden digitale overheidsdiensten gebruiken die allemaal via een centrale burgerportal bereikbaar zijn. Veel van die diensten zijn in Nederland ook wel beschikbaar, maar dan moet je steeds naar 68 c t 2015, Nr. 12

69 Reportage E-residency specifieke websites waar je vervolgens moet inloggen met je DigiD. Zelfs als je een dienst benadert vanuit de centrale portal Mijnoverheid, word je momenteel in veel gevallen alleen maar omgeleid naar de betreffende website met zijn eigen interface (zie pagina 72). Met de digitale diensten in Estland worden jaarlijks kosten bespaard ter hoogte van twee procent van het bruto binnenlands product, aldus Siim Sikkut, Digital Policy Adviser van de Estse regering. Omgerekend naar het BBP van Nederland in 2014 zou dat betekenen dat 13 miljard euro voor andere doelen ingezet kan worden. In de praktijk zal die winst een stuk lager uitvallen omdat hier ook al best veel digitaal gewerkt wordt. Minister Plasterk voorzag in zijn 'Tussenbalans digitale overheid' van afgelopen juni op termijn echter toch nog een jaarlijkse kostenbesparing van 170 miljoen euro op administratieve processen. Estland gaat nog wel een stap verder en biedt mensen van overal ter wereld de mogelijkheid om digitaal staatsburger van het land te worden. Als zogeheten e-resident krijg je dan ook een Digital Identity Card, zodat je net als gewone ingezetenen toegang hebt tot de e-governmentinfrastrucuur van het land. Sinds kort kun je zo'n kaart ook afhalen op de Estse ambassade in Den Haag, maar wij reisden daarvoor twee keer naar Estland. Op naar Estland In januari is het in Tallinn behoorlijk koud. De hoofdstad van Estland, die lange tijd ook bekend stond als Reval, ligt op bijna zestig graden noorderbreedte aan de Finse Golf. Helsinki is maar tachtig kilometer verderop. Als je met de bus de paar kilometer van het vliegveld naar de binnenstad aflegt, valt nog iets op: de ongeveer inwoners van Tallinn mogen gratis met het openbaar vervoer reizen. Om daar gebruik van te maken, haalt iedereen die op de bus stapt een groene chipkaart langs een van de oranje RFID-lezers, vergelijkbaar met het Nederlandse OV-chipsysteem. Drie haltes verder ben ik al bij het eerste doel van deze reis: de 'Põhja prefektuur Vilmsi teenindus'. Het is niet zo gek als je daar niets van begrijpt. Het Estisch hoort bij de Fins-Oegrische talen en heeft daardoor heel weinig overeenkomsten met het Nederlands. Het komt dan ook goed uit dat veel Esten Engels spreken. Ook op de prefectuur, waar mijn aanvraag voor e-residency verwerkt wordt. Binnen een kwartier is alles geregeld: vingerafdrukken ingescand, pasfoto's gemaakt, motivatie voor de aanvraag ingevuld en vijftig euro servicekosten betaald. We zijn een half jaar verder. In de zomer is Tallinn een van de populairste reisbestemmingen van Noord-Europa. Elk uur komen cruiseschepen en grote veerboten uit Finland, Zweden en Rusland de haven binnen. De meeste toeristen komen voor E-residents krijgen een blauw pakje met hun persoonlijke Digital Identity Card, een chipkaartlezer en een veiligheidsenvelop met twee pincodes. de middeleeuwse oude binnenstad, een van de mooiste van Europa. Op de wandeling van de haven naar de Domberg zie je niet alleen veel warenhuizen en winkels, maar ook talloze camera's. In restaurants, cafés, winkels, hotels en op straat, overal zijn privé- en ook publieke bewakingscamera's geïnstalleerd. De Esten lijken zich daar in ieder geval niet aan te storen. Ik ben voor de tweede keer op weg naar de prefectuur. In mijn tas heb ik een mail met de bevestiging dat mijn aanvraag voor e-residency is goedgekeurd en dat ik mijn ID-kaart persoonlijk kan ophalen. Opnieuw zijn alle formaliteiten binnen een paar minuten afgehandeld. Van openbaar bestuur weten ze duidelijk wel het een en ander hier in Estland. Ik krijg een pakketje overhandigd in een blauw doosje met het opschrift 'Your key to e-estonia'. Daarmee word ik een elektronische Est. In het pakje zitten drie dingen: een Digital Identity Card, een chipkaartlezer in de vorm van een usb-stick en een veiligheidsenvelop met twee pincodes. Aan het werk De nationale ID-kaart die elke burger vanaf vijftien jaar krijgt, is in Estland een krachtige tool. Je kunt die kaart niet alleen gebruiken als legitimatiebewijs, maar ook als rijbewijs en als verzekeringspasje. Sommige bedrijven gebruiken de ID-kaart zelfs als klantenkaart. Maar de kaart wordt nog het vaakst gebruikt om mee te betalen. Meer dan 99 procent van de financiële transacties in Estland worden tegenwoordig online doorgevoerd. Bij bedragen van meer dan tweehonderd euro moet je je in principe legitimeren met de ID-Card. Er zijn maar weinig procedures die je niet met de ID-kaart online kunt afhandelen. Het eigendom van een huis overdragen moet bijvoorbeeld nog bij de notaris. Ook kun je niet via internet trouwen of scheiden. Als je een bankrekening in Estland wilt openen, moet je eveneens persoonlijk verschijnen. Op de chip van de kaart staan de naam van de eigenaar, de geboortedatum en zijn geslacht. Bovendien staat er een 'personal identification code' van elf tekens op (een soort BSN voor iedereen die in Estland leeft of woont), een viercijferige pincode waarmee je je kunt authenticeren en een vijfcijferige pincode die je kunt gebruiken als digitale handtekening. Technisch gebruikt het systeem X509- certificaten om zowel client als server te identificeren. Daarmee wordt een singlesign-on-mechanisme (SSO) voor alle e- governmentdiensten gerealiseerd. De ID-kaarten worden gemaakt door het Zwitserse Trüb, sinds april onderdeel van het Nederlandse Gemalto, de grootste chipkaartfabrikant ter wereld. Esten bereiken de e-governmentdiensten via de burgerportal eesti.ee. Daar vind je alle digitale toepassingen op het gebied van overheid en maatschappij op een rij en is ook alle informatie voor burgers beschikbaar. De diensten zijn aan elkaar gekoppeld via X-Road, een complexe infrastructuur om data uit te wisselen met allerlei decentraal over het land verdeelde nodes, waar dan weer verschillende servers en databases aan hangen. Iedereen met een ID-kaart heeft op eesti.ee bovendien persoonlijke ruimte ('My data') waar onder meer documenten kunnen worden opgeslagen bijvoor- Voor inwoners van Tallinn is het gebruik van openbaar vervoer in de stad gratis. Trams en bussen zijn uitgerust met RFIDkaartlezers. c t 2015, Nr

70 Reportage E-residency Alle e-governmentdiensten plus samenwerkende services uit de private sector zijn in Estland met elkaar verbonden via de zogeheten X-Road-infrastructuur. Bron: RIA beeld een digitaal ondertekende huur- of arbeidsovereenkomst. Met logfiles kun je daar ook zien of autoriteiten persoonlijke data van jou opgevraagd hebben. Als ze dat doen, moeten ze binnen dertig dagen uitleggen waarom ze die data opgezocht hebben. Als iemand data opvraagt zonder een goede motivatie, wordt hij of zij juridisch aangeklaagd. Met de ID-kaart heb je ook toegang tot een e-health-portal. Daar zit het elektronisch patiëntendossier dat in Estland standaard voor elke burger aangemaakt wordt. Alle inwoners van Estland zijn via het 'Estonian Health Insurance Fund' bij de staat verzekerd tegen ziektekosten. Iedereen betaalt daarvoor dertien procent van zijn inkomen, dat door de werkgever ingehouden wordt. Ook de inkomstenbelasting is voor heel Estland gelijk en zit momenteel op twintig procent. In het elektronisch patiëntendossier worden alle medische handelingen chronologisch op een rij gezet, van recepten en verwijsbrieven tot onderzoeksresultaten en behandelplannen. Alleen bevoegde zorgverleners hebben toegang tot die data. Omdat het Estse e-governmentsysteem met een opt-out-principe werkt, moet je zelf actief worden als je wilt voorkomen dat bepaalde personen bijvoorbeeld een huisarts waar je bij weggegaan bent toch gegevens over je kan blijven opvragen. Ondertekenen en versleutelen Voor het gebruik van de Digital Identity Card thuis op een pc of notebook moet je eerst clientsoftware downloaden. Die is er voor Windows, OS X en Linux. Daar zitten drivers in voor de kaartlezer plus drie programma's: een managementtool voor de chipkaart, de signeertool 'DigiDoc3 klient' en de versleuteltool 'DigiDoc3 krüpto'. De bediening is kinderlijk eenvoudig, alleen gebruiken de DigiDoc-programma's eigen bestandsformaten: BDOC voor gesigneerde documenten en CDOC voor versleutelde documenten. Deze formaten zijn niet compatibel met vergelijkbare standaarden als PGP. Als je geen Estse ID-kaart hebt, kun je dus weinig beginnen met documenten die met DigiDoc ondertekend of versleuteld zijn. Klanten van Estse mobiele providers krijgen bovendien een 'mobiel ID' aangeboden. Dat is een betaalde dienst die gekoppeld wordt aan een speciale simkaart. Daarmee kun je e-governmentdiensten ook vanaf je smartphone benaderen. Bovendien kun je er financiële transacties mee legitimeren, documenten signeren en zelfs stemmen als er verkiezingen zijn. In het volgende artikel leggen we uit hoe het Estse 'Remote Electronic Voting'-systeem werkt. Als je e-governmentdiensten aanbiedt, moet je ook voor beveiliging zorgen. We hebben als voorbeeld beter gekeken naar het dataverkeer bij de updateprocessen van de Windows-tools. Als de auto-updater van software niet voldoende beveiligd is, kan een aanvaller als man-in-the-middle (MitM) willekeurige code de pc binnensmokkelen. De Esten lijken hun zaken wat dat betreft op orde te hebben. De programma's bij de ID-kaart roepen eventuele updates op via een versleutelde TLS-verbinding. Daarbij maken ze gebruik van de certificateninfrastructuur van het besturingssysteem om te controleren of de andere partij een geldig certificaat kan laten zien. Bij een gesimuleerde MitM-aanval met de analyseproxy Burp heeft de software van de kaart de verbinding zoals verwacht afgewezen aangezien het door Burp aangeleverde certificaat niet terug te voeren was op een betrouwbare certificeringsinstantie (Certificate Authority, CA) die werd lokaal door de CA van de proxy uitgegeven. De programma's werken echter niet met 'Public Key Pinning'. Daarbij staat een client erop dat het hem voorgelegde certificaat uitgegeven is door een specifieke CA. Blik in de toekomst Het e-residency-programma van Estland is momenteel vooral interessant voor mensen die vaak in Estland zijn of van plan zijn daar te gaan wonen. Ook bedrijven met zakelijke relaties in Estland kunnen profiteren van de mogelijkheden. Als e-resident krijg je geen verblijfs- of kiesrecht. Er is wereldwijd veel interesse in e-residency. In juli kwamen er aanvragen vanuit 104 verschillende landen en werden er in totaal bijna 2500 aanvragen goedgekeurd. Het ontwikkelteam in Tallinn heeft nog heel andere plannen. Estse e-residency moet een wereldwijd platform voor digitale burgerdiensten worden. Ideeën daarvoor werden onder andere verzameld bij de eerste 'internationale e- residency-hackathon' die half september plaatsvond in Estland. Ook voor Nederlandse betrokkenen bij de digitale overheid zou het best interessant kunnen zijn om inspiratie op dat gebied op te doen. Wie weet wat het programma Digitaal 2017 (zie pagina 72) ons nog gaat bieden. (hhe) c 70 c t 2015, Nr. 12

71 Reportage E-voting in Estland Karola Marky Elektronisch stemmen E-voting bij de Estse parlementsverkiezingen 2015 Als Estland stemt, zijn niet alleen de politici geïnteresseerd, maar ook IT'ers. Alleen Estland geeft zijn burgers namelijk de mogelijkheid om met online voting mee te doen aan echte verkiezingen. Het vrijgeven van de cryptografische stemsleutel is een ceremonieel onderdeel van de tellingen. Tallinn, 1 maart Meestal is het bijzonder saai om naar de voortgang van een laadbalkje te zitten kijken. Maar het kan ook spannend zijn, bijvoorbeeld als dat balkje de voortgang bij het tellen van de e-votingstemmen in Estland aangeeft. Ongeveer twintig procent van de kiesgerechtigde Esten heeft bij de laatste parlementsverkiezingen zijn stem uitgebracht met een pc, notebook, tablet of smartphone. Als je rekening houdt met de opkomst (64,2 procent), zat het aandeel elektronische stemmen zelfs op meer dan dertig procent. Estland is het enige land ter wereld waar 'remote electronic voting' (e-voting) ingezet wordt bij echte landelijke verkiezingen en dat al ongeveer tien jaar. Binnen een paar minuten blijkt of de 'I-Vote' gedoopte optie ook deze keer weer gewerkt heeft. Er is zeker wel reden tot zorg, per slot van rekening hebben hackers Estland in 2007 al eens in het vizier gehad en massaal aangevallen. Timestamp Een beamer projecteert de voortgangsbalk op de muur van een conferentiezaal in het Estse parlement. In de zaal staat een tafel met verschillende computers die nodig zijn voor de telling. Daar zit ook de stemserver bij die uit zijn serverrack is gehaald en waar meer dan datarecords opstaan. Als je gebruik wilde maken van het Estse I- Vote-systeem had je voor de officiële verkiezingsdatum van 1 maart een week lang de tijd om je stem met clientsoftware te uploaden. Die software wordt elke keer dat er verkiezingen zijn vernieuwd en bevat onder andere de publieke stemsleutel waarmee alle afgegeven stemmen versleuteld zijn. Bovendien heeft iedere kiesgerechtigde een IDkaart waarmee de stem gesigneerd wordt. Vervolgens wordt die dan via een HTTPSverbinding naar de stemserver gestuurd. In Nederland kun je je stembiljet slechts één keer invullen, maar I-Vote-gebruikers in Estland kunnen hun stem gedurende de uploadweek veranderen zo vaak ze maar willen. Uiteindelijk telt de stem met de laatste timestamp. Bovendien kunnen kiesgerechtigden met een speciale verificatietool tot 30 minuten na een e-voting met hun smartphone controleren of hun stem ook correct verstuurd en opgeslagen is. Als je om wat voor reden dan ook het I-Votesysteem opeens niet meer vertrouwt, kun je je digitale stem in een stemlokaal nog vervangen door een papieren stem. Uitslag Bij het tellen laat de kiescommissie eerst de signatures van de stemmen controleren en bij meervoudige stemmen die met oudere timestamps verwijderen. Ook stemmen waarvan de signature niet bij een kiesgerechtigde hoort en de stemmen die door een papieren stembiljet zijn vervangen, vliegen eruit. Dan worden de versleutelde stemmen gescheiden van de signatures (om het principe van anonimiteit te garanderen) en op een lege dvd gebrand. Die dvd wordt gebruikt om de stemmen over te zetten naar de eigenlijke telcomputer. Die staat ernaast, is nieuw geïnstalleerd en leest de data in zonder netwerkverbinding. Op de telserver wordt bovendien de High Security Module (HSM) aangesloten. Die was opgeborgen in de kluis en bevat de geheime stemsleutel. De HSM geeft die sleutel alleen prijs als tenminste vier van de acht leden van de nationale kiescommissie de module met hun usb-stick vrijgeven. Op die manier wordt voorkomen dat er voortijdig stemmen geteld worden. De ontsleutelfase kost wel even wat tijd, maar het eigenlijke tellen is vervolgens binnen een paar milliseconden gepiept. Verrassingen zijn er niet: de I-Voteresultaten liggen dicht bij de resultaten van de stemlokalen en komen ook overeen met peilingen voor de verkiezingen. Compromittering Het is vrijwel onmogelijk om stemsystemen perfect te beveiligen. Bij papieren stemmen moet je de leden van de stembureaus vertrouwen. Die kunnen fouten maken, zoals in 2013 bleek bij de gemeenteraadsverkiezingen in Alphen aan den Rijn. Bovendien kunnen ze het natuurlijk op een akkoordje gooien. Weten de tienduizenden Nederlandse briefstemmers in het buitenland wat er met hun stem gebeurt nadat ze die op de post gedaan hebben? Dan is het Estse I-Vote-systeem met asymmetrische versleuteling duidelijk veiliger en makkelijker. Ook minister Plasterk wil daarom eind 2016 een test doen met internetstemmen voor kiezers in het buitenland, al vond het kabinet dat in 2014 nog te duur en risicovol. Ook I-Vote heeft zijn zwakke plekken: de Estse ID-kaart wordt momenteel voor alle mogelijke online authenticaties gebruikt. Veel Esten gebruiken daar een goedkope cardreader met software-keypad voor. Malware op de client zou de pincode kunnen loggen en een beschikbare ID-kaart met cardreader kunnen gebruiken om in naam van de gebruiker te stemmen. Zo'n compromittering zou in principe echter beperkt blijven tot individuele gevallen en kost nogal veel moeite voor één stem. De I-Vote-ontwikkelaars overwegen momenteel of in de toekomst ook end-to-end-versleuteling geïntegreerd moet worden om de veiligheid beter te waarborgen. In Nederland zal internetstemmen voorlopig in ieder geval beperkt blijven tot Nederlanders in het buitenland. Wel wordt er nog steeds onderzoek gedaan naar mogelijkheden om weer elektronisch te stemmen in het stemlokaal. Dat moet het tellen sneller en betrouwbaarder maken en het stemmen beter toegankelijk maken voor mensen met een fysieke beperking. Het idee daarbij is dat er stemprinters komen voor het stemmen en stemscanners voor het tellen. Afgelopen mei heeft minister Plasterk een deskundigengroep ingesteld onder voorzitterschap van Ronald Prins van Fox-IT om specificaties voor dergelijke apparaten op te stellen, te kijken of de markt zulke systemen kan leveren en een kostenplaatje te maken. Eind dit jaar moet er dan meer bekend worden over een mogelijke doorstart van het elektronisch stemmen in Nederland. (hhe) De I-Vote-stemmen worden geteld in het Estse parlement dat zetelt op de Domberg in de oude binnenstad van Tallinn. c c t 2015, Nr

72 Reportage E-government Herman Heringa Digitale overheid E-government in Nederland Nederland blijkt hoog op de ranglijsten van e-government te staan. Tijd om eens op een rij te zetten wat onze overheid allemaal al digitaal doet en wat de plannen zijn om die koppositie vast te houden. Veel Nederlanders hebben een negatief beeld van ICT-projecten bij de overheid, zeker sinds ongeveer een jaar geleden het rapport uitkwam van de parlementaire commissie ICT onder voorzitterschap van Ton Elias. Daaruit bleek dat de rijksoverheid onvoldoende kennis heeft en te weinig daadkracht toont als het om ICT-projecten gaat. Toch scoort Nederland internationaal gezien hoge ogen op het gebied van digitalisering, ook met betrekking tot overheidsdiensten. Nederland zit met Denemarken, Zweden en Finland in de kopgroep bij de Digital Economy and Society Index (DESI) 2015 van de EU en kwam op de vijfde plaats in de E-government Development Index (EGDI) 2014 van de Verenigde Naties, net onder Zuid-Korea, Australië, Singapore en Frankrijk (zie de link aan het eind van dit artikel voor deze en andere relevante bronnen). Dat verbaasde ons eerlijk gezegd wel. Daarom besloten we eens uit te zoeken wat de Nederlandse overheid allemaal al doet op het gebied van e-government en wat er nog op stapel staat. Voorwaarden E-government gaat over het gebruik van ICT en bijbehorende toepassingen door de overheid om informatie en publieke diensten te bieden aan burgers en bedrijven. Het gaat dan om digitale interactie binnen de overheid zelf, tussen de overheid en het bedrijfsleven en natuurlijk tussen de overheid en gewone burgers. Die interactie levert een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van een land. Publieke instanties kunnen daarmee efficiënter en dus goedkoper werken, betere diensten leveren en bovendien transparanter zijn. Daarnaast kan de overheid digitale middelen inzetten om kennis te verspreiden, wat bijvoorbeeld kan zorgen voor een betere gezondheid en een hoger niveau van het onderwijs. Voor die digitale interactie is het allereerst van belang dat burgers toegang hebben tot internet en ook weten hoe ze daarmee moeten omgaan. Nederland doet het erg goed op die voorwaarden, blijkt bijvoorbeeld uit cijfers van Eurostat over 2014: 96 procent van de huishoudens heeft een internetaansluiting, vrijwel allemaal een breedbandverbinding, en 91 procent van de bevolking maakt minimaal eens per week gebruik van internet voor redelijk diverse zaken. Vooral bij online bankieren en multimediagebruik scoort Nederland hoog. Driekwart van de Nederlanders maakt ook al gebruik van internet voor interactie met de overheid en 57 procent heeft vorig jaar digitaal een ingevuld formulier naar een publieke instantie gestuurd. Dat laatste levert een tweede plaats op binnen de EU. Toch is met name op het gebied van menselijk kapitaal nog wel wat te winnen: volgens de DESI 2015 beschikt 75 procent van de bevolking tussen de 16 en 74 jaar over digitale basisvaardigheden, maar met name bij ouderen en lager opgeleiden schort het daar nog wel eens aan. De overheid wil burgers dan ook digitaal vaardiger maken, bijvoorbeeld via digitaalhulpplein.nl. Er moeten ook meer professionele ICT'ers opgeleid worden. Daar is afgelopen juni de Nederlandse coalitie digitale vaardigheden voor gelanceerd. 72 c t 2015, Nr. 12

73 Reportage E-government Digitaal 2017 Maar met alleen internettoegang en digitaal vaardige burgers ben je er nog niet. De overheid moet ook informatie en diensten online beschikbaar maken en ervoor zorgen dat die gevonden en gebruikt worden. Wat informatie betreft is dat in Nederland best goed geregeld, met name via de portal overheid.nl is al veel overheidsinformatie te vinden. Voor bedrijven is er de eigen portal ondernemersplein.nl, al is die nog relatief onbekend. Bovendien stelt de overheid een toenemende hoeveelheid data open beschikbaar via data.overheid.nl. Er zijn in de loop der tijd ook behoorlijk wat overheidsdiensten online beschikbaar gekomen. De rechtsgang is grotendeels digitaal dankzij het programma Kwaliteit en Innovatie (KEI), je kunt verkeersboetes afhandelen bij het online loket van het CJIB en digitaal aangifte doen van een huwelijk oftewel in ondertrouw gaan. Lange tijd was het alleen afhankelijk van de betreffende organisaties wat er allemaal digitaal kon. Het huidige kabinet maakt een eind aan die vrijblijvendheid en wil burgers en bedrijven expliciet het recht geven om elektronisch zaken te doen met de overheid. Het streven is dat alle overheidsdiensten in 2017 digitaal beschikbaar zijn. Daarvoor is het programma Digitaal 2017 opgezet (zie ook het interview met programmamanager Anja Lelieveld op pagina 75). Een groot voordeel van digitalisering is dat het eigenlijk niet zo veel meer uitmaakt met welke instantie je nou precies te maken hebt. Je kunt alles achter je computer van huis uit regelen. Dan moeten al die instanties wel goed met elkaar samenwerken en centraal te benaderen zijn. Een belangrijk punt van Digitaal 2017 is dan ook dat diensten opgezet moeten worden vanuit het perspectief van de burger. Die moet het gevoel hebben dat hij met één overheid te maken heeft, ongeacht of een aanvraag uiteindelijk afgehandeld wordt door een ministerie, een provincie, een gemeente of een uitvoerende organisatie als de Belastingdienst. Uiteindelijk moet je als je bijvoorbeeld gaat verhuizen op één centrale pagina met belangrijke levensgebeurtenissen 'verhuizing' kunnen aanklikken en dan vanzelf doorgeleid worden naar de verschillende zaken die je daarvoor moet regelen. Al die verschillende organisaties zijn wel zelf verantwoordelijk voor de digitale implementatie van hun diensten. Vanuit de rijksoverheid worden daar richtlijnen voor opgesteld, die onder andere in de Nederlandse Overheid Referentie Architectuur (NORA) staan, waarin de basisprincipes beschreven worden. Diensten moeten onder meer vindbaar, toegankelijk, uniform en betrouwbaar zijn. Dat alles is weer uitgewerkt in afgeleide principes, standaarden en zelfs complete producten die de instanties kunnen gebruiken. Generieke Digitale Infrastructuur Om alle verschillende overheidsinstanties zover te krijgen dat ze hun diensten ook echt digitaal gaan aanbieden, is het belangrijk dat dit centraal aangestuurd wordt. In 2014 is daarvoor digicommissaris Bas Eenhoorn aangesteld. Met zijn Bureau Digicommissaris is hij er met name verantwoordelijk voor dat er een goede gezamenlijke basisinfrastructuur komt waarop alle overheidsinstanties aangesloten worden en dat er geld is voor doorontwikkeling, beheer en onderhoud. Dat wordt de Generieke Digitale Infrastructuur (GDI) genoemd: een geheel van standaarden, producten en voorzieningen waar alle betrokken organisaties gebruik van kunnen maken. Centraal in de GDI staan de gegevens van verschillende basisregistraties, zoals personen (BRP), voertuigen (BRV), inkomen (BRI), kadaster (BRK), WOZ en het handelsregister. Belangrijk is ook de beheervoorziening BSN (burgerservicenummer), waarmee gegevens aan een persoon gekoppeld kunnen worden. Die gegevens zijn benaderbaar via Diginetwerk, een overheidsnetwerk dat weer is opgebouwd uit kleinere netwerken als de Haagse Ring voor de rijksoverheid en Suwinet voor bijvoorbeeld het UWV en de SVB. Overheidsdiensten wisselen gegevens uit via Digikoppeling. Met Digilevering worden ze op de hoogte gebracht van relevante veranderingen en met Digimelding kunnen ze zelf correcties aanbrengen. Op die manier kunnen de verschillende instanties altijd bij de gegevens die ze nodig hebben en mogen gebruiken. Daardoor kunnen aanvraagformulieren bijvoorbeeld voor een veel groter deel al automatisch ingevuld worden met jouw persoonlijke gegevens. Gegevens die via een andere instantie al bekend zijn, hoef je dan niet nog eens opnieuw in te voeren. Er wordt bovendien gewerkt aan een wet GDI waarin onder andere geregeld moet worden dat burgers zelf inzage krijgen in de gegevens die over hen beschikbaar zijn, dat ze die gegevens kunnen corrigeren en dat ze voor een groot deel kunnen bepalen welke instanties welke gegevens mogen inzien. MijnOverheid Als gewone burger krijg je toegang tot de GDI via de persoonlijke portal mijnoverheid.nl. Na het inloggen met je DigiD kom je op een overzichtelijke, responsive interface. Ten eerste staan daar allerlei persoonlijke gegevens die de op de GDI aangesloten diensten van jou hebben, bijvoorbeeld de gegevens uit de Basisregistratie Personen, maar ook je jaarinkomen volgens de Belastingdienst, je pensioenoverzicht, je registratie in het donorregister, de WOZ-waarde van je huis, de auto die op je naam staat en hoeveel studieschuld je nog open hebt staan bij DUO. Als je eens rondkijkt op MijnOverheid, krijg je meteen een idee van de mogelijkheden van de GDI. Via de portal MijnOverheid kun je veel van de persoonlijke gegevens die de overheid van je heeft inzien. c t 2015, Nr

74 Reportage E-government Voor veel gegevens word je doorgelinkt naar de website van de betreffende dienst. Bij sommige diensten hoef je dan niet nog eens in te loggen met je DigiD door de single-sign-on. Jammer genoeg ondersteunen alleen lang nog niet alle diensten dat. Single-sign-on is een belangrijk uitgangspunt, maar vooralsnog krijgt het 'no wrong door'-principe prioriteit. Het belangrijkste is dat je vanuit een centrale plek wordt doorgeleid naar de juiste dienst. Ook moet het accent nog meer komen te liggen op het denken vanuit de burger. In plaats van een gecategoriseerde lijst van diensten zoals nu moet je bijvoorbeeld kunnen kiezen uit belangrijke levensgebeurtenissen als geboorte, studie, verhuizing en huwelijk en van daaruit naar de relevante gegevens en diensten kunnen. MijnOverheid biedt behalve inzage in persoonlijke gegevens ook een berichtenbox waarin je bijvoorbeeld een digitaal bericht kunt krijgen als je rijbewijs bijna verloopt als jouw gemeente tenminste aangesloten is. Je kunt zelf aangeven van welke diensten je berichten wilt ontvangen. Bij diensten die al wel in het rijtje staan krijg je nu vaak nog een melding dat ze momenteel nog niet aangesloten zijn, maar dat je berichten gaat ontvangen zodra dat wel het geval is. De berichtenbox is op dit moment ook nog eenrichtingsverkeer. Je kunt zelf geen berichten naar de aangesloten instellingen sturen. Bovendien ontbreekt hier een e-safe, een digitaal kluisje waar je bijvoorbeeld officiële documenten in zou kunnen zetten, waarbij je dan aangeeft welke overheidsinstanties daar toegang toe mogen hebben. Voor bedrijven is dat er al wel in de vorm van mijnondernemingsdossier.nl. Ook voor burgers moet zo'n kluis er op termijn komen, maar de overheid gaat dat niet zelf ontwikkelen. Het idee is om op dat punt aan te sluiten bij particuliere initiatieven als de open standaarden van de Qiy Foundation. Tot slot heeft MijnOverheid een onderdeel waar je de status kunt inzien van zaken die je bij de overheid hebt lopen, zoals de aanvraag van een parkeervergunning. Helaas zijn ook daar nog lang niet alle gemeenten bij aangesloten. Om in te loggen, maak je standaard gebruik van een eenvoudig inlogsysteem met gebruikersnaam en wachtwoord. Diensten kunnen ook werken met sms voor tweetrapsauthenticatie. Daar wordt alleen nog slechts beperkt gebruik van gemaakt. De aanduiding van die methode als DigiD- Midden geeft ook wel aan dat de betrouwbaarheid in sommige gevallen nog omhoog moet. Qua beveiliging is het ook niet zo handig dat de activeringscode voor een nieuwe DigiD gewoon per post verstuurd wordt en dat je de DigiD van iemand anders makkelijk een paar dagen kunt blokkeren door simpelweg een nieuwe DigiD voor die persoon aan te vragen. Het belangrijkste nadeel is echter dat je met je DigiD momenteel alleen bij overheidsdiensten terecht kunt, terwijl het juist handig zou zijn om één digitale identiteit te hebben die je ook kunt gebruiken om bijvoorbeeld in te loggen bij je bank, je verzekering en webshops. Dat zijn de redenen dat de overheid in samenwerking met wetenschappers en bedrijven werkt aan een nieuw eid-stelsel. Daarmee moet je dan bijvoorbeeld ook kunnen aantonen dat je onder een bepaalde beroepsgroep of leeftijdscategorie valt, anderen kunnen machtigen om zaken in jouw naam te doen en officiële documenten kunnen ondertekenen. Sinds afgelopen juli heeft de overheid het eid-stelsel waar nu aan gewerkt wordt omgedoopt tot Idensys. Daarmee moeten komend jaar pilots gedaan worden, en als alles goed gaat wordt ook Idensys dan in 2017 ingevoerd. Een deel van de pilots kijkt bovendien naar mogelijkheden om je via het nieuwe systeem digitaal te identificeren met bestaande identiteitsbewijzen als rijbewijs en paspoort. Ook dat is een belangrijke vernieuwing. De overheid bepaalt wel de spelregels voor het eid-stelsel, maar instanties uit de private sector kunnen identificatiemiddelen als smartcards en smartphoneapps indienen om daarvoor te gebruiken. Idensys is niet gebaseerd op DigiD, maar op eherkenning, het alternatief dat momenteel al gebruikt wordt in het bedrijfsleven. Een belangrijk verschil met DigiD is dat de feitelijke identificatie niet plaatsvindt bij de overheid, maar bij een tussenpartij. Dat is een kwetsbare schakel in de vertrouwensketen. Toch moet Idensys uiteindelijk betrouwbaarder worden dan DigiD. Wie weet hoef je dan in de toekomst om bijvoorbeeld een hypotheek te regelen niet meer zelf alle gegevens bij elkaar te verzamelen, maar log je met je smartphone in en vink je in je digitale kluis bij het thema 'Verhuizing' aan dat bank X alle benodigde gegevens voor de hypotheekverstrekking mag inzien. Als de hypotheek rond is, haal je dat vinkje gewoon weer weg. (hhe) Elektronisch ID Voor een goede interactie met de overheid is het van belang dat burgers zich online makkelijk en veilig kunnen identificeren. In Nederland is de DigiD (ook een onderdeel van de GDI) op dit punt een standaard geworden. Dankzij onder meer verplicht gebruik bij het invullen van de belastingopgave of een aanvraag voor studiefinanciering door studenten hebben inmiddels meer dan twaalf miljoen mensen zo'n digitale ID. Daarmee hebben ze toegang tot honderden diensten van de overheid. De DigiD is gekoppeld aan je unieke BSN en daarmee weer verbonden met geregistreerde persoonlijke gegevens waar de betreffende instantie toegang toe heeft. Een overzicht van de verschillende basisregistraties met koppelingen daartussen. De kleuren geven de status aan van eind januari 2015: in groen alles wat al gerealiseerd was en in geel wat nog moest. c Bron: Digitaleoverheid.nl 74 c t 2015, Nr. 12

75 Reportage Digitaal 2017 Digitaal 2017 Volgens het regeerakkoord van het kabinet Rutte-II moeten Nederlandse burgers en bedrijven in 2017 alle zaken die ze met de overheid doen digitaal kunnen afhandelen. Anja Lelieveld is er als programmamanager Digitaal 2017 mede verantwoordelijk voor dat dit doel ook gehaald wordt. We vroegen haar wat er nou precies op het programma staat en wat de huidige status is. c't: Ligt Nederland op schema voor het programma Digitaal 2017? Wat zijn de belangrijkste hobbels die nog genomen moeten worden? Anja: We hebben onlangs een meting gedaan en daaruit blijkt dat bij alle overheden gemiddeld 63% van de diensten digitaal beschikbaar is. Maar het is een complex programma waar veel verschillende instanties bij betrokken zijn en het hangt er dus erg vanaf waar je precies naar kijkt. Met name grote organisaties als de belastingdienst, DUO en grote gemeenten als Den Haag en Rotterdam zitten vaak al op zo'n 80 procent. En er zijn ook kleinere gemeentes als Hollands Kroon en Molenwaard die al heel veel digitaal doen en bijvoorbeeld zonder gemeentehuis werken. Digitalisering is nooit klaar, maar in 2017 zijn we een eind op weg. Een belangrijke stap die gezet moet worden is dat de verschillende overheden en instanties dingen gezamenlijk oppakken en vanuit het perspectief van de gebruiker leren denken. Ik ben blij dat dat besef de laatste twee jaar duidelijk toegenomen is. Vooral dankzij de digicommissaris is er nu meer eenduidige sturing. De basis van de generieke digitale infrastructuur (GDI, zie ook het artikel op pagina 72, red.) is in de lucht, maar het is zaak dat daar nog meer instanties op aangesloten worden en dat het systeem goed beheerd en doorontwikkeld wordt. Daarbij is het met name ook van belang dat we zorgen dat die infrastructuur betaalbaar is en blijft. c't: Gaat Digitaal 2017 puur over het digitaal aanbieden en bundelen van overheidsdiensten of wordt er ook een slag gemaakt in bijvoorbeeld de uniformiteit van de interfaces? Anja: Het is wel de bedoeling dat de interfaces meer op elkaar afgestemd worden, maar de precieze implementatie blijft de verantwoordelijkheid van de afzonderlijke instanties. Gemeentes zijn bijvoorbeeld gehecht aan de gemeentelijke autonomie. Waar het om gaat is dat je uiteindelijk één ingang hebt waar je alles kunt regelen. Vergelijk dat bijvoorbeeld met het OV. Daar heb je te maken met verschillende vervoerders, maar die hebben wel afspraken gemaakt om informatie zo te verstrekken dat je via 9292 alles kunt vinden wat je nodig hebt. De overheid geeft wel richtlijnen, bijvoorbeeld in de Nederlandse Overheid Referentie Architectuur (NORA), om ervoor te zorgen dat digitale diensten goed op elkaar aansluiten. Er wordt ook gewerkt aan de wet GDI, waarmee overheidsorganisaties verplicht worden om zich te houden aan standaarden op NORA-basis. Het is de bedoeling dat het eerste deel van die wet in 2017 van kracht wordt. c't: Hoe gaat de overheid ervoor zorgen dat burgers de digitale diensten ook gaan gebruiken? Op de redactie was MijnOverheid bijvoorbeeld eigenlijk nog niet bekend. Anja: De bekendheid en het gebruik van de nieuwe diensten moet inderdaad nog stukken beter. We ontwikkelen nu een communicatietool waarmee alle organisaties hun eigen campagne kunnen voeren, maar dan onder een gezamenlijke titel als 'Nederland digitaliseert'. We willen ook kennis ontwikkelen over hoe je mensen over de streep trekt. Denk bijvoorbeeld aan een korting als je een vergunningsaanvraag digitaal indient of juist extra administratiekosten als je het op papier doet. Je kunt in een brief waarin je meldt dat iemands rijbewijs bijna verloopt ook meteen aangeven dat je digitaal een nieuwe kunt aanvragen. Er zijn ook gemeenten met digitale zuilen, waar je dan door medewerkers ter plekke geholpen wordt om een digitale dienst te gebruiken. c't: Hoe wordt de privacy van burgers gewaarborgd als zoveel persoonlijke gegevens op hetzelfde systeem aangesloten worden? Anja: Ik wil graag benadrukken dat er niet één grote database komt waar alle gegevens in staan. De veertien basisregisters blijven in principe gescheiden. Op termijn moeten overheidsinstanties wel kunnen switchen tussen registers met gegevens die zij nodig hebben. Dat heeft twee kanten: het gemak wordt vergroot doordat je niet meer dezelfde gegevens bij verschillende instanties hoeft in te vullen, maar dat kan pas gebeuren als er duidelijk technische buffers zijn om ervoor te zorgen dat gegevens alleen door bevoegde instanties bekeken kunnen worden. Uiteindelijk moet de burger daar meer zeggenschap over krijgen. In Amsterdam loopt nu een pilot waarbij je kunt zien welke instanties welke gegevens van jou gebruikt hebben. Dat staat landelijk nog niet op de planning, omdat het een enorme investering is, maar als uit die pilot blijkt dat burgers dat willen, kan het op de lange termijn wel komen. Anja Lelieveld is programmamanager Digitaal 2017 bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. c't: Valt elektronisch of zelfs via internet stemmen ook binnen het kader van Digitaal 2017? Anja: Nee, dat is niet opgenomen in het beleid. Aangezien de overheid op alle fronten bezig is te digitaliseren, gaat de zoektocht naar mogelijkheden op dat punt wel verder, maar omdat er in Nederland duidelijke tegengeluiden zijn moeten we daar zorgvuldig mee omgaan en er eerst zeker van zijn dat Nederland er klaar voor is. c't: Werkt Nederland in de ontwikkeling van een digitale infrastructuur samen met andere landen en zijn er specifieke landen die als voorbeeld dienen? Anja: We wisselen veel kennis en ervaring uit, vooral met andere Europese landen als België, Denemarken, Estland en Engeland. Binnenkort komt er bijvoorbeeld ook een delegatie uit Singapore naar Nederland op studiereis. Zelf ben ik onlangs nog in Estland geweest. Het systeem dat de overheid daar gebruikt is heel mooi, maar zij hebben het voordeel dat ze 'from scratch' konden beginnen. Dat is hier niet bepaald het geval. Daarnaast speelt het privacydebat daar minder. Binnen Europa werken we onder andere ook samen aan de Europese e-id eidas. Daarmee moeten onder andere bedrijven Europa-breed zaken kunnen doen. In 2016 is Nederland een half jaar voorzitter van de EU, dan zullen we ook veel aandacht geven aan digitalisering. Interview: Herman Heringa c c t 2015, Nr

76 Praktijk Energietips voor de smartphone: het energieverbruik nagemeten Alexander Spier De grote energievreters Wat verbruikt hoeveel bij een smartphone? Als je smartphone voor het einde van de dag weer nodig aan de stroom moet, is het slim om eens te kijken waar dat aan ligt. Omdat de systeeminformatie daar zelden bij helpt, hebben we eens precies nagemeten wat de ergste stroomvreters zijn en gekeken hoe je die kunt indammen. Energietips voor de smartphone Accuduur verlengen onder Android 80 Automatisch besparen met Tasker 82 Ook als je je smartphone maar matig gebruikt, moet je hem waarschijnlijk elke twee dagen weer opladen. Ook 's nachts gaat de leegloop gewoon door. In huis of op kantoor is daar in de buurt van een stopcontact nog wel overheen te komen, maar als je onderweg even wilt kijken hoe laat de trein gaat of een belangrijk telefoontje verwacht, kan dat een echt probleem zijn. Dan kun je met wat beleid de accuduur van je telefoon nog wel wat verlengen. Helaas geven zowel fabrikanten als mobiele besturingssystemen geen exacte informatie over het energieverbruik van de afzonderlijke hardwarecomponenten. Of het werkelijk zin heeft om 4G onderweg uit te zetten of Bluetooth en gps altijd te deactiveren, is met de standaardmiddelen amper te achterhalen. Bij Android komt de meeste hardware bijvoorbeeld niet in de accustatistieken voor omdat afgezien van het display en het stand-byverbruik alles rechtstreeks aan de apps toegekend wordt. Om de grote energievreters op het spoor te komen, hebben we een gewone Samsung Galaxy S5 gemodificeerd en het verbruik ervan rechtstreeks op de accu gemeten. De S5 is een typische high-end smartphone met omvangrijke uitrusting en de populaire Qualcomm Snapdragon 801 quadcore-processor. De resultaten voor de hardware zijn vergelijkbaar voor high-end smartphones met Windows Phone en ook moderne iphones onderscheiden zich daar qua hardware niet significant van. Met name de door apps beïnvloede waarden zullen Android-specifiek zijn. De onderlinge verhoudingen zullen naar onze ervaringen bij normale accuduurmetingen vergelijkbaar zijn. We hebben het energieverbruik gemeten onder dagelijkse omstandigheden. Het testapparaat had dus ook soms te maken met concurrerende wifinetwerken, stugge servers en een niet perfecte mobiele ontvangst. Rustig op stand-by Vergeleken met oudere smartphones is het gemeten verbruik op stand-by met uitgeschakeld display en geactiveerde vliegtuigmodus licht gestegen, al is 10,7 milliwatt als stand-byverbruik nog altijd erg weinig. De S5 kan met zijn 11Wh-accu in theorie 1000 uur op stand-by staan in de vliegmodus. Dat het verbruik boven de 6 mw van voorganger S3 uitkomt, ligt aan de omvangrijkere uitrusting en het grotere aantal altijd beschikbare sensoren, zoals de stappenteller. Zonder verbinding naar buiten is een smartphone echter redelijk nutteloos. Zet je de vliegmodus uit, dan maakt de smartphone automatisch verbinding met een mobiel netwerk zelfs zonder simkaart. Dan neemt het verbruik met 15 mw (2G) tot 22 mw (4G) toe. Een verbinding met een wifinetwerk vergt nog meer, dan komt er 18 mw bij. Hoewel het apparaat op dat moment nog niet gebruikt wordt en er geen gegevens worden verzonden, daalt de accuduur dan 76 c t 2015, Nr. 12

77 Praktijk Energietips voor de smartphone: het energieverbruik nagemeten al tot een vierde van het maximum. Daarbij is het regelmatig zoeken naar netwerken in de omgeving niet eens meegerekend. Als je niet bereikbaar hoeft te zijn, kan het dus wel degelijk zinvol zijn om consequent de vliegmodus te gebruiken. De andere draadloze modules verbruiken minder: NFC en gps leiden op stand-by niet tot een meetbaar hoger verbruik en de Bluetooth-module is met 3 mw ook redelijk bescheiden. Toch moet je die drie modules niet zonder reden activeren, niet alleen vanwege het onnodige stand-byverbruik, maar ook omdat het energieverbruik drastisch stijgt als het systeem en de apps ze gaan gebruiken. Sneller is zuiniger De smartphone zal ooit toch data moeten uitwisselen. Dan is wifi de zuinigste optie, ook al is het piekverbruik met één tot twee watt twee keer zo hoog als bij eerdere metingen met oudere apparaten. Dat komt doordat de S5 net als veel huidige high-end smartphones twee wifi-antennes heeft in plaats van één. Dat verbetert de ontvangst en de datasnelheid, maar op volle kracht stijgt ook het energieverbruik. Je kunt de antennes niet afzonderlijk uitschakelen. Bij onze metingen viel op dat het energieverbruik bij een ac-wifi op de 5GHzband twee keer zo hoog was. Dat is beduidend sneller dan een gewoon 11n-netwerk op de 2,4GHz-band. Het gebruikt daarvoor echter niet alleen beide antennes, maar ook bredere radiokanalen. Het wifibereik is bij 5 GHz bovendien kleiner, zodat er al met al meer performance nodig is. Een stabiele en voldoende snelle verbinding op de (meestal vrij volle) 2,4GHz-band is dus beter voor het energieverbruik. Soms is een smartphone niet zelf verantwoordelijk voor een meerverbruik. Een testapparaat verbruikte bij een router zonder duidelijke reden meer energie dan daarvoor gemeten, zelfs op een kleinere afstand. Dat kwam door een bug in de routerfirmware, die de smartphone een duidelijk sterker signaal liet versturen dan nodig was. Ook in een bedrijfsnetwerk met een veilige authenticatie verbruikte de smartphone zonder dataverkeer meer dan bij een gelijkwaardig testnetwerk. Omdat het bedrijfswifi bovendien langzamer was, bleef de wifimodule langer actief voor dezelfde hoeveelheid data. Bij een instabiel en erg langzaam netwerk is het dan ook slim om een ander netwerk te kiezen of de wifimodule in de smartphone tijdelijk helemaal te deactiveren. Het continu opnieuw verbinding maken en hangende dataoverdrachten kosten alleen onnodige energie. Een snelle mobiele verbinding heeft bij gebruik ook veel energie nodig: 4G trekt bij het downloaden een gemiddelde hap van 2 watt uit de accu. Dat is het dubbele van 3G en het viervoudige van 2G. Een continue datatransfer zou per uur bijna 20 procent van de accucapaciteit kosten. Desondanks loont het om 4G te gebruiken als je onderweg een dataverbinding nodig hebt. Niet alleen begint LTE duidelijk sneller met het versturen, maar door de hogere snelheid is LTE ook veel sneller klaar en daardoor weer eerder op stand-by. Omdat de LTE-cellen bovendien minder zwaar belast zijn, zijn er minder vaak verbindingsfouten of extreem langzame downloads. Hoe groter de datahoeveelheid, des te groter dat voordeel wordt. Bij videostreaming heeft een smartphone met 4G voor de hele video evenveel energie nodig als via wifi. Met 3G kost het ondanks dezelfde datahoeveelheid vijftig procent meer stroom. Via 2G duurt zelfs het oproepen van een website zo lang dat er aan het eind meer energie verbruikt is dan bij een snellere verbinding. Een grotere datahoeveelheid via een langzame verbinding verbruikt onafhankelijk van de techniek veel stroom. Het is pas echt zuinig als je helemaal geen mobiele dataverbinding gebruikt. Die kun je bij ieder systeem compleet uitschakelen, maar dan moet je het bij gebrek aan wifi ook helemaal zonder internettoegang doen. Je krijgt dan ook geen nieuwe mails en berichten. Bij ios kun je de dataverbinding voor bepaalde apps uitschakelen, zodat alleen de belangrijke apps nog naar buiten mogen. Bij Windows Phone en Android gaat dat helaas nog niet zo makkelijk en zo specifiek. Bij de instellingen van Android kun je de achtergronddata voor iedere app apart inperken. Daar worden datatransfers mee bedoeld die je zelf niet in gang hebt gezet. Sommige programma's kunnen op de langere termijn niet tegen die beperking. In het artikel op pagina 82 bespreken we een beter en automatischer alternatief om de datahonger in toom te houden. Als je alleen telefonisch bereikbaar wilt zijn en de mobiele dataverbinding gedeactiveerd hebt, kun je nog meer besparen door het mobiele netwerk te beperken tot 2G. Met die standaard telefoneer je het zuinigst. Die techniek is nog overal bruikbaar en je aangemelde smartphone verbruikt op stand-by dan minder energie dan met snellere cellen. Bovendien vervalt het zoeken naar de snelste verbinding en de daarmee samenhangende netwerkwisselingen. Beide taken slurpen energie, met name bij een rit in de trein of de auto waarbij je snel wisselt tussen mobiele cellen. Aan de kabel Door bij de instellingen voor het energiebeheer de batterijspaarstand in te schakelen kun je al een hoop winnen. Ook al vergen 4G en wifi in het ideale geval niet zoveel, het continu oproepen van data vergt veel van je accu. Het streamen van muziek en video moet je ondanks het gemak en gebrek aan opslagruimte zoveel mogelijk vermijden. Als je bestanden rechtstreeks van het apparaat afspeelt, scheelt dat minstens de helft aan energie. Als dat niet kan, dan kun je de accu toch sparen omdat de streaming-apps niet allemaal evenveel verbrui- Als je alleen wilt telefoneren kun je 2G selecteren en geen gebruik maken van 3G en 4G. Dan heb je geen dataverkeer. c t 2015, Nr

78 Praktijk Energietips voor de smartphone: het energieverbruik nagemeten ken. Google Music verbruikt bij de standaard ingestelde gemiddelde geluidskwaliteit 245 mw, een kwart minder dan Spotify in de automatische modus doet. Met een iets lagere kwaliteit kun je nog wat meer stroom besparen omdat een lagere instelling niet alleen minder dataverkeer betekent, maar ook minder processorbelasting. Bij video's konden we dat zelfs offline duidelijk meten: het energieverbruik neemt bij een toenemende resolutie en datarate flink toe: het afspelen van een video met 4K-resolutie verbruikt 1,5 watt, de HD-versie met 720p heeft genoeg aan 0,4 watt. Als je bijzonder zuinig wilt zijn, kun je beter geen Bluetooth-hoofdtelefoon of -luidsprekers gebruiken, want dat vergt nog eens 100 mw extra. In het algemeen kun je beter de voorkeur geven aan een hoofdtelefoon met kabel. Die verbruikt op stand-by niets en kan ook niet ongewild actief blijven. Energievreter display De grootste energievreter is het scherm. Zet de helderheid in ieder geval op automatisch en niet altijd op maximaal. Een grootverbruiker bij smartphones blijft het display. Anders dan bij de andere componenten is dat een belasting die tijdens gebruik continu geldt en niet alleen tijdelijk. Hoe helderder het display en hoe meer de smartphone gebruikt wordt, des te groter is zijn aandeel in het verbruik. De S5 was op maximale helderheid al na 10 uur leeg, bij een minimale helderheid zou hij het theoretisch 36 uur kunnen volhouden als hij verder niets te doen zou hebben. Stel daarom de helderheid dusdanig laag in dat je teksten nog net aangenaam kunt lezen en houd ook de uitschakeltijd zo kort mogelijk. De fabrikanten hebben wel aan de energiebehoefte gewerkt. Dat wordt met name duidelijk bij het OLED-scherm van de S5, dat bij dezelfde helderheid maar de helft van de energie verbruikt als dat van de twee jaar oudere Galaxy S3, ondanks de hogere resolutie en grotere diagonaal. De OLED-techniek heeft bovendien het voordeel dat er geen achtergrondverlichting nodig is en donkere beeldpunten geen energie nodig hebben. In de dagelijkse praktijk is er geen duidelijk verschil tussen lcd's en OLED's, de huidige topsmartphones houden het gemiddeld even lang vol. In het algemeen moet je het display zo weinig mogelijk inschakelen. Op dat moment gaan bij het systeem namelijk alle registers voor een paar seconden open. De processor schakelt alle kernen in, apps gaan kijken of er nog wat nieuws voor ze is, er worden netwerken gezocht en op de achtergrond verbinding mee gemaakt. Zelfs zonder dataverkeer ligt het verbruik duidelijk hoger dan in rust met een actief display. Als je vaak kijkt hoe laat het is of kijkt of er nieuwe berichten zijn, doe je daar de accu geen plezier mee. Een mogelijkheid om dat enigszins te ondervangen is een via Bluetooth LE aangesloten smartwatch. Die energiezuinige versie van Bluetooth verbruikt op stand-by met een gekoppelde smartwatch amper energie. Alleen bij het uitwisselen van data tussen de smartphone en smartwatch stijgt het verbruik, maar blijft het duidelijk onder het niveau van een volledige ontwaakte smartphone. Dan hangt de besparing alleen af van de vraag hoe intensief de smartwatch gebruikt wordt. Zoeken via de spraakherkenning gebruikt ook de dataverbinding van de smartphone. Bovendien willen er regelmatig berichten naar de smartwatch gestuurd worden. Geen energiebesparende locatiebepaling zonder Googlecontrole: als je niet instemt met het verzamelen van data, mag je alleen gps gebruiken. Weet waar je bent GPS voor het bepalen van je positie blijft een grote stroomvreter. Het ligt er daarbij aan hoe intensief de apps daarop teruggrijpen. Even kort zoeken naar satellieten is minder belastend dan de tijd tot de exacte positie vaststaat. Als er binnenshuis geen satellieten te vinden zijn, blijft het verbruik enigszins binnen de perken en blijft dat zelfs onder het zoeken naar wifinetwerken. Als de smartphone een paar satellieten zwak doorkrijgt, ging het verbruik naar 470 mw voor dertig seconden, tot de locatiebepaling klaar was. Het verbruik werd ook na een succesvolle plaatsbepaling met tien satellieten binnen het bereik niet duidelijk minder als gps verder aan bleef staan. Veel positiebepalingen achter elkaar, zoals bij het navigeren, zuigen dus zelfs bij een goede gps-ontvangst de accu aardig leeg. Omdat de meeste apps geen exacte locatie nodig hebben, ondersteunen alle systemen een stroombesparende zoektocht via wifi en mobiele verbinding. Dat gaat sneller en kost alleen een korte netwerkscan. Bij ios en Windows Phone kun je gps niet gericht uitschakelen, dat kan alleen bij Android. Voor het lokaliseren via wifi wil Google echter de toestemming om wifidata te verzamelen en analyseren. Zonder die toestemming kun je alleen gps gebruiken. Bij ios en Android kun je bij de locatie-instellingen zien welke apps de plaatsbepaling voor het laatst gebruikt hebben. Voor een exacte lokalisatie is gps echter onontbeerlijk en in dergelijke gevallen valt er weinig te besparen. Je moet dan wel van tevoren de kaartdata op je apparaat zien te krijgen of een offline-oplossing zoeken: een actieve dataverbinding kost duidelijk meer energie dan gps. En gebruik je navigatie in de auto met het scherm continu aan, vergeet dan je accu en zorg voor een externe voeding via de sigarettenaansteker. Ook fitness-apps als Endomondo en Runtastic gebruiken gps voor het registreren van het afgelegde traject. De bij de opties aanwezige energiebesparingsmodus moet je altijd activeren. Doe beïnvloedt de gpstracking niet, maar alleen hoe vaak de data met de server worden gesynchroniseerd om de trainingsresultaten voor andere gebruikers live volgbaar te maken. Het compleet uitschakelen van live-tracking-functies en andere software die permanent data naar internet stuurt bespaart veel energie. Android en de apps Door de hardwarecomponenten bewust te gebruiken, kun je merkbare besparingen halen. De apps zelf zijn echter ook grote boosdoeners. Hoe meer apps er op de achtergrond draaien en voortdurend synchroniseren, des te erger het probleem wordt. Android valt daarbij bijzonder negatief op. Het systeem gebruikt zelf al aardig wat energie voor de talrijke Google-diensten en laat apps verder zelf toegang tot wifi, de mo- 78 c t 2015, Nr. 12

79 Praktijk Energietips voor de smartphone: het energieverbruik nagemeten Gemeten energieverbruik bij smartphone Hier kun je aangeven welke apps uit de achtergrond mogen worden verwijderd als het scherm vergrendeld wordt en welke je in het geheugen wilt houden. biele verbinding en gps bepalen. Mailprogramma's en messengers als WhatsApp, die wachten op binnenkomende pushberichten, zijn daarbij niet eens zo'n probleem. Die apps werken bij ios en Windows Phone op dezelfde manier. Het zijn vooral de apps die zelfstandig contact opnemen met een server voor het synchroniseren en daarbij veel data versturen. Omdat Android de internettoegang niet coördineert, wordt de smartphone in het ergste geval gewekt door ieder programma dat contact zoekt met een server, op antwoord wacht en dan data uitwisselt. Zelfs als er niets nieuws is, worden er grote hoeveelheden data heen en weer gestuurd. Microsoft Office mobile wisselde op een testapparaat in een maand tijd op de achtergrond meer dan 500 MB aan data uit, terwijl er op de server alleen een paar onveranderde voorbeelddocumenten stonden. Een niet eens gebruikte kookrecepten-app lukte het zelfs om twee keer zoveel data te versturen zonder dat er iets te synchroniseren viel. Dergelijke verschijnselen komen meestal door een bug, slecht geprogrammeerde sync-functies, niet-bereikbare servers en soms ook verkeerde inloggegevens. Op de lijst van de grootste accuverbruikers duiken ze echter niet op. Omdat steeds meer apps teruggrijpen op het door Google beschikbaar gestelde framework Play Services, is het vaak niet duidelijk welke app daadwerkelijk achter het hoge data- en stroomverbruik zit. Hoe je die verspillers kunt tegengaan, staat in het artikel op pagina 80. (nkr) Besturingstoestand Energieverbruik [mw] < beter Verbruik op stand-by Vliegmodus 2G-stand-by 3G-stand-by 4G-stand-by 4G-stand-by, mobiele data aan Energieverbruik met componenten 1 Bluetooth (stand-by) Bluetooth (een apparaat aangemeld, stand-by) Bluetooth (scan naar apparaten) GPS (stand-by) GPS (zoeken) GPS (zoeken, vast, tien satellieten) NFC (stand-by) Wifi (stand-by, niet verbonden) Wifi (2,4 GHz, stand-by) Wifi (5 GHz, stand-by) Wifi (scannen naar netwerken) Display (OLED, min. helderheid, zwart) Display (OLED, max. helderheid, wit) Berichten-led Activiteiten 1 Download (wifi, 2,4 GHz) Download (wifi, 5 GHz) Download (2G) Download (3G) Download (4G) Upload (wifi, 2,4 GHz) Upload (wifi, 5 GHz) Upload (3G) Upload (4G) Wifi-tethering (4G, stand-by) Wifi-tethering (4G, 1 gebruiker aangemeld) Wifi-tethering, download (3G, 1 gebruiker aangemeld) Wifi-tethering, download (4G, 1 gebruiker aangemeld) MP3 afspelen (hoofdtelefoon, volume 10) MP3 afspelen (luidspreker, volume 10) MP3 afspelen (Bluetooth, volume 10) Muziek streamen (wifi 2,4 GHz, 10 minuten, Google Music) 2 Muziek streamen (4G, 10 minuten, Google Music) 2 Muziek streamen (wifi 2,4 GHz, 10 minuten, Spotify) 2 Muziek streamen (4G, 10 minuten, Spotify) 2 Videoweergave (SD-resolutie) Videoweergave (HD-resolutie) Videoweergave (Full HD-resolutie, 60 fps) Videoweergave (4K-resolutie) Video streamen (wifi 2,4 GHz, 10 minuten HD) Video streamen (3G, 10 minuten HD) Video streamen (4G, 10 minuten HD) Telefoneren (2G) Telefoneren (3G) Telefoneren (4G) Foto (hoofdcamera, nachtmodus) Foto (hoofdcamera, normale modus) Video-opname (hoofdcamera, Full HD) Video-opname (hoofdcamera, 4K) Smartwatch verbonden (stand-by) Smartwatch verbonden (actief) 10, ,2 22,3 22,4 13,6 20, , ,7 11,4 28,7 30, Gemeten met een Samsung Galaxy S5 met Android 5.0. Alle metingen met gedeactiveerde achtergronddata, energieverbruik van display er vanaf getrokken als dat actief is 1 inclusief basisverbruik 2 met bekabelde hoofdtelefoon c , c t 2015, Nr

80 Praktijk Energietips voor de smartphone: Android aan banden Het helpt in ieder geval om overbodige en niet meer gebruikte apps en widgets van je apparaat te verwijderen. Met twee weerapps heb je geen grotere garantie op mooi weer en met meer dan één agenda-app wordt je leven er niet georganiseerder op. Je kunt ook energie sparen door minder widgets te gebruiken. Op de achtergrond meelopende fitnesstrackers en persoonlijke assistenten als Google Now en Cortana vreten eveneens energie omdat ze voortdurend informatie verzamelen. Vooral onderweg krijg je te maken met gegevens die steeds weer gesynchroniseerd moeten worden. Het is ook de moeite waard om eens te kijken naar apps die er in eerste instantie onschuldig uitzien. Play Store slurpt bijvoorbeeld behoorlijk aan je accu wanneer hij voor de geïnstalleerde apps automatisch updates download en installeert. Dat kun je in de store via het veegmenu aan de linkerkant bij Instellingen uitzetten ('Apps niet automatisch updaten'). De meldingen voor app-updates kun je aan laten staan. Dat zijn pushnotificaties die weinig energie verbruiken en je er alleen op wijzen dat er een update beschikbaar is. Stefan Porteck, Alexander Spier Volhouden! Accuduur onder Android verlengen Android heeft de naam een energievreter te zijn. Veel gebruikers klagen over onverwachte dalingen in de accuduur, onverklaarbare achtergrondactiviteiten en niet te beteugelen Google-apps. Met de juiste instellingen en tools krijg je de accuvreters onder controle. Bij een verstandig ingerichte smartphone kun je meestal goed inschatten hoe lang de accu het volhoudt. Toch kijk je regelmatig bezorgd naar de accustatus. Loopt het toestel opeens verschrikkelijk snel leeg, dan is de op hol geslagen app waarschijnlijk wel te identificeren. Die kun je dan via het taakbeheer afsluiten of helemaal verwijderen als hij dat gedrag regelmatig vertoont. Helaas liggen de oorzaken vaak wat gecompliceerder. Door multitasking hebben Android-apps in tegenstelling tot apps bij ios en Windows Phone de vrijheid zich op de achtergrond uit te leven en diverse systeemfuncties te gebruiken. Daarvoor halen ze de telefoon regelmatig kort uit de energiebesparende stand-by om bijvoorbeeld data online te synchroniseren of de locatie op te vragen. Dat kan problemen opleveren omdat Android die acties niet bundelt. Integendeel: iedere app met de bevoegdheid om op de achtergrond te werken kan de smartphone wakker maken wanneer hij maar wil. Alles bij elkaar vormen dit soort onderbrekingen van de slaapstand, die 'wakelocks' genoemd worden, een belangrijk aandeel in de energiebehoefte. Als ze niet lang duren, zet het overzicht van het accugebruik ze ook niet boven aan de lijst, waar je ze makkelijk zou kunnen identificeren. Bovendien zorgen veel apps ervoor dat ze standaard altijd opgestart worden. Ze draaien voortdurend op de achtergrond, ook als je ze niet of nauwelijks actief gebruikt. De individuele app Op dit moment biedt Android geen mogelijkheid om een app de machtigingen voor het standaard starten en het draaien op de achtergrond te ontnemen. Sommige apps hebben nog wel instellingen voor hoe vaak ze hun gegevens mogen updaten. Dat geldt vooral voor de apps die op de achtergrond een gebruikersaccount of andere gegevens up-to-date houden. Je kunt Twitter, clients en newsreaders zo configureren dat ze hun databestand alleen bij actief gebruik updaten, dus als je de app start. Meestal staat die instelling bij 'meldingen' of 'synchronisatie'. Wakelocks opsporen Bij 'Instellingen / Apparaat / Accu' laat Android onder de grafiek van het accugebruik een lijstje zien van de apps die het meeste verbruiken. De grootste verbruikers staan bovenaan en daar moet je vooral je aandacht op richten. Zoals gezegd staan daar lang niet alle wakelock-veroorzakers. Android rekent namelijk verschillende systeemaanroepen niet aan de apps toe, maar aan de opgeroepen services zoals 'Google Play-services' en 'Android-systeem'. De details bij elke app verraden hoe lang hij op de achtergrond actief was en of hij wifi, gps en het mobiele netwerk gebruikt heeft. Gegevens over welke app voor de wakelocks verantwoordelijk is, krijg je met tools als 'Better Battery Stats', die voor 2,42 euro in de Play Store te koop is. Na installatie moet die app enkele uren of liever nog dagen draaien om energieverbruikers te identificeren. Zonder rootrechten leveren dergelijke tools sinds Android 4.4 alleen nog grove schattingen omdat het besturingssysteem de toegang blokkeert tot de gegevens waarmee wakelocks aan concrete apps kunnen worden toegewezen. Met rootrechten kun je zelfs systeemservices aan banden leggen. Als je ook het kleinste beetje energie wilt uitsparen, kan zo'n diepe ingreep dus best de moeite lonen. Standaard Android-tools Wanneer je het aantal geïnstalleerde apps tot de gewenste proportie hebt teruggebracht, wordt het tijd voor de bij Android meegeleverde tools. Die staan helaas nogal her en der verspreid. In het algemeen moet je het automatisch synchroniseren van content zo veel mogelijk uitzetten. Die optie zit 80 c t 2015, Nr. 12

81 Praktijk Energietips voor de smartphone: Android aan banden verstopt bij 'Instellingen / Accounts' in het menu (3 puntjes) rechtsboven. Om het dataverkeer via het mobiele netwerk en iedere vorm van synchronisatie onderweg te voorkomen, zet je bij 'Instellingen / Datagebruik' de optie 'Mobiele gegevens' uit. Dat bespaart onderweg veel energie, maar beperkt je bereikbaarheid tot telefoon en SMS. Als je zelfs dat niet nodig hebt en ook geen wifi, kun je met de vliegmodus nog meer besparen. Minder ingrijpend is de mogelijkheid om achtergronddata via het mobiele netwerk te beperken eveneens bij Datagebruik. Dat gaat dan om alle datatransfers die niet door de gebruiker in gang zijn gezet, vooral de automatische synchronisatie met de cloud. Die instelling zit weer verstopt in het menu rechtsboven: 'Achtergrondgegevens beperken'. De grafiek laat het datagebruik van alle apps zien. Als je klikt op een van de apps in de lijst daaronder kun je de achtergrondgegevens ook per app beperken. Wanneer je de achtergrondgegevens op die manier uitschakelt, waarschuwt Android dat sommige apps nog maar beperkt functioneren. Dat moet je wel goed onthouden, want Google Maps leverde na enkele dagen bijvoorbeeld geen zoekresultaten en andere gegevens meer zonder foutmelding. Om te voorkomen dat je je op die manier omslachtig door de menu's heen moet worstelen, heeft het standaard Android-systeem een widget voor energiebesparing. In de Play Store staan ook mooiere varianten als 'Power Toogle' en 'Notification Toogle' voor de lijst met meldingen. Sommige fabrikanten hebben Android uitgebreid met hun eigen snelstartmenu's waarmee je potentiële energievreters snel aan en uit kunt zetten. Automatische energiebesparing Zelfs met de mooiste widgets en snelstartmenu's wordt het snel moeilijk om meerdere malen per dag de achtergrondgegevens, mobiele data, vliegmodus, wifi, gps of Bluetooth aan en uit te zetten. Daarom is er in de Play Store een booming handel in energiebesparende tools die dat automatiseren. Een gratis vertegenwoordiger daarvan is de 'Avast Battery Saver'. Al naar gelang de locatie en de tijd van de dag zet hij de wifi en de synchronisatie uit en wordt eventueel de helderheid van het display aangepast. Komt de laadstand van de accu onder een kritische waarde, dan schakelt Battery Saver ook Bluetooth en het trilalarm uit. Om het helemaal af te maken, geeft deze tool ook nog een gedetailleerd verbruiksoverzicht. Andere energiebesparende tools bieden een vergelijkbare functieomvang. Als je de instellingen nog gedetailleerder wilt regelen, kun je terecht bij het programma Tasker, zoals het volgende artikel laat zien. Maar zelfs daarmee loop je tegen grenzen aan omdat Android de apps niet alle rechten geeft waaronder toegang tot de vliegmodus, de data-interface en de achtergrondactiviteiten. Heb je je apparaat geroot, dan heb je meer mogelijkheden en kun je onder andere met het Xposed framework diep in het systeem ingrijpen (zie de link onderaan). Ingebouwd Vanaf Android 4.4 hebben de door de smartphonefabrikanten geïnstalleerde tools meer mogelijkheden. Omdat ze diep in het besturingssysteem verankerd zijn, kunnen ze andere apps beperkingen opleggen, interfaces aan- en uitzetten en zelfs de cpu omlaag klokken. Sony-telefoons bieden met de 'Stamina'- modus zeer omvangrijke opties om het energieverbruik op stand-by te verlagen door bijvoorbeeld het opsparen van sync-requests en het uitzetten van de dataverbinding voor alle andere apps. Samsungs 'Extra energie besparende stand' ('Ultra power saving mode') belooft een verdubbeling van de accuduur door het scherm op zwart-wit te zetten en alleen een paar apps en een beperkt dataverkeer toe te laten. Zelfs Google heeft sinds Android 5 een eigen energiebesparende modus beschikbaar gemaakt. Je kunt die in de statusregel aanzetten wanneer daar de waarschuwing voor een lage accustand verschijnt. Die modus zet de synchronisatie uit, verlaagt de cpu-klok en deactiveert zelfs animaties. Ook de oplossing van Google werkt echter volgens het principe alles of niets. Je kunt hem niet configureren en hij beperkt de bruikbaarheid van de smartphone behoorlijk. Het beperken van de achtergrondgegevens bij de instellingen van het Datagebruik voorkomt synchronisatieacties via het mobiele netwerk. En nu Android 6 Google pakt het probleem in elk geval wel aan en belooft voor vrijwel iedere nieuwe grote Android-update verbeteringen wat de accuduur betreft. Dat geldt ook voor de nieuwe Android 6 (Marshmallow), die bij redactiesluiting van dit artikel net was geïntroduceerd. Een van deze verbeteringen heet 'Doze', doezelen, die de bewegingssensor van de telefoon gebruikt. Ligt de smartphone of tablet roerloos op tafel, dan maakt wordt de hardware minder vaak wakker voor achtergrondtaken. Bij een test met een previewversie van Android 6.0 op een Nexus 5 verbruikte het apparaat terwijl het ongebruikt op een tafel lag opvallend weinig energie. De Nexus 5 hield het met Android maar net een dag uit, maar met Android 6 was er 's avonds op hetzelfde tijdstip en bij dezelfde gebruiksintensiteit nog zo'n 35 procent acculading over. Afgezien daarvan gaat Android 6 afzonderlijke apps gericht te lijf. Voor onbelangrijke applicaties verbreekt Android voortaan de netwerkverbinding en worden hun achtergrondactiviteiten beperkt, zodat ze de smartphone of het tablet minder vaak uit de ruststand halen. Geen van die twee energiebesparende technieken heeft de functieomvang bij onze test merkbaar beperkt. Bij Android 6 kwamen alle pushberichten bijvoorbeeld realtime binnen en ook andere gegevens als browsertabs en bladwijzers bleven steeds synchroon. (jmu) De optie om het automatisch synchroniseren voor alle apps uit te schakelen zit bij Android verstopt in de accountinstellingen. c c t 2015, Nr

82 Praktijk Energietips voor de smartphone: Tasker Stefan Porteck Op rantsoen Energieverbruik van Android beperken met Tasker Veel apps die de accuduur verlengen, werken als een zwarte doos. Je weet niet welke instellingen ze veranderen en ze laten weinig ruimte voor eigen aanpassingen. Als je liever zelf de controle in handen wilt houden, kun je met de automatiserings-app Tasker een oplossing op maat maken. Apps om zuiniger om te springen met je accu zetten meestal afzonderlijke functies en interfaces uit die je op bepaalde plaatsen en tijden waarschijnlijk toch niet nodig hebt. De meeste van die apps werken volledig zelfstandig, zodat je er na het installeren eigenlijk niet meer naar om hoeft te kijken. Je wordt beloond met een langere accutijd terwijl je daar niets voor hoeft te doen. Al dit gemak heeft wel een nadeel: je kunt maar zelden achterhalen welke instellingen de accutools precies veranderen. Dat kan vervelende gevolgen hebben, zoals chat-berichten die met grote vertraging of helemaal niet meer aankomen. Bij de meeste besparings-apps kun je bepaalde zaken wel aanpassen, maar die zijn dan vaak niet voldoende of heel moeilijk in te stellen. Als je meer flexibiliteit wilt, kun je beter Tasker kopen. Tasker geldt als het Zwitsers zakmes bij het automatiseren van taken en acties op Android-smartphones inclusief accubesparingsfuncties. De tool is voor 3 euro bij Google Play te koop en is na een korte inwerktijd relatief makkelijk te bedienen. Tasker werkt volgens het als-dan-principe: je kunt bijna alle functies van je telefoon als zogenaamde taken definiëren, bijvoorbeeld het aan- en uitzetten van de wifimodule. Die taken koppel je aan een gebeurtenis, bijvoorbeeld een tijdstip of een bepaalde locatie. Taak en gebeurtenis vormen samen een profiel. Is aan de voorwaarden van het profiel voldaan, dan werkt de app de acties van de taak af. Tasker importeren. Voor het importeren en het nabouwen moet je in het menu rechtsboven bij de 'Preferences' de 'Beginner Mode' van Tasker onder de tab 'UI' uitzetten. Doelgericht Tasker heeft voor een zuiniger gebruik van de accu in de eenvoudigste vorm alleen een profiel en twee taken nodig. Het profiel controleert of de smartphone thuis is of niet. Zodra je thuiskomt, zet de in het profiel opgenomen taak de wifimodule van de smartphone aan en wordt het automatisch synchroniseren van de app-data geactiveerd. Verlaat je je huis weer, dan roept het profiel de tweede taak op, die beide dingen weer uitschakelt. Alleen al met deze simpele oplossing kun je iets meer accuduur uit je smartphone persen, omdat de niet gebruikte wifichip de accu niet meer belast en apps de smartphone onderweg niet uit zijn slaap kunnen halen voor meestal toch niet tijdkritische routinetaken. Apps die berichten via een pushfunctie krijgen (zoals de instantmessengers WhatsApp en Threema), krijgen die bij een dataverbinding sowieso meteen binnen. Deze minimalistische oplossing is binnen een paar minuten geprogrammeerd, maar heeft een paar nadelen. Thuis is alles actief, zodat de accuduurverlenging alleen onderweg optreedt. Bovendien werken cloudapps als agenda's en takenlijstjes niet zoals het hoort wanneer je langere tijd niet thuis bent, omdat ze zich niet meer regelmatig kunnen bijwerken. We hebben daarom voor drie profielen gekozen, die afhankelijk van de locatie vijf verschillende taken uitvoeren. Het hoofdprofiel van onze accubesparingsoplossing hebben we 'Stroombesparen (Home)' genoemd. Dat controleert permanent of de smartphone thuis is. Voor de locatiebepaling laten we Tasker geen gebruik maken van wifigegevens of de gpsontvanger, aangezien beide interfaces veel energie verbruiken en dat is contraproductief. In plaats daarvan gebruiken we de Tasker-voorwaarde 'Cell Near'. Die houdt in de gaten of de telefoon zich binnen het bereik van bepaalde zendmasten (cellen) van het mobiele netwerk bevindt. Voor het aanmaken van het profiel tik je op het plustekentje midden onder, daarna op 'State', op 'Phone', vervolgens op 'Cell Near' en in het volgende menu op 'Scan'. Na enkele seconden heeft Tasker de gevonden radiocellen opgeslagen. De positie wordt Simpel zelf gedaan Profielen en taken hoef je niet omslachtig zelf te programmeren om ze op je smartphone te krijgen. Tasker heeft knoppen waarmee je de gewenste voorwaarden en taken gewoon op het scherm bij elkaar tikt. Een volledige inleiding in Tasker zou voor dit artikel te ver voeren, we beperken ons daarom tot het uitleggen van de werking van afzonderlijke taken en het beschrijven van de voorwaarden die handig zijn om ze te triggeren. Wanneer je de hieronder voorgestelde profielen meteen wilt gebruiken in plaats van ze na te bouwen, kun je ze bij de link onderaan dit artikel downloaden en in Aan de hand van gsm-masten herkent de automatiserings-app Tasker of je thuis, op je werk of onderweg bent. Zodra je je huis verlaat, zet Tasker de wifi uit en wordt het dataverkeer beperkt om energie te besparen. 82 c t 2015, Nr. 12

83 Praktijk Energietips voor de smartphone: Tasker daarbij niet zoals bij gps tot op enkele meters nauwkeurig bepaald, maar afhankelijk van de dekkingsgraad tot op een paar honderd meter. Als het profiel in het begin thuis niet altijd actief wordt zoals de bedoeling is, kan het helpen de scan opnieuw uit te voeren om nog meer cellen toe te voegen, waardoor de nauwkeurigheid van de plaatsbepaling toeneemt. Als je thuis aankomt, voert het profiel de bijbehorende taak genaamd 'Home (inschakelen)' uit en bij het verlaten van je huis de taak 'Home (uitschakelen)'. Voor het toewijzen van twee taken aan een gemeenschappelijk profiel heb je de Exit Task Feature nodig. De eerste taak wordt dan uitgevoerd wanneer aan de voorwaarden in het profiel voldaan is en de tweede taak start zodra daar niet meer aan voldaan is. Bij het verlaten van je huis respectievelijk de radiocellen waarbinnen je huis ligt zet de taak 'Home (uitschakelen)' de wifimodule en het automatisch synchroniseren van app-data uit en krijgt de variabele '%ONDERWEG de waarde '1' (waarover straks meer). Daarnaast zet hij een melding op de statusbalk van Android waaraan je kunt zien dat de smartphone niet meer binnen de gedefinieerde homezone is. Als pictogram voor die melding hebben we het in Tasker beschikbare plaatje van een batterij gekozen. Bij terugkeer zet de taak 'Home (inschakelen)' de wifimodule weer aan, krijgt de variabele %ONDERWEG de waarde '0' en verdwijnt de melding. Aangezien het vaak synchroniseren van de app-data behoorlijk veel vraagt van je Tasker laat apps één minuut verbinding maken met internet om up-to-date te blijven, en sluit de verbinding daarna weer af. accu, blijft die functie in eerste instantie uitgeschakeld. Om ervoor te zorgen dat alle apps toch normaal functioneren, neemt thuis het profiel 'Stroombesparen (Sync)' de controle daarom over door de variabele %ONDERWEG te controleren dus of de telefoon thuis is en of het display aan staat. Pas wanneer beide het geval zijn, start de taak 'Home (sync aan)'. Die activeert na een wachttijd van vijf minuten de synchronisatie, maar alleen als het display dan nog steeds aan staat. Daarmee is gewaarborgd dat het synchroniseren niet meerdere malen per dag aan en uit gezet wordt, alleen maar omdat je enkele seconden bij WhatsApp of Facebook naar de instellingen kijkt. Andere voorwaarden zijn hier natuurlijk ook mogelijk, bijvoorbeeld dat bij het openen van een bepaalde app het synchroniseren meteen weer begint. Zodra het display uit gaat of je je huis verlaat, schakelt de Exit-taak 'Home (sync uit) de synchronisatie weer uit. Onderweg De taak 'Onderweg (Ping)' zorgt ervoor dat cloud-apps niet permanent van hun servers afgesloten blijven wanneer je langere tijd onderweg bent. Hij zet eerst de wifi aan en wacht dan een minuut, zodat de telefoon eventueel op een bekend netwerk kan inloggen bijvoorbeeld een hotspot. Daarna start de taak het synchroniseren en wordt opnieuw een minuut gewacht. Dat moet voor alle apps voldoende zijn om hun gegevens te updaten. Vervolgens controleert een if-then-functie of je nog onderweg bent en wordt alleen in dat geval wifi en synchronisatie weer uitgezet. Daarmee voorkom je dat Tasker beide uitzet, ook al ben je ondertussen weer thuis gekomen. Het voortdurend aan- en uitzetten van het synchroniseren kost meer energie en datavolume dan wanneer die permanent actief blijft. De reden daarvoor is dat bij iedere keer aanzetten alle cloud-apps meteen proberen contact te maken met hun servers normaal zouden de meeste apps dat maar eenmaal per dag doen. De taak 'ONDERWEG (Ping)' mag dus niet al te vaak aangeroepen worden. Voor het bijbehorende profiel 'Stroombesparen (Onderweg)' geldt daarom een termijn: de taak start alleen om de twee uur tussen 8 en 23 uur. Bovendien moet de variabele %ONDERWEG op dat tijdstip de waarde '1' hebben. De telefoon mag zich dus niet binnen een radiocel van thuis bevinden. Als je eerder van huis gaat of 's avonds langer onderweg bent, kun je het tijdvenster aanpassen of helemaal verwijderen. Het is alleen belangrijk om het interval niet te verwijderen of sterk in te korten anders trekt het voortdurend synchroniseren de accu leeg. Puntjes op de i Heb je bij vrienden of op het werk toegang tot wifi, dan kun je de energiebesparingsoplossing makkelijk met meer locaties uitbreiden. Daarvoor hoef je alleen een nieuw profiel aan te maken en ter plaatse voor de Tasker-voorwaarde 'Cell Near' de ontvangen radiocellen scannen. Vervolgens koppel je het nieuwe profiel aan de al bestaande taken 'Home (inschakelen)' en 'Home (uitschakelen)'. Voor nieuwe locaties kun je ook extra aanpassingen doen. In plaats van de Home-tasks aan elkaar te koppelen, maak je van beide een kopie. Houd je vinger drie seconden lang op de taak, tik dan rechtsboven op het menu met de drie puntjes en vervolgens op het menupunt 'Clone'. Door langer drukken op de kopieën kun je ze bijvoorbeeld hernoemen naar 'Werk (inschakelen)' en 'Werk (uitschakelen)'. De nieuwe taken kunnen wanneer je op kantoor bent bijvoorbeeld de telefoon op trillen zetten en het geluid na werktijd weer aanzetten. Dat bespaart geen energie, maar is wel ontzettend handig. Rootrechten Ook Tasker is onderworpen aan de beperkingen van het Android-besturingssysteem. Bij oudere versies konden apps nog veel hardware-interfaces aansturen en instellingen van Android veranderen die zeer dicht op het systeem zaten. Sinds Android 5.0 (Lollipop) hebben apps het nakijken wanneer ze proberen de vliegmodus te activeren of de LTE-chip uit te zetten (zie pagina 90). Dat kun je alleen veranderen door de rootrechten op je smartphone vrij te schakelen. Ten opzichte van andere energiebesparende apps heeft Tasker dan het voordeel dat je de afzonderlijke taken veel uitgebreider kunt aanpassen. Het is bijvoorbeeld mogelijk de telefoon 's nachts automatisch in de vliegmodus te zetten als je thuis bent. Een ander idee zou zijn om Tasker onderweg behalve wifi ook het mobiele datanetwerk te laten uitzetten als de accustand onder een kritische waarde komt. Als je alle mogelijkheden van Tasker wilt benutten, staan op ontwikkelaarsforums als XDA-Developers voor sommige smartphonemodellen eenvoudige oneclick-tools die de rootrechten op Android permanent aanzetten. Vaak hoef je daarbij de commandline niet eens te gebruiken of de bootloader van de telefoon te unlocken. Bij dit soort diepe ingrepen in het besturingssysteem bestaat wel het risico dat je smartphone daarna niet goed meer werkt. Als je dat risico niet wilt lopen, kun je bij Android 4.x de app 'Secure Settings' uitproberen. De basisversie daarvan is gratis en werkt als plug-in voor Tasker, en verandert instellingen en functies die Tasker zelf niet aantast. (jmu) c c t 2015, Nr

84 Test Solid State Disks Lutz Labs SSDroundup SATA-SSD's voor instappers en professionals Als je je desktop-pc of notebook sneller wilt maken met een SSD, hoef je niet per se de dure merken te kiezen. Snelle en duurzame SSD's zijn er ook van andere fabrikanten, en die zijn meestal goedkoper. Honderdduizenden IOPS en een datadoorvoer van enkele GB/s, dat zijn snelheden die alleen een paar SSD's met PCIe-interface halen. In een desktop-pc of notebook brengen dit soort dure snelheidsduivels maar zelden merkbare voordelen; hier zijn nog steeds SSD's met SATA-interface aan de orde van de dag. We hebben actuele modellen in het 2,5"-formaat onder de loep genomen. Enkele daarvan blinken niet alleen uit met lage prijzen, maar ook met extra's als adapters of een kloonprogramma. Voor de test hebben we de volgende SSD's in huis gehaald: Adata SX930, Angelbird wrk, Patriot Ignite, Plextor M6V en Toshiba Q300 Pro. De Toshiba komt uit het professionele segment, de andere komen uit het middenen basissegment. Het is fijn dat zelfs de goedkopere SSD's een garantietijd van minstens drie jaar hebben. Ondanks de voortschrijdende miniaturisering van de geheugencellen hebben de fabrikanten vertrouwen in het gebruikte flashgeheugen. Dat heeft ook gevolgen voor de houdbaarheidsindicatie, ook wel endurance genoemd. Sommige modellen zijn bestand tegen schrijfoperaties van enkele honderden terabytes gedurende de hele garantietijd. SLC-cache Voor het versnellen van schrijfoperaties gebruiken steeds meer fabrikanten de truc om een deel van het MLC-geheugen in de snelle SLC-modus te zetten en de daarin opgeslagen gegevens pas later naar de langzamere NAND-cellen te verplaatsen. Opgaven over de grootte van deze pseudo SLC-cache vind je maar zelden. Dit zorgt bij het dagelijks werk wel voor meer snelheid, maar het werkt averechts bij benchmarks. Wij laten ons benchmarkprogramma IOmeter bij het meten van de sequentiële schrijfsnelheid eerst de SSD volledig met een bestand volschrijven. De test vindt dan binnen dit bestand plaats. De SSD kan dan bij gebrek aan ruimte de cellen niet meer in de SLC-modus zetten, en wordt langzamer. Adata SX930 Adata prijst zijn SX930 aan als gaming-ssd. Om sneller te schrijven gebruikt Adata behalve DRAM een pseudo SLC-cache. De gebruikte controller is de nieuwe JMicron-controller JMF 670H met vier geheugenkanalen die 256 MB DRAM tot zijn beschikking heeft. Adata levert een paar nuttige extra's mee. Met een spacer kun je de 7 mm hoge SSD verhogen tot 9,5 mm, waardoor hij goed in een notebook past, en met een metalen plaat kun je hem in een standaard 3,5" HDD-schacht van een desktop-pc bouwen. Bovendien staat op de website van Adata een oudere versie van Acronis TrueImage die je kunt gebruiken voor het overzetten van je Windows-installatie op de Adata-SSD. Het is een heel gedoe om aan een geldig serienummer te komen, maar je kunt het programma ook met SSD's van andere fabrikanten gebruiken. De Adata-tool kan voor firmware-updates zorgen, alleen niet op ons moederbord van MSI. Hoewel de SSD in de AHCI-mode was aangesloten, beweerde de tool, updates in de IDE- en RAID-mode niet te ondersteunen. Ook weigerde het programma een secure erase uit te voeren. De tool kan wel op basis van een maximale temperatuur of een nog resterende levensduur alarm slaan beide waarden kun je handmatig instellen. Angelbird wrk De Angelbird wrk stamt uit Oostenrijk voor een SSD een exotische afkomst. Angelbird betrekt het geheugen van het duo Intel-Micron en soldeert daar eigen aansluitingen aan. Op de chips prijkt dan ook als fabrikant Angelbird. Als controller wordt de middenklasser SMI 2246EN van Silicon Motion gebruikt. Daarnaast is er 512 MB DRAM. Op de website van Angelbird kun je na registratie de back-upsoftware van System Reflextion downloaden, die een kopie van de systeempartitie op een extern opslagmedium zet. Het lukte ons daarna overigens niet om vanaf onze externe harde schijf op te starten, maar in elk geval waren alle gegevens daar aanwezig. Voor Mac-gebruikers is als extraatje het virtualisatieprogramma Parallels Desktop te downloaden (als testversie met beperkte gebruiksduur). Patriot Ignite Het productassortiment van Patriot is onoverzichtelijk. De door ons geteste Ignite is er in capaciteiten van 240, 480 en 960 GB; de goedkopere serie Blast is er ook met 120 GB. In de Ignite zit een Phison S10-controller met acht geheugenkanalen en vier processorkernen drie daarvan zijn verantwoordelijk voor het SATA-SSD's benchmarks en praktijkwaarden Sequentiële transferrates schrijven / lezen [MB] IOPS schrijven / lezen hele SSD 2 IOPS schrijven 8-GB-bestand 2 Kopieersnelheden schrijven / lezen [MB] Verbruik idle met LPM / zonder LPM / beter > beter > beter > beter > lezen / schrijven [W] < beter AData SX930 Angelbird wrk Patriot Ignite Plextor M6V 318/ / / / / / / / / / / /449 0,2/0,38/2,08/2,97 0,04/0,38/2,04/4,04 0,26/0,38/2,06/5,18 0,04/0,31/1,49/2,58 Toshiba Q300 Pro 520/ / /442 0,07/0,82/1,87/2,49 1 gemeten met IOmeter, blokgrootte 128 kb 2 gemeten met IOmeter, blokgrootte 4 kb 3 kopie van een groot videobestand van en naar snelle PCIe-SSD LPM: Link Power Management 84 c t 2015, Nr. 12

85 Test Solid State Disks flash-management, één zorgt voor de verbinding met de pc. Het gebruik van drie kernen moet de performance van de SSD verhogen, in de door ons geteste versie met 480 GB zit ook 512 MB DRAM. Het flashgeheugen moet bijzonder robuust zijn, want je mag in de drie jaar van de garantietermijn wel 256 TB aan data naar de SSD schrijven. Software-tools of spacers zijn er niet; Patriot adviseert voor het uitlezen van de firmware-versie freeware-tools zoals HD Tune. Plextor M6V De Plextor M6V is in drie groottes verkrijgbaar. Voor de test hadden we een versie met 256 GB. Ons testexemplaar was voorzien van 256 MB DRAM-cache; ook in de kleine en de grote versie is 1 promille van de opslagcapaciteit gereserveerd als cache. De capaciteit heeft zoals altijd gevolgen voor de schrijfsnelheid. De 128 GB-versie moet maximaal 170 MB/s halen, ons testexemplaar bijvoorbeeld het dubbele en de 512 GB-versie maximaal 455 MB/s de opgegeven waarde voor de 256 GB-versie kunnen we bevestigen. De printplaat vult de SSD-behuizing volledig, maar heeft slechts aan een kant chips. Aan de achterkant zitten soldeereilanden voor nog eens acht geheugenchips, die vermoedelijk bij SSD's met een grotere capaciteit gebruikt worden. De SMI 2246EN-controller heeft vier geheugenkanalen en een DRAMcache van 256 MB. Plextor levert eigen SSD-versnellingssoftware mee, genaamd PlexTurbo. Deze gebruikt een deel van het werkgeheugen van de pc als cache voor de SSD. Plextor belooft niet alleen een snelheidstoename, maar ook een langere levensduur van de SSD. De volgens Plextor 200 MB per dag die je op deze manier uitspaart, maakt alles bij elkaar nog geen vetpot. In elk geval moeten er zelfs als de stroom uitvalt geen data verloren gaan, aangezien ze parallel op de SSD geschreven worden. Toch raden we het gebruik van PlexTurbo af, onder Op de website van Adata kun je een speciale (oudere) versie van Acronis TrueImage downloaden voor het migreren van je Windows-systeem. andere omdat het programma voor een flink hogere performance te veel van het werkgeheugen afsnoept. Volgens Plextor werkt PlexTurbo nog niet onder Windows 10, evenmin als de utilityverzameling PlexTool, die een overzicht over de gezondheidstoestand van de disk geeft, Smart-gegevens laat zien en de firmware kan updaten. Toshiba Q300 Pro Toshiba wil met de nieuwe modellen Q300 en Q300 Pro de stap maken naar de consumentenmarkt. Beide modellen zijn tijdens de IFA pas voorgesteld. Voor de test kregen we alleen een sample uit de Pro-serie met 512 GB. Hierin gebruikt Toshiba MLC-geheugenchips en controllers van eigen makelij. Een DRAMcache is er niet. Een voordeel van de Q300 Pro ten opzichte van de andere modellen in deze test is de hoge endurance. Tot 320 TB mag je in de loop van de vijfjarige garantie op de SSD schrijven; bij 230 werkdagen per jaar komt dat neer op bijna 300 GB per dag. De benchmarks lieten verrassende resultaten zien; bij tests met IOmeter bereikten we bij sequentieel schrijven alleen waarden van minder dan 200 MB/s. Gebruikten we maar een klein deel van de SSD voor de meting, dan haalden we meer dan 500 MB/s. Toshiba kon ons voor de redactiesluiting geen verklaring geven voor dit verschijnsel. Het lijkt erop dat de gevulde SSD niet meer voldoende geheugen over heeft om in de snelle SLC-modus te zetten en er wordt weggeschreven naar het langzamere MLC-geheugen. In realistische omstandigheden, bijvoorbeeld bij het kopieren van bestanden naar de SSD, bereikte de SSD toch ook hoge doorvoersnelheden. Conclusie SATA-SSD's zijn ook voor goedkopere desktop-computers en notebooks de standaard geworden. Ze zijn stil en snel en versnellen het opstarten van het besturingssysteem en programma's aanzienlijk. SSD's met een capaciteit van 256 GB of minder zijn bij het schrijven normaal iets langzamer dan de grotere modellen. Bij die laatste zijn er niet alleen meer geheugenchips beschikbaar, maar ook controllers die schrijfacties beter parallel kunnen uitvoeren. Toch zul je in de dagelijkse praktijk alleen bij het kopiëren van grote bestanden een verschil tussen afzonderlijke SATA-SSD's kunnen vaststellen. Een SSD van 256 GB is voor een Windowsinstallatie en een aantal programma's meer dan voldoende; de controllers en flash-chips zijn volwassen. Als je alleen naar de prijs kijkt, kom je uit bij Adata of Plextor, waarbij Adata scoort met extra's en een langere garantietijd. De Patriot Ignite verdraagt een hoge schrijfbelasting en is iets duurder, van de quadcoreprocessor is in de praktijk niets te merken. De SSD van Angelbird is de duurste in de test, maar zijn prestaties zijn niet meer dan gemiddeld. Stel je hoge eisen aan de houdbaarheid dan kom je uit bij de Toshiba Q300 Pro. Deze is met zijn schrijfbelasting van bijna 300 GB per dag ook voor veeleisende videoprojecten geschikt en dat voor een acceptabele prijs. (jmu) SATA-SSD's Fabrikant AData, Angelbird, Patriot, Plextor, Toshiba, storage.toshiba.eu Model SX930 wrk Ignite M6V Q300 Pro Capaciteit vlgs fabrikant in de test GB 512 GB 480 GB 256 GB 512 GB Door Windows herkende capaciteit 223 GB 477 GB 447 GB 238 GB 477 GB DRAM-cache MB 512 MB 512 MB 256 MB Endurance g.o. g.o. 256 TB 43,8 TB 320 TB Garantie 5 jaar 3 jaar 3 jaar 3 jaar 5 jaar Prijs per gigabyte 45,8 cent 72,1 cent 41,7 cent 41,0 cent 53,7 cent Andere verkrijgbare capaciteiten 120 GB: 71 (59,2 cent/gb); 480 GB: 204 (42,5 cent/gb) 128 GB: 125 (97,7 cent/gb); 256 GB: 189 (73,8 cent/gb); 1 TB: 600 (60 cent/gb) 240 GB: 90 (37,5 cent/gb); 960 GB: 415 (43,2 cent/gb) 128 GB: 55 (43,0 cent/gb); 512 GB: 235 (45,9 cent/gb) 128 GB: 110 (85,9 cent/gb); 256 GB: 155 (60,5 cent/gb) Prijs De fabrikanten rekenen met 1 GB = bytes. Voor Windows daarentegen is 1 GB = bytes, de weergegeven capaciteit is daarom kleiner. 2 Opgaven van fabrikant v aanwezig niet aanwezig g.o. geen opgave c c t 2015, Nr

86 Reportage Slim telefoneren: bellen via de messenger Holger Bleich Bellen via internet Messenger-diensten met VoIP-functie Wat bereik betreft blijft klassieke telefonie onovertroffen, want zo'n beetje iedereen heeft zijn eigen nummer. Waarom zou je dan met een messenger-app willen bellen? Omdat het flexibeler, makkelijker en vaak ook goedkoper is. We vergeten het wel eens, maar met een smartphone kun je ook gewoon bellen. Toch voelt bellen op een smartphone op de een of andere manier als iets prehistorisch. Providers en fabrikanten hebben ook niet bepaald moeite gedaan om daar nieuwe functies voor te bedenken. Ook bij de dure modellen zijn ze erg terughoudend. En dan moet je vaak genoeg ook nog eens voor iedere minuut apart betalen. Ze konden daar lange tijd mee wegkomen omdat er geen serieus alternatief was. Er waren gewoonweg niet genoeg mensen die een andere dienst gebruiken, maar die tijden zijn veranderd. Je oom en tante zullen misschien niet meer overstappen naar een messenger (uitzonderingen daargelaten), maar de digital natives onder de dertig gebruiken WhatsApp en Hangouts en dergelijke alsof ze niet beter weten. Ook mensen van middelbare leeftijd gaan aan de slag met een of meerdere messengers omdat dat voor het werk verwacht wordt of omdat de privécommunicatie daar een stuk makkelijker mee te managen is. Zo bezien is het niet meer dan een logische stap om via een app ook te bellen. Messengers zullen de oude getrouwe telefonie zeker niet vervangen, maar op een smartphone zijn de messenger-apps een goede aanvulling op de telefoon-app. Contacten waarmee je via een messenger berichten uitwisselt, kun je via dezelfde app bellen. Alle anderen blijven gewoon nog steeds via het mobiele netwerk bereikbaar. Telefoon en messenger rijden elkaar daarbij niet in de wielen, maar bestaan vreedzaam naast elkaar. Voor dit artikel hebben we vijf van de bij ons populairste apps bekeken. Facebook Messenger en WhatsApp dat eveneens in handen is van Facebook domineren de markt, op grote afstand van de rest. Het oude bekende Skype dat nu in handen is van Microsoft en Hangouts van Google komen daar achteraan. Die twee VoIP-messengers zijn bovendien niet alleen op een smartphone, maar ook op een desktopcomputer te gebruiken. Het uit Israël afkomstige Viber biedt al sinds 2010 IP-telefonie in zijn messenger aan, maar is hier nog niet echt populair. We hebben exotische programma's als KakaoTalk en Nimbuzz buiten beschouwing 86 c t 2015, Nr. 12

87 Reportage Slim telefoneren: bellen via de messenger gelaten, omdat je waarschijnlijk nauwelijks gesprekspartners zult kunnen vinden die via die apps te bereiken zijn. Facetime van Apple werkt alleen met ios-apparaten en Macs, dus besteden we daar nu ook geen aandacht aan. Gratis VoIP Met bellen van messenger naar messenger kun je kosten besparen. Je moet wel bedenken dat ieder gesprek dataverkeer genereert. Hoeveel dat is, hangt van de codec en de kwaliteit van de netwerkverbinding af. De bij messengers gebruikte codecs passen de geluidskwaliteit en daarmee de gebruikte bandbreedte dynamisch aan de aanwezige bandbreedte aan. Er zijn al veel pogingen gedaan om concrete waarden over de werkelijke bandbreedtebehoefte van de VoIP-verbindingen van messengers te achterhalen, maar zonder succes. Volgens onze bevindingen varieert de per minuut verstuurde hoeveelheid data tussen de 400 kb en 1 MB. WhatsApp, Skype, Hangouts en Viber neigen naar meer behoefte aan bandbreedte. Facebook Messenger blijkt wat dat betreft juist bijzonder zuinig. Als vuistregel geldt: houd rekening met bijna 1 MB per minuut. Dat betekent dat je met telefoneren via een messenger op het mobiele netwerk alleen geld bespaart als je databundel groot genoeg is. Als je in het buitenland bent, moet je dus letten op de kosten voor dataroaming. Als je uitgaat van de hoogste prijzen in de EU, dan kan bellen met een messenger duurder zijn dan een telefoontje via het mobiele netwerk. Bellen kost hooguit 25 cent per minuut, maar 1 MB IP-verkeer is waarschijnlijk een stuk duurder. Alles staat of valt met de codec De gebruikte codecs zijn zo gemaakt dat ze ook bij een lage bandbreedte spraak nog verstaanbaar kunnen versturen. Bij de afgeknepen wifinetwerken van hotels kun je bijvoorbeeld zonder onderbrekingen met een goede spraakkwaliteit telefoneren. Als laagste drempelwaarde in het mobiele netwerk geldt 3G vanaf 384 kbit/s. De bandbreedte van GPRS of Edge is voor messenger-telefonie niet voldoende. Als je dus onderweg bent en de netwerkverbinding valt van 4G terug naar Edge, dan wordt het gesprek vaak afgebroken. Dan is bellen via het normale gsm-netwerk betrouwbaarder. Bij geen van de apps kun je kiezen tussen verschillende codecs of bandbreedtes. Skype gebruikt de zelf ontwikkelde codec SILK. Uit traffic-analyses van hackers valt op te maken dat WhatsApp en Facebook Messenger gebaseerd zijn op de open WebRTCtechniek in combinatie met de codec Opus, die op zijn beurt op SILK gebaseerd is. Hetzelfde geldt voor Google Hangouts. Viber gebruikt een eigen propriëtaire codec. Bij wifiverbindingen met genoeg bandbreedte is de spraakkwaliteit van de messengers in het algemeen veel beter dan die van GSM-verbindingen (AMR-codec). Dat komt dan minstens overeen met HD Voice via 3G en 4G. Dat komt door de moderne codecs als Opus. Dat audioformaat is ontworpen voor VOIP en andere realtime toepassingen en codeert spraak in de best mogelijke kwaliteit met een variabele bandbreedte tussen 6 en 512 kb/s, zonder dat er frequentiegebieden weggesneden worden. Viber blijft daar wat bij achter. Volgens onze ervaringen reageert de messenger bovendien gevoeliger op schommelingen in de verbindingskwaliteit spraak wordt moeilijker te verstaan en er kunnen onderbrekingen optreden. De grootste vijanden van IP-telefonie zijn latentie (pakketten die te lang onderweg zijn) en jitter (schommelingen in de overdrachtstijden). Ook dat is een reden om zo veel mogelijk wifi te gebruiken in plaats van het mobiele datanetwerk. Wanneer beide gesprekspartners via wifi online zijn, blijven latentie en echo meestal binnen acceptabele grenzen, maar wanneer je te maken krijgt met de onvermijdelijk hogere latenties en jitter van een mobiel netwerk (vooral 3G, 4G minder), kan het zijn dat je geen milliseconden maar seconden op een antwoord moet wachten. Dan gaan de meeste mensen hun vraag herhalen of vragen ze "hoor je me nog?". Die reactie botst dan met het antwoord van de gesprekspartner waardoor dat onverstaanbaar wordt, met een kakofonie als gevolg. Dergelijke gesprekken kun je dan alleen nog voeren met onnatuurlijk lange gesprekspauzes. Bij testgesprekken met de messengers bleven die problemen binnen acceptabele grenzen. Bij de test viel op dat de kwaliteit van de smartphonemicrofoons soms een grotere invloed heeft op de verstaanbaarheid dan de bandbreedte. Het maakte bijvoorbeeld uit of WhatsApp op een ZTE Blade S6, een Nexus 5 of een iphone 6 draaide. De ZTE-gebruiker klonk niet helder, maar krakend en blikkerig. VoIP bijzaak Bij de messengers zelf is de VoIP-functie slechts een van meerdere communicatieopties, die meestal zonder verdere instelmogelijkheden aangeboden wordt. Bij Facebook Messenger herken je de functie aan het telefoonsymbooltje rechts naast de betreffende persoon in de lijst. Het is wel onhandig dat dit symbooltje niet in de lijst van actieve personen staat. Je moet dus eerst kijken of de gewenste gesprekspartner online is en dan weer teruggaan naar de algemene contactenlijst om te bellen. Facebook Messenger ondersteunt ondanks de ingebouwde chatgroepfunctie geen conference-calls maar alleen telefoongesprekken tussen twee gebruikers. Bellen kan alleen tussen twee Messenger-apps. Is de gewenste persoon via de webapplicatie online, dan wordt hij wel als actief weergegeven, maar kun je hem toch niet bellen. De messenger-service Hangouts van Google heeft op Android een voorsprong omdat de app daar standaard op geïnstalleerd is. Om Hangouts te gebruiken heb je een gratis Google-account nodig, wat zo ongeveer iedere Android-gebruiker wel heeft. Je kunt zowel onder Android als onder ios aan de Hangouts-app duidelijk zien dat hij voor (groeps)chats ontwikkeld is. Een telefoongesprek met iemand beginnen is erg omslachtig: je moet eerst een nieuwe conversatie met de gewenste persoon starten en vanuit die conversatie kun je dan een telefoongesprek opzetten. Google heeft dat zelf blijkbaar ook gemerkt en heeft voor het bellen via Hangouts een aparte app uitgebracht die veel makkelijker te bedienen is: Hangouts Dialer. Teleconferencing kan niet, hoewel Hangouts videoconferenties voor maximaal tien gebruikers ondersteunt. Bij Android profiteert de app natuurlijk van de sterke verwevenheid met Google. Wanneer Met de nieuwe webversie kun je VoIP-gesprekken met Skype rechtstreeks vanuit de browser voeren, je moet alleen wel eerst de Skype Web Plugin installeren. c t 2015, Nr

88 Reportage Slim telefoneren: bellen via de messenger Viber is er alleen als app. Niet alleen voor Android en ios, maar ook voor Windows Phone. De messenger heeft wel een groepsfunctie, maar die is in vergelijking met bijvoorbeeld WhatsApp erg primitief. Het zwaartepunt van de app ligt niet op tekstchats, maar op IP-telefonie. Net als WhatsApp kopieert hij bij de eerste installatie de hele contactenlijst van je telefoon en doorzoekt hij die op andere Viber-gebruikers. Helaas kenmerkt hij ook gebruikers als actief die de app maanden geleden een keer geprobeerd hebben en er vervolgens nooit meer iets mee deden. Omdat het onduidelijk is wat het bedrijf verder nog doet met alle verzamelde gegevens, heeft Viber veel kritiek over zich heen gekregen van privacy-activisten. De VoIP-functie doet wat hij moet doen, maar wel met de boven beschreven minpunten. Met 'Viber out' kun je prepaid naar het mobiele en vaste net telefoneren. Een mobiel gesprek kost 6,3 cent per minuut, naar het vaste net betaal je 2 cent. Die functie hebben we overigens niet getest. WhatsApp maakt de belfunctie heel simpel beschikbaar via een telefoonsymbooltje rechtsboven in het chatscherm. Druk daarop en de betreffende persoon wordt meteen gebeld. Op de contactenlijst ontbreekt dat knopje helaas. Groepsgesprekken zijn niet mogelijk, net zo min als bellen naar vaste nummers. Bij de webapplicatie, die sowieso maar een klein deel van de opties van de dienst aanbiedt, ontbreekt de belfunctie. Gesprekken zijn alleen mogelijk van app tot app. Gebruikers klagen in forums vaak over een ongewoon hoge vertraging bij telefoongesprekken met WhatsApp, maar wij hadden daar bij onze testgesprekken geen last van. De VoIP-functie van Facebook Messenger ziet er bijna uit als een gewone GSM-oproep. je op een website of bij een andere app op een telefoonnummer tikt, bijvoorbeeld in de Google zoekmachine of in Maps, wordt Hangouts voor het bellen aangeboden. Bovendien kun je vanuit Gmail met een Chrome-extensie net als met andere browsers via hangouts. google.com met Hangouts telefoneren. Volgens Microsoft wordt de klassieker Skype door meer dan een miljard mensen gebruikt. De kans dat je gesprekspartners via die messenger kunt bereiken is dus behoorlijk groot. Dat is iets waar Microsoft ook graag mee te koop loopt. Skype is op toestellen met Windows Phone standaard geïnstalleerd en net zo sterk verweven met dat besturingssysteem als Hangouts met Android. Wat de crossplatformondersteuning betreft is die dienst ongeëvenaard. Het maakt niet uit of je Windows (Phone), Mac OS, ios, Android of Linux gebruikt, Skype is er voor alle systemen. Daarnaast heeft Microsoft in juni de bètaversie van een webapplicatie online gezet, die na het installeren van een plug-in stabiel werkt en ook videobellen ondersteunt. Nieuwe nuttige functie: de Windows-versie van Skype kun je uitbreiden met de 'Skype Translator preview'. Deze app (in bètafase) vertaalt de gesproken taal van degene met wie je belt van en naar het Engels, Spaans, De telefonie-app van Hangouts laat de gemiste oproepen in het chat-venster zien. WhatsApp signaleert in zijn eigen groene kleur dat er een messenger-oproep binnenkomt. Frans, Italiaans of Chinees. Nederlands zit daar nog niet bij, dus je zult je in de meeste gevallen moeten behelpen met Engels. De vertaling wordt ook in tekstvorm op het scherm weergegeven. Contacten zoeken Weinig privacy In het algemeen is bellen met een messenger-app een goed alternatief voor traditionele telefonie zolang je rekening houdt met eventuele bijkomende kosten voor het dataverkeer. Een volwaardige vervanging kunnen en willen de aanbieders niet leveren. Daarvoor ontbreekt alleen al de noodoproepfunctie die elke telefonieprovider moet aanbieden. Je moet ook bedenken dat al die diensten in het buitenland gevestigd zijn, meestal in de Verenigde Staten. Vooral een bedrijf als Facebook trekt zich weinig aan van Europese privacyregels, maar ook Google en Microsoft houden daar niet altijd rekening mee. Alle telefoongesprekken via de messengers verlopen via servers. Het is niet uit te sluiten dat diensten de gesprekken daar ook opslaan en wellicht automatisch analyseren om meer over hun klanten te weten te komen. Bij bellen via de webinterface van Skype wordt daar op gewezen: "Door deze site te gebruiken, ga je akkoord met het gebruik van cookies voor analytische doeleinden, gepersonaliseerde inhoud en advertenties". Of de gegevens end-to-end versleuteld worden, is bij alle door ons onder de loep genomen diensten onduidelijk we gaan er daarom niet van uit. Daarom is de gouden regel: hoe handig bellen met een messenger ook is, vertrouwelijke informatie kun je toch beter via andere kanalen uitwisselen. (jmu) VoIP-bellen in messenger-apps Messenger Facebook Messenger Google Hangouts Skype Viber WhatsApp Besturingssystemen Android, ios, internet (geen VoIP in Windows Phone) Android, ios, Chrome, internet Android, ios, Windows Phone, internet, Windows, MacOS, Linux Android, ios, Windows Phone Android, ios, Windows Phone, internet (geen VoIP) Prijs gratis gratis gratis gratis 1 jaar gratis (daarna 0,89 / jaar) Functies Conferencing v Videobellen v v v Voic (wel gesproken boodschappen verzenden) (wel gesproken en videoboodschappen verzenden) (wel gesproken boodschappen verzenden) Bellen naar / vanuit normale telefoonnetwerken / v / v / v v / / v aanwezig niet aanwezig c 88 c t 2015, Nr. 12

89 Praktijk Lichtsturing met 2,4GHz-techniek onderdrukt een afsluitweerstand van 120 ohm de storende signaalreflecties. De maximale kabellengte hangt van het gebruikte kabelmateriaal af en of de bestuurde apparaten de binnenkomende signalen alleen doorsluizen of actief net als een repeater versterken. Je kunt een keten van bekabelde apparaten via DMX met in totaal 512 logische kanalen aansturen. Ieder apparaat gebruikt er daar minstens een van, bijvoorbeeld voor een dimmer. De huidige DMX-apparaten nemen meestal echter meer kanalen in beslag. Een schijnwerper met leds in de kleuren rood, groen, blauw en wit gebruikt al minstens vier DMX-kanalen, maar in de praktijk zelfs tot wel zeven met masterdimmer, stroboscoop en kleurenwiel. Veel motorisch beweegbare schijnwerpers (movingheads) hebben zestien kanalen nodig. Dan ben je snel door de 512 kanalen heen en is dus een tweede kabelnetwerk nodig. Als schijnwerpers aan het plafond hangen, op een hoog lichtstatief gemonteerd zijn of als portable set-up flexibel neer te zetten moeten zijn, is een draadloze oplossing ideaal ware het niet dat die systemen schrikbarend duur zijn. Ulrich Hilgefort Draadloos licht DMX-apparaten aansturen met goedkope 2,4GHz-techniek Of het nou een kleine voorstelling is of een openluchtconcert, het aansturen van licht- en podiumtechniek gaat via DMX. De verbinding tussen de controllers en de apparaten verloopt via goedkope kabels of met dure draadloze systemen. Maar met goedkope wifimodules kan het ook draadloos zonder dat het meteen veel geld moet kosten. Ledlampen, dimmers, movingheads of pyrotechniek: bijna alles wat er aan moderne showtechniek bestaat wordt via DMX op afstand bestuurd. Dat digitale protocol gebruikt een seriële dataoverdracht (RS-485) en is dankzij een symmetrisch signaal goed beschermd tegen storingen. Een typische opstelling heeft een controller (een pc met DMX-interface en software of een lichtmengpaneel) waarvan een tweeaderige afgeschermde kabel met XLR-stekkers van het ene DMX-apparaat naar het volgende gaat ('daisy chain'). Na 32 apparaten is een repeater nodig en aan het eind van de keten Draadloos Een blik op het aanbod van gebruikelijke podiumtechniek laat zien dat een enkele draadloze verbinding, oftewel een combinatie van DMX-zender en -ontvanger, al gauw een paar honderd euro kost. Met name bij de gerenommeerde merken betaal je snel flink meer en zit je zelfs met propriëtaire oplossingen. Er zijn verschillende pogingen gedaan om een standaard voor deze Wireless-DMX genoemde techniek te definiëren, maar er zijn op de markt nog veel afzonderlijke oplossingen die alleen met identieke apparaten communiceren en dus niet overweg kunnen met andere producten. Het is daarom een goed idee om altijd een complete set van zender en ontvanger te kopen en daarbij groot in te plannen en het liefst een draadloze DMXverbinding in reserve te hebben. Zelfbouw Afhankelijk van waar je ze koopt, lopen de kosten van een draadloze DMX-module uiteen van 40 tot 80 euro. Met een kleine transceiver-printplaat uit het Verre Oosten krijg je een praktische en flexibele zelfbouwoplossing voor minder geld. De DMX512-module van Lilly Electronics heeft een gangbare ZigBee-chip, een uitklapbare antenne (net als wifi-apparaten) en heeft een pairing-procedure. Alle contacten ook de antenneaansluiting zijn met stekkers uitgevoerd. Hij kost bij de fabrikant zelf 36 dollar, maar is op verschillende plekken voor verschillende prijzen te koop zeker als je er meer tegelijk bestelt. We kwamen hem op ebay al tegen voor nog geen tien euro. c t 2015, Nr

90 Praktijk Lichtsturing met 2,4GHz-techniek De Lilly-module gebruikt standaardchips uit het 2,4GHz-ZigBee-repertoire en werkt als Wireless-DMX-transceiver. Hij wordt geleverd met antenne en aanluitkabeltjes. Een kleurrijke ledschijnwerper wordt via DMX op afstand bediend. De helderheid en kleur van het licht zijn met digitale commando's te controleren. Afhankelijk van het aangeboden DMX- en wifisignaal wisselt de module automatisch om van zender naar ontvanger. Als je een voor master/slave geschikte ledschijnwerper van een dergelijke module voorziet, kun je hem naast de gewone DMX-modus gebruiken als zender in de automodus (kleurwiel/fader, muziekbesturing) en als ontvanger in slave-modus. Dat lukte bij een test van duurdere systemen niet. Met de Lilly-module heb je dan een elegante oplossing die van meet af aan functioneert zonder ingreep van de gebruiker. We hebben de aanbiedingen op internet de laatste maanden gevolgd. De onderdelen worden door verschillende bedrijven aangeboden, maar hebben altijd dezelfde inhoud met dezelfde technische specificaties. Om modules te vinden die met de Lilly-printplaat compatibel zijn, blijkt al snel dat we bij de producteigenschappen goed moeten letten op de mogelijkheid om met een knopje één Professionele oplossing: DMX draadloos Het grootste deel van de in de winkel verkrijgbare sets is globaal in twee categorieën in te delen: je moet de modules met elkaar pairen (net als bij Bluetooth-apparaten) of het volstaat om het gewenste frequentiegebied in te stellen en de rest loopt dan vanzelf zoals bij veel homeautomation-systemen. De meeste van dergelijke modules zitten een in langgerekte XLR-stekker met een wifi-antenne in plaats van een kabel. Dat is in principe een goed idee, ware het niet dat je nog met de voeding zit: de 5V-aansluiting daarvoor zit aan de zijkant in de metalen behuizing van de stekker en dat is vaak een gammele aangelegenheid. Draadloze DMXoplossing in een stekker: de voeding komt van een externe adapter die op de kleine, vaak gammele plug moet worden aangesloten. van de zeven gebruikte frequentiegebieden te kiezen. Het ingestelde bereik wordt door een multicolor-led aangegeven (rood, groen, geel, blauw, lila, cyaan en wit). De zender en ontvanger moeten allebei op dezelfde ledkleur gezet worden. Je kunt het wifitraject voor de DMX-data eigenlijk zien als een blackbox met XLR-aansluitingen: de stuurcommando's worden in beide richtingen transparant verstuurd net als via de kabel. Het bepalen welke schijnwerper op welk DMX-kanaal reageert, gebeurt net als voorheen via de elektronica van de DMX-apparaten. Alleen het frequentiegebied van de draadloze verbinding stel je met de genoemde schakelaar op de printplaat in. Daar komen de kosten voor een mini-inbouwvoeding (5V, circa 400 ma ongeveer 4 euro) en een kleine kunststof universele behuizing (we hebben een Strapubox gebruikt voor nog geen 4 euro) nog bij. Zodoende heb je voor ongeveer 17,50 euro aan materiaal een transceiver die je bijvoorbeeld rechtstreeks in een schijnwerper of een lichttafel kunt inbouwen. Let op: bouw je de module met een eigen voeding, dan moet ieder contact met spanningvoerende delen worden voorkomen en moet de voeding voorzien zijn van een zekering. Zonder CE-keurmerk moet je dergelijke apparaatjes alleen voor eigen gebruik in elkaar bouwen. Ook kant-en-klare modules voor een hogere prijs en in een XLR-uitvoering werken samen met de Lilly-module. Ze worden op dezelfde manier bediend en zijn op identieke wijze aan een groep toe te kennen. Om te voorkomen dat zo'n device en de module niet met elkaar overweg kunnen, doe je er goed aan om bij aankoop te regelen dat je hem terug kunt sturen. Het werkt! Met een paar Lilly-modules hebben we uitgeprobeerd hoe betrouwbaar een dergelijke set-up werkt. Zelfs op grote afstand met zichtlijn op honderd meter, binnenshuis ongeveer twintig meter en ook meerdere keren de hoek om maken de Lilly-modules een betrouwbare draadloze verbinding. De meerkleurige leds op de printplaat geven duidelijk aan of er een DMX-signaal is, of er iets verstuurd wordt en of de module in de ontvangstmodus aan het wachten is dan wel dat er een stabiele datastroom loopt. Bij de test ondervonden we geen enkele invloed van andere systemen als ZigBeeapparaten die op de 2,4GHz-band werken. Het systeem werkte probleemloos samen met een gangbare DMX-pc-interface (van DMX4All), een lichttafel (van Thomann) en een aantal ledschijnwerpers die als master/ slave-combinatie gebruikt werden. We hebben de totale vertraging binnen het hele systeem gemeten met een dergelijke master/slave-combinatie. Een schijn- 90 c t 2015, Nr. 12

91 Praktijk Lichtsturing met 2,4GHz-techniek De draadloze module en de kleine inbouwvoeding passen samen in een universele behuizing. Ander ontwerp, vergelijkbare techniek: deze in de XLR-behuizing ingebouwde draadloze techniek communiceert probleemloos met de Lilly-module. werper werkte als master in de automodus (kleurfader) en stuurde een DMX-signaal naar een transceiver. Die stuurde dat via de 2,4GHz-band naar andere schijnwerpers met transceiver die in de slave-modus werkten. Deze moesten tegelijk met de master dezelfde kleuren tonen. Tussen het verstuurde DMX-signaal, dat wordt bepaald door het licht dat op dat moment door de master wordt getoond, en het binnenkomende stuursignaal bij de slave-schijnwerper was er een kleine vertraging die onder de 0,2 seconde bleef. Bij normaal gebruik met een lichttafel, waarbij alle schijnwerpers als DMXontvanger optreden, waren geen verschillende reactietijden te meten. Je kunt de reikwijdte van het systeem uitbreiden door twee modules te koppelen en daarbij verschillende frequentiegebieden te gebruiken. Daarbij verbind je aan de DMXaansluiting van een via een transceiver aangestuurd DMX-apparaat een tweede receiver die in het ideale geval twee tot drie meter verderop op een ander frequentiegebied uitzendt. Met die truc kun je de reikwijdte van een Wireless-DMX-systeem uitbreiden waarmee ook complexe en geraffineerde opstellingen met licht uit verschillende richtingen en posities mogelijk zijn. Opbouw De documentatie bij de Lilly-printplaat is niet helemaal duidelijk en dat geldt met name voor de aansluitingen voor de stekkers: de DMX-pinnen en de stekkerpootjes lijken door elkaar heen te lopen. Houd je bij de voeding aan het voltage van 5 V. Bij de test hebben we een printplaat geruïneerd met een niet al te precies werkende universele voeding die 6,3 V leverde. De Lilly-module is samengesteld uit gangbare onderdelen, waaronder een busdriver voor RS-485 (75176), een single-chip transceiver (Nordic NRF 24L01), een ZigBee- Communications-chip (RFAxis X2401) en als kloppend hart een programmeerbare microcontroller (STC 12C 5620AD). De module wordt bediend door een schakelaar en een multicolor-led. Een anders gebruikelijke optocoupler voor een galvanisch gescheiden verbinding met de DMX-apparaten ontbreekt maar omdat de verdere communicatie toch draadloos verloopt, zou dat dubbelop zijn. Het aansluiten is snel gedaan, als je de DMX-pinnen niet verwisselt hebt tenminste (zie kader). Voordat je de spanning erop zet moet je alles nog even goed doormeten dat voorkomt de aankoop van een nieuwe printplaat. Het opzetten van een draadloze verbinding tussen twee modules is eenvoudig. Na het inschakelen van de voeding kleurt de led rood (later in de kleur van het gekozen frequentiegebied) om aan te geven dat er geen DMX-signaal aanwezig is en er geen draadloze signalen ontvangen worden. Dat verandert als je een DMX-regeleenheid aansluit. Na het inschakelen van een tweede module knipperen de leds op beide modules na korte tijd al, de ene rood (zender), de andere groen (ontvanger). Een korte druk op de knop gaat naar het 'menu' voor het kiezen van het frequentiegebied. De led toont de actuele modus respectievelijk de actuele kleur (standaard: rood). Telkens als je nog een keer op de knop drukt, wordt er een positie doorgeschakeld. Datzelfde doe je dan bij de ontvangende module, zodat de beide dezelfde groepskleur hebben, bijvoorbeeld geel. Na een korte 'bedenktijd' is de draadloze verbinding een feit en knipperen de leds opnieuw rood (zender) en groen (ontvanger). Met één draadloze zender kun je probleemloos meerdere ontvangers aansturen Schakeling De vierpolige aansluiting bevat alle verbindingen met de module met uitzondering van de antenne, die via een miniatuur coaxstekker verbonden wordt. Voor het onderstaande exemplaar geldt: rood 5V, zwart DMX+, wit DMX- en geel GND. +5 V DMX+ DMX GND schakelaar multicolor-led als die binnen bereik zijn. In de praktijk werkte een koppeling tussen een zender en tien ontvangers zonder problemen het zou ons ook verbazen als dat niet zo was. Een gedeelde podiumopbouw met meerdere schijnwerpers links en rechts die draadloos via DMX met een zender en twee ontvangers aangestuurd wordt, is met de Lilly-modules geen probleem. In vergelijking met een oplossing met kabels vermijd je dan een flink aantal meters DMX-kabel en een DMX-splitter. (nkr) DMX-aansluiting DMX-systemen worden tegenwoordig van 3-polige XLR-stekkers voorzien die aangesloten worden zoals hieronder getekend staat. De toekenning van de signalen aan de pinnen (1 GND, 2 DMX-, 3 DMX+) is bij de vijfpolige uitvoering van de XLR-stekker hetzelfde, alleen zitten de pinnen daar anders GND 2 DMX 3 DMX+ antenne c c t 2015, Nr

92 Test Powerbanks Christian Wölbert Energiebronnen Powerbanks getest Als je je apparaten af en toe een beetje wilt bijtanken is een powerbank ideaal. Ze worden dan ook steeds populairder. Dergelijke externe accu's zijn in allerlei formaten verkrijgbaar, maar ze doen niet altijd wat de fabrikanten beloven. Powerbanks onderscheiden zich op het eerste gezicht alleen door hun grootte De kleine versies zorgen ervoor dat je na een lange werkdag onderweg in de trein nog door kunt blijven appen en met de middelgrote kun je je smartphone een weekendje op de camping van energie voorzien. De grote varianten zijn ideaal voor meerdaagse wandeltochten over bergen en door bossen. Het kiezen van de juiste reservevoorraad energie is echter niet zo makkelijk als het lijkt. Het gaat om een relatief jong product en allerlei kleine fabrikanten proberen met opgeklopte waarden snel geld te verdienen. Het is in ieder geval verstandig om wat onderzoek te doen. Om te kunnen bepalen hoeveel energie de powerbanks daadwerkelijk kunnen opslaan, hebben we ze aan een testopstelling van 1 ampère laten ontladen en gemeten hoeveel energie daarbij wordt onttrokken. Het resultaat van die meting, de hoeveelheid energie in wattuur (Wh), geeft het beste weer hoeveel energie de powerbanks in de praktijk kunnen leveren. We hebben ook gemeten hoeveel energie er in de accu's van een iphone 6 en Samsung Galaxy S6 past. In de tabel geven we daarom ook aan hoe vaak je in theorie de accu's van deze modellen kunt opladen met een volle powerbank. In theorie, omdat de waarden betrekking hebben op het opladen van een uitgeschakelde smartphone. Als hij is ingeschakeld, verschilt het energieverbruik afhankelijk van het scenario nogal. Daardoor is het erg lastig in te schatten hoe lang je precies met een volle powerbank kunt doen. Opgepoetste waarden Hoe realistisch zijn de reclamepraatjes van de powerbankfabrikanten? De meeste geven alleen de lading in milliampère-uur (mah) aan, dus niet de maximale hoeveelheid energie in wattuur (Wh) die je kunt opslaan. De mah-opgave heeft blijkbaar betrekking op de spanning van de accucel van 3,7 volt. Daaruit kun je ook de capaciteit berekenen door die te vermenigvuldigen met de lading die je kunt opslaan. Bij 1000 mah (1 Ah) komt dat uit op 3,7 Wh. Dit is wat misleidend omdat powerbanks de aangesloten apparaten met 5 volt moeten opladen. Als je aanneemt dat de opgegeven waarden betrekking hebben op 3,7 volt, moet je de door ons gemeten hoeveelheid energie (Wh) door 3,7 delen om een waarde voor de lading te krijgen die je met de opgegeven waarde van de fabrikant kunt vergelijken. Uit de resultaten blijkt dat alle fabrikanten de capaciteit van hun powerbanks overdrijven. Vooral de goedkope merken doen dat nogal behoorlijk. Uit de meeste powerbanks konden we 70 tot 90 procent van de aangegeven energie halen, maar uit de Aricona van 12 euro en de LogiLink slechts 45 en 60 procent. En die afwijking is maar voor een deel te verklaren door het conversieverlies. De hoeveelheid opgeslagen energie is niet het enige belangrijke kenmerk. Het is ook de vraag met welke stroomsterkte, 2000 tot 3000 mah: de powerbank van Varta (links) heeft een iets kleinere accu, maar bood tijdens de test meer energie dan twee op het eerste oog krachtigere concurrenten mah: de EasyAccpowerbank laadt sneller op dan de concurrent van Poweradd. 92 c t 2015, Nr. 12

93 Test Powerbanks oftewel hoe snel een powerbank de energie weer afgeeft. Als hij je smartphone oplaadt met slechts 0,5 ampère, dan is dat niet genoeg om het accuniveau gelijk te houden als je tegelijkertijd aan het internetten bent of een video bekijkt. Sneller opladen De stroomsterkte hangt niet alleen af van de laadelektronica van de powerbank zelf, maar ook van het aangesloten apparaat. Veel oudere smartphones trekken maximaal 1 ampère, een aantal recente modellen komen tot 1,5 en de ipad Air tot 2,3 A. Je smartphone of tablet moet herkennen welke stroomsterkte de powerbank maximaal kan leveren en zich daar dan op instellen. We hebben op elke powerbank meerdere ios- en Android-apparaten aangesloten en met een multimeter en een oscilloscoop nagelopen welke stroomsterkte er doorheen loopt. De kleine powerbanks leveren volgens de fabrikanten maximaal 1 ampère, en in onze test haalden de meeste exemplaren dat ook. De grote powerbanks kunnen de smartphones en tablets beter aan, die laden de Nexus 9, Galaxy S6 en iphone 6 met 1,3 tot 1,5 ampère en de ipad Air met 2 tot 2,3 ampère. Af en toe moesten we de apparaten twee keer op de powerbank aansluiten om de maximale stroomsterkte te halen. Je kunt de stroomsterkte ook meten met een usb-tussenstekker zoals de USB Meter van Drok voor 15 euro. Onze ervaring is dat die over het algemeen realistische waarden aangeeft. Daarmee kun je thuis bepalen of een powerbank je tablet echt met 2 ampère oplaadt en als dat niet zo is, of het dan aan de powerbank of aan de gebruikte usb-kabel ligt. We hebben bewust een breed scala aan powerbanks uitgekozen om te testen. Als we de lijst met best verkopende artikelen mogen geloven, vliegen de powerbanks van een tientje de deur uit. Daarom hebben we uit die categorie meerdere exemplaren getest. In de categorieën met een grotere capaciteit hebben we steeds twee populaire modellen met elkaar vergeleken tot 3000 mah Bij de kleinste capaciteitsklasse hebben we vijf apparaten getest: drie goedkope modellen van JETech, LogiLink en Aricona (tussen 10 en 15 euro), een model van PowerPond (14 euro) en de robuuste Indestructible Powerpack van Varta (21 euro). Volgens de specificaties heeft de powerbank van Varta de kleinste accu (2000 mah), maar bij de test konden we er 6,1 Wh uit slepen, meer dan bij de goedkopere exemplaren van Aricona (3,7 Wh) en LogiLink (4,9 Wh). Het model van Varta zit ook steviger in elkaar en is beter uitgerust. Hij heeft een klepje dat de aansluitingen beschermt tegen water en stof, een rubber coating voorkomt valschade en vier leds geven aan hoe vol de powerbank nog is. Voor tien euro meer heeft Varta een versie met 6000 mah en twee usb-poorten (1 ampère en 2,4 ampère). Bij het model van Aricona lieten tijdens de test de labelstickers van de usb-poorten los. De LogiLink-powerbank oogt met zijn niet helemaal recht geplaatste usbpoort ook niet zo degelijk. Bovendien leverde hij als enige apparaat minder dan 1 ampère, we kwamen slechts tot 0,5 tot 0,6 ampère. Het testapparaat van PowerPond lijkt op het eerste oog interessant, met een gedetailleerde indicator voor het accuniveau en een output van 1,5 in plaats van 1 ampère. Helaas konden we bij de test met onze smartphones en tablets er slechts 1 ampère uit krijgen. De indicator voor het accuniveau was onbruikbaar, die gaf een minuut voordat we het laatste restje energie eruit haalden aan dat de powerbank nog helemaal vol zat. Alleen de ingebouwde laserpointer werkte zoals verwacht mah In de categorie van 5000 mah nemen twee goedkope powerbanks het tegen elkaar op: de Poweradd Slim 2 van 13 euro en de EasyAcc PB5200CS van 12 euro. Achter die merken zitten handelaren uit Hong Kong die hun apparaten via Amazon verkopen, al vermeldt EasyAcc ook een Duits adres. De twee powerbanks lijken op het eerste oog erg op elkaar: ze wegen allebei 120 gram, hebben een usb-uitgang en vier leds om het accuniveau aan te geven. Ze slaan evenveel energie op. De plastic behuizingen zien er niet echt mooi uit, maar voelen degelijk aan. Het verschil zit hem in de laadelektronica: het model van EasyAcc leverde bij de test tot 2,1 ampère, waarmee je tablets en smartphones sneller kunt opladen dan met de 1 ampère die de Slim 2 biedt tot mah Verbatim vermeldt in zijn informatie over de Dual USB Power Pack dat het om milliampère-uur gaat, terwijl Pearl aangeeft dat de Revolt Solar Powerbank mah heeft. Volgens onze meting leveren ze allebei echter evenveel: een ruime 32 wattuur. Dat is voldoende om een iphone 6 vier keer volledig op te laden en een Galaxy S6 drie keer. Beide powerbanks hebben twee usb-poorten en laden een ipad op met ongeveer 2 ampère. Zelf kunnen ze slechts met 1 ampère opgeladen worden. Daarom moesten we bij de test de powerbank van Pearl 7,5 uur aan het stopcontact hangen voordat hij vol was. Bij de Verbatim duurde dat zelfs een ruime 10 uur. De solarmodule aan de bovenkant van de Pearl viel in de test tegen: na meer dan negen uur pal in de zon gelegen te hebben zat er slechts 1,9 Wh in de powerbank. Bovendien was de cel nogal gevoelig: zodra er een klein beetje schaduw op viel, hield hij al op met laden. Toen we Pearl daar op aanspraken, verklaarde het bedrijf dat optimaal laden vooral via het stopcontact (dus een kabel) moest gebeuren. De zonnecel diende vooral om de lading op peil te houden. Als je met de powerbank van Verbatim twee apparaten tegelijk oplaadt, delen ze de maximale laadstroom van 2,1 ampère. De powerbank van Pearl hield ermee op toen we probeerden een iphone en ipad tegelijk op te laden. Twee smartphones tegelijk opladen is echter geen probleem mah De powerbanks van Anker en EC Technology bieden veel power voor weinig geld. De PB-EC001 van EC kost 25 euro en biedt volgens onze meting 50 wattuur, de Astro E5 van Anker kost 30 euro en levert 45 wattuur. Die lage prijzen zijn te verklaren doordat beide fabrikanten zich buiten de EU bevinden en hun tot mah: de powerbank van Pearl kan opladen door middel van een zonnecel, maar dat gaat erg traag. Het model van Verbatim biedt ondanks zijn hoge prijs geen extra's mah: de powerbanks van Anker en EC kunnen ook tablets opladen en zijn niet zo heel erg duur: 30 en 25 euro. c t 2015, Nr

94 Test Powerbanks Niet wat wordt beloofd Veel goedkope powerbanks worden door buitenlandse aanbieders via Amazon aangeboden en door Amazon verstuurd. Anker zit in Groot Brittannië, ECT Technology in Hong Kong en JETech in de Verenigde Staten. Binnen 14 dagen na aankoop kun je de producten aan Amazon retour sturen, maar ook na die periode is Amazon vaak erg coulant en krijg je het aankoopbedrag terug zonder dat je met een verkoper in discussie hoeft. Van Chinese verkopers krijg je zelden een correcte factuur. In hun prijzen zit ook geen verwijderingsbijdrage, waardoor ze hun producten goedkoper kunnen aanbieden dan de concurrenten die dat wel netjes doen. Een aantal powerbanks van Chinese verkopers was zo brak, dat we ze niet in de test opgenomen hebben: het 3000 mah-model van OXA ("More Juice, More Life") viel uit elkaar toen we een aangesloten usb-kabel weer los wilden halen. Uit een 'Generic 20000mAh Power Bank' van dongshinuk haalden we slechts 27 procent van de beloofde energie en uit de mahmodellen van Petiisntoy en Often elk maar 15 procent. producten zonder tussenhandelaren rechtstreeks via Amazon aanbieden. De Astro ziet er wat mooier uit, maar beide powerbanks zitten goed in elkaar. Met hun gewicht van meer dan 300 gram zijn ze niet echt handig voor in de jaszak, maar meer iets voor in een rugzak. De powerbank van EC heeft drie usb-poorten en laadde onze ipad op met 2 ampère. De Astro heeft twee poorten en laadde onze ipad op met 2,3 ampère. Beide powerbanks kunnen met 2 ampère opgeladen worden. De powerbank van Astro verdeelt de maximaal 3 ampère afhankelijk van de belasting over zijn twee poorten. Aan de drie poorten van de EC konden we drie smartphones tegelijk opladen, of een smartphone en een ipad. Conclusie Bij de goedkope apparaten stelden de Power Pond, de Aricona en de LogiLink technisch teleur, alleen het model van JE- Tech viel niet in positieve of negatieve zin op. Bij die vier moet je door het ontbreken van een fatsoenlijke accuniveauweergave gokken hoeveel energie er nog over is. De 21 euro voor de Varta is een goede besteding, voor dat geld krijg je een robuuste, waterbestendige behuizing en een werkende weergave van het accuniveau. Bij de grotere modellen kwamen we in de zin van kwaliteit geen problemen tegen, zodat daar de individuele specificaties qua hoeveelheid energie en het aantal usb-poorten de doorslag gaf. De goedkope powerbanks van Anker, EC en EasyAcc zijn niet zo degelijk als de dure variant van Verbatim, maar hebben op technisch gebied weer als voordeel dat ze sneller op te laden zijn. (avs) Powerbanks 2000 tot 3000 mah 5000 mah tot mah mah Fabrikant Varta Aricona LogiLink JETech PowerPond Poweradd EasyAcc Pearl Verbatim EC Technology Anker Model Indestructible Powerpack 2000 Afmetingen (b d h) mm N473 PA0064 T / 1C Slim 2 PB5200CS Revolt Solar- Powerbank PB-100.s mm mm mm mm mm mm mm Dual USB Power Pack mm PB-EC mm Astro E5 2nd Gen mm Gewicht 114 g 70 g 71 g 80 g 81 g 122 g 127 g 260 g 260 g 356 g 318 g Capaciteit (volgens fabrikant) 2000 mah / 2200 mah 2200 mah 3000 mah 3000 mah 5000 mah / 5200 mah mah mah mah / mah 7,4 Wh 18,5 Wh 59,2 Wh Uitrusting Aantal usb-uitgangen Output / input (volgens fabrikant) 1 A / 1 A 1 A / 1 A 1 A / 0,8 ma 1 A / 1 A 1,5 A / 1 A 1 A / 1 A 2,1 A / 2 A 1 A, 2,1 A / 1 A, zonnecel 1 A, 2,1 A / 1 A 1 A, 2,1, 2,4 A / 2 A Accuniveau-indicatie 4 leds 1 led 1 led 1 led 10 leds 4 leds 4 leds 4 leds 4 leds 4 leds 4 leds Bijzonderheden waterdicht, stofdicht (IP67) zaklamp, laserpointer, UV-lamp zaklamp zonnecel zaklamp zaklamp Meegeleverd micro-usb-kabel, draagtas micro-usbkabel micro-usbkabel micro-usbkabel micro-usbkabel micro-usbkabel micro-usbkabel micro-usbkabel micro-usbkabel micro-usbkabel 3 A, 3 A / 2 A micro-usb-kabel, draagtas Meetresultaten Hoeveelheid energie 6,1 Wh 3,7 Wh 4,9 Wh 8,3 Wh 7,1 Wh 13,3 Wh 13,6 Wh 32,5 Wh 32,6 Wh 50,2 Wh 44,5 Wh Hoeveelheid energie in % van 82 % 45 % 60 % 75 % 64 % 72 % 71 % 88 % 73 % 85 % 75 % waarde volgens fabrikant 1 Aantal keer iphone 6 opladen 0,8 0,5 0,6 1,1 0,9 1,7 1,8 4,2 4,2 6,5 5,8 Aantal keer Galaxy S6 opladen 0,6 0,4 0,5 0,8 0,7 1,3 1,3 3,1 3,1 4,8 4,2 Aantal keer ipad Air2 opladen 0,2 0,1 0,2 0,3 0,2 0,4 0,4 1,0 1,0 1,6 1,4 iphone 6 / Galaxy S6 wordt opgeladen met ~ 1 A / ~ 1 A ~ 1 A / ~ 1 1 A ~ 0,5 A / ~ 1 0,5 A ~ 1 A / ~ 1 1 A ~ 1 A / ~ 1 1 A ~ 1 A / ~ 1 1 A ~ 1,3 A / ~ 1 1,3 A ~ 1,3 A / ~ 1 1,3 A ~1,3 A / ~1,3 A ~ 1,3 A / ~ 1 1,3 A ~ 1,3 A / ~ 1 1,3 A ipad Air / Nexus 9 wordt opgeladen met ~ 1 A / ~ 1 1 A ~ 1 A / ~ 1 0,5 A ~ 0,5 A / ~ 1 0,5 A ~ 1 A / ~ 1 1 A ~ 1 A / ~ 1 1 A ~ 1 A / ~ 1 1 A ~ 2 A / ~ 1 1,3 A ~ 2 A / ~ 1 1,3 A ~2 A / ~1,5 A ~ 2 A / ~ 1 1,3 A ~ 2,3 A / ~ 1 1,5 A Beoordeling Bouwkwaliteit ++ - ± ± ± + Uitrusting ± ± ± Prijs We nemen aan dat de opgave van de fabrikant (mah) gebaseerd is op een spanning van 3,7 volt ++ zeer goed + goed ± voldoende -slecht --zeer slecht v aanwezig niet aanwezig c 94 c t 2015, Nr. 12

95 Test Snelle SD-kaarten Lutz Labs Snel opgeslagen SD-kaarten en kaartlezers met UHS II-interface Na je vakantie moet je de foto's van je SD-kaart overzetten op je computer. Dat is nogal een saaie bezigheid, maar het kan tegenwoordig wel lekker snel: SD-kaarten met de nieuwe UHS II-interface beloven een snelheid tot 300 MB/s als je een bijbehorende kaartlezer gebruikt. Opslagruimte speelt geen rol meer. Zodra je thuis bent van vakantie heb je niet één, maar meteen meerdere grote SD-kaarten vol met filmpjes en foto's te verwerken. Al die bestanden moeten veilig op je pc geparkeerd worden. Hoe sneller die klus is geklaard, des te beter. Sinds afgelopen jaar zijn er SD-kaarten beschikbaar met de snelle UHS II-interface die snelheden tot 300 MB/s belooft. Bij het lezen althans. Het aanbod is nog beperkt: van de Lexar Professional zijn er twee versies met verschillende snelheden, en dan heb je nog de Sandisk Extreme Pro en de Toshiba Exercia Pro. We hebben ons beperkt tot de versies van 64 GB. Het aanbod aan UHS IIkaartlezers is iets groter. Voor deze test hebben we er zes in huis gehaald: de Delock USB 3.0 SDHC/SDXC UHS II Single Slot Card Reader 25 in 1, de Hama USB 3.0 Card Reader, de Kingston Media Reader USB 3.0, de Lexar Professional Workflow SR2, de Transcend USB 3.1/3.0 Card Reader RDF9 en de aan de Delock-reader identieke Unitek USB 3.0 to SD 4.0 Card Reader. Je kunt SD-kaarten met UHS II-interface meteen herkennen: aan de achterkant zit een tweede rij met contacten en de print op de voorkant van een Romeinse II verwijst naar de UHS II-standaard. UHS I gebruikt nog dezelfde contacten als de SD-kaarten uit 2001 en haalt maximaal 104 MB/s. De toename in snelheid ten opzichte van oudere standaarden wordt vooral behaald door een hogere kloksnelheid. Sommige UHS I-kaarten worden tijdens het gebruik echter behoorlijk warm. SD-kaarten die voldoen aan de UHS II-specificatie kunnen tot 312 MB/s halen, oftewel een verdrievoudiging in snelheid. Daarvoor wordt een totaal ander, speciaal voor mobiele apparatuur geoptimaliseerd overdrachtsprocedé gebruikt. De gegevens worden overgezet via twee signaalleidingen die in verschillende modi geschakeld kunnen worden: half duplex en full duplex. Bij full duplex loopt de maximale transferrate tot slechts 156 MB/s, maar wel in beide richtingen tegelijk. Bij de optionele half-duplex-modus schakelt de kaart beide dataleidingen dezelfde richting op. Als zo'n kaartje in een UHS II-lezer gestopt wordt, worden de contacten van de eerste rij alleen gebruikt voor de stroomvoorziening en kloksnelheid. Zowel kaartlezers als geheugenkaarten en cameraslots zijn echter compatibel met oudere apparatuur. Als een van de partners alleen overweg kan met UHS I of een nog tragere modus, worden de UHS II-contactpunten niet gebruikt. De snelheid zakt dan natuurlijk wel terug naar maximaal UHS I-niveau. Opslagkaarten SD-kaarten met een UHS IIinterface zijn nog aardig aan c t 2015, Nr

96 Test Snelle SD-kaarten Pin 9 Pin 1 8 UHS II-kaarten hebben een extra rij contacten (pin 10-17), die alleen worden gebruikt in de UHS II-modus. Pin de prijs. De goedkoopste is de 1000x-versie van de Lexar Professional: je betaalt 50 euro voor 64 GB, maar hij heeft slechts een snelheid van 150 MB/s. Als je die snelheid wilt verdubbelen, kom je uit bij de 2000x-versie van de Lexar, maar voor 64 GB ben je dan meteen 110 euro kwijt. Sandisk levert net als bij de 2000x van Lexar een maximale grootte van 64 GB, maar Toshiba heeft al UHS II-kaarten van 128 GB aangekondigd voor ongeveer 460 euro. Wil je je foto's liever verdelen over meerdere opslagmedia om te voorkomen dat je al je foto's in één klap kwijt zou kunnen kwijtraken, dan kun je snelle kaarten van 16 GB aanschaffen voor ongeveer 70 euro. Voor deze test hebben we kaarten van 64 GB gebruikt, maar de Verkenner in Windows gaf allerlei verschillende capaciteiten aan: de snelle kaarten van Lexar en Toshiba hadden volgens Windows 59,6 GB opslagruimte, de Sandisk 58,9 en de Lexar 1000x slechts 58,6 GB. Lexars 1000x-kaart was tijdens het meten zoals verwacht het langzaamst, maar met meer dan 140 MB/s bij het lezen is hij alsnog een flink stuk sneller dan kaarten met een UHS I-interface. Bij het schrijven van data lag de snelheid duidelijk lager en bij 85 MB/s was het maximum bereikt. De halfduplex-modus van de andere kaarten zorgde niet alleen bij het lezen voor een flinke toename in snelheid, maar ook bij het schrijven. De snelle kaart van Lexar lag bij het lezen aan kop met bijna 290 MB/s, bij het schrijven zat hij net onder de 260 MB/s. De kaarten van Sandisk en Toshiba lagen daar tussen de 30 en 40 MB/s onder, afhankelijk van de gebruikte kaarlezer. De kaarten en kaartlezers worden langzamer als je verder gaat dan de benchmarks. We hebben alle kaarten gevuld met ongeveer foto's en thumbnails en gemeten hoe lang het duurde voordat alles naar de pc was overgezet. De kaarten haalden ongeveer 40 procent van de snelheid die we tijdens de benchmarks maten, maar de rangorde bleef hetzelfde. Snelle SD-kaarten zijn niet alleen geschikt om in een camera te stoppen, je kunt er ook een vlot bootmedium van maken. Ze doen niet onder voor een snelle usb-stick: Ubuntu had ongeveer 23 seconden nodig om op te starten. Een groot voordeel van de SDkaarten is de schrijfbeveiliging, waardoor je het besturingssysteem kunt beschermen tegen De Romeinse II geeft aan dat het om UHS II gaat, het getal in de U is een indicatie voor de snelheid die de kaart minimaal continu kan halen bij het schrijven. De 3 staat voor 30 MB/s. ongewenste wijzigingen door bijvoorbeeld aanvallen vanuit internet. Dat werkt niet bij alle kaartlezers, maar alle lezers die we in deze test gebruikt hebben letten netjes op de positie van de schakelaar. Grappig genoeg duurde het starten van Ubuntu vanaf de langzaamste Lexar-geheugenkaart nauwelijks langer dan vanaf de Lexar 2000x en het model van Toshiba. Dan gaat het namelijk niet alleen om de Opslagkaarten en kaartlezers: benchmarks en praktijkwaarden Sequentiële snelheden schrijven/lezen 1 [MB/s] beter > IOPS schrijven/lezen 2 beter > Kopieersnelheid 3 [MB/s] beter > Boottijd Ubuntu LTS 4 [s] beter > met kaartlezer van Delock Lexar Professional 1000x 80/144 91/ Lexar Professional 2000x 220/ / Sandisk Extreme 198/224 45/ Toshiba Exceria Pro met kaartlezer van Hama 212/ / Lexar Professional 1000x 82/146 89/ Lexar Professional 2000x 249/ / Sandisk Extreme 225/262 44/ Toshiba Exceria Pro met kaartlezer van Kingston 225/ / Lexar Professional 1000x 75/144 87/ Lexar Professional 2000x 225/ / Sandisk Extreme 199/225 44/ Toshiba Exceria Pro met kaartlezer van Lexar 221/ / Lexar Professional 1000x 80/145 88/ Lexar Professional 2000x 257/ / Sandisk Extreme 225/263 44/ Toshiba Exceria Pro met kaartlezer van Transcend 225/ / Lexar Professional 1000x 80/141 92/ Lexar Professional 2000x 227/ / Sandisk Extreme 201/222 44/ Toshiba Exceria Pro met kaartlezer van Unitek 221/ / Lexar Professional 1000x 79/141 96/ Lexar Professional 2000x 221/ / Sandisk Extreme 197/228 44/ Toshiba Exceria Pro 213/ / gemeten met IOmeter, blokgrootte van 512 kb 2 gemeten met IOmeter, blokgrootte 4 kb 3 kopiëren van ong foto's van opslagkaart naar PCIe-SSD 4 gemeten van keuzemenu tot het verschijnen van de help-wizard 96 c t 2015, Nr. 12

97 Test Snelle SD-kaarten sequentiële transferrate, maar om het zo snel mogelijk aanleveren van kleine bestanden die over het flashgeheugen verspreid staan. De metingen geven duidelijk aan dat de kaarten van Lexar en Toshiba daar beter in zijn dan de Sandisk. Kaartlezers SD-kaarten hebben andere geheugenkaartformaten bijna compleet van de markt verdrongen. Dat zie je ook terug bij de kaartlezers: we kregen zes apparaten met UHS II-interface binnen, maar slechts twee daarvan kunnen naast SD-kaarten ook nog andere formaten lezen en schrijven. Een microsd-kaartslot is erg handig, dan hoef je geen adapter te gebruiken. MicroSD-kaarten met UHS II-interface worden echter alleen verbonden op UHS I-snelheid. De kaartlezers van Kingston en Transcend hebben nog een slot voor CompactFlash en een voor het formaat MS Pro/Duo. De lezers van Delock, Hama, Lexar en Unitek hebben alleen een slot voor SD-kaarten. De reader van Delock maakt dan wel reclame met het feit dat hij 35 verschillende kaartformaten ondersteunt, maar dat zijn allemaal langzamere, oudere of exotische afstammelingen van de SD-kaart, zoals SD Elite Pro, SD-kaarten met UHS II-interface SD-Pleomax en SD-Pro C en micro varianten waarvoor je een adapter nodig hebt. De kaartlezers van Delock, Hama en Unitek hebben een USB A-stekker, zodat je ze direct op een pc of usb-hub kunt aansluiten. De drie andere modellen sluit je aan via een usb-kabel, maar daar zit nog verschil in: de Kingston en Transcend gaan voor de platte USB 3.0 micro-b-poort, Lexar gebruikt de stabielere USB 3.0-versie van de grote USB B-stekker. De snelste lezer haalde bijna de theoretische maximale snelheid van 312 MB/s. De Lexar haalde 290 MB/s, het model van Hama haalde 265 MB/s, beide met de snelle kaarten van Lexar. Bij het schrijven zijn ze wat trager, daarbij kwamen de snelheden op 260 en 250 MB/s. De traagste set bestond uit een kaart van Sandisk en de reader van Delock en de identieke Unitek: bij het lezen kwamen die combinaties tot net geen 230 MB/s, bij het schrijven 200 MB/s. We hebben de Compact- Flash-slots in de readers van Kingston en Transcend getest met een snelle CF-kaart. Beide lezers haalden bijna 150 MB/s bij het lezen en bij het schrijven een ruime 140 MB/s. Dat ligt erg dicht op het theoretische maximum van de CF-kaarten en biedt weinig reden tot klagen. Bij de microsd-slots haalden Camera's met UHS II Fabrikant Lexar Lexar Sandisk Toshiba Model Professional 1000x Professional 2000x Extreme Pro Exceria Pro Type LSD64GCRBEU1000 LSD64GCRBEU2000R SDSDXPB-064G-G46 SD-XPRO64UHS2(BL8) Prijs 64 GB Overige capaciteiten 16 GB ( 20), 32 GB ( 30 ), 32 GB ( 70 ) 1 16 GB ( 90), 32 GB ( 60) 16 GB ( 70 ), 32 GB ( 110) 128 GB ( 80), 256 GB ( 180) 1 met kaartlezer Camera's met een UHS II-slot zijn nog behoorlijk zeldzaam. We hebben slechts drie modellen kunnen vinden: de Fujifilm X-T1, de Panasonic Lumix DMC-G70 en de Samsung NX-1. Qua prijs beginnen die rond de 1000 euro. UHS II-slots en de bijbehorende SD-kaarten zorgen ervoor dat je lange sessies UHD-video kunt opslaan of grote hoeveelheid foto's achter elkaar kunt maken. Ook bij professionele camera's breekt de UHS II-interface slechts langzaam door, een aantal fabrikanten brengen nog modellen met een CompactFlash-slot op de markt. Ook die interface is nog niet volledig uitontwikkeld: de nieuwste variant, CFast 2.0, moet bij het schrijven 350 MB/s kunnen halen en bij lezen zelfs 450 MB/s. Toch neemt de vraag naar andere formaten opslagkaarten af. Volgens de SD Card Association hadden SD-kaarten het afgelopen jaar een aandeel van 96 procent op de totale markt voor opslagkaarten. we in beide gevallen net geen 90 MB/s bij het lezen en bij het schrijven zakte de snelheid in tot ongeveer 25 MB/s. We hadden geen echt snelle microsdkaarten bij de hand, maar daarmee kunnen de schrijfwaarden nog wel een stukje hoger uitvallen. Conclusie De SD-kaarten met de nieuwe UHS II-interface zijn snel, maar nog erg prijzig. Voor veel taken is die snelheid niet echt nodig, maar wel leuk, zoals bij het booten van een besturingssysteem vanaf zo'n kaart. Het grootste voordeel ten opzichte van een vrijwel net zo snelle usb-stick is het schuifje om hem te beveiligen tegen schrijfacties, waardoor een systeem niet kan worden aangepast. Bij de snelheid van de SDkaartjes gaat de Lexar 2000x duidelijk aan kop, maar de modellen van Sandisk en Toshiba volgen op korte afstand. De aanmerkelijk goedkopere Lexar 1000x heeft wel een UHS II-logo, maar kan die snelheid niet halen. Lexar biedt naast de snelste kaart ook de snelste kaartlezer, gevolgd door de reader van Hama. De lezers van Kingston en Transcend zijn een tikje trager, maar je hoeft dan niet op zoek naar een microsd-adapter. Ze hebben ook een CompactFlash-slot. Alle kaartlezers zijn geschikt voor langzamere SD-kaarten. Met een prijs van rond de 20 euro is er eigenlijk geen reden om nog een ouder model zonder UHS II-interface te kopen, ondanks dat je nog geen bijbehorende snelle kaartjes hebt. De prijzen daarvan zullen op den duur vanzelf gaan zakken. (avs) Kaartlezers met UHS II-slot Fabrikant Delock Hama Kingston Lexar Transcend Unitek Model USB 3.0 SDHC / SDXC UHS-II Single Slot Card Reader 35 in 1 USB 3.0 Card Reader, alu Media Reader USB 3.0 Workflow SR2 USB 3.1/3.0 UHS-II Card Reader USB 3.0 SD 4.0 Card Reader Type FCR-HS4 LRWSR2RBEU RDF9 Y-9317 Slots SD SD CF, SD, micro-sd, MS/Duo SD CF, SD, micro-sd, MS/Duo SD Aansluiting USB-A USB-A micro-usb 3.0 USB 3.0 type B micro-usb 3.0 USB-A Bijzonderheden beschermkapje kabel, 110 cm kabel, 110 cm kabel, 45 cm Prijs c c t 2015, Nr

98 Test FreeSync-monitoren Stefan Porteck Mooi in sync Monitoren met FreeSync en een hoge resolutie Bij zware 3D-games op hoge resoluties krijgen zelfs de nieuwste grafische kaarten het behoorlijk benauwd. De framerate zakt dan onder de refreshrate van het scherm en het spel gaat haperen. Met AMD's FreeSync zou dat niet meer moeten gebeuren. We hebben bij vijf monitoren uitgeprobeerd of ze ook bij minder dan 60 fps nog een vloeiende actie laten zien. Gamers moeten constant op hun hoede zijn. Het ene moment lig je op de racebaan nog ruim aan kop, maar dan volgt een korte hapering en gestotter in beeld en zie daar: een ritje richting grindbak. Je kunt de race niet meer winnen en dat is erg frustrerend. Om te zorgen dat alles in de gamewerelden vloeiend beweegt, moeten grafische kaarten flink aan de bak. Bij de nieuwste spellen en een 4K-resolutie hebben zelfs high-end-kaarten het behoorlijk moeilijk en lopen ze tegen hun grenzen aan. Als de gerenderde framerate te hard naar beneden zakt, begint de game te haperen. Ongeveer een jaar geleden presenteerde Nvidia met G-Sync een oplossing om games ook bij lagere framerates vloeiend weer te geven [1]. Dat werkt echter je ziet het al aankomen alleen met speciale monitoren die G-Sync-compatibel zijn plus een bijbehorende grafische kaart van Nvidia. AMD komt nu met zijn eigen oplossing FreeSync. Deze vergelijkbare techniek is door de VESA als Adaptive Sync opgenomen in de specificaties van de DisplayPort 1.2a-standaard. Free- Sync-monitoren hebben DisplayPort nodig, maar geen aparte hardwaremodule. Overigens heeft AMD op de Computex in Taiwan al wel een demo getoond van FreeSync via HDMI via een aangepast protocol voor HDMI 1.4a en een monitor met aangepaste firmware. Tot nu toe werkt de techniek alleen met Radeon-gpu's van AMD. We hebben vier FreeSync-monitoren in huis gehaald. De schermen van Asus, Acer en BenQ hebben een WQHD-resolutie ( ) en een beelddiagonaal van 27 inch. LG kiest bij de 34UM67-P voor het 21:9-formaat. Het 34"-scherm biedt op die manier een zeer breed blikveld met een resolutie van pixels. De U24E590D van Samsung heeft een 4K-resolutie van pixels: de hoogste resolutie in de test, maar met 24" heeft hij ook het kleinste schermoppervlak. Aanpassen Normale lcd-monitoren werken met een refreshrate van 60 Hz. In het ideale geval tonen ze elk frame 16 ms lang en krijgen ze op precies dat moment vanuit de grafische kaart een nieuw frame aangeleverd. Tijdens het gamen gaat dat echter niet op. Slechts zelden kan de grafische kaart iedere seconde precies zestig frames berekenen. Bij moderne spellen die aardig wat 3D-performance van je grafische kaart vragen renderen de kaarten bij complexe scènes vaak slechts dertig tot vijftig frames per seconde, maar als het wat rustiger wordt halen ze daarentegen meer dan twee keer zo veel. De vaste refreshrate van de monitoren wordt dan een probleem: de schermen werken zestig keer per seconde het beeld bij, regel voor regel van boven naar onder. Als de grafische kaart minder dan 60 fps haalt, moet hij meerdere keren hetzelfde frame naar de monitor sturen, en dat merk je doordat het beeld begint te haperen. Als je grafische kaart meer dan 60 fps aanlevert, krijgt de monitor halverwege het opbouwen van het beeld al het volgende frame aangeleverd: hierdoor zie je een half nieuw frame en een half oud frame. Vooral bij horizontale bewegingen wordt het beeld daardoor verwrongen (tearing). Een manier om hier vanaf te komen is door in de grafische driver V-Sync te activeren. Dit beperkt de uitvoer van de grafische kaart tot zestig frames per seconde. Dit zorgt dat tearing niet meer voorkomt, maar als de kaart hogere framerates bereikt, worden afzonderlijke frames weggegooid, waardoor je last krijgt van kleine haperingen en meer inputlag. 98 c t 2015, Nr. 12

99 Test FreeSync-monitoren FreeSync heft de beperking van 60 Hz op en geeft het scherm een variabele refreshrate. De grafische kaart rendert voor elk frame zolang als het nodig heeft en stuurt het dan naar de monitor, die in de tussentijd rustig afwacht. Haalt de kaart in een scène bijvoorbeeld slechts 40 fps, dan geeft het scherm ook zoveel frames per seconde weer. Haalt hij daarentegen 75 fps, dan schakelt ook het scherm dynamisch naar 75 Hz. De grafische kaart bepaalt als het ware de refreshrate van de monitor. Door de dynamische synchronisatie tussen de grafische kaart en het scherm wordt haperend beeld bij snelle bewegingen voorkomen en heb je geen tearing meer bij hogere framerates. Ook voelen games soepeler aan en reageren ze directer op input. Aan de slag Tot nu toe werkt FreeSync alleen met grafische chips van AMD uit de series Bonaire, Hawaii en Tonga. We hebben de FreeSyncmonitoren getest onder Windows 8.1 met een Radeon R9 285 en een R9 290 met de meest recente Catalyst-driver. In deze set-up konden we FreeSync zonder problemen gebruiken. Patches voor spellen of drivers zijn niet nodig. Nadat we de monitoren via DisplayPort hadden aangesloten, kregen we in vrijwel ieder geval een pop-up vanuit de driver met de vraag of FreeSync geactiveerd moest worden. Bij de schermen van Asus, LG en Samsung moesten we FreeSync vooraf nog inschakelen via het menu van de monitor: daarna werkte de dynamische synchronisatie bij deze monitoren ook zonder problemen. De vanuit AMD meegeleverde demo van een windmolen draaide met FreeSync duidelijk soepeler en zonder storende beeldfouten. Voor onze praktijktests hebben we ook nog wat potjes Battlefield 4 en Bioshock Infinite gespeeld. Met het hoogste detailniveau en een resolutie van dwongen we de grafische kaarten richting de grens van wat ze aankunnen. Anders dan zonder FreeSync draaiden de games ook bij framerates tussen de 40 en 50 Hz vloeiend. Pas bij refreshrates buiten het FreeSync-interval Schakeltijden Acer XG270HU zw grijs Asus MG279Q zw grijs BenQ XL2730Z zw grijs LG 34UM67-P zw grijs Samsung U24E590D zw grijs Schakeltijden (t fall + t rise ) [ms] (bij optimale grijswaarde, 100 cd/m 2 ) < beter 1,3/5,6 6,2/14,1 6,8/14,1 6,7/13,6 1,1/10,1 6/15,2 7/17,6 9,7/20,9 6,6/12,5 10,7/18,7 Schakeltijden zw / grijs: de donkere balk geeft de tijd weer, die het display nodig heeft, om het beeld van licht naar donker te schakelen (t fall ), de lichte balk de tijd voor het schakelen van donker naar licht (t rise ); zw is de wisseling tussen zwart en wit, grijs die tussen twee grijstinten. begon het wat te haperen. In rustige scènes of bij een lager detailniveau merkten we geen duidelijk verschil met normale monitoren waarbij we via de driver V-Sync hebben ingeschakeld. De variabele bitrate alleen maakt van een monitor nog geen gamingmonitor. Om bewegend beeld scherp weer te kunnen geven moeten de monitoren ook snel frames kunnen wisselen. De testkandidaten behalen korte schakeltijden met behulp van een Overdrive-functie. Deze stuurt het vloeibare kristal tijdens het wisselen van beeld korte tijd met een wat hogere of lagere spanning aan dan nodig zou zijn voor het gewenste beeld. Door de sterkere impuls rangschikt het vloeibare kristal zich sneller. De geteste schermen van Acer, Asus en BenQ behalen dankzij Overdrive een eenvoudige beeldwissel (grey-to-grey) in 7 ms, ze zijn dus vlot genoeg voor snelle shooters. De U24E590D van Samsung en de 34UM67- P van LG zijn met 9 respectievelijk 10 ms slechts een fractie minder snel. Voor onze metingen hebben we de Overdrive-instellingen op de fabrieksinstellingen laten staan. Als je de monitoren via het menu in een snelle stand zet, gaat de beeldwissel wel sneller, maar de schermen schieten dan enkele milliseconden over het Verbruik Acer XG270HU Asus MG279Q BenQ XL2730Z LG 34UM67-P Samsung U24E590D Verlichting, bereik lichtsterkte Acer XG270HU Asus MG279Q BenQ XL2730Z LG 34UM67-P Samsung U24E590D Verbruik uit/stand-by/in gebruik [W] 0,3 0,5 0,3 0,2 0,2 < beter Verlichting [%] beter > Bereik lichtsterkte [cd/m 2 ] beter > 81,3 85,3 91,7 84,7 80,5 Met de windmolendemo van AMD kun je eenvoudig testen hoe goed FreeSync werkt. doel heen, oftewel geven de pixels kort te fel of te donker weer. Vanwege deze uitschieters zagen randen bij bewegend beeld er minder scherp uit. Een ander belangrijk punt is de lage latency bij de beelduitvoer (vaak input-lag genoemd), oftewel het snel afhandelen van de beeldsignalen in de monitor. Gebeurt dit niet vlot genoeg, dan voelt de bediening traag aan, wat voor gamers en Excel-powerusers irritant aanvoelt. Om de maximale latency te bepalen, hebben we FreeSync voor onze meting uitgeschakeld. Zelfs dan kwamen de monitoren van Asus, Acer en BenQ met een vertraging van maximaal één frame goed uit de bus, in de praktijk merkt niemand daar wat van. Bij de schermen van LG en Samsung konden we zelfs helemaal geen vertraging bij de beelduitvoer vaststellen. Minimale verschillen G-Sync en FreeSync zijn gebaseerd op hetzelfde technische principe, maar de proprietaire oplossing van Nvidia is op een aantal punten beter. In tests komt naar voren dat ook de zeer korte schakeltijden van een paar milliseconden bij gamingmonitoren niet automatisch voor een scherp bewegend beeld zorgen. Anders dan bij crt's, waarbij de elek- Verlichting: helderheid van het donkerste deel in vergelijking met het lichtste in procenten. Hoe hoger het percentage, des te gelijkmatiger de belichting. Bereik lichtsterkte: de balk geeft aan binnen welk bereik de helderheid uitgaande van de meetinstelling met de helderheidsregelaar aan te passen is. Ergonomisch op kantoor bij daglicht is circa 100 tot 120 cd/m 2. 0,2 0,3 0,4 0,4 0,5 2 20,3 22, ,5 19,4 86/364 40/318 54,5/316 47/275 14/284 c t 2015, Nr

100 Test FreeSync-monitoren FreeSync-monitoren Acer XG270HU De ZG270HU heeft in tegenstelling tot de meeste andere geteste monitoren een TN-paneel, waardoor je wat rechter op het scherm moet kijken vanwege de grote kijkhoekafhankelijkheid. Bij gamingmonitoren heeft de snelle TN-techniek ook zijn voordelen: het 27"-scherm kan een eenvoudige beeldwissel afhandelen in een zeer rappe 6,5 ms. Samen met de maximale refreshrate van 144 Hz kan hij ook snel bewegende scènes scherp weergeven. De maximale latency bij de beelduitvoer was in onze test zonder Free- Sync (oftewel bij 60 Hz) één frame. Net als de schermen van LG en Samsung kun je de Acer op zijn voet alleen wat kantelen, in hoogte verstellen is er helaas niet bij. Hij heeft ingebouwde luidsprekers, maar vergeleken met de schermen van Asus en LG klinken ze wat dunnetjes. Beoordeling neutrale grijstrapweergave korte schakeltijden grotere kijkhoekafhankelijkheid minder gelijkmatige backlight display is alleen te kantelen Asus MG279Q De MG279Q van Asus scoort pluspunten met zijn praktische uitrusting: behalve DisplayPort en een mini-displayport heeft hij ook nog twee HMDI-poorten. De ingebouwde luidsprekers van het 27"-scherm geven een redelijk goed geluid. Randapparatuur kun je direct op de usb-hub van de monitor aansluiten. De mechanica van de voet zorgt voor een stabiele stand, en je kunt het scherm goed aan je eigen zitpositie aanpassen. Het IPS-paneel heeft een zeer kleine kijkhoekafhankelijkheid, de kleuren blijven er verzadigd en natuurlijk uitzien. Het zwart wordt ook niet lichter als je vanaf de zijkant op het scherm kijkt: dit kom je bij IPS-schermen relatief weinig tegen. Fonts zagen er op de desktop wat minder strak uit dan bij de andere monitoren. Bij een latency van maximaal één frame en een schakeltijd van rond de 6,5 ms is de MG279Q prima om mee te gamen. De maximale refreshrate ligt op 144 MHz, maar in de FreeSync-modus slechts op 90 Hz. Beoordeling kleine kijkhoekafhankelijkheid korte schakeltijden goede uitrusting en mechanica minder scherpe fontweergave BenQ XL2730Z BenQ speelt al langer mee op de markt voor gamingmonitoren. Net als de rest van de schermen uit de XL-serie heeft ook de XL2730Z een zeer luxe en op gamers toegespitste uitrusting: de S-Switch (een soort muis) waarmee je tussen beeldpresets kunt wisselen met een druk op de knop, een USB 3.0-hub voor je muis en toetsenbord en een waterafstotende draagtas voor de monitor. Om comfortabel wat uurtjes achter elkaar te kunnen gamen, is het scherm te kantelen, draaien en in hoogte te verstellen. Verschillende schaalaanduidingen op de voet maken het je makkelijk om je scherm steeds weer precies op dezelfde manier te positioneren. Handig extraatje: aan de zijkant kun je door een knopje in te drukken een haakje voor je koptelefoon laten uitschuiven. Net als het scherm van Acer heeft het 27"-scherm van BenQ ook een TN-paneel waardoor de kijkhoek niet zo heel erg groot is. Het paneel is met zijn 7 ms schakeltijd ook bijna net zo snel. De BenQ heeft ook een maximale refreshrate van 144 Hz, waardoor snelle scènes scherp worden weergegeven. Ook de beelduitvoer van de XL2730Z heeft een zeer kleine vertraging van slechts een enkel frame. Beoordeling korte schakeltijden goede uitrusting en mechanica hoge refreshrate grotere kijkhoekafhankelijkheid iets te warme grijstrapweergave 100 c t 2015, Nr. 12

101 Test FreeSync-monitoren FreeSync-monitoren LG 34UM67-P Het 34"-scherm van LG biedt dankzij zijn 21:9-formaat een zeer groot blikveld. Daar heb je veel profijt van bij strategie- en racegames en vliegsimulatoren. Bij shooters vonden we het brede beeld eerder wat storend: we concentreren ons daarbij liever op alles wat rondom de crosshair gebeurt. Met schakeltijden van ongeveer 10 ms en een latency van maximaal één frame is de 34UM67-P snel genoeg om mee te gamen. Fanatieke gamers kunnen zich storen aan de wat lage maximale refreshrate van 75 Hz: het scherm loopt daardoor wat achter op gamingmonitoren. Op de desktop is de beeldverhouding prettig. Je hebt meer dan voldoende plek voor meerdere vensters en behoudt het overzicht bij grote spreadsheets met veel kolommen. Bij het bewerken van foto's kun je diverse werkbalken met tools naast je werkoppervlak zetten in plaats van erop. Het IPS-paneel met pixels valt in positieve zin op door zijn scherpe beeld met verzadigde en natuurlijke kleuren. Dankzij de geringe kijkhoekafhankelijkheid blijft dat beeld ook zo als je niet recht van voren op het scherm kijkt. Alleen grijstinten worden dan net een tikje te warm weergegeven. Beoordeling groot beeldoppervlak natuurlijke kleurweergave goede interpolatie voor weergave andere resoluties display is alleen te kantelen aan de randen wat feller verlichte plekken Samsung U24E590D De U24E590 perst pixels op een scherm met een diagonaal van 24 inch. Met zijn 187 dpi heeft hij een veel gedetailleerdere beeldweergave dan de andere monitoren. Om er prettig mee te kunnen werken moet je in het besturingssysteem de schaal op 180 tot 200 procent instellen, anders worden de letters te klein om goed te kunnen lezen. Als de schaal op de juiste stand staat, zien de letters en details in foto's er perfect scherp uit. Om zonder problemen 4K te kunnen gebruiken, hoef je U24E590D niet per se via DisplayPort aan te sluiten. Oudere HDMI 1.4a-ingangen kunnen vanwege een gebrek aan bandbreedte UHD-beelden slechts met 30 fps weergeven, maar de HDMI 2.0-poort op de Samsung maakt het mogelijk om 4K met 60 fps weer te geven. Het IPS-paneel zorgt voor een goede beeldkwaliteit met verzadigde, kijkhoekstabiele en natuurlijke kleuren. Alleen het backlight van het 24"-scherm is wat minder gelijkmatig dan bij de rest van de schermen in deze test. Beoordeling zeer scherp beeld HDMI 2.0-ingang geen latency bij beelduitvoer display is alleen te kantelen klein FreeSync-interval trodestraal elk beeldpunt slechts kort laat oplichten, geven lcd's bij 60 Hz het totale frame slechts 16 ms weer en schakelen dan over naar het volgende frame: zoals bij een flipboek. De traagheid van onze ogen zorgt ervoor dat we de randen van bewegende objecten vervaagd zien. Bij hogere refreshrates blader je sneller door het flipboek, waardoor de bewegende beelden er duidelijk scherper uitzien. De G-Sync-monitoren die we uit hebben kunnen proberen haalden allemaal 120 of 144 Hz en zijn daardoor erg geschikt om mee te gamen. In het AMD-kamp zien we dat een FreeSync-logo geen garantie is voor een ultieme gamingmonitor. Van alle FreeSyncapparaten in deze test ondersteunt slechts een aantal een interval tot 75 Hz, bijvoorbeeld de 34UM67-P van LG en de Samsung U24E590D. De MG279Q van Asus kan een maximale refreshrate van 144 Hz halen, maar met FreeSync ingeschakeld houdt het op bij 90 Hz. Ondanks korte schakeltijden zien objecten die snel bewegen er niet zo gestoken scherp uit als bij hogere refreshrates. Irritant is ook dat sommige fabrikanten in hun specificaties niets vermelden over het FreeSyncinterval. Een ander verschil: bij G-Sync-monitoren kun je een blinking-backlight inschakelen. De backlight schakelt zich dan sneller aan en uit en simuleert zo de impulsweergave van crt's. Dit levert nog een extra stukje scherpte op bij beweging. Deze feature vinden we niet terug bij de FreeSync-apparaten. Gamers profiteren het meest van de variabele synchronisatie zodra de framerate van de grafische kaart onder de 60 fps komt. Op dit gebied zou FreeSync, althans op papier, de betere keus zijn. Dit systeem staat een minimale refreshrate van 9 Hz toe. Slechts negen frames per seconden zul je in de praktijk niet gauw tegenkomen, want niemand heeft een fijne spelbeleving door naar een reeks dia's te kijken. Bovendien zouden de huidige lcd-panels niet in staat zijn om de transistorspanning zonder refresh zo lang aan te houden: dit zorgt voor beeldfouten. De momenteel verkrijgbare FreeSyncmonitoren ondersteunen in ieder geval het theoretische voordeel van een lage minimale refreshrate: de traagste refreshrate ligt op 35 Hz. Als de grafische kaart ook maar een paar frames per seconde minder aanlevert, gaat het beeld echter ook haperen. Schermen met G-Sync zouden dat spel dan nog vloeiend kunnen weergeven: deze kunnen de refreshrate terugschroeven tot 30 Hz. Conclusie Als gamen bovenaan je lijstje staat, zou je eens kunnen kijken naar de schermen van c t 2015, Nr

102 Test FreeSync-monitoren Acer en BenQ. Deze hebben allebei korte schakeltijden een een breed interval waarbinnen ze hun refreshrate kunnen aanpassen. De XL2730Z onderscheidt zich van het scherm van Acer door zijn uitrusting en is slechts enkele tientjes duurder dan de Acer. Als je graag een monitor met goede uitrusting en een lagere kijkhoekafhankelijkheid zoekt en ook nog veel games speelt is de Asus MG279Q een kijkje waard. De Samsung U24E590D biedt een 4Kresolutie en een goede beeldkwaliteit. Hierdoor is het niet alleen een goede monitor om mee te gamen, maar ook voor normaal desktopwerk zoals internetten en officetaken. De LG 34UM67-P is met zijn 21:9-formaat vooral geschikt voor gamers die graag een groot blikveld willen hebben. Het is ook een zeer geschikte monitor ter vervanging van een dualmonitor-installatie. Als we alles bij elkaar optellen komt FreeSync aardig in de buurt van de G-Synctechniek van Nvidia. G-Sync-monitoren zijn wat meer geschikt om mee te gamen, maar sommige hebben als nadeel een grotere kijkhoekafhankelijkheid. Bij een aantal van onze FreeSync-testkandidaten is het feit dat ze geschikt zijn om mee te gamen niet het zwaartepunt, maar het zijn wel prima allrounders. Ondanks dat VESA FreeSync in de specificaties van de DisplayPort-standaard heeft opgenomen, is het niet zo universeel als we hadden gehoopt. Je hebt een bijpassende Radeon-kaart nodig en kunt niet zomaar een monitor met DisplayPort kopen. Je moet er goed op letten dat er een FreeSync-logo op geplakt zit. Nvidia heeft zo te zien ook geen plannen om zijn eigen systeem voor concurrenten open te stellen. Je moet dus de aanschaf van een gamingmonitor ook nog steeds af laten hangen van de grafische kaart die in je pc zit. Dit is wel vervelend, want je zit voor de levensduur van de monitor aan het merk vast, en een monitor houdt het over het algemeen langer uit dan een grafische kaart. (avs) Literatuur [1] Ulrike Kuhlmann, Zonder haperen, Zo werkt Nvidia G-Sync, c t 5/2015, p. 102 Monitoren met FreeSync Productaanduiding XG270HU MG279Q XL2730Z 34UM67-P U24E590D Fabrikant Acer Asus BenQ LG Samsung Garantie lcd / backlight [jaar] 3 / 3 3 / 3 2 / 2 2 / 2 2 / 2 Paneel: grootte / type 27" / TN 27" / IPS 27" / TN 34" / IPS 23,5" / PLS Pixelgrootte 0,233 mm (109 dpi) 0,233 mm (109 dpi) 0,233 mm (109 dpi) 0,315 mm (82 dpi) 0,272 mm (187 dpi) Resolutie Zichtbaar beeldoppervlak / -diagonaal 59,7 cm 33,6 cm / 68,5 cm 59,7 cm 33,6 cm / 68,5 cm 59,7 cm 33,6 cm / 68,5 cm 79,4 cm 34 cm / 86,4 cm 52,1 cm 29,3 cm / 59,8 cm Video-ingangen DVI-D, DisplayPort, HDMI 2 DisplayPort, 2 HDMI Sub-D, DVI-D, DisplayPort, DVI-D, DisplayPort, 2 HDMI DisplayPort, HDMI, HDMI HDMI 2.0 Kleurmodi preset / user koud, warm, gebruiker koel, normaal, warm, srgb / v normaal, blauw, rood, srgb / v warm, gemiddeld, koud koud2, koud1, normaal, warm 1, warm 2 / v Beeldpresets film, standaard, grafisch, eco, scenery, race, film, RTS/RPG, FPS standaard, film, FPS1, FPS2, RTS, foto, film, lezer1, lezer2, game standaard, film, dynamic, custom gebruiker Gamer 1-3 Gammawaarde moet zijn / is 2,2 / 2,01 2,2 / 2,3 2,2 / 2,11 2,2 / 2,12 2,2 / 2,07 Interpolatie: uit te schakelen / behoud v / v / v / v / v / v / v (4 stappen) v / v / v / v (10 stappen) v / v / v / v (5 stappen) / v / v / v (25 stappen) beeldformaat / fullscreen / antialiasing Lcd draaibaar / in hoogte verstelbaar / / / v / v / v v / v / v / / / / portret-modus Breedte randen zijkanten en boven 0,8 cm, onder zijkanten en boven 1,3 cm, onder rondom 1,7 cm zijkanten en boven 1,3 cm, onder rondom 1,7 cm 2,4 cm 1,7 cm 2,3 cm Overige uitrusting luidsprekers, externe adapter luidsprekers (2 2 W), usb-bub (2 poorten) usb-hub (3 poorten) luidsprekers (2 7 W), externe adapter externe adapter Meegeleverd kabels: DVI, DisplayPort, stroom; handleiding op cd, verkorte handleiding Maten (b h d) / gewicht 61,4 cm 45,1 cm 20,6 cm / 3,9 kg kabels: DisplayPort, Mini-DPnaar-DP, stroom; handleiding op cd, verkorte handleiding 62,5 cm 40,9 55,9 cm 23,8 cm / 7,3 kg kabels: DVI, DisplayPort, stroom; handleiding op cd, verkorte handleiding 63,4 cm 41,7 55,7 cm 22,6 cm / 7,5 kg kabels: HDMI, stroom; handleiding op cd, verkorte handleiding 83 cm 46,9 cm 17,3 cm / 7,3 kg kabels: HDMI, DisplayPort, stroom; handleiding op cd, verkorte handleiding 56,1 cm 42,8 cm 18,7 cm / 4,6 kg Contrast Minimaal zichtveld 2 997:1 / 18,2 % 1143:1 / 18 % 963:1 / 17,8 % 855:1 / 22 % 1022:1 / 11,8 % Maximaal zichtveld 2 676:1 / 42,5 % 775:1 / 51,9 % 670:1 / 41,6 % 539:1 / 59 % 722:1 / 43,1 % De ronde diagrammen geven de kijkhoekafhankelijkheid van het contrast weer. Blauwe kleuren staan voor lage en rode voor hoge contrasten. In het ideale geval is de hele afbeelding roze. Kijkhoekafhankelijk contrast: cirkels in 20 afstand Beoordeling Kijkhoekafhankelijkheid ± + ± ± + Contrast Kleurweergave ± + ± + + Grijstrapresolutie Interpolatie op pc ± Geschikt voor games (schakeltijden) ± ± Behuizing, mechanica, ± ± + Prijs Pixelfoutenklasse II: volgens ISO mogen er per 1 miljoen pixels maximaal vijf constant verlichte of constant donkere subpixels zijn of (!) twee compleet lichte en twee compleet donkere pixels; bij breedbeeldlcd's met een gemiddelde resolutie van zijn dientengevolge hooguit 12 defecte subpixels toegestaan. 2 Gemiddelde waarde en de standaardafwijking van het contrast. Het minimale zichtveld bevat alle kijkhoeken waaronder iemand het beeld ziet als hij vanaf 60 cm afstand recht voor het scherm zit en naar het midden kijkt. Daarbij zie je de hoeken van het scherm onder de grootste kijkhoek. Om het uitgebreide zichtveld te beoordelen, beweegt de kijker het hoofd parallel aan het schermoppervlak tot de randen van het scherm. De kijkhoek van de tegenoverliggende beeldrand neemt dan toe. Het contrast in het midden daalt. c 102 c t 2015, Nr. 12

103 Reportage Videobewerking voor Linux Mirco Lang Videoproductie Video-editors voor Linux Lange tijd was het bewerken van video's niet echt iets waar Linux in uitblonk, maar tegenwoordig is daar niets meer van te merken: er is een keur aan programma's, van simpele montagesoftware tot professionele studio-oplossingen. Wij willen weten welke applicatie het meest geschikt is voor simpele taken als het bewerken van vakantiefilmpjes en het maken van YouTube-clips. Vakantiereizen, concerten, indrukwekkende landschappen, dreigende wolkenluchten, mooie gebouwen, dolle uitstapjes, gezellige feestjes alles wordt op video vastgelegd (of beter gezegd op de smartphone). Vervolgens komt het grootste deel van die opnames op de een of andere harde schijf of op een geheugenkaartje of usb-stick terecht en krijgt niemand ze ooit nog te zien. Jammer, want met gratis tools onder Linux kun je ook zonder veel ervaring uit urenlang videomateriaal spannende clips met de hoogtepunten samenstellen, met animaties, titels en effecten. Ook menig YouTubeproject blijft liggen als onuitgewerkt idee omdat het te veel gedoe lijkt, terwijl bijvoorbeeld bluescreen-effecten met weinig moeite te realiseren zijn. Overigens is videobewerking niet helemaal appeltje-eitje. Voor beginners vergt het afhankelijk van de complexiteit van de programma's toch wel een inwerktijd van een uur tot enkele dagen, maar daarna kun je dan ook speelfilmachtige projecten voor elkaar krijgen. Het hele proces begint echter bij het kiezen van het juiste programma. Vakantie en YouTube We geven een grove inschatting aan de hand van twee typische projecten: het maken van een vakantiefilm en een YouTube-video produceren. Voor de vakantiefilm zijn in hoofdzaak montagefuncties, overgangen en corrigeerfuncties voor valse kleuren, te donkere of te lichte opnamen en ongewenste bewegingen relevant. Een zo eenvoudig mogelijke interface maakt het inwerken makkelijker, dergelijke projecten hoef je immers maar een- of tweemaal per jaar te doen. Bij een YouTube-video spelen effecten een belangrijke rol, hij moet immers wel opvallen. Daarvoor zijn bijvoorbeeld bluescreen-technieken (chromakeying) voor presentaties interessant, maar ook knallende kleureffecten, picture-in-picturefuncties et cetera. Een geïntegreerde uploadfunctie maakt het dan helemaal af. Vijf programma's strijden om de gunst van de gebruiker. Ze zijn duidelijk in twee groepen te verdelen: Kdenlive, OpenShot en Pitivi zijn grotendeels intuïtief te bedienen voor de incidentele gebruikers die af en toe kleine projecten willen doen. Je kunt er wel professionele producties mee maken, maar daar zijn de programma's eigenlijk niet voor bedoeld. Aan de andere kant staan de programma's voor (semi-)professionals en ambitieuze hobbyisten: Lightworks en Cinelerra. Hoe groot het onderscheid is, zie je al bij de installatie. Waar je de 'kleine' video-editors op vrijwel alle distributies zonder problemen kunt installeren via het pakketbeheer, vergen Cinelerra en Lightworks het nodige werk bij het configureren van het systeem. Lightworks valt nog in een ander opzicht uit de toon, dat is namelijk het enige propriëtaire programma. Kdenlive Kdenlive, kort voor KDE Non- Linear Video Editor, wordt al sinds 2002 ontwikkeld. Het is de krachtigste onder de kleine tools en wil ook aan de wensen van ambitieuze gebruikers tegemoetkomen. De ontwikkelaars positioneren hun programma tussen het inmiddels niet meer verder ontwikkelde, zeer simpele programma Kino en Cinelerra in. Ondanks de KDE in de naam werkt Kdenlive ook bij andere desktopomgevingen. De gebruikersinterface weerspiegelt de gebruikelijke workflow heel goed: audio- en videosporen worden boven elkaar over de volledige breedte van het venster weergegeven. Daarboven staan de gedeelten voor de projectbestanden, voor ef- c t 2015, Nr

104 Reportage Videobewerking voor Linux Kdenlive is krachtig en goed aan te passen, maar ook geschikt voor incidentele gebruikers de middenweg tussen OpenShot en Cinelerra. fecten en overgangen en de player. Je kunt alle onderdelen vrij verplaatsen en ook van het hoofdvenster losmaken om ze bijvoorbeeld te verplaatsen naar een tweede monitor. De makers hebben ook handig gebruik gemaakt van tabbladen in de drie standaardgebieden. Het effectgedeelte heeft bijvoorbeeld afzonderlijke tabbladen voor beschikbare effecten, voor gebruikte effecten op de actuele plek op de tijdlijn en voor overgangen. Daarmee zijn de belangrijkste zaken meteen zichtbaar en bij de hand voor aanpassingen. Wat techniek betreft heeft Kdenlive eveneens meer te bieden dan zijn directe concurrenten. OpenShot en Pitivi kunnen alle gangbare videoformaten ook via FFmpeg importeren, maar Kdenlive kan ook direct met hardware overweg en accepteert allerlei camera's en formaten, waaronder naast de gangbare camcorderformaten HDV en AVCHD ook D10, DVC- PRO en DNxHD. Voor YouTubegebruikers kan de webcaminterface interessant zijn omdat Kdenlive zo als complete videooplossing te gebruiken is van het opnemen tot het editen. Aan de andere kant van de workflow kan het programma alle belangrijke formaten exporteren als H.264, Xvid, HDV, Flash, Theora enzovoort. Die zijn allemaal gedetailleerd in te stellen. Het rendervenster kan meteen aan de slag gaan of een shellscript aanmaken als je het renderen op een later tijdstip wilt doen. Behalve FFmpeg draaien op de achtergrond onder andere het krachtige MLT-multimediaframework en de verzameling video-effecten van FreiOr. Kdenlive heeft alle tools om clips te combineren, te snijden en van effecten en overgangen te voorzien. Daar komen de effecten voor het corrigeren van kleuren, helderheid, verzadiging en vervorming nog bij, zoals alle programma's die hebben. Kdenlive onderscheidt zich van de andere programma's door zijn tools voor het stabiliseren van bewogen opnamen. De toegang tot vrij beschikbare online-bronnen (archive.org, Freesound Audio Library, Open Clip Art Graphic Library) is geweldig. Je kunt heel snel aan bijpassende clips, geluiden en afbeeldingen komen. De schreeuw van een adelaar op de achtergrond? Een dansende kat als intermezzo? Geen probleem! Workflow Bij een typische workflow zoals de andere programma's die ook implementeren, importeer je eerst de gewenste bronnen in het project, bijvoorbeeld het ruwe materiaal van je vakantie. Vervolgens kies je daarvan een eerste clip uit. In die ruwe clip kun je met zogenaamde in- en out-points (via 'i' en 'o') dan een bereik selecteren en via Ctrl+Shift+I op de timeline zetten. Je kunt ook de hele clip naar de timeline slepen en daar knippen. Met Shift+R of een muisklik bij actieve 'Razor'- modus snijd je op de actuele positie en met de Del-toets kun je uitgesneden delen verwijderen. Maar als je een groot aantal ruwe clips hebt werkt de eerste manier beter. Wil je twee clips met een overgang aan elkaar koppelen, dan moet je ze in de boven elkaar gelegen videosporen zo verschuiven dat ze elkaar een beetje overlappen. Vervolgens hoef je de muiswijzer alleen over het overlappende gedeelte te slepen en dan op de groene selectie te klikken. Je kunt de op die manier verkregen overgang naderhand in een ander effect veranderen. Het bluescreen-effect is niet zo makkelijk toe te passen. De opname met de eenkleurige achtergrond staat boven de video of de afbeelding die als achtergrond in plaats van de kleur moet verschijnen. Na het kiezen van het effect 'Bluescreen' uit het snelmenu, kun je met een pipet de kleur selecteren bluescreen betekent niet dat de kleur per se blauw moet zijn. Meestal wordt er een felgroene kleur gebruikt die beter differentieert dan blauw. Omdat het bluescreen-effect maar op één spoor van toepassing is, moet er nog een overgangseffect ('transition composite') tussen de sporen geactiveerd worden. Daar kun je bepalen welke sporen met elkaar verweven worden. Effecten gelden bij Kdenlive overigens altijd voor hele clips op de time- OpenShot combineert een simpele, intuïtieve workflow met creatieve mogelijkheden. 104 c t 2015, Nr. 12

105 Reportage Videobewerking voor Linux Als de huidige Pitivi-versie eenmaal draait, heeft het programma een overzichtelijke bediening. Alles bij elkaar is OpenShot de perfecte oplossing voor incidentele, kleine projecten. Het programma is ook interessant wanneer je vooral snel wilt werken en genoeg hebt aan standaard overgangen. Als je bij concepten als alfakanaal, color-keying en keyframes al afhaakt, kom je automatisch terecht bij OpenShot. Pitivi line. Een verdere beperking in het tijdsverloop of een onderverdeling (keyframing) is niet mogelijk. We zouden nog tientallen features van Kdenlive kunnen opsommen, maar we moeten ons hier beperken tot enkele hoogtepunten. Om te beginnen is er het automask-filter dat betrouwbaar gezichten kan blurren, ook als ze een beetje bewegen als mensen bijvoorbeeld geïnterviewd worden. De stop-motionfunctie helpt bij het maken van animaties. Markers op de timeline kun je van commentaar voorzien. De titeleditor is geen hoogtepunt, maar biedt wel de typische intro's met bewegende tekstblokken. De functieomvang van Kdenlive is meer dan voldoende voor vrijwel alle privéprojecten en biedt ook genoeg creatieve mogelijkheden voor leuke YouTubevideo's. Helaas maakt de flexibiliteit van het programma de bediening en de workflow erg ingewikkeld. Het kan wel een paar uur duren voordat je eraan gewend bent en vlot met Kdenlive kunt werken. Als je alleen maar tweemaal per jaar een vakantievideo van twintig minuten wilt samenstellen, ben je met een eenvoudigere oplossing als OpenShot of Pitivi waarschijnlijk beter af. Een ander punt van frustratie was dat Kdenlive op ons testsysteem de neiging had vast te lopen maar dat gold voor alle 'kleine' editors. OpenShot OpenShot bestaat sinds 2008 en is daarmee de jongste van de hier besproken programma's, maar de huidige versie die in 2012 werd uitgebracht, is echter de oudste. Toch is het project nog actief. De ontwikkelaars werken aan OpenShot versie 2.0, die ook op Windows moet draaien. Net als Kdenlive maakt Open- Shot gebruik van de videocodecbibliotheek FFmpeg, maar daar houden de overeenkomsten wel mee op. De zeer laagdrempelige tool heeft geen ingewikkelde interface, maar een timeline, preview en een gedeelte met tabbladen voor bestanden, overgangen en effecten. Dit is allemaal erg intuïtief in het gebruik. Effecten en overgangen kun je gewoon op de clips slepen. Alle andere effectinstellingen als de clipeigenschappen roep je via het eigenschappenvenster in het snelmenu direct op de timeline op. Dat concept komt overeen met het intuïtieve gedrag van beginners op het gebied van videobewerking, zij kunnen er na een inwerktijd van vijf minuten al mee uit de voeten. Veel gaat bij OpenShot veel eenvoudiger dan bij de andere programma's. Je kunt clips heel eenvoudig zoomen en doorlopen en in het eigenschappenvenster heb je op het tabblad 'Layout' de optie om voor het begin en het einde van een clip waarden op te geven voor uitrekking, positie en alfakanaal (transparantie). Alle eigenschappen zijn net zo makkelijk via het snelmenu bereikbaar, maar een 1-click optimalisatie voor kleurzweem, helderheidscorrecties en dergelijke vind je hier net zo min als bij de andere programma's in deze test. De timeline is overzichtelijk. Clips moet je bij voorkeur met de muis uitsnijden, verschuiven en ordenen, ook als dat met sneltoetsen, bijvoorbeeld Ctrl+C voor snijden, nauwkeuriger kan. Trimming is netjes geïmplementeerd: wanneer je uit een grotere clip een blok snijdt, kun je dat via handels aan de linker- en rechterrand ook naderhand nog vergroten. Ook picture-in-picture effecten zijn eenvoudig toe te passen. Daartoe kun je een over het beeld zwevende, halftransparante miniclip helemaal via het snelmenu opzetten via de menuopties Animation, Fade en Layout. Vermeldenswaard zijn de eenvoudige en geanimeerde titels, die hier beter bruikbaar zijn dan bij de minder mooie titeleditor van Kdenlive. Met de kleine verzameling sjablonen kun je simpele beeldtitels maken. De enige bijzonderheid hier is dat je ze direct vanuit OpenShot met Inkscape kunt bewerken. Nog interessanter zijn de geanimeerde 3D-titels, waarbij OpenShot op de achtergrond Blender gebruikt. Alle aanpassingen vinden echter plaats in het venster van OpenShot. Pitivi maakte het ons niet makkelijk: bijna alle Linux-distributies stellen via hun pakketbeheer alleen de anderhalf jaar oude versie 0.93 of nog oudere versies beschikbaar. De huidige versie 0.94 die je van pitivi.org kunt downloaden, is blijkbaar voor alle distributies geschikt, maar werkte alleen bij Ubuntu enigszins stabiel. Bij Debian 8 en Linux Mint kregen we te maken met crashes. Pitivi is na een fundraising-actie in februari vorig jaar helemaal op de schop gegooid en op weg naar versie 1.0. Pitivi presenteert zich als een oplossing tussen Kdenlive en OpenShot in. Net als bij Kdenlive verloopt het configureren van afzonderlijke clips op de timeline via een apart venstergedeelte. Bovendien kun je alle onderdelen van het venster (bibliotheken, clipeigenschappen, player) loskoppelen en in eigen vensters gebruiken. De functieomvang komt daarentegen meer overeen met OpenShot en ook de workflow lijkt daar erg op. De transparantie van clips is goed geïmplementeerd: je kunt keyframes direct op de timeline plaatsen en van opacitywaarden voorzien. Dat maakt een zeer snel in- en outfaden en overvloeien mogelijk. Een vergelijkbare functie is er voor het geluidsvolume. Zo gauw twee clips op hetzelfde spoor elkaar overlappen, laat Pitivi de beschikbare effecten zien mooi gedaan. Toch is het programma op dit moment niet echt aan te raden. De functieomvang van c t 2015, Nr

106 Reportage Videobewerking voor Linux Cinelerra overtuigt met professionele tools als individuele maskers. Cinelerra is zeker niet bedoeld voor incidentele gebruikers. Pitivi komt aardig overeen met die van OpenShot, maar het programma dan zich niet meten met diens intuïtieve bediening. Ten opzichte van Kdenlive ontbreekt vooral de directe toegang tot camcorders en webcams. Als de volgende versie 1.0 de stabiliteitsproblemen onder de knie krijgt, kan het programma een goed alternatief zijn voor Open- Shot. Cinelerra Cinelerra is een tool voor doorgewinterde videonerds of mensen die dat willen worden. Met zijn functieomvang heeft hij onder de opensource programma's een absolute monopoliepositie. Kdenlive, OpenShot en Pitivi kunnen daar bij lange na niet aan tippen. Niet om de fans en ontwikkelaars tegen het zere been te schoppen, maar voor beginners is Cinelerra echt een usabilityhel. Dat begint al met de hoeveelheid vensters die je over je heen krijgt na het starten van het programma. Er is geen hoofdvenster, dus de player, het snijgedeelte en de bibliotheken mogen zich volledig vrij over de beschikbare beeldschermen verdelen. Dat is voor professionele gebruikers een zegen, maar kan beginners al snel tot wanhoop drijven het is niet voor niets dat de ontwikkelaars van Gimp dit concept intussen hebben verworpen als standaardlay-out. Het concept van Lightworks is wat dat betreft beter geslaagd. Ook dat programma maakt het mogelijk de afzonderlijke vensters vrij te plaatsen, maar dan wel binnen een hoofdvenster. Bij het knippen gaat Cinelerra uit van een scheiding tussen het ruwe materiaal en het voltooide spoor. In het spoor met het ruwe materiaal wordt een gedeelte met in- en out-points gemarkeerd en vervolgens met 'i' als nieuwe, zelfstandige clip in de projectbronnen geplaatst. Van daaruit kun je het materiaal dan makkelijk opnieuw samenvoegen. Je kunt met knippen en plakken ook gedeelten naar andere sporen kopiëren. Daarbij moet je er dan wel op letten dat je voor het invoegen een inpoint maakt, want de elementen binnen de timeline zijn niet vrij te verschuiven. Standaard strekken bewerkingen in Cinelerra zich altijd over alle sporen uit. Omdat echter bij het invoegen en kopiëren normaal alleen afzonderlijke tracks van belang zijn, moet je de andere tracks elke keer handmatig via de rode knop bij elke track deactiveren. Daar is wel mee te leven, maar bij het inwerken in het programma is dat lastig en het kost tijd om eraan te wennen. Hetzelfde geldt voor het chromakey-effect. In principe is het toepassen ervan simpel: je sleept het naar het gewenste spoor en daarin pas je het toe op de clip of het aangegeven Videobewerkingsprogramma's voor Linux bereik. De instellingen roep je op via het vergrootglassymbooltje. Maar om een pipet voor het kiezen van de achtergrondkleur te kunnen gebruiken, moet je behalve het pipetsymbooltje ook het vraagtekentje activeren, zodat de gekozen kleur en de kleurinformatie in een apart venster weergegeven worden. Zonder dat venster moet je de kleur zonder preview kiezen. Bij Cinelerra wemelt het van dergelijke kleine ergernissen die je plezier vergallen. Maar als je de eigenzinnigheden van het programma eenmaal gewend bent, kun je er snel en nauwkeurig mee werken. Over de features van Cinelerra valt niets te klagen: directe toegang tot camcorders, een hele reeks inen outputformaten, uitgebreide picture-in-picture-effecten, geavanceerde tools als motiontracking en individueel getekende, met keyframes gestuurde maskers voor uitgebreide special-effects. Met het motion-effect stabiliseert het programma bewogen opnames, wat verder alleen bij Kdenlive kan. Voor ingewijden vervult Cinelerra een heleboel wensen. Voor het incidenteel editen van een vakantiefilmpje of het even snel maken van een YouTube-video met een paar overgangen en effecten is het programma evenwel veel te veel van het goede en is de leercurve veel te steil. Lightworks Free Het videobewerkingsprogramma Lightworks bestaat al vanaf 1989 en is sinds een paar jaar ook in een Linux-versie verkrijgbaar. De gratis Free-versie kan films alleen in H.264/MP4-formaat exporteren tot maximaal 720p, wat voor veel ambitieuze gebruikers zeker niet genoeg zal zijn. Die beperking vervalt in de Pro-versie voor 338 euro. Die versie is bovendien met een Kdenlive OpenShot Pitivi Cinelerra Lightworks Free Doelgroep (ambitieuze) beginners beginners beginners (semi-)professionals (semi-)professionels Systemen Linux, FreeBSD, Mac OS X Linux Linux Linux Linux, Mac OS X, Windows HDV / AVCHD v / v (experimenteel) v / v (via FFmpeg) / / / v Outputformaten alle door FFmpeg ondersteunde alle door FFmpeg onder- alle door Gstreamer en alle gangbare H.264/MP4, 720p plus extra steunde FFmpeg ondersteunde Capturing DV-cams, webcam DV-cams DV-cams Keyframing voor v v effecten Chroma-keying v v v v v Batch v v v Kleur- en belichtingscorrectie v v v v v Stabilisatie v v Bijzonderheden aankoppelen van webcams, transcoderen, stopmotion, DVD-helper gericht op eigenschappen-menu's tot belangrijkste gereduceerde GUI dankzij maskers ook voor speciale effecten geschikt YouTube-features upload, profielen v aanwezig niet aanwezig features voor grote videoprojecten als rooms, multi-cam etc. 106 c t 2015, Nr. 12

107 Reportage Videobewerking voor Linux console van dezelfde fabrikant te bedienen (kosten: 2330 euro). Pro beheerst ook stereoscopie, kan timeline-uitsnedes renderen en ondersteunt professionele hardware. Voor 20 euro kun je de Pro-versie een maand lang testen. Lightworks is lichtjaren verwijderd van Kdenlive, OpenShot en Pitivi, maar helaas in twee opzichten. De functieomvang is gigantisch en de workflow en interface zijn vrijwel onbegrensd aan te passen, maar met intuïtie kom je hier niet ver. Lightworks is ook niet bedoeld als videoeditor voor home video's, maar als tool voor de productie van grote projecten. Een enkele functie maakt dat ook duidelijk: projecten kunnen uit meerdere 'rooms' bestaan, die ieder volledig eigen werkschermen bieden. De onderliggende workflow is zoals gezegd niet intuïtief, maar als je de werkwijze van het programma eenmaal kent, gaat het werken ermee heel erg goed. Nieuwe rooms zijn gewoon lege beeldschermen die eerst met content gevuld moeten worden. Dat gaat naar keuze via het recordgedeelte (dus vanaf een aangesloten camera), of via het importvenster. Alle geïmporteerde media en uitgesneden delen komen overzichtelijk in een altijd aanwezige verzamelbak. Vervolgens worden er twee timelines, hier edits genoemd, toegevoegd. De ene edit vul je met het ruwe materiaal, de andere zet je in de recordmodus. Dan kun je in de edit met de ruwe clip een gedeelte selecteren: met 'i' zet je het in-/ beginpunt, de timeline-marker zet automatisch het eindpunt, dat je met 'o' kunt vastleggen. Met de 'v'-toets kopieer je het geselecteerde deel dan naar de record-edit. Daarnaast zijn er in de players van de editsporen ook pictogrammen om dat met de muis te doen. Moet er tussen twee clips een overgang komen, dan selecteer je met 'i' en 'o' het gewenste gebied. Vervolgens krijg je met een klik op de 'Effects'-knop het effectenvenster direct in de edit te zien. Voor gedetailleerde instellingen kun je via het snelmenu van de nieuw ingelaste overgang het effectenvenster later weer tevoorschijn toveren. Het bluescreen-effect zit in het snelmenu van de clip onder 'Keying / Bluescreen'. Daar kun je de gewenste kleur zoals normaal met een pipet of een regelaar bepalen. Daarnaast zijn er nog instellingen voor helderheid, verzadiging, kleurwaarde en de mogelijkheid om je selectie om te keren. Het belangrijkste is dat je, net als voor alle effecten, keyframes direct in het effectenvenster kunt plaatsen. Wanneer je voor ieder keyframe andere effectwaarden instelt, kun je de werking over de tijd heen veranderen. Bij keying-effecten zou je dus bijvoorbeeld eerst een blauw en later een groen gebied transparant kunnen maken, of een steeds grotere inval van zonlicht op de groene achtergrond kunnen compenseren. In het effectenmenu zitten bij DVE ('Digital Video Effects') de knoppen voor het bewegen en schalen. Daar kun je bijvoorbeeld een foto via waarden voor de x- en y-as en grootte eerst linksonder klein op een clip plaatsen en via keyframes naar rechtsboven verplaatsen en tegelijk laten schalen of roteren. Dergelijke picture-in-pictureeffecten werken op dezelfde wijze met video's. De effecten zijn bij Lightworks niet alleen gedetailleerder in te stellen dan bij Kdenlive, Open- Shot en Pitivi, maar het zijn er ook meer en het resultaat ziet er in veel gevallen gewoon beter uit. Het duurt wel even voordat je het bedieningsconcept in de vingers hebt, vooral omdat veel intuïtieve ideeën simpelweg niet werken. Een clip selecteren en hem verwijderen met de Del-toets? Vergeet het maar! Daar moet je het snelmenu voor gebruiken. Wanneer in de edit maar twee minuten video staat, maar het spoor tot 30 minuten gaat, rendert Lightworks bij het exporteren volkomen overbodig 28 minuten lang zwart beeld. Met zijn uitvoerbeperking van H.264 en 720p heeft Lightworks Free een echte handicap. Als je daar mee kunt leven, heb je een krachtige video-editor die zich niet intuïtief laat bedienen, maar wel heel goed gedocumenteerd is inclusief een heleboel tutorial- en praktijkvideo's op YouTube. Als je regelmatig materiaal op YouTube zet, loont het moeite de steile leercurve aan te gaan. Daarvoor is 720p in het algemeen ook voldoende. Voor twee vakantiefilmpjes per jaar kost de vraag 'Hoe ging dat ook al weer' daarentegen te veel tijd. Serieuze filmmakers kunnen beter de Pro-versie nemen, waarvoor er bij Linux geen concurrenten zijn. Conclusie Als het er alleen maar om gaat om een paar clips te snijden en te plakken met een paar overgangen of als je meer op een snel resultaat dan op een serieuze videoproductie uitbent, is OpenShot de beste keus. Pitivi is net zo eenvoudig in het gebruik en biedt een vergelijkbare functieomvang, maar richt zich meer op de workflow van andere programma's. De stabiliteit blijft nog wat achter. Wil je content direct van je camcorder of webcam uitlezen of wat ingewikkeldere produceren video's met veel effecten, dan is Kdenlive de favoriet. De combinatie van krachtige functies met een relatief eenvoudige bediening stoot beginners niet meteen af en biedt ook genoeg speelruimte voor gevorderden. Als je regelmatig clips voor sociale media in elkaar knutselt, en bijvoorbeeld via blue- of greenscreen met achtergronden goochelt, kun je met dit programma goed uit de voeten. Kdenlive vereist wat meer inwerktijd dan OpenShot en Pitivi, maar is ook nog bruikbaar als je eisen mettertijd toenemen. Het vergemakkelijkt bovendien de overstap naar Cinelerra of Lightworks. Geëngageerde hobbycineasten zullen niet terugdeinzen voor de steile leercurve en de aanschafkosten van Lightworks Pro. Op dat niveau zijn persoonlijke voorkeuren betreffende de workflow en afzonderlijke features doorslaggevend. Als je bepaalde effecten nodig hebt, moet je de programma's sowieso zelf uitproberen omdat alle programma's standaard een groot aantal effecten hebben die in sommige gevallen beter en in andere slechter uitpakken. (jmu) Lightworks Free blinkt vooral uit met variabele workflows en werkschermen en zeer goede effecten. c c t 2015, Nr

108 Test Moederborden voor Intel Skylake Christof Windeck Express-moederborden Moederborden voor Skylake-processors Wil je een nieuwe i5- of i7-processor uit de Skylake-generatie, dan heb je daarvoor ook een nieuw moederboard nodig met een LGA1151-socket en chipset uit de 100-serie. Dat zijn moderne exemplaren met vaak al USB 3.1 en veel PCI Express 3.0-poorten voor supersnelle SSD's. De meeste moederborden hebben DDR4-geheugen nodig, maar sommige nog DDR3. Intel voert de zesde generatie van Core i-processors met kleine beetjes per keer in. Begin augustus kwamen de duurste K- versies uit: de Core i7-6700k en i5-6600k voor overklokkers. Eind augustus waren de Skylakechips het hoofdthema op de Intel-ontwikkelaarsconferentie IDF. Die werd door Intel aangegrepen om uiteindelijk meer dan twintig extra processors voor socket LGA1151 aan te kondigen, van een Celeron G9300 tot Pentium G4400, Core i tot aan de Core i zonder K. Op dit moment zijn slechts een paar Core i5- en i7-versies verkrijgbaar voor 200 tot 400 euro, maar er zijn wel al ongeveer 100 bijpassende moederborden te koop. Het aanbod is breed: van een zeer betaalbare Asus B150M- C D3 (85 euro) voor DDR3-geheugen tot de Asus Z170-A en Gigabyte GA-Z170X-UD3 met elk 4 slots voor DDR4 (150 euro). De geteste moederborden zijn een gemiddeld voorbeeld uit hun prijsklasse. Als het even kan hebben ze een DisplayPort-uitgang voor een 4K-scherm en en USB 3.1-adapterchip. Een aantal moederborden heeft een enkele poort voor een type C-stekker waarbij je de stekker nooit meer verkeerd om in de poort kunt steken. Vier moederborden hebben een Z170-chipset met een zeer complete uitrusting. Die heb je nodig voor het overklokken van een K-processor. Het enige dat ontbreekt is beheer op afstand via het netwerk: die speciale functie is voorbehouden aan de Q170, die Intel aanraadt voor kantoor-pc's. Q170-moederborden hebben echter ook Trusted Platform Modules (TPM's) en zijn enkele maanden langer verkrijgbaar dan de borden met andere chipsets. Door de verder wat karige uitrusting is een gemiddeld moederbord met een Q170-chipset zeer zuinig, maar wel behoorlijk aan de prijs. Als je niet zo nodig hoeft te overklokken, kun je kiezen voor een moederbord met een H170-chipset. Dat is goedkoper dan met een Z170. Goed uitgeruste H170-moederborden zijn echter duurder dan minder luxe uitgeruste Z170-moederborden, dus dat moet je voor jezelf even afwegen. Vanaf zo'n 65 euro kun je een moederbord met een eenvoudigere B150-chipset krijgen waarbij onder andere RAID-functies ontbreken. Deze goedkopere moederborden hebben vaak ook geen DisplayPort en USB 3.1-adapter. We konden de H110-chipset nog niet testen omdat die pas later verwacht wordt. Die chipset is bedoeld voor goedkope pc's en ondersteunt alleen PCI Express 2.0. Daardoor kun je een van de grote voordelen van het 108 c t 2015, Nr. 12

109 Test Moederborden voor Intel Skylake De 26 High-Speed-poorten van de chipset zijn flexibel in te zetten, bijvoorbeeld voor 8 USB 3.0-poorten en 6 SATA 6G-poorten en nog 12 PCIe-lanes. Skylake- platform, PCIe 3.0, niet gebruiken en kun je eigenlijk net zo goed bij een Haswellsysteem met H81-chipset blijven. Het voordeel van Skylake-processors ten opzichte van de Haswell en Broadwell is relatief klein. Op dit moment zijn zowel de LGA1151-processors als de bijbehorende moederborden nog wat duurder dan hun LGA1150-voorgangers, waardoor het geen zin heeft om alleen voor de cpu-performance over te stappen. De geïntegreerde gpu, meestal een HD Graphics 530, heeft ook wat extra power, maar voor games met veel actie is hij niet krachtig genoeg. Wel draaien ook HEVCvideo's (H.265) tot een resolutie van 4K zonder haperingen en met een lage cpu-belasting. De moederborden in deze test hebben tot aan vier aansluitingen voor schermen. Daar zijn er maximaal drie tegelijk van te gebruiken. 4K-schermen kunnen alleen via DisplayPort aangestuurd worden met de oogvriendelijke refreshrate van 60 Hz. De Fujitsu D3402-B kan daar zelfs twee schermen mee aansturen. HDMI 2.0 kan dat ook en dat was een optie met extra chips, maar die zit tot nu toe alleen op zeer prijzige moederborden. PCI Express 3.0 De grootste verbetering bij het Skylake-platform zit hem in de chipsets, de zogenaamde Platform Controller Hubs (PCH's). Behalve de H110 zijn ze met een dubbele snelheid met de processor verbonden. Daardoor kan een PCH nu zelf ook PCI Express 3.0-poorten bieden. Voorheen hield het voor de PCH-lanes bij PCIe 2.0 op, PCIe 3.0 was alleen voorbehouden aan de 16 PCIe-lanes die direct met de cpu verbonden waren. Van PCIe 2.0 naar PCIe 3.0 neemt de bruto transferrate toe van 5 tot 8 gigatransfers per seconde, maar door extra optimalisaties verdubbelt de transferrate in het ideale geval toch nog van 500 MB/s naar 1 GB/s per richting. Een enkele PCIe-lane is daardoor voldoende voor een USB 3.1-adapterchip, die in de praktijk onder de 800 MB/s blijft. Voor PCIe-SSD's is PCIe 3.0 ook belangrijk: Samsung heeft onlangs de 950 Pro in M.2-formaat aangekondigd, die via vier lanes meer dan 2,5 GB/s en IOPS moet bieden. Dat is een veelvoud van wat via SATA 6G te behalen is. De PCH biedt maximaal tien PCIe-lanes, zes SATA 6G- en tien USB 3.0-poorten. Die kun je niet allemaal tegelijk volledig benutten omdat de chipset zelf maximaal 4 GB/s in het geheugen kan plaatsen. Voor gemiddeld desktopgebruik is dat prima. Als je nog meer I/Operformance wilt behalen, is het X99-platform met de Core i iets voor je. Dat is echter niet alleen een flink duurder alternatief, maar verbruikt ook duidelijk meer energie: meer performance heeft zijn meerprijs. Het flexibele I/O-concept van de serie 100-chipset biedt de moederbordfabrikanten de mogelijkheid om de nadruk op verschillende punten te kunnen leggen qua uitrusting met PCIe-slots, SATA- en usb-poorten. Vooral belangrijk is de dynamische schakelfunctie van de SATA-poorten, wat belangrijk is voor SATA Express (SATAe) en de nieuwe SSD's in M.2-formaat. Bij SATAe en M.2 is naast het werken in SATA-modus ook voorzien in het aansturen via twee of vier PCIe-lanes. Afhankelijk van de aangesloten SSD regelt het BIOS van de chipset het schakelen naar de SATA- of PCIe-modus. Omdat de chipset (PCH) alleen bepaalde groepen poorten tegelijk kan omzetten, leidt het gebruik van een M.2-PCIe-SSD op sommige moederborden ertoe dat meerdere SATA-poorten onbruikbaar worden. De Aansluitmogelijkheden van cpu en chipset Naast DDR4-geheugen zit bij het Skylake-platform de grootste wijziging in de chipset. De Z170 biedt maximaal 20 PCIe 3.0-lanes of tot 10 stuks USB 3.0-poorten. HDMI 1.4 DVI DisplayPort x Gigabit LAN tot 6 x SATA 6G HD-audio Core i-6000 DMI 3.0 LGA1151 Z 170 moeder bordfabrikanten hebben allemaal zo hun eigen strategieën. Sommige laten je als gebruiker via de BIOS-set-up zelf dingen instellen. Dat heeft wel consequenties: bij de Asus Z170-A leverde onze M.2-SSD de maximale snelheid pas nadat we in de BIOS-setup de instellingen nadrukkelijk naar de PCIemodus hadden omgezet. Vervolgens worden de SATA- poorten 1 en 2 onbruikbaar, omdat die tot een enkele SATA Express-poort gegroepeerd zijn. SSD-doolhof Bij de SSD's is er niet alleen sprake van verwarring door allerlei verschillende aansluitingen, maar ook door het formaat. PCIe-SSD's zijn er als PCIe-insteekkaarten, als M.2-kaartjes en in een 2,5"-formaat, vergelijkbaar met harde schijven maar dan wat dikker (15 mm). Dat speciale 2,5"-formaat heet inmiddels U.2 en daar hoort een aparte SFF-8639-connector bij die verbinding maakt met vier PCIelanes. Suf genoeg hebben de moederborden tot nu toe geen U.2/SFF-8639-poorten. In plaats daarvan wordt er uitgeweken naar adapters als de Asus Hyper Kit, die je in een M.2-slot steekt. Daar worden de verbindingen met vier PCIe-lanes gemaakt door een mini-sas- HD-connector (SFF-8643). Dan heb je alleen nog een speciale kabel met SFF en SFF-8639-connectors nodig, die Intel gelukkig meelevert bij de retailversie van de U.2- uitvoering van de 750 SSD. Die is nog niet los verkrijgbaar. Eigenlijk zou SATA Express de opvolger van SATA 6G worden, maar inmiddels is hij ingehaald door M.2. Bij SATA Express heb je maximaal twee lanes, bij M.2 vier. De M.2-SSD Samsung SM951 benut PCIe 3.0 x4 bij lange na niet helemaal, maar haalt met 2,6 GB/s wel meer dan wat er te halen valt via PCIe 2.0 x4 en 3.0 x2. PCIe lanes 2 x DDR PCIe 3.0 tot 20 lanes tot 10 x USB x USB 2.0 c t 2015, Nr

110 Test Moederborden voor Intel Skylake Z170-moederborden met rijke uitrusting Asus Z170-A De Asus Z170-A behoort tot de typische middenklasse Z170-moederborden: extreme overklokkers willen nog wat meer, maar voor de gemiddelde pc-gebruiker is het al snel te veel van het goede. De flexibele configuratieopties zorgen voor wat verwarring. Twee van de vier lanes van het derde PCIe-x16-slot zijn bijvoorbeeld niet tegelijk met de SATA poorten 5 en 6 te gebruiken, en het M.2-slot deelt de PCIe- en SATA-lanes met de SATA-(Express-)poorten 1 en 2. Het is alleen op die manier mogelijk om twee PCIe-SSD's, een M.2 en een in het derde PCIe-x16-slot samen te voegen tot een RAID. Gelukkig is elke SATA-poort die je voor een SSD of schijf met systeempartitie moet gebruiken, gemarkeerd met een sticker. Om de NVMe-SSD's volledig te kunnen benutten, moesten we wat experimenteren met de cryptische SATA- en PCIe-opties in de BIOS-set-up. De ventilatorregeling werkt prima en schroeft de PWM-duty-cycle terug tot minimaal 20 procent. Helaas is het energieverbruik een beetje aan de hoge kant. Met de standaard instellingen in de BIOS-set-up ligt dat op 23 watt, na wat handmatige aanpassingen (C-States e.d.) kwamen we uit op 19 watt. Beoordeling goede uitrusting goede ventilatorregeling hoog verbruik Gigabyte GA-Z170X-UD3 De GA-Z170X-UD3 is op dit moment het goedkoopste moederbord met de Intel Thunderbolt 3.0-chip Alpine Ridge (DSL6540), waar een USB 3.1-controller in zit. Die is echter niet sneller dan de Asmedia ASM1142, maar zelfs een behoorlijk stuk langzamer. Gigabyte gebruikt het Thunderbolt-gedeelte van de DSL6540 niet, dus daar je een extra insteekkaart voor aanschaffen. De vele aansluitopties voor M.2-SSD's, SATAapparatuur en PCIe-kaarten zijn niet allemaal tegelijk te gebruiken. We raden je aan om de handleiding goed door te lezen. Het lukte ons niet om een NVMe-RAID samen te stellen uit de genoemde M.2- en PCIe-SSD's. Het mooie design met opvallende lichte strepen beviel ons wel, verder is het moederbord van Gigabyte lekker onopvallend en heeft hij analoge audioaansluitingen met een bijzonder goede geluidskwaliteit. Het idle-verbruik van 17 watt is wat aan de hoge kant. De ventilatorregeling schroeft het toerental van veel PWM-ventilatoren niet zo ver terug als dat eigenlijk zou moeten kunnen. Gigabyte verkoopt onder de naam GA- Z170X-Gaming 3 en -Gaming 5 nog twee iets anders uitgeruste moederborden die qua prijs in de buurt liggen. De Gaming 3 heeft een prijs van rond de 150 euro, de Gaming 5 kost ietsjes meer: 185 euro. Beoordeling goede uitrusting flexibele configuratie ventilatorregeling is niet optimaal Ook het overdrachtsprotocol bij PCIe-SSD's wekt verwarring op. Tot nu toe gebruiken de meeste M.2-PCIe-SSD's AHCI, net als SATA SSD's, maar dan via PCIe-lanes en dus sneller. Theoretisch gezien is het Non-Volatile Memory Express-protocol (NVMe [1]) veel beter geschikt voor flashgeheugen. Tot nu toe is er slechts een enkele M.2-SSD met NVMe, namelijk de NVMe-versie van de Samsung SM951. Let op: daar is ook een AHCI-versie van waarbij het typenummer begint met MZHPV in plaats van MZVPV. Bij gemiddelde desktop-pc's en laptops levert de NVMe-techniek tot nu toe geen merkbare voordelen op. Vergeleken met AHCI versnelt NVMe vooral veel gelijktijdige toegang tot het flashgeheugen. Bij normale desktopprogramma's vindt er echter weinig parallelle toegang plaats. Desktopgebruikers profiteren ook nauwelijks van extreem snelle SATA-SSD's, want ook daar krijg je alleen de hoogste IOPSwaarden bij veel parallelle lees- of schrijfacties. Een aantal moederborden heeft USB 3.1-adapterchips, sommige hebben ook een type C-poort. 110 c t 2015, Nr. 12

111 Test Moederborden voor Intel Skylake Z170-moederborden van rond de 100 euro Asrock Z170M Pro4S Als je een beetje wilt overklokken, heb je geen groot en duur ATX-moederbord nodig: micro-atx is voldoende. Asrock stopt iets minder extra chips op de Z170M Pro4S om de kosten te drukken. We hadden graag een DisplayPort of in ieder geval een tweede HDMI-uitgang gezien. Ook USB 3.1 ontbreekt. Het M.2-slot deelt de chipset-lanes met SATA- poorten 0 en 1, verder zijn er geen verborgen verrassingen. Om de M.2-PCIe-SSD in een RAID te zetten, moet je wat handmatige aanpassingen in het BIOS doorvoeren. Een RAID van twee PCIe-SSD's werkte alleen als beide SSD's een AHCI-versie waren. De Samsung SM951-NVMe werd in de BIOSset-up soms niet herkend, maar het systeem kon er wel zonder problemen van booten. De ventilatorregeling via PWM gebruikt bij handmatige instellingen de volledige range. Asrock activeert de C-States van de cpu standaard. Het idle-verbruik lag op een acceptabele 15 watt. De BIOS-set-up ziet er beter gestructureerd uit dan bij sommige concurrenten en biedt ook interessante extra functies, bijvoorbeeld een bootmanager. Beoordeling goede prijs-kwaliteitverhouding acceptabel energieverbruik geen DisplayPort en USB 3.1 MSI Z170A PC Mate In de prijsklasse rond honderd euro moet je kiezen tussen DisplayPort of USB 3.1. De MSI Z170A PC Mate heeft USB 3.1 en geen DisplayPort, bij de vergelijkbare Z170-A Pro is het omgekeerd. Het aansturen van het M.2-slot is niet zo handig gedaan. Als je er een SATA-SSD in stopt, zijn SATA-poorten 1 en 2 niet meer te gebruiken, bij een PCIe-SSD vallen SATApoort 3 en 4 weg. Het testexemplaar verbruikte idle 24 watt, maar dat kun je door wat aanpassingen in het BIOS terugbrengen tot een zeer nette 13 watt. Helaas verbruikt hij in de slaapstand veel te veel, net als in de soft-off modus (Afsluiten). Alleen in de soft-off-modus kun je met de EuP-optie in de BIOS-set-up het verbruik wat verminderen. De range waarbinnen de cpu-ventilator te regelen is, is prima, maar MSI heeft het bij de aansluitingen van de casefans niet zo netjes voor elkaar: het moederbord heeft daar 4-pinsaansluitingen voor beschikbaar, maar past alleen de spanning aan. Dus alleen 3-pinsventilatoren zijn te regelen. De USB 3.0-poorten staan in het handboek irritant genoeg vermeld als USB 3.1 Gen 1. Beoordeling idle zuinig met USB 3.1 verbruik op stand-by hoog Flash-RAID Je kunt je dus wel voorstellen dat een RAID uit meerdere SSD's geen grote sprongen in snelheid oplevert. We hebben toch geëxperimenteerd met de Samsung SM951-NVMe en de dure Intel DC P3700 voor servers [2]. De eerste biedt qua lezen meer dan 2,6 GB/s en I/O per seconde (IOPS), de Intel 2,8 GB/s en IOPS (steeds met blokken van 128 kb, Queue Depth 32). Met de nieuwe RSTdriver van Intel vanaf versie 14.5 we raden versie 14.6 of later aan kun je meerdere NVMe-SSD's koppelen tot een RAID, maar alleen als ze allemaal met de chipset verbonden zijn (niet met de cpu). Het systeem moet dan in UEFI-modus booten. De resultaten waren teleurstellend: Door de verbinding met PCH is niet meer dan 4 GB/s te halen, maar het hield bij 3,1 GB/s al op. Bovendien leverde de gekoppelde SSD's 5 procent minder IOPS dan elke SSD afzonderlijk. Bij sommige moederborden werkte het samenstellen van de Intel-RAID helemaal niet, dan lukte het wel met een software-raid via de boordmiddelen van Windows. Dat leverde bij het lezen wel iets meer snelheid op (3,3 GB/s), maar de IOPS bij De vele PCIe 3.0-lanes zorgen dat NVMe- SSD's een snelle verbinding hebben. Ze zijn beschikbaar in de vorm van PCIe- en M.2- kaartjes. het schrijven gingen duidelijk harder naar beneden. Bij het sequentieel schrijven was onze SM951-NVMe met 128 GB niet opmerkelijk snel (670 MB/s, IOPs), maar we kregen een versie met 256 of 512 GB niet op tijd in c t 2015, Nr

112 Test Moederborden voor Intel Skylake H170- en Q170-moederborden Asrock H170M Pro4 De Asrock H170M Pro4 kost net zo veel als de Z170M Pro4S, maar je ruilt de optie om te kunnen overklokken in tegen een DisplayPort en meer audio-aansluitingen. Dat is niet zo'n punt als je sowieso geen K- processor gebruikt: om diens unlockt-multiplier te kunnen gebruiken, heb je de Z170 nodig. De H170M Pro4S boot aardig snel. Het M.2- slot is hetzelfde geconfigureerd als bij de Z170-versies. Mocht je er behoefte aan hebben, kun je via een insteekkaart een parallelle poort toevoegen. Van de vier beschikbare display-aansluitingen kun je er drie tegelijkertijd gebruiken. Die beperking komt niet uit de koker van Asrock, maar dat ligt aan de Intel-processors. Ook bij de H170M Pro4 is het BIOS met zijn vele functies erg fijn. De handleiding is echter aan de korte kant, en op de website staat ook geen uitgebreidere (PDF-)handleiding. Ondanks dat hij erg op de Z170M Pro4S lijkt, verbruikt de H170M Pro4 idle 3 watt meer. Daar konden we zo snel geen reden voor achterhalen. Beoordeling goede uitrusting prijs wat aan de hoge kant verbruik aan de hoge kant Fujitsu D34402-B De Fujitsu wordt gemaakt voor betrouwbare en zuinige kantoor-pc's, maar ook voor pc's voor de industrie. Hij is gebouwd voor continu gebruik met processors met een TDP van maximaal 65 watt. Hij biedt dankzij de Q170- chipset en de Intel I219-LM-netwerkchip remote toegang via ethernet. Daarvoor moet je in de BIOS-set-up Active Management Technology (AMT) respectievelijk de Management Engine inschakelen. Aan de Trusted Platform Module volgens TPM 2.0-standaard en de optie usb-poorten gericht uit te kunnen schakelen, kun je zien dat het moederbord gericht is op zakelijk gebruik. Een 'staande' usb-poort achter de audioaansluitingen kan worden gebruikt om een usb-stick als bootmedium in te pluggen. De D3402-B is niet geschikt voor overklokkers, maar hij is idle erg zuinig. Bovendien kan hij twee 4K-schermen tegelijkertijd aansturen. Helaas is het moederbord van Fujitsu erg lastig te vinden (over de grens heb je meer kans) en met 140 euro aardig aan de prijs. De kwaliteit van de analoge audiosignalenaudio haalt net de score 'goed'. Beoordeling zeer zuinig twee DisplayPorts aardig aan de prijs huis. De schrijfsnelheid moet je wel in verhouding zien tot de capaciteit: met 0,67 GB/s is de 128 GB-SSD in minder dan drie minuten volledig volgeschreven. Bij de M.2-SSD's met PCIe 3.0 x4, die voor laptops ontwikkeld zijn, lijken de flashchips en niet de interface de beperkende factor te zijn. Op de kleine kaartjes passen maar weinig chips, die hun warmte bovendien ook niet zo makkelijk kwijt kunnen. NVMe-SSD's voor servers als de DC P3700 hebben een controller met 16 of zelfs 32 kanalen, waardoor er veel flashchips op zitten, wat tot een hoge capaciteit en fikse prijs leidt. Dit soort high-end SSD's verbruiken bij het schrijven makkelijk meer dan 10 watt. M.2-SSD's krijgen hun warmte niet weggewerkt, waardoor ze door de hitte bij continue schrijftoegang al na een paar tiental seconden de snelheid terugschroeven. Wat in de test in positieve zin opviel, was dat Intel de PCIe-verbinding via PCH goed voor elkaar heeft. De IOPS-waarden van de NVMe-SSD's waren niet noemenswaardig hoger als ze in een PCIe-slot werden gestoken die direct met de cpu verbonden was. Dat was bij de oudere chipsets wel eens anders, daar zorgde de omweg via PCH voor een duidelijk afgenomen snelheid. Bovendien konden de BIOS-versies van alle moederborden in UEFImodus in ieder geval vanaf een NVMe-SSD booten. De meeste LGA1151-moederborden ondersteunen DDR4-geheugen (boven), maar een aantal gebruikt nog DDR c t 2015, Nr. 12

113 Test Moederborden voor Intel Skylake B150-moederbord Asus B150M-C D3 B150-moederborden vind je terug in het budgetsegment. Daarom besparen de fabrikanten op de uitrusting: USB 3.1-adapterchips zitten tot nu toe op geen enkel B150-moederbord en DisplayPort en een M.2-slot slechts zelden. De Asus M150M-C D3 is een van de weinige B150-moederborden met DisplayPort. De versie zonder de D3 in de typeaanduiding kregen we niet op tijd binnen voor de test. DDR3-DIMM's met een spanning van 1,5 volt draaiden in de test probleemloos, ook al raadt Asus 1,35V- DIMM's aan. Als je de standaardinstellingen van het BIOS gebruikt, verbruikt de B150M-C D3 veel te veel energie. Nadat we de C-States van de cpu inschakelden was dat toch nog 16 watt. Dat is gezien de magere uitrusting wat aan de hoge kant en bevestigt ons vermoeden dat moederborden met PCI-slots wat meer verbruiken. Er moet immers een extra bridgechip van energie voorzien worden. Niet alleen het PCI-slot en de DDR3-slots duiden op het gebruik van oudere techniek, de B150M-C D3 heeft ook PS/2-poorten en een parallelle en een COM-poort als je de passende afdekplaatjes gebruikt en de connectors aansluit op het moederbord. Via het BIOS kun je de afzonderlijke usb-poorten uitschakelen. Beoordeling betaalbaar 4K via DisplayPort te hoog energieverbruik Energieverspillers Het moederbord van Fujitsu maakt een desktop-pc die minder dan 10 watt verbruikt mogelijk, inclusief het verlies van de voeding. Helaas verbruiken de overige moederborden duidelijk meer. Het op één na zuinigste moederbord is de MSI Z170A PC Mate met 13 watt. Nu merk je die 3 watt extra niet zo heel erg in je portemonnee: zelfs bij continu gebruik komt dat uit op 26,3 kwh per jaar, wat je bij 23 cent per kwh 6 euro kost. Zuinigheid helpt je echter wel bij het bouwen van een zeer stille pc. Daarvoor heb je ook een slimme regeling voor het toerental van de ventilators van de cpu-koeler en de behuizing nodig. Asus en Asrock hebben dat goed voor elkaar. MSI regelt alleen de cpu-ventilator via een PWM-signaal, maar voor de behuizing (casefans) moet je ventilatoren met een 3-pinsaansluiting nemen, zodat ze niet te veel lawaai maken. Er zijn wel 4-pinsaansluitingen beschikbaar, maar het vierde contact wordt niet gebruikt. Gigabyte regelt het PWM-signaal, maar schroeft dat niet genoeg naar beneden: zelfs met alle trucs in de BIOS-set-up kwamen we op minimaal 28 procent uit als duty-cycle. Daardoor draaien veel ventilatoren sneller en dus lawaaieriger dan nodig is. Fujitsu komt ook niet onder de 28 procent, maar de curves lopen wat minder steil omhoog. maximaal 800 MHz (DDR3-1600/PC ). DDR4-geheugen biedt dus een derde meer aan snelheid. Bij gemiddelde pc-software merk je daar niet veel van, onder meer omdat de grote caches van de processors veel toegang tot het geheugen afvangen. We hebben dat nagemeten met een aantal benchmarks: Linpack draaide op de Asus B150M-C D3 slechts zo'n 5 procent langzamer dan op de DDR4-moederborden. Bij Cinebench en 3DMark was het verschil nog kleiner. We verwachten niet dat je met zeer snel RAM merkbaar meer performance voor elkaar krijgt. We houden dan ook vast aan ons oude advies: koop geheugenmodules zonder koellichaam en met standaard-timings. In theorie is DDR4-RAM wat zuiniger dan DDR3, maar in de praktijk hangt het verbruik van je pc meer af van andere factoren. Er blijft nog wel één belangrijk voordeel over om DDR4-RAM op LGA1151-moederborden te gebruiken, en dat is dat je er tot 64 GB geheugen mee kunt realiseren. Dat doe je met vier ongebufferde modules (UDIMM's) van elk 16 GB. Bij DDR3L-geheugen is maximaal 8 GB mogelijk. Volgens de specificaties moet het ook DDR3L met een spanning van 1,35 volt zijn, maar er zijn genoeg LGA1151-moederborden die ook geheugen van 1,5 volt accepteren. Als je je oude geheugenmodules wilt blijven gebruiken, is het verstandig om van tevoren in de handleiding van het moederbord te duiken. Drivers Voor Windows XP en Vista levert Intel geen grafische drivers voor de Skylake-chips en er zijn ook nog geen drivers voor recente Linuxdistributies. Skylake is dus vooral interessant voor Windows 7 tot en met 10. We hebben alleen getest met Windows 10, daar zit er ook een HEVC-decoder bij in. Voor Windows Server zijn de meeste moederborden echter niet geschikt: voor de netwerkchips met een '-V' in de typeaanduiding weigert Intel serverdrivers te ver- DDR4 of DDR3? LGA1151-moederborden zijn er met slots voor DDR3- of DDR4-geheugenmodules. Bij het kleine aantal combi-moederborden met beide type slots mag je slechts één soort geheugen gebruiken, dus niet beide soorten door elkaar. De moederborden in deze test zijn voor één geheugentype geschikt. Volgens de specificaties kunnen LGA1151- processors DDR4-geheugen tot 1066 MHz aansturen (DDR4-2133) of DDR3L-RAM met Op de startpagina van het BIOS van Asrock zie je een overzicht van je systeem. c t 2015, Nr

114 Test Moederborden voor Intel Skylake LGA1151-moederborden: technische gegevens Fabrikant, type Asus Z170-A Gigabyte GA-Z170X-UD3 Asrock Z170M Pro4S MSI Z170A PC Mate Asrock H170M Pro4 Asus B150M-C D3 Fujitsu D3402-B Chipset / formaat / DIMM-slots Z170 / ATX / 4 DDR4 Z170 / ATX / 4 DDR4 Z170 / Micro-ATX / 4 DDR4 Z170 / ATX / 4 DDR4 H170 / Micro-ATX / 4 DDR4 B150 / Micro-ATX / 4 DDR3 Q170 / Micro-ATX / 4 DDR4 USB 3.1 / type C / M.2-slots Asmedia ASM1142 / 1 Intel DSL6540 / 1 / / / 1 (x4) Asmedia ASM1142 / / / 1 (x4) / / / / 1 (x4) / 1 (x4) 2 (x4) / 1 (x4) DisplayPort / HDMI / DVI / VGA 1 / 1 / 1 / 1 / 1 / 1 / 1 / 1 / 1 / / 1 / 1 / 1 1 / 1 / 1 / 1 1 / 1 / 1 / 1 2 / / 1 / Overige externe aansluitingen 2 USB 3.1 (A+C), 2 USB 3.0, 2 USB 2.0, 1 PS/2, 5 audio, TOS-link 2 USB 3.1 (A+C), 2 USB 3.0, 2 USB 2.0, 1 PS/2, 5 audio, TOS-link 6 USB 3.0, 1 PS/2, 3 audio 2 USB 3.1 (A), 4 USB 3.0, 2 PS/2, 3 audio 6 USB 3.0, 1 PS/2, 6 audio 4 USB 3.0, 2 USB 2.0, 2 PS/2, 3 audio 4 USB 3.0, 2 USB 2.0, 2 PS/2, 3 audio, 1 COM Overige interne aansluitingen M.2-slot deelt lanes met 6 SATA 6G (waarvan 1 SATAe), 4 USB 3.0, 4 USB 2.0, HD audio, COM, 2 Thunderbolt SATA Express (poort 1 & 2) Aantal PCIe-slots (PCI) 2 PCIe x16 ( 16/x8+x8), 1 PCIe x4 1, 3 PCIe x1 (1 PCI) Ventilatoraansluitingen 2 CPU, 4 behuizing, 1 waterpomp (allemaal 4-pins) Gigabit-ethernet / audio Intel i219-v / Realtek ALC892 6 SATA 6G (waarvan 3 SATAe), 4 USB 3.0, 4 USB 2.0, HD audio, COM, 2 Thunderbolt M.2A: SATA 0, M.2B: SATA 3 (0, 1, 2 & 3 bij PCIe) 2 PCIe x16 (x16/ x8+x8), 1 PCIe x4 1, 3 PCIe x1 ( ) 2 CPU, 3 behuizing (allemaal 4-pins) 6 SATA 6G, 2 USB 3.0, 2 USB 2.0, HD audio, COM 6 SATA 6G, 2 USB 3.0, 4 USB 2.0, HD audio, COM, parallelle poort 6 SATA 6G, 2 USB 3.0, 2 USB 2.0, HD audio, COM, parallelle poort 6 SATA 6G, 2 USB 3.0, 4 USB 2.0, HD audio, COM, parallelle poort SATA 0 & 1 SATA 0 & 1 of 3 & 4 SATA 0 & 1 1 PCIe x16, 1 PCIe x4 1, 2 PCIe x1 ( ) 1 CPU, 2 behuizing (allemaal 4-pins) 1 PCIe x16, 1 PCIe x4 1, 2 PCIe x1 (2 PCI) 1 CPU 4-pins, 1 CPU 3-pins, 2 behuizing 3-pins 1 PCIe x16, 1 PCIe x4 1, 2 PCIe x1 ( ) 1 CPU, 2 behuizing (allemaal 4-pins) 1 PCIe x16, 1 PCIe x4 1, 1 PCIe x1 (1 PCI) 1 CPU, 2 behuizing (allemaal 4-pins) 5 SATA 6G, 2 USB 3.0, 4 USB 2.0, HD audio, COM, parallelle poort, 1 USB 3.0 type A 1 PCIe x16, 1 PCIe x4 1, 2 PCIe x1 ( ) 1 CPU, 2 behuizing (allemaal 4-pins), 1 PSU Intel i219-lm / Realtek ALC671 Intel i219-v / Realtek ALC892 Intel i219-v / Realtek ALC892 Realtek RTL8111H / ALC887 Intel i219-v / Realtek ALC892 Realtek RTL8111F / ALC887 TPM / SLI-ondersteuning / v / v / / / / Infineon S9665 (TPM 2.0) / Moederbord- / BIOS-versie in de test 1.03 / / F / / A / / 0250 GS54 / Meegeleverd 3 SATA-kabel, SLI-bridge, ATX-afdekplaat, handleiding 3 SATA-kabel, SLI-bridge, ATX-afdekplaat, handleiding 2 SATA-kabel, ATX-afdekplaat, handleiding 2 SATA-kabel, ATX-afdekplaat, handleiding 2 SATA-kabel, ATX-afdekplaat, handleiding 2 SATA-kabel, ATX-afdekplaat, handleiding ATX-afdekplaat, PDF-handleiding Verbruik, aan stopcontact gemeten met Enermax Triathlor ETL300AWT, Core i5-6600k, 2 4 GB RAM, SSD, usb-toetsenbord/muis, HDMI-display Full HD Soft-off (met EuP) / stand-by 0,7 (0,3) / 1,9 watt 0,9 (0,3) / 1,9 watt 0,5 (0,2) / 2,1 watt 3,7 (0,3) / 5,1 watt 0,5 (0,1) / 2,1 watt 0,8 (0,5) / 1,5 W 0,2 (0,2) / 1,1 watt Idle (met C-States) 23 (20) watt 17 (17) watt 15 (15) watt 24 (13) watt 18 (18) watt 23 (16) watt 9,7 (9,7) watt Belast: cpu / cpu + gpu 114 / 93 watt 98 / 87 watt 81 / 75 watt 95 / 87 watt 83 / 75 watt 113 / 91 watt 91 / 79 watt Functietests Wake-on-LAN: stand-by / soft-off v / v / v / v / v (BIOS-set-up) v / v / v / Boottijd Windows seconden 16 seconden 20 seconden 17 seconden 14 seconden 17 seconden 17 seconden USB: 5 V in soft-off / via toetsenbord v / v ( ) v / v ( ) v / v ( ) / ( ) v / v ( ) v / v ( ) / v ( ) uit stand-by halen (soft-off) Analoog meerkanaalsgeluid (type) ++ (7.1) / v ++ (7.1) / v + (5.1 / 7.1) / v ++ (5.1 / 7.1) / v + (7.1) / v ++ (5.1 / 7.1) / v + (5.1) / v / 2 e audiostream S/PDIF-frequenties output 44,1, 48, 96, 192 khz 44,1, 48, 96, 192 khz Regelbereik ventilatoren 4-pins % % % % % % % USB 2.0: lezen (schrijven) 43 (40) MB/s 42 (35) MB/s 41 (37) MB/s 44 (44) MB/s 41 (34) MB/s 44 (42) MB/s 43 (33) MB/s USB 3.0 / 3.1: lezen (schrijven) 464 (467) / 700 (726) MB/s 463 (468) / 700 (697) MB/s 463 (469) / ( ) MB/s 464 (465) / 645 (667) MB/s 463 (469) / ( ) MB/s 464 (468) / ( ) MB/s 463 (466) / ( ) MB/s Prijs mechanisch x16 2 geen Thunderbolt-poort, maar een aansluiting voor een Thunderbolt 2-uitbreidingskaart ++ zeer goed + goed ± voldoende - slecht -- zeer slecht v werkt werkt niet g.o. geen opgave strekken. Soms kun je daar met het aanpassen van het.inf-bestand omheen werken. Conclusie LGA1151-moederborden voor Intel Skylakeprocessors bieden eindelijk meer PCI-Express 3.0-aansluitingen voor USB 3.1-adapters en snelle SSD's. Geen enkel moederbord was helemaal perfect, vooral de goedkopere moederborden verbruiken onnodig veel stroom. De hoeveelheid functies is bij alle borden behoorlijk, maar soms wat verwarrend: als je het M.2-slot vult, moet je het vaak met een paar SATA- poorten minder doen of zelfs beperkingen qua PCIe-slots voor lief nemen. Bovendien worden NVMe-SSD's niet altijd zonder problemen herkend of werken die pas op volle snelheid nadat je eerst in het BIOS hebt ingegrepen. De performance ligt dan wel hoger dan bij SATA 6G- SSD's, maar in praktijk merk je daar zelden wat van. Je moet je dus afvragen of een dure PCIe- (M.2-)SSD op dit moment wel lonend is. Het lijkt erop dat het beter is om nog te wachten. De meerprijs van een USB 3.1-adapterchip op je moederbord kan de moeite waard zijn, aangezien een los aangeschaft PCIe-kaartje met ASM1142-controller minimaal zo'n dertig euro kost. Bovendien past niet elk kaartje in een PCIe-x1-slot. Een type C-poort aan de achterkant van je pc is ook niet zo handig, een frontpanel-adapter zou handiger zijn. Je komt ook nog erg vaak erg oude aansluitingen tegen als VGA, PS/2, seriële en parallelle poorten en PCI-slots. Die laatste drijven het idle-verbruik nogal omhoog. Jammer dat niet meer moederbordfabrikanten het voorbeeld van Fujitsu volgen en meer op zuinigheid letten. In plaats van stokoude aansluitingen zouden we liever meer DisplayPorts en USB 3.1-adapterchips zien. (avs). Literatuur [1] Lutz Labs, Flash met turbo, SS's met PCIe en MVMe overtreffen SATA-SSD's, c t 11/2014, p.80 [2] Lutz Labs, Nieuwe aansluiting, SSD's met SATA en PCIe-interface, c t 7-8/2015, p.106 c 114 c t 2015, Nr. 12

115 ABONNEMENT 10x c t magazine voor 42,50 (i.p.v. 64,50) EXCLUSIEF voor abonnees: gratis toegang tot de digitale edities! - Altijd de meest uitgebreide tests op het gebied van computer techniek - Bespaar 35% op de prijs van de losse nummers - Mis geen enkele uitgave meer Bestel nu op: Deze actie is geldig tot 22 december Je abonneert tot wederopzegging en voor ten minste de actieperiode van 10 nummers. Na de actieperiode wordt het abonnement automatisch verlengd tegen het dan geldende standaardtarief.

116 Reportage Mobiele apparaten bij bedrijven Markus Widl De lange arm van de admin Mobiele apparaten beheren met Microsoft Office 365 MDM en Intune Microsoft heeft het Office 365-aanbod voor bedrijven dit jaar uitgebreid met functies om mobiele apparaten te beheren. Met Office 365 Mobile Device Management beheer je niet alleen toegang voor accounts, maar ook voor documenten. Gek genoeg werkt dat beter bij apparaten met ios of Android dan bij die met Windows Phone. Systeembeheerders hebben de zware taak om te zorgen dat bedrijfsgegevens alleen op geautoriseerde smartphones en tablets gebruikt kunnen worden. Terwijl je notebooks met de standaard tools van het besturingssysteem prima in de bedrijfs-it kunt opnemen en beveiligen, ligt dat bij smartphones en tablets met verschillende besturingssystemen en versies een stuk ingewikkelder. Alleen apparaten en apps die niet verdacht zijn voor het bedrijf, moeten toegang kunnen krijgen tot de bedrijfsgegevens. Maar dat mag niet ten koste gaan van de veiligheid van die gegevens. En in geval van twijfel moet de systeembeheerder de gegevens ook weer van de apparaten kunnen verwijderen. De zaak wordt nog gecompliceerder als gevoelige bedrijfsgegevens op de apparaten naast privédata van medewerkers komen te staan. Als een medewerker het bedrijf verlaat of een mobiel apparaat verkocht of gestolen wordt, rijst de Vergelijk ActiveSync, Office 365 MDM, Intune Exchange Office 365 Intune ActiveSync MDM Apparaten volledig wissen v v v Apparaten instellen v v v Gebruikers-/groepsbeleid v v Apparaten selectief wissen v v Toegangsbeheer apparaten v v Root- en jailbreakherkenning v v Meldingen, logs v v App-deployment v Distribueren van VPN-/wifiprofielen, v certificaten Voorkomen van datagebruik in apps zonder rechten v vˇaanwezig ˇniet aanwezig vraag hoe het bedrijf zeker kan zijn dat er geen belangrijke gegevens op het apparaat achterblijven. Microsoft biedt Office 365-klanten drie manieren om toegang tot mail en data voor mobiele apparaten te beheren: ActiveSync, Office 365 MDM en Intune. Bij bedrijven die met Microsoft Exchange Server of Exchange Online werken, worden de mailboxen op mobiele apparaten meestal met het ActiveSync-protocol gekoppeld. Dit protocol is al een aantal Exchange-generaties beschikbaar en heeft inmiddels ook wat functies voor het beheer van mobiele apparaten. Alleen zijn die beperkt tot , agenda en contactpersonen. Toegang tot documenten bij SharePoint Online en OneDrive for Business Online kun je niet regelen met Active- Sync. Met Office 365 Mobile Device Management (MDM) kun je zulke data wel meenemen. De MDM-functies zijn gratis beschikbaar voor alle zakelijke Office 365-klanten. De functionaliteit van het betaalde Intune is nog uitgebreider. Voor Intune-licenties betaal je naast het Office 365-abonnement elke maand nog 4,60 euro per gebruiker. In de tabel op deze pagina vergelijken we de functieomvang van ActiveSync, Office 365 MDM en Intune met elkaar. Exchange ActiveSync Bij het ActiveSync-protocol kan de systeembeheerder met behulp van regels aangeven welke mobiele apparaten het recht hebben om bedrijfsmailboxen te synchroniseren. Zo kun je bijvoorbeeld in één keer alle Android-apparaten uitsluiten van synchronisatie, maar ook selectief afzonderlijke apparaten vrijgeven. Als er op een apparaat waarvoor een toegangsregel bestaat een bedrijfsmailbox wordt gekoppeld aan een van de mailapps, dan start de synchronisatie volgens de standaard instellingen meteen. Je kunt als systeembeheerder echter ook afdwingen dat een apparaat eerst in quarantaine komt. Dan kun je het van daaruit desgewenst vrijgeven. Daarvoor hoef je geen fysieke toegang tot het apparaat te hebben. Vrijgeven doe je via de beheerinterface van de Exchange-omgeving. Met behulp van postvakbeleid voor mobiele apparaten kun je ook een zekere mate van beveiliging afdwingen, bijvoorbeeld door in te stellen dat het apparaat met een sterk wachtwoord beveiligd moet zijn. Het ActiveSync-protocol biedt ook de mogelijkheid om apparaten te resetten. Zo kunnen zowel de beheerder als de gebrui- 116 c t 2015, Nr. 12

117 Reportage Mobiele apparaten bij bedrijven ker een commando naar het apparaat sturen om alle aanwezige data te wissen. Op dat moment wordt er geen onderscheid gemaakt tussen privé- en zakelijke data. Als de systeembeheerder het wiscommando naar het apparaat van een voormalige medewerker stuurt, wordt dus niet alleen de zakelijk gebruikte mailbox met alle mails verwijderd, maar verdwijnen ook de familiefoto's en alle andere privégegevens. Dat is niet netjes bij een privéapparaat. Met ActiveSync kun je alleen selectief wissen wanneer Microsofts eigen apps Outlook en OWA (Outlook Web App) gebruikt worden. Als de gebruiker de bedrijfsmailbox met zo'n app gekoppeld heeft, worden bij een wiscommando van de beheerder alleen de mailboxen binnen deze apps verwijderd. Zo blijven privégegevens behouden. Office 365 MDM Het afgelopen april geïntroduceerde Office 365 MDM is speciaal toegesneden op de Microsoft-cloud. De dienst maakt onderdeel uit van alle Office 365-licentietypen voor bedrijven en hoeft niet apart betaald te worden. Ook in de Office 365-omgevingen van bestaande klanten moeten de MDM-beheerfuncties inmiddels beschikbaar zijn. Daarmee kun je de toegang regelen voor zowel Exchange Onlin boxen als documenten bij SharePoint Online en OneDrive voor Bedrijven Online. Voorwaarde is wel dat de bestanden benaderd worden met de OneDrive-app van Microsoft of met de voor touch geoptimaliseerde Office-apps. Deze apps zijn beschikbaar voor ios 7.1 en hoger en voor Android 4.4 en hoger. Apps moeten voorbereid zijn op het gebruik met MDM. Met apps waarbij dat niet het geval is kan de gebruiker niet bij de bedrijfsgegevens. Behalve de apps van Word, Excel, PowerPoint en OneNote voor het lezen en bewerken van documenten kan inmiddels ook de Outlook-app met behulp van Office 365 MDM beheerd worden. Datzelfde geldt voor alle mail-apps die met het ActiveSync-protocol toegang hebben tot Exchange Onlin boxen, in het bijzonder de met ios, Android en Windows Phone meegeleverde -apps, maar bijvoorbeeld ook de Mail-app van Windows 8.1. De klassieke Outlook-clients voor Windows en OS X kun je dan weer niet met Office 365 MDM beheren. In de tabel rechtsonder zie je welke apps op welke platforms door Office 365 MDM ondersteund worden. MDM-componenten Office 365 MDM heeft drie componenten: instellingen en beperkingen toepassen, mobiele toegang beheren en bedrijfsgegevens wissen. Via het toegangsbeheer geeft de beheerder voorwaarden aan waar een apparaat aan moet voldoen om toegang tot de bedrijfsgegevens te krijgen. Daar Apparaten die worden opgenomen in het mobiele beheer van Office 365 wijzen de gebruiker erop dat deze de controle van belangrijke instellingen overgeeft aan de systeembeheerder. zitten dingen bij als een pincode, actieve versleuteling van het apparaat en een verbod op gejailbreakte en geroote apparaten. Deze voorwaarden worden niet alleen bij de eerste keer aanmelden gecontroleerd, maar regelmatig. Mocht aan een bepaalde voorwaarde niet meer worden voldaan, dan wordt de toegang tot gegevens geblokkeerd. Zo kan de beheerder er zeker van zijn dat een gebruiker nadat hij zijn apparaat gejailbreakt heeft niet meer bij de bedrijfsdata kan. Wat beperkingen betreft kun je als beheerder instellingen vastleggen waar de gebruiker niet omheen kan zodra het apparaat in Office 365 MDM geïntegreerd is. Zo kun je verwisselbare opslagmedia en de screenshotfunctie blokkeren. Er zitten ook instellingen bij waar gebruikers met een privéapparaat niet zo blij mee zullen zijn, zoals het deactiveren van de camera en de app-store. Dat laatste werkt overigens alleen voor ios. Daar wordt het icoontje van de App Store dan niet weergegeven. Bij Android-apparaten kan de Play Store niet gedeactiveerd worden. Microsoft heeft een Technet-pagina gemaakt met alle mogelijke instellingen per platform. Zie daarvoor de link aan het eind van dit artikel. Op het moment dat de gebruiker een apparaat inschrijft bij Office 365 MDM wordt diegene gevraagd om de beheerder te activeren. Accepteert hij of zij dat, dan worden de instellingen van de beheerder actief. Zodra de beheerder of de gebruiker het apparaat weer uit Office 365 MDM verwijdert, vervallen ook alle beperkingen maar de toegang tot de bedrijfsgegevens wordt dan ook geblokkeerd. Je zou denken dat Microsoft bij de ontwikkeling voorrang geeft aan het eigen mobiele besturingssysteem en dat dus beter integreert in Office 365 MDM, maar momenteel is precies het tegenovergestelde het geval. Voor ios en Android zijn veel opties beschikbaar, maar de mogelijkheden om Windows Phone te beheren zijn nog beperkt. Dat moet gaan veranderen met Windows 10 Mobile. De beheerder kan mobiele apparaten die met Office 365 MDM beheerd worden net als bij ActiveSync volledig resetten. Maar anders dan bij ActiveSync kun je er ook voor kiezen alleen selectief data te wissen. Dan worden alleen de apps gereset die Office 365-diensten benaderd hebben en worden de bijbehorende gegevens gewist. Alle andere data, zoals foto's Platforms en apps met Office 365 MDM-ondersteuning ios vanaf 7.1 Android vanaf Windows Phone 8.1 Windows 8.1 OneDrive-app ondersteund ondersteund geblokkeerd onbeperkte toegang Word-, Excel-, PowerPoint- ondersteund ondersteund niet aanwezig niet aanwezig en OneNote-app Outlook-app ondersteund ondersteund niet aanwezig niet aanwezig Outlook Web App onbeperkte toegang onbeperkte toegang niet aanwezig niet aanwezig Standaard -app ondersteund ondersteund ondersteund ondersteund 1 niet alle apps zijn beschikbaar voor smartphones c t 2015, Nr

118 Reportage Mobiele apparaten bij bedrijven Met apparaatbeveiligingsbeleid legt de systeembeheerder de toegangsvoorwaarden en de apparaatinstellingen vast. Apparaten registreren Als een gebruiker op een apparaat voor het eerst contact maakt met Office 365, moet het apparaat eerst geregistreerd worden. Dat werkt als volgt: OneDrive-app 3 De OneDrive-app leidt de gebruiker door het installeren en opstarten van de app Bedrijfsportal. Bedrijfsportal De gebruiker identificeert zich vanuit Office 365 met zijn toegangsgegevens bij de AAD. Het gebruikte apparaat is in de AAD nog niet geregistreerd en moet geregistreerd worden om toegang tot de data te krijgen. en privémails blijven dan op het apparaat staan. De MDM-compatibele apparaten maken daarbij zelfs onderscheid tussen toegang tot privé- en bedrijfsgegevens. Met de OneDrive-app kun je bijvoorbeeld parallel toegang gebruiken voor de zakelijk gebruikte OneDrive voor Bedrijven Online en voor een privé gebruikte OneDrive. Bij selectief wissen worden alleen de data van de zakelijk gebruikte OneDrive for Business Online verwijderd. Opzetten Het opzetten van Office 365 MDM kost nauwelijks moeite. In ieder geval hoef je niks aan te passen aan de lokale infrastructuur, omdat het een pure clouddienst is. Standaard is hij gedeactiveerd en activeren duurt een paar uur. Ondertussen wordt op de achtergrond Microsoft Intune opgezet. Dat is een aparte, betaalde clouddienst van Microsoft. Een deel van de bijbehorende functies om mobiele apparaten te beheren is nu in de vorm van MDM gratis geïntegreerd in de bedrijfsabonnementen van Office 365. Als je als beheerder alleen deze functies gebruikt, hoef je ook niet te wisselen naar de beheerinterface van Intune. Als je ios-apparaten via Office 365 MDM wilt beheren, heb je nog een push-certificaat nodig. Dat kun je bij Apple gratis krijgen. Voor Android- en Windows Phoneapparaten heb je zo'n certificaat niet nodig. Na het activeren van de dienst kan de beheerder het apparaatbeveiligingsbeleid 5 Met Bedrijfsportal registreert de gebruiker zijn apparaat bij de AAD. Daarbij wordt een certificaat op het apparaat gezet dat in het vervolg gebruikt kan worden voor identificatie. Bovendien wordt het apparaatbeveiligingsbeleid op het apparaat gezet. Azure Active Directory (AAD) De instellingen uit het apparaatbeveiligingsbeleid worden doorgevoerd en de Bedrijfsportal-app controleert of voldaan wordt aan de toegangsvoorwaarden. Het resultaat wordt doorgestuurd naar de AAD. instellen. Daarin komen de voorwaarden voor toegang en de instellingen voor de apparaten samen. Zoals zo vaak krijg je daarbij meer opties wanneer je de PowerShellcommandline gebruikt dan via de grafische interface. Zo kun je de camera van een mobiel apparaat alleen met de commandline deactiveren. Vervolgens wijs je het beleid toe aan zogeheten beveiligingsgroepen waar de gebruikersaccounts van de medewerkers lid van zijn. Dat beleid wordt dus niet gekoppeld aan apparaten, maar aan gebruikersaccounts. Daarmee werkt het beleid ook als een gebruiker vanaf verschillende apparaten inlogt. Stel dat een gebruiker de OneDrive-app op een nieuw gekocht apparaat downloadt of via de Word-app een document bij SharePoint Online probeert te benaderen. Dan moet hij daarvoor eerst inloggen bij Office 365. Daarbij stelt het systeem vast dat het apparaat in de omgeving nog niet bekend is en start dan automatisch een proces om het apparaat te registreren. Onder ios en Android betekent dit dat de gebruiker de Microsoft-app Bedrijfsportal moet installeren. De app leidt diegene daarvoor naar de betreffende app-store. Bedrijfsportal is niet speciaal voor Office 365 MDM ontwikkeld, maar wordt met Intune al langer gebruikt. De app zorgt er nu voor dat in de Azure Active Directory (AAD), de toegangsdienst van Office 365, een object wordt aangemaakt voor het nieuwe apparaat. Dat object zelf wordt door de Office 365-diensten bevraagd om te achterhalen of het voldoet aan de toegangsvoorwaarden. Die voorwaarden worden regelmatig door de app gecontroleerd en opgeslagen in het AADobject. Als het apparaat aan alle voorwaarden voldoet en succesvol geregistreerd is, kan de gebruiker nu de bedrijfsgegevens benaderen. Bij het toevoegen van een Exchange Online-postvak gaat dat een beetje anders. De standaard mail-apps benaderen Exchange met het ActiveSync-protocol. In dit geval grijpt MDM in bij de synchronisatie via ActiveSync. Daarom wordt in eerste instantie niet de eigenlijke inhoud van het postvak overgezet, maar alleen een met een configuratiehandleiding. Onder ios en Android krijgt de gebruiker in deze mail het verzoek om de Bedrijfsportal-app te installeren en het apparaat daarmee te registreren. Vervolgens moet diegene nog op een link klikken waarmee mailtoegang vanaf het gebruikte apparaat wordt geactiveerd. Pas daarna wordt de inhoud van het postvak gesynchroniseerd. Gaten dichten Met Office 365 MDM kun je zoals beschreven de toegang tot data door bepaalde apps beheren. Maar je mag de Outlook-app niet verwisselen met de Outlook Web App oftewel OWA voor mobiele apparaten. Met allebei kun je wel Exchange-postvakken 118 c t 2015, Nr. 12

119 Reportage Mobiele apparaten bij bedrijven benaderen, maar alleen bij de OWA-app zijn speciale Office 365-functies, zoals Office 365-groepen beschikbaar. In tegenstelling tot de Outlook-app ondersteunt OWA nog geen beveiliging via Office 365 MDM, maar laat hij toegang tot de postvakken in Exchange Online ongehinderd toe. Beheerders die Office 365 MDM willen gebruiken, moeten daarom gebruik van OWA blokkeren met het volgende PowerShell-commando Set-CasMailbox -Identity [Alias] -OWAforDevicesEnabled $False Om dat voor elkaar te krijgen wordt met de lokaal geïnstalleerde PowerShell een remote sessie naar Exchange Online opgebouwd. Als beheerder hoef je daarvoor niet te weten op welke servers je omgeving concreet staat. Als gebruikers hun postvak via IMAP of POP benaderen, grijpt de beveiliging via Office 365 MDM ook niet in. Daarom is het aan te raden ook deze twee protocollen uit te schakelen: Set-CasMailbox -Identity [Alias] -ImapEnabled $False Set-CasMailbox -Identity [Alias] -PopEnabled $False Deze configuratie heeft alleen effect op de het Exchange Online-postvak. Privé mailaccounts blijven dus wel gewoon toegankelijk via IMAP en POP. Bij Windows Phone 8.1 is de Bedrijfsportal-app niet nodig. Daarbij wordt vanaf het apparaat een zogeheten Workplace Join doorgevoerd. Dat is geen speciale functie van Office 365, maar onderdeel van het besturingssysteem en het werkt ook op notebooks met elke variant van Windows 8.1 van Home tot Enterprise. Intune Met Office 365 MDM is het wel mogelijk om de toegang tot Office 365-data voor bepaalde apparaten en apps te beperken, Office 365 MDM biedt de beheerder de mogelijkheid om alleen de bedrijfsgegevens op afstand te wissen. maar als beheerder heb je er geen invloed op wat gebruikers vervolgens met die data op hun apparaat doen. Stel bijvoorbeeld dat een gebruiker op de ipad met de Excel-app een werkblad opent met de berekening voor een nieuw product. De ipad is al in Office 365 MDM geregistreerd en voldoet aan alle voorwaarden, dus wordt er toegang verleend. Nu zou de gebruiker de data van het werkblad kunnen kopiëren en in een willekeurige andere app kunnen plakken. Daarmee is de beveiliging van de data niet meer gegarandeerd. Zelfs als je het apparaat selectief wist, blijven de gegevens bij apps die niet door Office 365 MDM ondersteund worden gewoon op het apparaat staan. Intune biedt met Mobile Application Management (MAM) uitgebreidere beveiliging voor dergelijke gevallen. Met Intune kun Data benaderen na succesvolle registratie Als de gebruiker na het registreren van zijn mobiele apparaat Office 365 benadert met een app, wordt gecontroleerd of het apparaat voldoet aan de toegangsvoorwaarden. De OneDrive -app stuurt een aanvraag voor toegang naar SharePoint Online. OneDrive-app 2 5 SharePoint Online 1 De gebruiker identificeert zich met zijn toegangsgegevens, het apparaat identificeert zich met het certificaat uit het registratieproces. SharePoint Online levert de gevraagde data. 3 SharePoint Online vraagt bij de AAD na of het apparaat voldoet aan de toegangsvoorwaarden. je apps vrijgegeven voor zakelijk gebruik en de toegang tot bedrijfsgegevens op de vrijgegeven apps beperken. Gegevens die beschikbaar zijn voor vrijgegeven apps kunnen dan ook alleen uitgewisseld worden met andere vrijgegeven apps. Zo voorkom je als systeembeheerder bijvoorbeeld dat bedrijfsgegevens terechtkomen op Dropbox, Facebook en dergelijke. Net als bij MDM geldt dat dit niet met willekeurige apps werkt. De volgende apps zijn voorbereid voor beheer met Intune: OneDrive, Word, Excel, PowerPoint, One- Note en Outlook, plus de standaard mailapps van ios en Android. Andere apps moeten eerst in een speciale container gekoppeld worden. Die voegt dan beveiligingsfuncties toe. Dat is echt een ingewikkelde procedure, waarvoor je de 'Intune App Wrapping Tool' voor ios en Android nodig hebt. De manier van aanpassen verschilt per mobiel besturingssysteem. Documentatie vind je via de link aan het eind van dit artikel. Aangepaste apps kan de gebruiker niet meer via de app-store van het betreffende besturingssysteem downloaden, maar komen dan binnen via de Bedrijfsportal-app. Daarmee kunnen beheerders eigen bedrijfs-apps automatisch dan wel op aanvraag van de gebruiker op de apparaten installeren. Naast MAM kan Intune echter ook gebruikt worden om VPN- en wifiprofielen in te stellen en certificaten te installeren. Bovendien heeft Intune functies voor het beheer van Windows-clients, inclusief onderhoud en softwaredistributie. (hhe) Markus Widl is Microsoft MVP voor Office 365. Hij adviseert bedrijven en schrijft vakboeken over Office 365, Windows en BizTalk. 4 AAD stuurt een bevestiging dat voldaan is aan de voorwaarden. Azure Active Directory (AAD) c c t 2015, Nr

120 Test All-in-one-laserprinters Rudolf Opitz Mooischrijvers Multifunctionele laserprinters tot 450 euro voor op kantoor Als tekst er goed uit moet zien, zijn laserprinters de beste keus. Zelfs onder een vergrootglas zien de randen van letters er dan nog steeds superstrak uit. En ook als je hem maanden niet gebruikt, levert een laserprinter direct weer die goede kwaliteit. Tonerpoeder droogt namelijk niet uit, in tegenstelling tot inkt. Je ziet laserprinters in allerlei kantoren, van freelancers tot grote bedrijven. Hun sterke punten zijn het printen van tekst en eenvoudige afbeeldingen. En dat is precies wat je op kantoor het meest nodig hebt. Ook als je terug komt na een lange vakantie hoeven ze niet eerst een langdurige reinigingsprocedure te doorlopen om weer haarscherp te kunnen printen. Bovendien maakt de kwaliteit van het papier niet uit. All-in-one-apparaten kunnen dankzij een geïntegreerde scanner ook brieven, contracten en presentaties scannen en kopiëren. Vaak kunnen ze ook faxen met een ingebouwd modem. We hebben zes betaalbare modellen met een straatprijs van maximaal 450 euro getest. Als kleurenprinters zijn ze ook geschikt voor grafieken en afbeeldingen en tot op zekere hoogte zelfs voor foto's. Qua prestaties zijn ze geschikt voor kleine kantoren waar weinig tot gemiddeld geprint wordt. Getest zijn de Brother MFC- 9332CDW, de Dell E525w, HP's Color LaserJet Pro M277dw, de Ricoh SP C250SF, Samsungs Xpress C480FW en de Work- Centre 6027 van Xerox. Je kunt alle apparaten met wifi of een netwerkkabel op het lokale netwerk aansluiten en zo vanaf verschillende pcwerkplekken en mobiele apparaten printopdrachten geven. Voor lokaal gebruik kun je ze via USB direct op de computer aansluiten. Bovendien hebben ze allemaal een usb-host-poort voor een opslagmedium. Daar kun je dan scans mee opslaan als JPEG of PDF. Ook kun je zo PDF-documenten en JPEGfoto's direct vanaf een usb-stick printen zonder tussenkomst van de computer. Alleen bij de Ricoh SP C250SF ontbreekt die laatste functie. De geteste printers hebben daarnaast allemaal een faxoptie. Verder zijn de printers behoorlijk verschillend wat uitrusting betreft. Alleen de modellen van Brother, HP en Ricoh hebben een duplexfunctie om automatisch dubbelzijdig te printen en alleen de cassettes van Brother en Ricoh kunnen 250 vel normaal papier aan. Bij de andere printers kun je maximaal 150 vel in een keer kwijt. In deze klasse is een documenteninvoer voor de scan- 120 c t 2015, Nr. 12

121 Test All-in-one-laserprinters Bij laserprinters is de rastering duidelijk grover dan bij inkjets. Soms zie je ook met het blote oog op rechte randen fijne trappetjes (van links naar rechts: Brother, Dell, HP, Ricoh, Samsung en Xerox) ner standaard. Daarmee kun je snel en eenvoudig de dagelijkse post digitaliseren. De relatief kleine feeders van de Dell E525w en de Xerox WorkCentre zijn bedoeld voor maximaal 15 vel, maar in de test bleek het Xerox-model toch 20 vel aan te kunnen. Geen van de geteste apparaten kan dubbelzijdig scannen. Gebruikskosten De mythe dat laserapparaten goedkoper printen dan inkjets is nog steeds populair, maar klopt tegenwoordig echt niet meer. Dat laten de geteste printers al zien bij de tonerkosten. De goedkoopste in deze test is de HP Laserjet met 16 cent per normpagina in kleur (ISO 24712), gevolgd door de Brother MFC-9332CDW met 17 cent. En deze tonerkosten halen ze allebei alleen met de relatief goedkope XL-cartridges. Alle andere geteste apparaten zitten boven de 20 cent. Voor deze modellen zijn helemaal geen XL-cartridges beschikbaar. Bij inkjets daarentegen is 16 cent per ISO-pagina de bovengrens. Alleen een paar budgetmodellen met heel kleine combipatronen halen dat. Thuisprinters voor 100 euro met foto-inkt zitten meestal op 12 cent en zakelijke inkjets printen de ISO-kleurenpagina voor 4 tot 8 cent. Bij laserprinters komen daar afhankelijk van het model nog kosten bij voor drums, transferbelts en toneropvangbakjes. De Samsung C480FW print als enige apparaat in de test met de multipass-methode. Daarbij wordt de drum voor één kleurenpagina vier keer van een laagje toner voorzien voor de drie primaire kleuren en zwart. Daardoor heeft deze printer vier keer zo lang nodig voor een pagina in kleur als voor één in zwart-wit. Bovendien houdt de drum het bij kleurenprints gemiddeld ook maar 5000 pagina's vol. En een nieuwe kost 111 euro. Bij het Samsung-model komt per ISOpagina dan ook net iets meer dan 3 cent aan kosten voor drums en toneropvangbakjes bovenop de tonerkosten van ruim 20 cent. Al met al zit je dan dus al op bijna 24 cent per pagina. Alle andere laserprinters in de test hebben vier drums en printen in kleur net zo snel als in zwart-wit. Bij de apparaten van HP en Ricoh zijn de drums geïntegreerd in de cartridges en verwissel je die dus meteen mee. Bij de Brother-printer moet je nog één cent per ISOpagina voor drum en transferbelt bij de tonerkosten optellen. Dell en Xerox geven geen prijzen voor materiaal dat verslijt en lieten ons bij navraag weten dat de drums het de volledige levensduur volhouden je moet natuurlijk niet denken dat daar iets kwaads achter steekt. Dell lijkt in de E525w op het oog hetzelfde Xeroxprintsysteem te gebruiken dat ook in de WorkCentre 6027 zit. De tonercartridges komen overeen, afgezien dan van de plastic nokjes die ervoor zorgen dat je geen Dell-cartridges in de Xerox kunt gebruiken en omgekeerd. Juist bij laserprinters is ook het energieverbruik een kostenfactor. Dat komt hoofdzakelijk op het conto van de fuser, die het tonerpoeder bij een temperatuur van 180 tot 200 graden op het papier fixeert. Tijdens het printen verbruikt een laserprinter vijftien tot dertig keer zoveel stroom als een inkjet. Behalve de HP LaserJet houden al de geteste apparaten de fuser op stand-by met korte verwarmingsimpulsen op temperatuur. Daarom moet je laserprinters over het algemeen zo snel mogelijk naar de zuinige stand laten overschakelen. Dan hebben ze nog maar twee tot drie watt nodig. Het enige nadeel van de zuinige stand is dat het in de test 15 tot 20 seconden langer duurde voor de eerste geprinte pagina in de uitvoerbak lag. Printzaken Het energieverbruik is in de regel ook afhankelijk van de snelheid van de laserprinters. De tonercartridges van Dell en Xerox lijken opvallend veel op elkaar. Alleen twee plastic pinnetjes voorkomen dat Xeroxcartridges in de Dell-printer passen en omgekeerd. De webinterface van de HP helpt je om een met SSL versleutelde verbinding met een mailserver op te zetten. c t 2015, Nr

122 Test All-in-one-laserprinters All-in-one-laserprinters Brother MFC-9332CDW De massieve MFC-9332CDW heeft veel ruimte nodig. Het touchscreen heeft een goed doordacht menu. Zo kun je voor veel gebruikte instellingen een snelkoppeling maken. Dat houdt de bediening op het apparaat eenvoudig. Met de app iprint&scan en AirPrint-ondersteuning is het apparaat prima geschikt om te printen vanaf je smartphone. Ook met de Mopria-plug-in voor Android printte hij goed. Alleen de eigen plug-in van de fabrikant maakte fouten bij het renderen van onze pagina met afbeeldingen. Het Brother-model printte tekst en onze pdf van 100 pagina's als snelste in de test. Maar de pagina met afbeeldingen werd al verstoord door zichtbare rastering en te donkere kleuren. Ook foto's werden te donker en streperig met weinig detail. Bij het kopiëren van afbeeldingen moet je de instelling voor tekst selecteren. In de automatische stand glinsterden grijze vlakken in allerlei kleuren. Foto's kopieerde de MFC onscherp, zonder details en bovendien met een groenzweem. Die dook ook op bij de verder veel betere fotoscan. De in het Control Center geïntegreerde tekstherkenning (OCR) kan niet goed overweg met grote fonts en initialen. Als de kleurentoner op is, print en kopieert de Brother verder in zwart-wit. Beoordeling snel, groot papiervak eenvoudige bediening slechte fotoprints Dell E525w De kleine papiercassette van de E525w steekt maar liefst 9 cm uit het hoekige apparaat. Invoer voor een los vel ontbreekt. Het bedieningspaneel heeft een monochroom display en kan niet gekanteld worden. Daardoor kun je het alleen goed bedienen als je van boven op het apparaat kijkt. Dell biedt met de Document Hub een eigen clouddienst, maar daar kan de E525w zonder tussenkomst van een pc niet bij. Om naar de cloud te scannen moet je de meegeleverde software gebruiken. Het kan dus niet direct vanaf het apparaat. Bij het printen houdt de E525w een rustig tempo aan, maar hij leverde bij zowel tekst als afbeeldingen goede kwaliteit. Zelfs foto's zagen er met weinig strepen, acceptabele kleurweergave en een paar details om aan te geven dat ze uit de laserprinter kwamen echt goed uit. Bij het kopiëren van afbeeldingen verdwenen grijze vlakken echter bijna helemaal en kregen fijne zwarte lijnen een roodzweem. Op de verder bruikbare scan van onze testfoto waren lelijke strepen te zien. Tekstherkenning ontbreekt. Scans en binnenkomende faxen kan de E525w opslaan in een gedeelde map of op een FTP-server in het netwerk. Met een lege kleurencartridge printte en kopieerde hij verder in zwart-wit. Beoordeling goede printkwaliteit goede mobiele functies verwarrende webinterface HP Color LaserJet Pro M277dw De compacte M277dw heeft weinig ruimte nodig. De krap bemeten papiervoorraad verdwijnt vrijwel geheel in de behuizing. Voor enveloppen en kleine formaten tot is er een losse invoer. Buiten het kleine touchdisplay zijn er nauwelijks andere bedieningselementen. De menu's zijn overzichtelijk. Ook zonder handleiding kom je er wel uit. Wij waren wel gecharmeerd van de overzichtelijke webinterface met mogelijkheden voor het instellen van scans naar (versleutelde SMTP-servers zijn geen probleem) en netwerkshares. De M277dw printte snel en bij tekst en afbeeldingen ook heel correct. De nieuwe toner dekt uitstekend. De foto's waren alleen te donker en hadden nauwelijks details. De LaserJet had problemen met DLenveloppen. Hoewel we het in de driver en op het apparaat goed ingesteld hadden, wilde hij per se in een groter formaat printen. Op kopieën zagen letters eruit alsof ze vet gedrukt waren. Fotoscans waren sterk verscherpt en hadden weinig details. De meegeleverde OCR profiteerde juist van de scherpte en produceerde weinig fouten. Als de kleurentoner opraakt, print de M277 gewoon verder, ook al wordt de kleur op de afdrukken steeds bleker. Beoordeling compact en snel goede netwerk- en mobiele functies foto's met groenzweem 122 c t 2015, Nr. 12

123 Test All-in-one-laserprinters De Brother MFC-9332CDW en de Ricoh C250SF printen het snelst, maar gebruiken daar dan ook meer dan 500 watt voor. De LaserJet Pro M277 is een uitzondering. Die print vlot, maar verbruikt dankzij het lagere smeltpunt van HP's nieuwe toner ondanks het snel kunnen afdrukken slechts 350 watt. Ook de apparaten van Xerox en Dell werken met lagere fusertemperaturen. De Samsung C480FW mag bij kleurenprints dan bijzonder sloom zijn, hij heeft dan ook genoeg aan 140 watt. Alleen komt hij bij de aanzienlijk snellere zwart-witafdrukken alsnog op 320 watt. In onze 100-paginatest bleek dat de snelheid niet alleen van het printmechanisme afhangt. In die test printen we een pdfbestand met hier en daar bijzonder complexe afbeeldingen en foto's. De bejaarde drivers van Ricoh en Xerox lieten het renderen over aan de zwakke processors van de printers. Daardoor duurde het printen een stuk langer en hadden de apparaten steeds lange denkpauzes nodig. Zo rendert de WorkCentre 6027 met een ruim 12 jaar oude ARM11-processor. Zelfs een aftandse desktop-pc kan dat stukken beter. Alle andere apparaten lieten het renderen over aan de pc-drivers en drukten de voorbereide pagina's vervolgens vlot af behalve dan de C480FW bij kleurenprints. Kwalitatief gezien doen de laserprinters het alleen bij tekst Verbruikskosten toner [cent / ISO-pagina] Brother MFC-9332CDW Dell E525w HP Color LaserJet Pro M277dw Ricoh SP C250SF Samsung Xpress C480FW Xerox WorkCentre 6027 Energieverbruik [watt] Brother MFC-9332CDW Dell E525w 0 HP Color LaserJet Pro M277dw Ricoh SP C250SF 0 Samsung Xpress C480FW Xerox WorkCentre Scantijden pc [minuten:seconden] Brother MFC-9332CDW Dell E525w HP Color LaserJet Pro M277dw Ricoh SP C250SF Samsung Xpress C480FW Xerox WorkCentre 6027 Normale cartridge < beter Uit < beter Preview A4 < beter 0:12 0:15 0:08 0:09 0:11 0:18 0,07 beter dan inkjets. Bij afbeeldingen en vooral foto's valt het duidelijk grovere raster op. Dat zie je deels ook met het blote oog. Als het meer op overzicht aankomt, zijn de foto's van laserprinters wel gewoon bruikbaar als ze tenminste enigszins correcte kleuren weergeven. Wat dat betreft blinken de modellen van Dell en Xerox uit. 19,1 20,8 20,9 20,1 20,5 20,9 0,11 0,12 Zwartaandeel < beter 3,04 3,75 4,36 3,15 3,73 3,68 Zuinige stand < beter 2,27 2,16 1,49 Tekst A4 300 dpi < beter 0:16 0:17 0:09 0:11 0:21 0:18 3,27 3,1 2,73 XL-cartridge < beter Stand-by < beter 12,2 Foto A4 600 dpi < beter 0:25 0:55 0:28 0:23 0:43 1:00 Terwijl inkjets alleen lawaai maken tijdens het printen, hoor je bij veel lasermodellen ook na het printen nog ventilatoren draaien. In de test viel dat vooral op bij de apparaten van Brother en Ricoh. De modellen van HP en Samsung houden zich na gedane arbeid juist stil. Een groot nadeel van laserprinters is de geur die ze 22,8 26,9 41,8 38,6 17,4 16,1 74 Zwartaandeel < beter 3,04 3,18 Printen < beter 10 pagina's met OCR < beter 2:00 1: : :58 tijdens gebruik verspreiden. Vooral de dampen van Dell, Ricoh, Samsung en Xerox ervoeren we in de test als bijzonder storend, terwijl we toch met afzuiging werkten. De Brother overspoelde de testruimte meteen bij de eerste keer aanzetten met een flinke stank. Zo te ruiken verdampte er een impregneermiddel op de fuser. Later waren de walmen Geluid Brother MFC-9332CDW Dell E525w HP Color LaserJet Pro M277dw Ricoh SP C250SF Samsung Xpress C480FW Xerox WorkCentre 6027 Printen [sone] < beter 9,4 7,9 8,7 9,4 6,7 8,1 Scannen, invoer [sone] < beter 6 4,7 5 5,5 4,2 3 Terugloop [sone] 1,7 0, ,6 < beter Printsnelheid (ISO-kleurenpagina) [pagina's/minuut] Brother MFC-9332CDW Dell E525w HP Color LaserJet Pro M277dw Ricoh SP C250SF Samsung Xpress C480FW Xerox WorkCentre 6027 Conceptmodus beter > 3,6 16,9 13,8 15, ,8 Normaal beter > 3,7 16,7 14,5 15,6 15,4 14,5 Duplex beter > 6,6 9,9 10,5 Printtijden pc [minuten:seconden] Brother MFC-9332CDW Dell E525w HP Color LaserJet Pro M277dw Ricoh SP C250SF Samsung Xpress C480FW Xerox WorkCentre 6027 Fontpagina < beter 0:21 0:17 0:13 0:30 0:27 0:17 Foto A4 normaal papier < beter 0:26 0:26 0:19 0:34 1:23 1:20 PDF van 100 pagina's < beter 6:04 7:39 7:10 33:47 25:47 27:12 Kopieertijden [minuten:seconden] Brother MFC-9332CDW Dell E525w HP Color LaserJet Pro M277dw Ricoh SP C250SF Samsung Xpress C480FW Xerox WorkCentre 6027 Tekst, normale kwaliteit 20 zwart-wit 20 kleur kopieën kopieën < beter < beter 1:12 1:10 1:41 1:36 1:16 1:17 1:45 1:40 1:52 5:40 1:50 1:37 foto, hoge kwaliteit, A4 < beter 0:40 0:27 0:16 0:25 0:42 0:24 c t 2015, Nr

124 Test All-in-one-laserprinters All-in-one-laserprinters Ricoh SP C250SF De grote en stabiele Ricoh-printer is niet geschikt voor kleine ruimtes. De invoer voor losse vellen is geïntegreerd in de grote cassette voor 250 vel. In de driver kun je hem selecteren als 'Bypass'. De bediening laat oude tijden herleven met veel verwarrende functieknoppen, meegeleverde voorbeelden en een wazig maar nog leesbaar monochroom display. Ook de webinterface komt ouderwets en onoverzichtelijk over. Een geheugenstick in de usb-poort aan de voorkant kan de C250SF alleen gebruiken om naar te scannen, maar hij kan via die poort wel foto's van PictBridge-camera's afdrukken. Tekst en afbeeldingen leverde de Ricoh vlot, in de zuinige modus zelfs nog een tikje sneller dan normaal. Zwarte vlakken zagen er van dichtbij vlekkerig uit. Om op enveloppen te printen moet je het apparaat openklappen en de fuser omschakelen naar dikke media. Foto's werden te donker en hadden een roodzweem. Bij afbeeldingen vielen door de grove rastering fijne trappetjes op. Letters kregen bij kopieën een roodachtige rand. Fotoscans scoorden met veel details, alleen waren de kleuren wat bleek. De onbruikbare OCR van de Pagemanager negeerde complete stukken tekst. Als de kleurencartridge leeg is, print de C250SF verder in zwart-wit. Beoordeling uitbreidbaar papiervak bij foto's en afbeeldingen heel langzaam geen AirPrint, geen clouddiensten Samsung Xpress C480FW De kleine Xpress C480FW heeft dan wel niet veel ruimte nodig, maar door de geur die hij verspreidt wil je hem toch liever niet op je werkplek hebben staan. De kleine papiercassette steekt bijna 9 cm uit het apparaat. Een invoer voor losse vellen ontbreekt, hoewel de driver er wel een aanbiedt. Instellingen kun je beter niet aanpassen via het onoverzichtelijke te kleine display, maar via de webinterface. De usb-poort zit verstopt achter het bedieningspaneel. De multipass-printer is bij printen in kleur zo traag als een slak. Voor 20 pagina's had hij vijfenhalve minuut nodig, terwijl dat in zwart-wit in 1:22 minuut kon. Tekst zag er wel correct uit, maar de zwartdekking kon beter. Voor enveloppen is de C480FW niet geschikt. In de test belandden ze steeds verkreukeld in de uitvoer. Geprinte foto's hadden veel detail, maar met vlekkerige achtergronden. Op kopieën van onze pagina met afbeeldingen verdwenen grijze vlakken vrijwel helemaal. Foto's kopieerde het apparaat beter en ook de scans bevielen goed. De OCR produceerde bij normale tekst al een aantal fouten. Onze tabellen werden helemaal niet herkend. Als een kleurencartridge leeg is, weigert de Samsung-printer dienst. Alleen scannen werkt dan nog. Beoordeling goede mobiele functies, NFC hoge printkosten bij printen in kleur heel langzaam Xerox WorkCentre 6027 De Workcentre 6027 is qua omvang niks voor op je bureau, maar meer voor in een goed geventileerde printhoek. Toch gaat er maar 150 vel in de papiercassette. Een invoer voor losse vellen ontbreekt. Je bedient het apparaat met een groot kleurentouchscreen en aanvullende knoppen. Ook al is er een beeldscherm, als je een usb-stick in de 6027 steekt, krijg je geen preview van printbare documenten. In de onoverzichtelijke webinterface kun je je registreren voor een printcloud, maar dat werkte niet. Het printmechanisme komt overeen met dat van de Dell E525w. Dat zagen we ook terug in de vergelijkbare printresultaten. Dit geldt alleen niet voor de drivers. Terwijl die van Dell vlot op de pc rendert, laat de Xerox-driver dit over aan de langzame processor van de 6027 voor onze pdf met 100 pagina's had hij een half uur nodig. Tekst, afbeeldingen en foto's printte hij in goede kwaliteit, maar kopieën hadden een fijne achtergrond van gekleurde pixels en afbeeldingen vielen dan tegen door vlekkerige grijze vlakken. Foto's scande de 6027 met fijne strepen, maar goede kleuren. Xerox levert geen OCR mee. Als een kleurentoner tegen zijn einde loopt, print de pc-driver niet verder. Zwartwit kopiëren lukt dan nog wel. Beoordeling groot kleurentouchscreen print langzaam bij afbeeldingen gebrekkige netwerkfuncties 124 c t 2015, Nr. 12

125 SPECIAL Alles wat je moet weten over het nieuwe besturings systeem van de Mac! voor 12,95 Uitleg over alle nieuwe en vertrouwde functies van OS El X Capitan Leer efficiënter werken, gegevens delen en maak veilige back-ups Alles wat je moet weten over het nieuwe besturingssysteem van de Mac Bestel snel op

126 Test All-in-one-laserprinters All-in-one-laserprinters Apparaat MFC-9332CDW E525w Color LaserJet Pro M277dw SP C250SF Fabrikant Brother, Dell, HP, Ricoh, Printmethode / cartridges singlepass-laser / 4 singlepass-laser / 4 singlepass-laser / 4 singlepass-laser / 4 Max. resolutie (fotoprint) dpi 600 dpi 600 dpi 600 dpi 600 dpi 600 dpi 2400 dpi 600 dpi ISO-snelheid (zwart-wit, kleur) 1 22 p./min, 22 p./min 18 p./min, 18 p./min 18 p./min, 18 p./min 20 p./min, 20 p./min Papiergewichten 1 60 g/m g/m 2 60 g/m g/m 2 60 g/m g/m 2 60 g/m g/m 2 Papierinvoer 1 cassette 250 vel, invoer losse vellen 1 cassette 150 vel 1 cassette 150 vel, invoer losse vellen 1 cassette 250 vel, invoer losse vellen Papieruitvoer vel 100 vel 100 vel 150 vel Randloos printen Automatisch duplexprinten v v v Printen van usb-stick / SD-kaart v / v / v / / PictBridge / DPOF / / / v / Blaue Engel (RAL-UZ 171) v v v Maandelijks printvolume (advies / max.) 1500 p. / p. 250 tot 700 p. / p. 250 tot 700 p. / p. 700 tot 1500 p. / p. Scannen Scannertype / kleurdiepte kleur, grijswaarden CIS / 24 bit, 8 bit CIS / 24 bit, 8 bit CIS / 30 bit, 8 bit CIS / 24 bit, 8 bit Fysieke resolutie 2400 dpi 1200 dpi, 1200 dpi 600 dpi 1200 dpi 1200 dpi 1200 dpi 1200 dpi, 300 dpi 300 dpi 1200 dpi 1200 dpi (ADF) (ADF) Documenteninvoer / duplex 35 vel / 15 vel / 50 vel / 35 vel / OCR-software v (geïntegreerd) v (ReadIRIS-engine) v (Presto! Pagemanager) Twain- / WIA-module v / v v / v / v v / Netwerk- / cloudfuncties Scan to / FTP / SMB-share via cloud / v / v v/ v / v v / / v v 2 / v / v Scan to usb-stick / cloudopslag v / v v / v / v / Printen / scannen / faxen via netwerk v / v / v v / v / v (alleen versturen) v / v / v / v / v (alleen versturen) Print-app Brother iprint&scan (Android, ios, Dell Document Hub App (Android, ios, HP eprint (Android, ios) Ricoh Smart Print & Scan (Android, ios) WinPhone) WinPhone) NFC / WiFi Direct / v / v v / v / AirPrint / Android Print / Mopria v / v / v v / v / v v / v / v / / Clouddienst van fabrikant Brother Web Connect Dell Document Hub HP Connected Google Cloud Print v v v Kopiëren en faxen Verkleinen/vergroten 25 % 400 % 25 % 400 % 25 % 400 % 25 % 400 % Kopieersnelheid (z/w, kleur) 1 22 p./min, 22 p./min 18 p./min, 18 p./min 18 p./min, 18 p./min 14 p./min, 14 p./min Autom. duplexkopie (halfautomatisch) PC-fax (versturen / ontvangen) v / v v / v / v / Opgeslagen adressen Faxopslag 500 pagina's 200 pagina's 400 pagina's 200 pagina's Bevestigingsbericht met kopie fax v v v v Overig Aansluitingen USB 2.0, ethernet, wifi (IEEE n, 2,4 GHz), RJ-11 (fax, telefoon) USB 2.0, ethernet, wifi n (2,4 GHz), RJ-11 (fax, telefoon) USB 2.0, ethernet, wifi n (2,4 GHz), RJ-11 (fax, telefoon) USB 2.0, ethernet, wifi n (2,4 GHz), RJ-11 (fax, telefoon) Afmetingen in gebruik (b d h) 42 cm 48,3 cm 45 cm 41 cm 44 cm 35,3 cm 42 cm 42 cm 32,2 cm 42 cm 52 cm 49 cm Gewicht 23,4 kg 16,4 kg 16,3 kg 29 kg Interne opslag 192 MB 512 MB 256 MB 256 MB Display 9,3cm-touchscreen monochroom grafisch display 7,6cm-touchscreen monochroom grafisch display Drivers voor Windows vanaf Windows XP, vanaf Server 2003 vanaf Windows XP, vanaf Server 2003 vanaf Windows Vista, vanaf Server 2003 vanaf Windows Vista, vanaf Server 2003 Drivers voor Mac / Linux OS X vanaf / v OS X vanaf 10.6 / v OS X vanaf 10.7 / v OS X vanaf 10.4 / v Software Windows: Control Center 4, Paperport 12 SE; Dell Printer Hub Device Toolbox, SendFax, HP Scan Presto! Pagemanager 9 Mac OS: Control Center 2, Pagemanager 9 Type geheugenkaarten / usb-host / v / v / v / v Paginabeschrijvingstalen PCL6, Postscript level 3 PCL6, Postscript level 3 PCL6, PCL5c, Postscript level 3, PDF, URF, PCL6, PCL5, Postscript level 3 Native Office Vervangende onderdelen drums ( p.), transfer-belt en toneropvangbak g.o. g.o. toneropvangbak ( p.) (elk p.) Tonercartridges Toner zwart TN-242BK (2.500 p.) standaard 2000 p. HP201A (1500 p.), HP201X (2800 p.) standaard 2000 p. Toner kleur TN-242 C,M,Y (elk p.), TN-246 C,M,Y standaard, elk 1400 p. HP201A C,M,Y (elk 1400 p.), HP201X standaard, elk 1600 p. (elk p.) (elk 2300 p.) Prijs per ISO-pagina (XL-cartridges) 17 cent, zwartaandeel 3 Cent 21 cent, zwartaandeel 4 cent 16 cent, zwartaandeel 3 cent 20 cent, zwartaandeel 3 cent Meegeleverde cartridges 1000 p. (zwart, kleur) 700 p. (zwart, kleur) 700 p. (kleur), standaard zwart HP201A 1000 p. (zwart, kleur) Beoordelingen Bediening ++ ± ++ ± Netwerkfuncties + ± + - Printen tekst / afbeeldingen / foto's ++ / ± / - ++ / + / + ++ / ++ / - + / - / - Direct van USB foto / afbeeldingen - / ± ± / + ± / ++ / Kopieerkwaliteit foto / afbeeldingen / tekst -- / ± / ± ± / - / + - / ± /.3 - / ± /.3 Scankwaliteit foto / afbeeldingen / tekst (OCR) ± / + / ± - / + / - / ± / + + / ± / -- Fabrieksgarantie 3 jaar 1 jaar 1 jaar 2 jaar Prijs opgave fabrikant 2 alleen servers zonder SSL/TLS-versleuteling ++ zeer goed + goed ± voldoende - slecht -- zeer slecht v aanwezig niet aanwezig g.o. geen opgave 126 c t 2015, Nr. 12

127 Test All-in-one-laserprinters Xpress C480FW WorkCentre 6027 Samsung, Xerox, multipass-laser / 4 singlepass-laser / dpi 600 dpi 2400 dpi 1200 dpi 18 p./min, 4 p./min 18 p./min, 18 p./min 60 g/m g/m 2 60 g/m g/m 2 1 cassette 150 vel 1 cassette 150 vel 50 vel 100 vel v / v / / / v 120 tot 180 p. / p. tot 1500 p. / p. CIS / 24 bit, 8 bit CIS / 24 bit, 8 bit 1200 dpi 1200 dpi, 600 dpi x 600 dpi (ADF) 1200 dpi 1200 dpi 40 vel / 15 vel / v (geïntegreerd) v / v v / v / / v v / v / v v / v v / v / v / v (alleen versturen) v / v / v (alleen versturen) Samsung Mobile Print (Android, ios) Xerox PrintBack (Android, ios) v / v v / v / (fouten) Samsung Cloud Print v / v v / v / v Xerox Mobile Print (fout) 25 % 400 % 25 % 400 % 14 p./min, 4 p./min 18 p./min, 18 p./min v / v / pagina's 200 pagina's v v USB 2.0, ethernet, wifi n (2,4 GHz), RJ-11 (fax, telefoon) USB 2.0, ethernet, wifi n (2,4 GHz), RJ-11 (fax, telefoon) 40,6 cm x 42 cm x 33,5 cm 41 cm x 44 cm x 39 cm 14 kg 16,9 kg 128 MB 512 MB 2-regelig monochroomdisplay 10,9cm-touchscreen vanaf Windows XP, vanaf Server 2003 vanaf Windows XP, vanaf Server 2003 OS X vanaf / v Samsung Printer Center, Easy Print Manager,- Easy Document Manager (scan-programma) Printing Scout, Express-scanmanager, adresboek-editor / v / v SPL-C, PCL5c, PCL6c, Postscript level 3, URF PCL6, PCL5c, Postscript level 3 drum (4000 p. kleur), toneropvangbak (1750 p.) CLT-K404S (1500 p.) CLT-C,Y,M404S (elk 1000 p.) g.o. R02759 (2000 p.) R02756, R02757, R02758 (elk 1000 p.) 21 cent, zwartaandeel 4 cent 21 cent, zwartaandeel 4 cent 700 p. (zwart), 500 p. (kleur) 500 p. (zwart, kleur) ± ± + ± + / ± / ± ++ / + / + -- / ± ± / + - / -- / ± ± / - / ± + / + / - ± / + / 2 jaar 1 jaar net als bij de HP LaserJet wel waarneembaar, maar niet zo penetrant. Toch moet je laserprinters alleen in goed geventileerde ruimtes en liefst niet direct naast je werkplek zetten. Netwerken Om toner te besparen kun je bij alle geteste apparaten een zuinige modus activeren. Daarmee printen ze iets lichter, maar nog steeds goed leesbaar. Bij het kopiëren ontbreekt zo'n instelling bij de apparaten van Dell, Samsung en Xerox. Als je zwartwitkopieën wilt maken van tekst op een gekleurde achtergrond, zijn de Dell E525w en de Xerox WorkCentre aan te raden. Die leverden uitstekende prestaties bij deze test. Kopieën van de Brother MFC-9332 waren daarentegen nauwelijks nog leesbaar bij een groene of rode achtergrond. Om te digitaliseren kun je bij alle geteste apparaten de twainmodule gebruiken om direct binnen programma's te scannen. Om te archiveren is het handiger om naar een netwerkshare, een FTP-server of een mailadres te scannen. Bij dat laatste scandoel faalde het apparaat van Ricoh, aangezien die niet versleuteld met een SMTP-server kon communiceren. Dat is tegenwoordig niet meer acceptabel. De Brotherprinter kun je via de eigen clouddienst Web Connect koppelen aan opslagdiensten als Google Drive, Dropbox en Evernote. Web Connect neemt daarbij zelfs de tekstherkenning over en slaat scans op als doorzoekbare pdf's. Ook met Samsungs C480FW kun je naar de cloud scannen, maar dan alleen naar die van Samsung zelf. Voor gevoelige data kun je over het algemeen beter geen cloudopslag gebruiken. Alle apparaten bieden een webinterface via het netwerk, zodat je geen scandoelen en faxnummers op het apparaat hoeft in te typen. Typ gewoon het IP-adres van het apparaat in de adresbalk van een browser. De overzichtelijke interfaces van Brother en HP zijn makkelijk te bedienen. Bij de interface van het Samsung-apparaat kun je alleen wijzigingen doorvoeren als je als admin aangemeld bent. De oudbakken Ricohinterface is nogal verwarrend en datzelfde geldt voor die van Dell en Xerox. Bij die laatste is het bijvoorbeeld irritant dat fouten pas gemeld worden nadat je op de knop hebt geklikt om wijzigingen toe te passen. Daarbij wordt alle invoer weer verwijderd. De Ricoh C250SF is ook op andere punten verouderd. Windows 10 herkent hem als enige in de test niet automatisch. Hij werkt ook niet met AirPrint en het Android-printsysteem. Om te printen vanaf mobiele apparaten heb je alleen de app Ricoh Smart Device Print&Scan. De HP LaserJet en de Samsung C480FW kun je juist automatisch verbinding laten maken met smartphones met NFCondersteuning op het moment dat je daarmee de NFC-tags aanraakt. Via de HP-dienst HP Connected krijgt de LaserJet na registratie een eigen mailadres. Mails die je daarheen stuurt worden dan automatisch uitgeprint, inclusief bijlages in gangbare documentformaten. Conclusie Als je een moderne all-in-onelaserprinter voor je werkplek zoekt, heb je aan de HP Color LaserJet Pro M277dw een goede, zolang je geen waarde hecht aan het printen van foto's. Het apparaat neemt weinig ruimte in, werkt ook samen met smartphones en clouddiensten, print nog relatief goedkoop en zonder al te penetrante geuren te verspreiden. Als je meer ruimte beschikbaar hebt en een printer nodig hebt die ook grotere printopdrachten vlot afhandelt, moet je eens naar de Brother MFC- 9332CDW kijken. Voor betere fotoprints en een bijzonder goede prijs-kwaliteitverhouding kun je terecht bij de Dell E525w. Als je regelmatig print en daardoor minder last hebt van uitdrogende inkt en vervelende schoonmaakroutines, moet je niet vergeten dat je voor 250 euro al een high-end allin-one-inkjet hebt die dubbelzijdig kan printen en scannen en die snelle tekstafdrukken en hoogwaardige fotoprints kan maken. Bovendien printen die apparaten goedkoper en zonder de ruimte te vullen met fijnstof en onaangename geuren. (hhe) c c t 2015, Nr

128 Praktijk Elektrische schakelingen simuleren Mathias Poets Experimenteerdoos Eenvoudige elektrische schakelingen simuleren De eerste kennismaking met dingen als geleiders, niet-geleiders en elektrische circuits begint vaak in abstracte vorm op papier met elektrische schema's. Met de simulatiesoftware Autodesk 123D Circuits kun je schakelingen echter simuleren en interactief uitproberen. Daarna is de overstap naar een breadboard ineens veel makkelijker. Als kind hebben we allemaal wel eens uit nieuwsgierigheid een zaklamp, een elektrisch aangedreven autootje of een radio uit elkaar gehaald. Meestal liep dat onbevredigend af: je leerde er niet veel van en je bleef met een hoop losse onderdelen en vaak een nog steeds kapot apparaat zitten. Met de juiste hard- en software kun je je kennis van complexere technische schema's ook thuis prima vergroten. Wat in allerlei leerboekjes abstract wordt verteld, kun je op de computer aanschouwelijk maken. Zodra je aan het interactieve model op het beeldscherm gewend bent, is de overstap naar het abstracte schema als beschrijving van elektrische schema's ineens een heel stuk makkelijker. Het is te vergelijken met notenschrift in de muziek. Alles wordt nog veel begrijpelijker als je later met een handvol elektronica je zelfontworpen schakeling op een breadboard kunt opbouwen. Het begin is de simulatie op de computer, ook al omdat dat een veilige omgeving is waarbinnen je naar hartenlust kunt experimenteren en fouten kunt maken. Pas als je het geheel in het echt gaat nabouwen, moet je rekening gaan houden met de hogere spanning van bijvoorbeeld het lichtnet. Dan krijg je ook te maken met veiligheidsregels in het omgaan met elektrische stroom, ter voorkoming van ongelukken. Voordat je aan de slag gaat, is het goed om een aantal basisbegrippen zo nodig nog even op een rijtje te zetten: geleider, halfgeleider en isolator, stroomkring, aan/ uitschakelaar en wisselschakelaar. Op internet is met wat zoeken best wel wat te vinden aan uitleg daarover, anders is een eenvoudig school- of leerboek ook bruikbaar. In dit artikel worden de opbouw en simulatie van een wisselschakeling stap voor stap verklaard. Zo'n schakeling zit bijvoorbeeld in een slaapkamer waar een plafondlamp zowel bij de deur en bij het bed (soms met een trekschakelaar) aan- en uitgezet kan worden. Het wordt ook wel een hotelschakeling genoemd omdat je daarmee zowel boven als beneden de verlichting in de hal kunt schakelen. Virtuele elektronicabouwdoos De elektronicabouwdoos 123D Circuits van Autodesk is voor privégebruik gratis en door zijn eenvoudige en overzichtelijke opbouw is hij bijzonder geschikt voor beginners van 8 tot 88 jaar. Je hoeft ook geen software te downloaden en installeren, want het geheel draait in de browser. Op de website 123d.circuits.io staan veel voorbeeldprojecten en instructievideo's. Eigen projecten kun je met vrienden delen. De website en het simulatieprogramma zijn in het Engels, maar dat hoeft dankzij de goede interface en de makkelijke symbolen (of eventueel ouders die af en toe bijspringen) geen struikelblok te zijn. 123D Circuits maakt intensief gebruik van JavaScript. Autodesk raadt daarom het gebruik van de browser Chrome aan. Voor het experimenteren heb je een account nodig. Dat biedt ook de mogelijkheid om producten te kopen in de webshop, bijvoorbeeld voor het maken van je eigen printplaatjes. Nadat je via de groene 'Sign up'-knop helemaal rechtsboven een account hebt aangemaakt (als je jonger dan 13 jaar bent moet een ouder dat doen), kun je voortaan via de knop 'Sign in' links daarnaast inloggen. Het avatarsymbool rechtsboven in de hoek brengt je bij het hoofdscherm van 128 c t 2015, Nr. 12

129 Praktijk Elektrische schakelingen simuleren je profiel. Daar kun je de namen ('screen name') van je eigen projecten aanpassen, je adres en wachtwoord veranderen en heb je toegang tot al je projecten. De menubalk bovenaan het scherm bevat de bedieningselementen. 'Explore' geeft toegang tot de voorbeeldprojecten van andere gebruikers en 'Learn' bevat een reeks instructievideo's. Met een klik op 'Create' of op de knop '+ New' rechtsboven naast de profielavatar begin je een nieuw project. Vervolgens open je met een klik op de groene knop 'New Electronics Lab' de editor. + schakelaar 1 schakelaar 2 lamp In natuurkundeboeken kom je vaak abstracte afbeeldingen tegen zoals dit schema van een wisselschakeling. Handen uit de mouwen Het centrale onderdeel in het Electronics Lab is het werkvlak. Daarop ligt om te beginnen een kaal breadboard. Linksboven staat de naam van het circuit, standaard staat daar 'The Unnamed Circuit'. Met een klik daarop kun je het project een eigen naam geven, bijvoorbeeld 'Wisselschakeling'. Opslaan is niet nodig, 123 Circuits bewaart alle invoer automatisch. Via het IC-symbool rechts naast de regel met de naam ga je terug naar de editor (Lab View). De andere symbolen rechts daarvan leiden naar het elektronische schema (Schematics View), de lay-outeditor (PCB View) en de bijbehorende stuklijst (Bill of Materials). Via de knop '+ Components' in de editor kies je alle benodigde onderdelen uit. Met een druk op die knop verschijnen de onderdelen met naam en afbeelding in een lijst onderaan over de volle breedte van je werkvlak. Je kunt ze gewoon naar het werkvlak slepen. Voor ons voorbeeld van een wisselschakeling heb je een 9V-batterij nodig, een gloeilamp en tweemaal de schuifschakelaar (Slideswitch) die als wisselschakelaar dient. Als je in plaats van een gloeilamp een LED wilt gebruiken, moet je twee dingen in de gaten houden. Aangezien de lichtdiode de stroom maar in één richting doorlaat, moet je letten op de juiste polen in de schakeling. De korte aansluitdraad van de led is de kathode, die moet met de negatieve pool van de spanningsbron verbonden worden. Het langere, gebogen pootje is de anode en dat moet aan de baan van de schakeling die met de pluspool van de batterij verbonden is. Om de LED niet zomaar aan de voor hem te hoge batterijspanning bloot te stellen, heb je bovendien tussen een van beide led-aansluitingen en de schakeling een weerstand nodig. Als je een batterij van 9 V gebruikt heb je daar een weerstand van 470 Ohm voor nodig. Klik je direct op een van de onderdelen op het werkvlak, dan verschijnt rechtsboven het breadboard het bijbehorende blauwe eigenschappenvenster. Daarin kun je het onderdeel een naam en in het geval van de weerstand ook een waarde meegeven. Ook de kleur van de draadverbindingen en de kleur van de leds kun je daar veranderen. De batterij is standaard liggend weergegeven, zodat je hem meteen op de Na het registreren kun je bij 123D Circuits eigen projecten opzetten, maar ook kijken wat andere gebruikers ontworpen hebben. Met een klik op 'New Electronics Lab' kun je bij 123D Circuits beginnen met een leeg breadboard voor het opzetten van je eigen elektronicaproject. c t 2015, Nr

130 Praktijk Elektrische schakelingen simuleren Voor heel veel componenten zijn er bij 123D Circuits virtuele tegenhangers. De polen van de batterij worden verbonden met de spanningsrails van het breadboard. onderrand van het breadboard kunt slepen en hij meteen op de juiste manier verbinding maakt met de plus- en minrail. Wil je hem staand naast het breadboard zetten, dan moet je hem eerst roteren. Sleep vervolgens de weerstand, de beide schakelaars en de gloeilamp bovenop het breadboard. Om de schakeling van draden te voorzien, trek je simpelweg met de muis een verbinding, bijvoorbeeld tussen de aansluitpinnen van de batterij en de met plus en min aangeduide spanningsrails van het breadboard. Bij het begin- en eindpunt verschijnt dan een zwart met rood vierkantje en daartussen een blauwe lijn. Het vierkantje geeft bij bijvoorbeeld een batterij of een led ook informatie over de polen. Die blauwe lijn wordt rood wanneer je hem definitief bevestigt met een klik op het eindpunt. Zolang de lijn nog niet definitief is, kun je hem met de Esc-toets verwijderen. Je kunt de kleur instellen via het blauwe eigenschappenvenstertje. Met het muiswieltje kun je in- en uitzoomen op het werkvlak. Onderdelen en lijnen zijn te verwijderen door ze te selecteren en op het pictogram van het prullenbakje linksboven te klikken. Op die manier teken je twee rode lijnen tussen de batterij en het breadboard. Bij de verbinding van de zwarte, negatieve pool aan het breadboard kun je de kleur van de lijn naderhand nog in zwart veranderen. Bij de met het plus- en minsymbooltje aangeduide spanningsrails zijn de contacten horizontaal over de hele lengte van het breadboard met elkaar verbonden. Dat zijn dus de twee rijen aan de boven- en onderkant van het board. Daartussen zijn juist steeds vijf contacten verticaal met elkaar verbonden. Zodra je de muispijl op een contact zet, laat de software met een groene balk alle elektrisch met elkaar verbonden aansluitingen zien. Met die informatie in het achterhoofd verdeel je alle onderdelen over het board en verbind je ze met elkaar. Het screenshot rechtsonder kan als voorbeeld dienen. Linksboven in de hoek van het editorvenster zitten vijf tools die helpen bij het opbouwen van het elektrische circuit. Daarmee kun je het gemarkeerde onderdeel roteren of weer uit het werkvlak verwijderen. Bovendien zijn er knoppen voor het zoomen en voor het ongedaan maken of opnieuw uitvoeren van stappen. Missie geslaagd? Dan komt het spannende moment. Met een klik op de knop 'Start simulation' rechtsboven ga je naar de interactieve simulatiemodus. Daar kun je de werking van de schakeling mee testen. De schuifschakelaars Groene verbindingslijnen laten zien welke contacten met elkaar verbonden zijn. Simulatie geslaagd: de led is met beide schakelaars aan en uit te zetten. 130 c t 2015, Nr. 12

131 Praktijk Elektrische schakelingen simuleren Het automatisch gegenereerde elektronische schema ziet er in eerste instantie wat chaotisch uit. Door het verschuiven en roteren van de onderdelen kun je de boel zonder risico versimpelen, want in deze Schematics View kun je alleen optische veranderingen aanbrengen in het schema. wisselen bij iedere klik hun toestand, terwijl de simulatie realtime verloopt en overeenkomstig de stand van de schakelaars de toestand van de gloeilamp of de led weergeeft. Het eerste IC-symbooltje rechtsboven in de hoek staat voor het tot nu toe beschreven werkvlak met breadboard (Lab View). Via het tweede IC-symbooltje rechts daarvan (Schematics View) krijg je het elektronische schema te zien waarmee je de opbouw kunt vergelijken met het voorbeeld en fouten opsporen. De weergave in dat venster wordt door de software automatisch gegenereerd. Daardoor wordt het schema soms onnodig ingewikkeld, maar je kunt het gelukkig ook zelf doen. Je kunt de onderdelen in het schema roteren, spiegelen en verplaatsen, de verbindingen passen zich dan automatisch steeds aan. Je hoeft niet bang te zijn om in deze view de boel overhoop te halen omdat de schakeling zelf alleen op het breadboard aan te passen is. Je loopt dus geen gevaar door het verslepen van de symbolen in de Schematics View per ongeluk fouten te introduceren. Als je de op de computer gemaakte en geteste schakelingen in het echt wilt maken, kun je het benodigde materiaal in de elektronicahandel of op internet vinden. Een breadboard met een set draadbruggen, twee eenpolige schakelaars (schuifschakelaars), leds, weerstanden en een 9V-batterij inclusief clipaansluiting komt op ongeveer 20 euro. Een simpele multimeter voor het meten van spanning, stroomsterkte en weerstand is voor zo'n 10 euro te koop. Hoe gaat het verder? 123D Circuits is prima geschikt voor de eerste stappen in de elektronica. Je kunt er vrij mee experimenteren en spelen. Het virtuele online elektronicalab heeft veel onderdelen en ook meetinstrumenten als een voltmeter en oscilloscoop zijn beschikbaar. Daar kun je gratis veel visueel goed ogende experimenten mee uitvoeren, als simulatie testen en als elektronisch schema verder analyseren. 123D Circuits ondersteunt zelfs enkele microcontrollers als de Arduino Micro en Uno. De broncode van de programma's daarvoor kun je via een code-editor rechtstreeks in de breadboard-view invoeren. Wanneer de basis voor de elektronicakennis gelegd is en je meer wilt, kun je verder gaan met ingewikkeldere projecten. Dan komen moderne systemen als de Raspberry Pi in beeld en wordt het tijd om over te stappen op het opensource programma Fritzing (zie de link hieronder). (jmu) De wisselschakeling ziet er met een echt breadboard vrijwel hetzelfde uit als de virtuele tegenhanger in het simulatieprogramma. Voor het meten van de spanning bij de ledvariant van de wisselschakeling moet je er een voltmeter bij halen. c c t 2015, Nr

132 Knowhow Wachtwoorden hashen Oliver Lau Van kort naar lang Wachtwoorden veilig opslaan met PBKDF2 Het is zowel lokaal als op een server geen goed idee om wachtwoorden in leesbare tekst op te slaan. Daarom bewaren veel programma's alleen de hashes van de wachtwoorden. Omdat cryptografische hashfuncties niet omkeerbaar zijn, kan een hacker daar het wachtwoord niet uit herleiden. Maar het kan nog veel veiliger. In de vorige c't zijn we aan de slag gegaan met ctsesam voor het genereren van veilige wachtwoorden [1]. Daarbij werd gebruikt gemaakt van de PBKDF2-bibliotheek. In dit artikel gaan we in op de werking en de achtergrond van het hashen van wachtwoorden. Als een aanvaller je wachtwoorden in bezit krijgt, is Leiden in last: veel mensen gebruiken vaak hetzelfde wachtwoord voor meerdere diensten, dus die zijn dan allemaal gecompromitteerd. Degene die verantwoordelijk was voor het bewaren van de wachtwoorden moet dan ook nog eens uitleggen waarom hij dergelijke gevoelige data in leesbare tekst opgeslagen had. En dat terwijl het helemaal niet zo moeilijk is om wachtwoorden zodanig te converteren dat het origineel niet meer uit het resultaat te herleiden is. Hash In het eenvoudigste geval gebruik je daarvoor een hashfunctie zoals SHA (Secure Hash Algorithm). Dat zijn eenwegfuncties: uit het resultaat (hash) van een bepaalde lengte (bijvoorbeeld 16 bytes bij MD5 of 64 bytes bij SHA-512) kun je de invoer niet achterhalen. Een andere belangrijke eigenschap van een goede hashfunctie is de subjectiviteit: geen enkele hashwaarde is onmogelijk. Een goede hashfunctie heeft ook een butterflyeffect zoals bekend uit de chaostheorie: een kleine verandering aan de invoer leidt tot grote veranderingen bij de uitvoer. Hashfuncties die voor veiligheidskritische toepassingen ontworpen zijn (dus cryptografisch veilig) hebben bovendien het kenmerk dat ze 'collision resistant' zijn, wat wil zeggen dat het praktisch onmogelijk is om twee inputs te vinden die tot dezelfde output komen (sterke resistentie) of een input te vinden die tot hetzelfde resultaat leidt als een andere input (zwakke resistentie). Als je een wachtwoord aan een hashfunctie meegeeft, ontstaat een bytevolgorde die je in plaats van het wachtwoord kunt opslaan. Voor het authenticeren van een gebruiker bij een dienst of programma wordt het opgegeven leesbare wachtwoord gehasht en het resultaat daarvan vergeleken met de opgeslagen hashwaarde. Als die twee overeenkomen, klopt het wachtwoord. In de praktijk is een dergelijke eenvoudige hashing geen goed idee omdat de hash op basis van een kleine invoer gemaakt wordt. Met een woordenboekaanval is het voor een aanvaller dan relatief makkelijk om toch binnen te komen [2]. Daar kun je je tegen wapenen door bijvoorbeeld (heel) lange wachtwoorden te gebruiken die niet in de woordenboeken staan, aangevuld met cijfers en speciale tekens. Met een zogeheten salt kun je je tegen andere aanvalsmethoden beveiligen. Een salt is een voor ieder wachtwoord random gegeneerde tekenreeks die aan het begin van het wachtwoord toegevoegd wordt en er samen mee gehasht wordt. De salt fungeert dan als een soort index voor een groot aantal hashes dat uit wachtwoorden te genereren is. Zout in de pap Salts beschermen met name tegen aanvallen met regenboogtabellen. Die tabellen bevatten van tevoren berekende tussenresultaten waarmee men snel van de hashwaarde tot het wachtwoord kan komen. Een aanvaller moet dan voor iedere salt een aparte regenboogtabel aanmaken, wat totaal onpraktisch is. De salt wordt samen met de hash opgeslagen zodat bijvoorbeeld een void PBKDF2( in const byte *password, in size_t passwordlen, in const byte *salt, in size_t saltlen, in unsigned int iterations, inout byte *derived, in size_t derivedlen) { CryptoPP::HMAC<CryptoPP::SHA512> hmac; hmac.setkey(password, passwordlen); CryptoPP::SecByteBlock buffer(cryptopp::sha512::digestsize); unsigned int i = 1; byte INT_BE[4]; while (derivedlen > 0) { hmac.update(saltptr, saltlen); INT_BE[0] = (byte)((i >> 24) & 0xff); INT_BE[1] = (byte)((i >> 16) & 0xff); INT_BE[2] = (byte)((i >> 8) & 0xff); INT_BE[3] = (byte)(i & 0xff); hmac.update(int_be, 4); hmac.final(buffer); const size_t segmentlen = std::min(derivedlen, buffer.size()); memcpy(derived, buffer, segmentlen); for (unsigned int j = 1; j < iterations; ++j) { hmac.calculatedigest(buffer, buffer, buffer.size()); CryptoPP::xorbuf(derived, buffer, segmentlen); } derived += segmentlen; derivedlen -= segmentlen; ++i; } } dienst die een gebruiker aan de hand van zijn wachtwoord wil identificeren, uit het wachtwoord en de salt de hash kan berekenen. Brute force Als de genoemde aanvallen niets opleveren, moet de aanvaller alle mogelijke wachtwoorden gaan proberen om daar alle hashes uit te berekenen om ooit de juiste te vinden. De nadruk ligt daarbij op 'ooit'. Een rekenvoorbeeld: het aantal mogelijke tekens voor een wachtwoord is meestal niet meer dan 88 (kleine en grote letters, cijfers en een paar speciale tekens). Voor een wachtwoord van 8 tekens lang heb je dan 88 8 combinatiemogelijkheden. Een beetje moderne pc met acht kernen haalt meer dan 100 miljoen SHA-512-berekeningen per seconde omdat hashes daarmee zo makkelijk te berekenen zijn. Als je alle mogelijkheden dan stomweg gaat proberen (brute force) zou dat dus maximaal 88 8 / / 60 / 60 / 24 = 416,24 dagen duren. Uitgaande van het statistisch gemiddelde vind je de hash dan in de helft van die tijd. Als je de hashes via Open- CL op de grafische kaart laat doorrekenen, stijgt de snelheid afhankelijk van de hardware nog met een factor een tot twee. Dat klinkt nog als een heel gedoe, maar in de praktijk zijn de wachtwoorden meestal korter en gebruiken ze minder verschillende tekens, wat een brute-force-aanval makkelijker maakt. Om aanvallers het leven dan ook moeilijker te maken, kun je de eigenlijk veel te snelle hashberekening meerdere malen achter elkaar laten uitvoeren. Het aantal keren kies je zo dat een gebruiker daar niets van merkt, maar dat een aanvaller ondanks zijn flinke rekenkracht flink afgeremd wordt. PBKDF2 Dat is precies wat de Password-Based Key Derivation Function 2 (PBKDF2) doet. Het In plaats van SHA-512 kun je voor PBKDF2 ook een willekeurig ander cryptografisch veilig hashalgoritme voor de HMAC-berekening gebruiken. 132 c t 2015, Nr. 12

133 Knowhow Wachtwoorden hashen PBKDF2 De Password-Based Key Derivation Function 2 herhaalt de HMAC-methode om uit een wachtwoord en een salt een hash af te leiden waarvan het praktisch onmogelijk is om daar het originele wachtwoord uit te destilleren. salt, 0x HMAC (wachtwoord) hash 1 HMAC (wachtwoord) hash 2 HMAC (wachtwoord) hash 3 HMAC (wachtwoord) Hash n resultaat maakt van een wachtwoord en een salt de gewenste sleutel door herhaalde hashing. Die functie heet zo omdat hij oorspronkelijk ontwikkeld werd om sleutels voor applicaties voor het ver- en ontsleutelen van data te genereren, bijvoorbeeld voor het compressieprogramma WinZip, voor de wachtwoordbeheerder 1Password en voor Wi-Fi Protected Access (WPA, WPA2). HMAC Het centrale element van PBKDF2 is het HMAC-procedé (Keyed-Hash Message Authentication Code, zie kader). Dat werd eigenlijk ontwikkeld om een Message Authentication Code (MAC) te produceren, in principe een hash aan de hand waarvan je niet alleen de integriteit van een bericht kunt vaststellen zoals met een gewone hash, maar ook diens authenticiteit [3]. Daarbij wordt het bij het HMAC-procedé alleen bij de zender en ontvanger bekende wachtwoord bij de berekening van de hash gebruikt, zodat de ontvanger met zekerheid kan zeggen dat de ontvangen data van de juiste afzender komen. HMAC is met ieder cryptografisch veilig hashalgortime te gebruiken en wordt dan bijvoorbeeld HMAC-MD5, HMAC-SHA of HMAC-SHA224 genoemd. De in C++ geschreven listing op de linkerpagina laat zien hoe PBKDF2 werkt. Daarbij worden functies uit de Crypto++-bibliotheek gebruikt. Om te beginnen initialiseert de functie het HMAC-object met het wachtwoord, dat dan binnen de methode Update() samen met de daaraan meegegeven data in de hash ingevlochten wordt. Dat zijn de salt en het getal 1 als 32-bit integer in Big-Endian-codering (INT_BE[]). Als de te genereren sleutel groter is dan de blokgrootte van de gebruikte hashfunctie, wordt dat getal iedere keer als de buitenste loop doorlopen wordt met één opgehoogd. Daarin genest zit de loop voor het herhaalde hashen. De hashwaarde is de input voor de volgende iteratie en wordt iedere keer met het resultaat van de oorspronkelijke HMAC bewerkt met een exclusive-or. Uiteindelijk bevat het door derived aangegeven geheugengebied de derivedlen bytes lange sleutel, die uit het wachtwoord en de salt ontstaan is. Hoe groter het aantal malen dat de loop doorlopen wordt (iterations), des te meer tijd een aanval tegen de sleutel gaat vergen. De wifibeveiliging WPA2 werkt bijvoorbeeld met 4096 rondes. Voor desktoptoepassingen kun je het aantal herhalingen met een factor een tot twee verhogen, dan duurt het genereren afhankelijk van de hardware tussen de paar honderd milli seconden en een paar seconden, wat bij normaal gebruik niet erg is, maar een brute-force-attack succesvol verijdelt als de aanvaller tenminste geen supercomputer tot zijn beschikking heeft om de sleutel te kraken. Nog meer Naast PBKDF2 worden hier en daar de sleuteluitbreidingsprocedés bcrypt en scrypt gebruikt. De eerste gebruikt in plaats van een hashfunctie het versleutelingsalgoritme Blowfish en maakt daar Base64-gecodeerde wachtwoorden uit van willekeurige lengte [4]. Net als bij PBKDF2 is het aantal ronden vrij in te stellen. PBKDF2 en bcrypt hebben maar weinig geheugen nodig en zijn daarom makkelijk in speciale hardware (ASIC, FPGA) te implementeren. Daarmee zijn vele parallel lopende aanvallen mogelijk, die bovendien nog eens goedkoop zijn ook. Het in vergelijking nieuwe scrypt smoort dergelijke aanvalspogingen in de kiem door bij berekeningen standaard 16 MB in beslag te nemen. Het kan daarom ook alleen in dure gespecialiseerde hardware geïmplementeerd worden [5]. HMAC op snelheid Het HMAC-procedé is niet bijzonder complex: als K de sleutel is, H de gebruikte hashfunctie, B de blokgrootte, D de inputdata en *, + en ^ de operaties zijn voor het herhalen van een byte, het aan elkaar hangen en exclusive-or, dan is de HMAC met de volgende pseudocode te berekenen: if lengte(k) > B: K0 = H(K) else: K0 = K + [ B-lengte(K) * 0x00 ] ipad = [ B * 0x36 ] opad = [ B * 0x5c ] hmac = H((K0 ^ opad) + H((K0 ^ ipad) + D)) Een belangrijke implementatieaanwijzing: de tussenresultaten K0 ^ opad en K0 ^ ipad veranderen niet als de data veranderen. Die kun je eenmaal berekenen en dan steeds weer gebruiken. Je moet er dan wel net zo voorzichtig mee omgaan als met leesbare wachtwoorden, dus niet langer in het geheugen laten staan dan nodig. Doe het zelf Voor alle populaire programmeertalen zijn er kant-en-klare HMAC- en PBKDF2-implementaties, bijvoorbeeld Crypto++ voor C++, de module PBKFD2 voor Python, OpenSSL voor C en CryptoJS voor JavaScript (zie de link onderaan dit artikel). Als je zelf een functie wilt ontwikkelen, kun je de juistheid van de resultaten daarvan controleren aan de hand van testvectoren [6]. (nkr) Literatuur [1] Johannes Merkert, Bezweren voor beginners, Leren programmeren met Python, c't 11/2015, p.104 [2] Karsten Nohl, Kleurrijke cryptografie, Over woordenboeken en regenbogen, c't 10/2008, p.124 [3] FIPS 198-1, The Keyed-Hash Message Authentication Code (HMAC): [4] bcrypt: [5] scrypt: [6] RFC 6070, KCS #5: Password-Based Key Derivation Function 2 (PBKDF2) Test Vectors: www. ietf.org/rfc/rfc6070.txt [7] Uli Ries, Wachtwoordkrakers, Een kijkje achter de schermen bij wachtwoordkrakers, ct 4/2013, p.68 [8] Jürgen Schmidt, Een voor alles, een nieuw concept om met wachtwoorden om te gaan, c't 11/2014, p.68 [9] RFC 2898, PKCS #5: Password-Based Cryptography Specification Version 2.0: rfc/rfc2898.txt [10] Daniel Bachfeld, Anti-kraak, Wachtwoorden onkraakbaar opslaan, c't 9/2011, p c c t 2015, Nr

134 Praktijk Wachtwoordgenerator Oliver Lau Sesam open u! Wachtwoorden beheren met ctsesam Onze wachtwoordgenerator uit de vorige c't heeft een grafische interface gekregen voor Windows, Linux en Mac OS X. Hij maakt met een druk op de knop voor iedere dienst of shop een eigen wachtwoord dat zo lang en complex is als je wilt. Je hoeft dan alleen nog maar je masterwachtwoord te onthouden. Aan de hand van het voorbeeld van de wachtwoordgenerator ctsesam (Super Easy Secure Authentication Management) zijn we in [1] aan de slag gegaan met het leren programmeren met Python. Het daar geïntroduceerde script genereert uit een masterwachtwoord, een domeinnaam en de voor het aanmelden benodigde gebruikersnaam een domeinspecifiek wachtwoord. Met een domein bedoelen we dan bijvoorbeeld een webshop, internetbankieren of maildienst. Als een aanvaller achter het gegenereerde wachtwoord mocht komen, kan hij daar van zijn lang zal ze leven geen masterwachtwoord uit halen zo veilig is de gebruikte methode. Je hoeft dus nog maar één wachtwoord te onthouden (het masterwachtwoord). Om je bij een dienst aan te melden gebruik je het daarmee gegenereerde wachtwoord. Het Python-script werkt op de console en is daardoor van nature niet echt gebruiksvriendelijk. We gaan hier dan ook aan de slag met een grafische ctsesam-afstammeling voor Windows, Linux en Mac OS X voor meer gemak en extra functies: QtSESAM. Het programma genereert met dezelfde parameters dezelfde wachtwoorden als de Python-variant. Via een GitHub-respository kun je een Windows-binary en de broncode gratis downloaden. Als je de broncode zelf wilt compileren, heb je Visual Studio 2010, 2012 of 2013 nodig (die hebben een gratis Express- of Community-variant) en de gratis verkrijgbare C++-bibliotheek Qt vanaf versie 5.3 (in het ideale geval de huidige versie 5.5). Alle genoemde software en nog wat extra documentatie bij dit artikel, bijvoorbeeld tips voor het compileren, staan bij de link aan het eind van dit artikel. Start Als QtSESAM de eerste keer start, krijg je een klein venster te zien waarin je gevraagd wordt om een masterwachtwoord. De ingevoerde tekens worden zoals bij wachtwoordvelden gebruikelijk niet in leesbare tekst getoond. Ter controle typ je het masterwachtwoord daarom nog een keer in. De volgende keren dat je het programma start hoef je het masterwachtwoord maar één keer in te typen. Vervolgens kom je in het hoofdvenster met de instellingen voor het geselecteerde domein. Om een nieuw domein aan te maken druk je op Ctrl+N of kies je in het menu 'File / New domain'. Dan opent een venster met meerdere invoervelden. Het eerste, 'Domain', moet je per se invullen, want aan de hand daarvan identificeert QtSESAM de afzonderlijke datarecords. Wat je daar invult maakt niet uit, zo lang het maar eenduidig is, bijvoorbeeld 'marktplaats.nl', 'gmail.com' of 'Mijn ING'. Het veld 'User name' kun je leeg laten. Het veld 'Min. iterations' bevat het minimale aantal herhalingen dat PBKDF2 doorloopt om het wachtwoord voor dit domein te berekenen. Hoe hoger dat aantal, des te moeilijker het voor een hacker wordt om uit het berekende wachtwoord het originele masterwachtwoord te destilleren. 'Password length' geeft aan uit hoeveel tekens het gegenereerde wachtwoord moet bestaan. Bij 'Used characters' zie je de mogelijke tekens waaruit de wachtwoordgenerator de tekens haalt. Standaard ingesteld zijn kleine en grote letters, cijfers en een paar speciale tekens. Dat kun je naar eigen believen aanpassen. Dat is zinvol als je bijvoorbeeld een pincode wilt genereren die alleen uit cijfers bestaat of een wachtwoord voor een dienst die geen kleine letters toestaat. Sommige diensten eisen dat een wachtwoord minstens één speciaal teken bevat. 134 c t 2015, Nr. 12

135 Praktijk Wachtwoordgenerator De domeinnaam is de belangrijkste parameter bij het aanmaken van een nieuw domein. De andere parameters kun je normaal op de standaardinstellingen laten staan. QtSESAM laat het ingetypte masterwachtwoord niet zien, daarom moet je het bij de eerste start voor alle zekerheid nog een keer intypen. Het veranderen van de salt verandert ook het gegenereerde wachtwoord. Om ervoor te zorgen dat je de salt niet per ongeluk verandert, vraagt QtSESAM eerst nog even of je het zeker weet. QtSESAM voor professionals Wachtwoorden verdienen een bijzondere bescherming. Ze moeten bijvoorbeeld nooit in leesbare tekst getoond worden om ervoor te zorgen dat niemand over je schouder mee kan kijken. Het wachtwoord moet ook nooit langer in het geheugen staan dan per se nodig. QtSESAM overschrijft het wachtwoord op gezette tijden (in te stellen bij 'Extras / Options / Misc / Invalidate master password after') dan ook met nullen en vraagt je dan het wachtwoord opnieuw in te typen. Ook na het beëindigen van het programma wordt het geheugendeel leeggemaakt. Alle instellingen worden door het programma bewaard in het bestand QtSESAM.ini in de map ct van de applicatiedatamap van de aangemelde gebruiker. Bij Windows is dat het pad %APPDATA%/ ct, bij Linux $HOME/.config/ct. De voor de veiligheid relevante instellingen in het bestand worden versleuteld met het masterwachtwoord. Voor het versleutelen gebruikt QtSESAM de als veilig geldende Advanced Encryption Standard (AES) in de CBC-modus (Cipher Block Chaining) met de langst mogelijke sleutellengte van 256 bit. De sleutel ontstaat uit het masterwachtwoord door het gebruik van PBKDF2. Dat is een sleuteluitbreidingsalgoritme dat uit een relatief kleine input (wachtwoord) een hashwaarde van een bepaalde lengte genereerd, zodanig dat je alleen met heel grote moeite van die hashwaarde weer terug kunt naar het wachtwoord. Intern wordt daar een HMAC (Keyed-hash Message Authentication Code) voor gebruikt die het masterwachtwoord, het domein, de gebruikersnaam en een zogeheten salt x keer door elkaar mengt. De salt is een (pseudo-)random bytevolgorde die je je kunt voorstellen als een index voor een aantal hashes die uit wachtwoorden te genereren is. Hoe langer de salt is en hoe meer iteraties PBKDF2 doorloopt, des te veiliger het uiteindelijke resultaat zal zijn. In het voorgaande artikel lees je meer over de werking van PBKDF2. Het door elkaar husselen door de HMAC-functie wordt gedaan met een hashprocedé als SHA2. QtSESAM gebruikt SHA-512. De paar bytes van een wachtwoord worden daarmee altijd een 512 bit (64 byte) hash. De eerste 256 bits daarvan worden door QtSE- SAM geëxtraheerd als sleutel voor het versleutelen van de instellingen. De hash uit de PBKDF2-functie wordt bovendien voor het berekenen van het domeinspecifieke wachtwoord gebruikt. QtSE- SAM interpreteert de hash als geheel getal (integer) en deelt dat telkens weer door het aantal tekens dat voor het wachtwoord ter beschikking staat (hoofd- en kleine letters, cijfers, speciale tekens). De rest van de deling dient als index voor die tekentabel. De betreffende tekens worden net zo lang aan het wachtwoord toegevoegd tot dat het gewenste aantal tekens heeft. Die tekenreeks kun je dan bij het inloggen bij een domein als wachtwoord intypen. Bij het synchroniseren worden de domeingegevens alleen als verwijderd gemarkeerd, maar niet echt verwijderd. Dat heeft met het synchronisatiemechanisme van QtSESAM te maken: datarecords met een nieuwere tijdstempel van de laatste wijziging overschrijven daarbij de records die ouder zijn. De aan één kant (lokaal, sync-bestand) niet aanwezige domeinen worden van de andere kant gekopieerd. Als QtSESAM een datarecord ergens echt zou verwijderen, zou die bij de volgende synchronisatie automatisch weer hersteld worden. Gezien de geringe opslagruimte van een enkel datarecord en het feit dat het zelden zal gebeuren dat accounts verwijderd worden, hebben we besloten de niet meer benodigde datarecords alleen als zodanig te markeren. c t 2015, Nr

136 Praktijk Wachtwoordgenerator Het hoofdvenster van QtSESAM: met een klik op de knoppen naast de velden voor 'User name', 'Legacy password' en 'Generated password' kopieer je de waarden naar het klembord. Meer voor C++programmeurs C++ kan in tegenstelling tot Python standaard alleen met gehele getallen tot 64 bit rekenen, niet met willekeurig lange. Dat deel wordt overgenomen door de klasse BigInt::Rossi (zie de functie Password::generate() in het broncodebestand password.cpp). Die komt uit een kleine bibliotheek met alleen een header- en een cpp-bestand die makkelijk in bestaande projecten te integreren is [3]. Een relatief grote bibliotheek als de GNU Multiple Precision Arithmetic Library (GMP) is daardoor niet nodig. In C++ zit ook geen AES. De broncde van QtSESAM haalt de functies voor het veren ontsleutelen dan ook uit de Crypto++bibliotheek. Om daar rekening mee te kunnen houden, kun je een vinkje in de betreffende checkbox zetten. In het veld 'Notes' kun je extra informatie zetten, maar je kunt het ook leeg laten. Bij sommige domeinen kun je geen eigen wachtwoord instellen, maar krijg je er een toegewezen. Net als bij andere wachtwoordkluizen kun je die ook in QtSESAM gewoon opslaan. Vul het wachtwoord in bij het veld 'Legacy Password'. Dan onthoudt QtSESAM dat bij de domeininstellingen en slaat het met AES versleuteld op. Met een klik op 'Save' gaan de ingevoerde gegevens naar het hoofdvenster. Als je bang bent dat de dienst van een bepaald domein gehackt is en je toegangsgegevens in vreemde handen zijn gekomen, kun je een nieuw wachtwoord laten genereren. Dat kan door het aantal iteraties te verhogen of door een nieuwe salt te laten generen met een druk op de knop achter het salt-veld. Daarin zie je de Base64-gecodeerde versie zodat de salt ook leesbaar is als de afzonderlijke bytes niet als tekens gedecodeerd kunnen worden. Via 'Extras / Options / Misc / Salt length (bytes)' kun je de standaardlengte voor nieuwe salts instellen. Veranderingen aan de gegevens sla je op door op de knop 'Save' te klikken. Als je de checkbox 'delete' daarvoor aanvinkt, wordt het domein als verwijderd gemarkeerd en krijg je het vervolgens niet meer te zien zie ook het kader 'QtSESAM voor professionals'. Synchroniseren QtSESAM biedt een synchronisatiemechanisme waarmee je de gegevens onafhankelijk van de computer altijd up-to-date kunt houden. QtSESAM zet de versleutelde gegevens dan als bestand bij een clouddienst als Google Drive, Microsoft OneDrive of Dropbox. Het pad naar dat bestand vul je in bij het veld 'Sync file' in het menu 'Extras / Options / Sync'. Dat bestand wordt pas voor synchronisatie gebruikt als je de checkbox 'Use' aanvinkt. Bewaren van het masterwachtwoord Een aanvaller heeft niet veel aan de instellingen van een domein, maar wel iets omdat er in de vorm van het PBKDF2-iteratieaantal, de salt en een tekenreeks aanwijzingen in zitten hoe je van een gegenereerd wachtwoord een masterwachtwoord kunt reconstrueren. Daarom zijn de instellingen met het masterwachtwoord versleuteld. Het masterwachtwoord is daarmee de universele sleutel voor alle met QtSESAM beheerde toegangsdata. Die universele sleutel moet daarom lang zijn (tien tekens of meer) en complex. Dat laatste doe je met een zo gevarieerd mogelijke combinatie van hoofdletters, kleine letters, cijfers en speciale tekens [2]. Het masterwachtwoord mag onder geen beding in vreemde handen komen, zeker niet als je de domeininstellingen in de Met Ctrl+Shift+S synchroniseert QtSESAM meteen. Als de optie 'Sync on start' is ingeschakeld, doet hij het ook automatisch bij het starten van het programma. cloud hebt staan. Het is het veiligst om het alleen in je hoofd op te slaan. Omdat dat vanaf een bepaalde complexiteit moeilijk betrouwbaar kan, kun je het ook opschrijven en in een (bank)kluisje deponeren of het opslaan op een usb-apparaat als de Yubikey. Die doet zich bij een computer voor als toetsenbord en typt met een druk op de knop geheel vanzelf het opgeslagen wachtwoord in. We herhalen het met klem: verlies je het masterwachtwoord, dan moet je helemaal opnieuw beginnen. Dat betekent dat je alle domeininstellingen in QtSESAM weer moet invoeren en alle wachtwoorden bij de betreffende domeinen moet bijwerken. Bij een toekomstige versie van QtSESAM zal dat manco verholpen worden. To do QtSESAM is geen kant-en-klaar product. Net als bij ieder ander programma zijn er hier een daar nog wat mankementen en is de bediening niet overal even handig. We doen ons best het verder te ontwikkelen en staan zeker open voor tips en voorstellen voor verbeteringen. (nkr) Literatuur [1] Johannes Merkert, Bezweren voor beginners, Leren programmeren met Python, c't 11/2015, p.104 [2] Ronald Eikenberg, Wachtwoorden beheren, Tools voor orde in de wachtwoordchaos, c't 11/2014, p.72 [3] C++ BigInt class: [4] Jürgen Schmidt, Een voor alles, Een nieuw concept om met wachtwoorden om te gaan, c't 11/2014, p.68 c 136 c t 2015, Nr. 12

137 Praktijk Eigen YouTube-player Herbert Braun, Noud van Kruysbergen MyTube Een YouTube-player op je eigen website zetten Google maakt het makkelijk om video's op een website in te bedden. Wil je meer dan de standaard player, dan vind je bij Google een programmeerinterface waarmee je een individuele videoplayer in elkaar kunt zetten die helemaal bij de stijl van je website past. Als je bij de broncode van je website kunt komen, kun je daar ook een YouTube-player inbouwen. YouTube biedt voor een stuk of tien webdiensten als Facebook, Tumblr en Pinterest kant-en-klare copy/paste-oplossingen. Daar zit ook een HTML-fragment bij voor een eigen website. Die werkt met een iframe: <iframe width="560" height="315" src=" frameborder="0" allowfullscreen> </iframe> Dit frame wordt gevuld met de gebruikelijke HTML5- of Flash-player. YouTube geeft de voorkeur aan de HTML5-player en grijpt alleen terug op Flash als iemand je webpagina oproept met een verouderde browser. De attributen width, height, frameborder en allowfullscreen zijn standaard voor iframes. De video wordt aangepast aan de grootte van het frame, maar behoudt zijn proporties. Met allowfullscreen heb je de mogelijkheid om de player het hele scherm te laten vullen. Inbedden Met een aantal url-parameters kun je zelfs die simpele iframe-oplossing aan verschillende omstandigheden aanpassen, bijvoorbeeld: autoplay=1&loop=1&start=21&end=25&fs=0& showinfo=0&hl=nl&modestbranding=1&theme=light Met autoplay=1 start de video automatisch, met loop wordt hij herhaald. Met start en end stel je in vanaf welke seconde tot welke seconde de video moet draaien. Normaal toont de player de titel van de video die je aan het bekijken bent als je daar met de muis overheen beweegt, maar showinfo=0 verhindert dat. Door fs=0 toe te voegen verdwijnt de fullscreen-knop, maar dat kun je ook doen door allowfullscreen bij <iframe> weg te halen. Met modestbranding schakel je het YouTubelogo op de knoppenbalk uit. Dat komt dan alleen rechtsonder in de video te staan als je er met de muis overheen beweegt en als je de video pauzeert. Bij de Flash-player biedt YouTube naast het standaard-theme dark ook de variant light. Met de playlist-parameter kun je meerdere video's na elkaar afspelen: playlist=idofpt4vmzo,sutk_tgos40 De player speelt dan drie video's af, te beginnen met a_426riwst8. Voor playlists die bij YouTube staan heb je daarentegen de parameter list nodig. Daarmee kun je favorieten, positief beoordeelde video's, eigen lijsten (listtype=playlist), kanalen (listtype=user_uploads) en zoekresultaten (listtype=search) laten afspelen: list=llvj...&listtype=playlist Een video-id hoef je in dit geval niet mee te geven. Vervang in de HTML-code alle ampersands tussen de parameters door & om geen HTML-fouten te veroorzaken. API-keuze Voor veel doeleinden zijn deze aanpassingsmogelijkheden al voldoende. Bij een professioneel vormgegeven website wil je een player echter een eigen uiterlijk geven een soort skin met aangepaste bedieningselementen. Een praktijkscenario is bijvoorbeeld om de video's van een YouTube-playlist overzichtelijk op een webpagina op te sommen en ze dan in een zelf vormgegeven player af te spelen. YouTube heeft daar meerdere programmeerinterfaces voor. Met de YouTube Data API kun je video's vinden via zoektermen of playlists, maar ook video's uploaden en verwijderen en playlists bewerken. Met de iframe-player-api kun je het YouTube-iframe aansturen. Stap één op de weg naar een individuele speler is YouTube met de Data API te bevragen. Omdat met die API ook data geschre- c t 2015, Nr

138 Praktijk Eigen YouTube-player Bij het registreren van de API kun je de locatie van de app-engine opgeven waar de player zijn data vandaan moet halen. ven en verwijderd kunnen worden, moet de applicatie zich eerst legitimeren ook als dat wat overdreven lijkt omdat je alleen een openbare lijst wilt openen. De daarvoor benodigde toegangsgegevens krijg je door je aan te melden bij de Google Developer-console (zie de link aan het eind van dit artikel). Daar moet je een nieuw project aanmaken ('Create an empty project'). Let er bij de 'advanced options' op dat je als 'App Engine location' kiest voor 'europe-west' niet uit privacy-overwegingen, maar omdat de data dan niet zo ver hoeven te reizen. Klik vervolgens op 'Create'. Als dat gebeurd is, ga je naar 'APIs & auth / APIs' om de YouTube Data API te activeren. Voor ons voorbeeld is openbare API-toegang via de browser genoeg. Het gedoe met OAuth 2.0 om te authenticeren is alleen bedoeld voor applicaties die in naam van een aangemelde gebruiker YouTube-bestanden bewerken. Kies bij 'Credentials' dan ook voor 'Add credentials / API key' en maak een 'Server key' aan. Geef daarbij aan vanaf welke IPadressen de sleutel gebruikt mag worden, en voeg daar tijdens het testen ook ' ' aan toe. De basis van een YouTube-applicatie kan er bijvoorbeeld zo uitzien: <ol id="playlist"></ol> <script type="text/javascript"> var youtubeurl = ' youtubeapikey = '...', videolist = '...', data = [], ajax = function(param, token) {...}, onplaylistloaded = function() {...}; ajax(...); </script> Een <ol>-lijst dient als container voor de op te roepen data. YouTubes Data-API haalt telkens maar 50 datarecords op en ook alleen maar als je de url-parameter maxresults gebruikt. Als de lijst langer is, moet je dat vaker doen. Daarom moet je het opvragen van de data (ajax) in een functie zetten en om het overzichtelijk te houden de uitvoer van de data (onplaylistloaded) meteen ook maar. REST-resources De Data-API is een REST-interface alle requests hebben het schema googleapis.com/youtube/v3/resource, gevolgd door een paar url-parameters, waaronder key met de API-sleutel. Het responsformaat is JSON. Google maakt toegang tot meer dan tien resources mogelijk, waaronder commentaren (Comments), videodetails (Videos) en ondertitels (Captions). Voor het voorbeeld gaat het om de items op een playlist (PlaylistItems). Met de HTTP-methoden kun je items toevoegen (POST), veranderen (PUT) en verwijderen (DE- LETE), maar in dit geval volstaat lezen (GET). Dat betekent dat je de urls om te testen ook eenvoudig op de adresbalk van een browser kunt intypen als je geen domeinbeperking ingesteld hebt. Naast key en de playlistid is ook de url-parameter part verplicht. Die bepaalt wat er precies van de server gehaald moet worden. Met snippet zijn dat in principe de titel, de beschrijving en een thumbnail. De ajax()-functie maakt van het eerste argument de request-url. Als er als tweede argument een token meegegeven werd, wordt die met de parameter pagetoken aan de url gehangen: De Data-API van YouTube heeft alle informatie over iedere video, maar haalt die pas na aandringen tevoorschijn. ajax = function(param, token) { var req = new XMLHttpRequest(), url = youtubeurl + param + '&key=' + youtubeapikey; if (token) url += '&pagetoken=' + token; req.open('get', url, true); req.onload = function() {...}; req.onerror = function() {/*foutmelding*/}; req.send(); } ajax('playlistitems?part=snippet&playlistid=' + videolist + '&maxresults=50'); Datavracht Als alles goed gaat, komt het antwoord met de statuscode 200 of 300. In dat geval hoef je de responsetext alleen naar de JSON-parser van de JavaScript-engine door te sturen om de gewenste data eruit te kunnen halen: req.onload = function() { if (req.status >= 200 && req.status < 400) { var newdata = JSON.parse(req.responseText); data.push.apply(data, newdata.items); if (data.length < newdata.pageinfo. totalresults && newdata.nextpagetoken) { ajax(param, newdata.nextpagetoken); } else { onplaylistloaded(); } } else {/*foutmelding*/} } Het JSON-resultaat newdata is een object, de afzonderlijke playlist-items staan in de array newdata.items. Met data.push.apply() hang je de inhoud daarvan aan de eerder geïnitialiseerde array data. Dan wordt getest of het request alle datarecords gevonden heeft. Het aantal resultaten staat in newdata.pageinfo.totalresults. Als er nog datarecords ontbreken (en er dus meer dan 50 zijn), moet de request bovendien een nextpagetoken mee terugleveren. Die gebruik je bij een nieuwe ajax()-aanroep om de volgende rits datarecords binnen te halen. Als alles daarentegen compleet is, neemt onplaylistloaded() het over. Die functie zorgt voor een simpele HTML-uitvoer. onplaylistloaded = function() { var olhtml = ''; data.foreach(function(el, nr) { olhtml += '<li id="yt + ' nr + '">'; olhtml += '<img src="' + el.snippet.thumbnails.default.url + '"alt="thumbnail"/>'; olhtml += '<div><h3>' + el.snippet.title + '</h3>'; olhtml += '<p>' + el.snippet.description + '</p>'; olhtml += '</div></li>'; }); document.getelementbyid('playlist'). innerhtml = olhtml; }; De belangrijkste data van ieder item staan in dit snippet-object. YouTube levert thumbnails in drie varianten, de hier gekozen default- 138 c t 2015, Nr. 12

139 Praktijk Eigen YouTube-player grootte is normaal gesproken 120 bij 90 pixels. Voor het afspelen heb je later de YouTube- ID van een video nodig. Die staat in snippet. resourceid.videoid. Je kunt die waarde het beste niet rechtstreeks meegeven, maar via het doorlopende datarecordnummer dat je in de ID van het <li>-element zet dan kan de player makkelijk bij de tot nu toe verzamelde data komen. De code die je bij de link aan het eind van dit artikel kunt downloaden, bevat nog wat extra's die met de playlistitems-resource niet meteen te realiseren zijn. Daar kun je bijvoorbeeld niet mee achterhalen hoe lang een video is en of een bepaalde video hier wellicht geblokkeerd wordt. Om die twee dingen wel te achterhalen moet je de videos-resource met de parameter part=contentdetails oproepen, maar die ondersteunt weer geen playlists als zoekcriterium. Je moet dan met playlistitems de ID's achterhalen en die in een tweede Ajax-doorloop als kommagescheiden lijst naar YouTube sturen opnieuw in pakketten van 50, bij grotere aantallen antwoordt de API met een foutmelding. Daarna moet je de antwoorddata samenvoegen. Dat is net zo'n gedoe als het klinkt met een beter doordachte API zou dat makkelijker moeten kunnen. Als beloning krijg je een visualisatie van de playlist, waar met CSS nog wat aan bijgeschaafd kan worden en vooral de mogelijkheid om de afzonderlijke video's ook af te spelen. Filmdoek Met een klik op een video op de lijst moet een box met de player openen. De eerste stap daartoe is het aanklikbaar maken van de <h3> en de preview. Voeg de volgende regels toe aan onplaylistloaded(): var clickable = document.queryselectorall('li h3, li img'); for (var i = 0; i < clickable.length; i++) { clickable[i].addeventlistener('click', function(ev) { var thisel = ev.target; while (!thisel.id thisel.id.indexof('yt') < 0) thisel = thisel.parentnode; playmyvideo(parseint(thisel.id.substr(2))); }); } Na het opbouwen van de lijst toont deze code de titels en de previews in de lijst met een onclick-event. De while-loop werkt zich via parentnode net zo lang door de DOM-tree omhoog tot hij een element met de bijpassende ID vindt. Daaruit extraheert hij de getalwaarde (pure getallen zijn geen geldige HTML-ID) en geeft die door aan de functie playmyvideo(). Met een eenvoudige versie van playmyvideo() kun je eerst controleren of dat werkt: var playmyvideo = function(nr) { console.log(data[nr]); }; De simpelste oplossing voor de player is om de code statisch in HTML te schrijven en die alleen zichtbaar te maken als dat nodig is. Dat kan er ongeveer zo uitzien: <div id="playerbox"> <h2 id="movietitle"></h2> <div id="player"></div> <div> <span id="controlplay">play/pauze</span> <span id="progressbar"> <span id="progressbarinner"></span> </span> </div> <p id="moviedesc"></p> <span id="playerclose">player sluiten</span> </div> De video zelf zit in <div id="player"> daarover later meer. De titel en beschrijving moeten als metadata verschijnen. Een Play/Pauzeknop start of stopt de video, een voortgangsbalk laat zien hoeveel tijd er verstreken is. De playerclose-knop laat de hele box weer verdwijnen. Filmposter Bij het laden maakt de stylesheet de #playerbox onzichtbaar, anders moet hij als gefixeerde box in de rechterbovenhoek van de webpagina te zien zijn: #playerbox { position: fixed; display: none; top: 0; right: 0; margin: 0; width: 640px; background-color: #ddd; } Een paar eenvoudige commando's vullen de voorbereide container met de content uit data[nr] en maken de playerbox zichtbaar: var playerbox = document.getelementbyid('playerbox'), playmyvideo = function(nr) { document.getelementbyid('movietitle'). textcontent = data[nr].snippet.title; document.getelementbyid('moviedesc'). textcontent = data[nr].snippet.description; playerbox.style.display = 'block'; }; IFrame-API Nu wordt het tijd voor de IFrame Player API om de video af te spelen. Deze hoeft niet geregistreerd te worden bij Google om hem te kunnen gebruiken. Je hoeft alleen een klein script toe te voegen: <script type="text/javascript" src=" youtube.com/iframe_api"></script> De IFrame Player- API downloadt meer dan een megabyte aan scripts voordat de eerste video gaat lopen. Googles API-tools maken inzichtelijk hoe populair je eigen videowebsite is. c t 2015, Nr

140 Praktijk Eigen YouTube-player De kant-en-klare voorbeeldplayer heeft verschillende sorteeropties en een interactieve slider en kan playlists afspelen. Daarmee haalt de browser een paar honderd bytes aan code van de server. Die dient er alleen voor om andere scripts van s.ytimg. com te downloaden. Daar zit alles in: de totale grootte van de code overstijgt een megabyte en die is dan ook nog geminimaliseerd. Het is moeilijk te begrijpen waarom Google webpagina's dergelijke JavaScriptmonsters laat laden terwijl de API niet bijzonder complex is. Projector opstellen Als de API-scripts geladen zijn, begint de functie onyoutubeiframeapiready(): var onyoutubeiframeapiready = function() { player = new YT.Player('player', { width: 640, height: 390, playervars: { controls: 0, showinfo: 0, modestbranding: 1 }, events: { 'onstatechange': onstatechange, 'onerror': onerror } }); }; Daarbij maakt new YT.Player() een instantie van de YouTube-player aan die je van nu af aan als player kunt aanspreken. Het eerste argument is de ID van het HTML-element waar de video zich bevindt. Bij het initialiseren vervangt de API dat door een iframe. Je kunt die echter ook rechtstreeks in HTML zetten. Het tweede argument bevat een object met de instellingen. De hier gebruikte waarden voor width en height komen overeen met de standaard instellingen. Met een extra videoid zou de player meteen beginnen met het laden van een video. In dit geval moet je echter een video selecteren uit de via de Data-API opgevraagde playlist. In de playervars herken je de url-parameters van de ingebedde player. Hier zorg je ervoor dat YouTube behalve de video zelf zo min mogelijk laat zien. Afspelen De functie registreert bovendien twee gebeurtenissen: onstatechange() wordt geactiveerd als de afspeelstatus veranderd wordt, bijvoorbeeld van Play naar Pauze, en onerror() wordt actief als YouTube de parameters niet begrijpt of een video bijvoorbeeld verwijderd is. Om ervoor te zorgen dat het script geen fouten produceert, maak je wat provisorische oplossingen voor de geregistreerde event-handlers: var onstatechange = function(ev) { console.log(ev.data); }, onerror = function(ev) { console.log(ev); }; Om de eerste video te kunnen afspelen, ontbreekt nog een regel, die je aan playmyvideo() toevoegt: player.loadvideobyid(data[nr].snippet.resourceid.videoid); Met deze iframe-api-methode laadt en start de player de video waarvan de ID in het datarecord data[nr] staat. De functie loadvideobyid() voegt de twee functies cuevideobyid (bufferen) en playvideo() (afspelen) samen. Afstandsbediening De player wordt bediend met een paar knoppen #playerclose beëindigt bijvoorbeeld de video en sluit de videobox: document.getelementbyid('playerclose'). addeventlistener('click', function() { player.stopvideo(); playerbox.style.display = 'none'; }); Een klik op de Play-knop moet de weergave pauzeren of weer voortzetten: document.getelementbyid('controlplay'). addeventlistener('click', function() { if (player.getplayerstate() === 1) player.pausevideo(); else player.playvideo(); }); Met getplayerstate() achterhaal je of de player aan het afspelen is daar staat de waarde 1 voor, pauzeert, buffert of gestopt is. Iedere verandering van de playerstatus roept de eerder gedefinieerde onstatechange()-functie op. Overigens heeft een muisklik op de video hetzelfde effect als de zelfgemaakte Pauze-knop. De meeste playerfuncties zijn vergelijkbaar simpel aan te sturen. Bij de link aan het eind van dit artikel staat ook een variant van het script die een playlist afspeelt. Die playlist geef je in de vorm van een array mee aan cueplaylist() of loadplaylist(). Met nextvideo() en previousvideo() kun je door de lijst heen en weer springen. De IFrame-API heeft met setvolume(), mute() en unmute() meerdere mogelijkheden om het volume te beïnvloeden. Met setsize() verandert de grootte van de video en met seekto() kun je naar een bepaald tijdpunt in seconden van de video springen. Voortgang Wat de player nog mist, is een voortgangsbalk. In HTML zit die als #progressbar. De stylesheet maakt daar een vijf pixels dikke zwarte horizontale streep van: #progressbar { display: inline-block; position: relative; width: calc(100% - 180px); height: 5px; margin: 12px 2px; background-color: black; vertical-align: middle; } Op deze balk moet tijdens het afspelen een rode streep komen te staan die aan het begin nog breedte nul heeft: #progressbarinner { display: block; width: 0; height: 3px; margin: 1px 0; background-color: red; text-align: left } 140 c t 2015, Nr. 12

141 Praktijk Eigen YouTube-player Het script moet de rode streep continu langer maken zolang de player aan het afspelen is. Je kunt daar de bediening van de Play/Pauze-knop voor in de gaten houden, maar dat zal tot fouten leiden als de kijker de video zelf stopt door er rechtstreeks op te klikken. Maar we hebben de functie on- StateChange() nog: als de data-eigenschap van de meegeleverde gebeurtenis de waarde 1 heeft, is de player nog aan het spelen, anders niet. De standaardfunctie setinterval() zorgt ervoor dat de voortgangsbalk steeds bijgewerkt wordt. Een zinvol interval is bijvoorbeeld 300 milliseconden. De API-functies getcurrenttime() (de verstreken tijd) en getduration(), die de totale duur van de video teruglevert, leveren de benodigde gegevens beide in seconden. Dan hoef je alleen nog maar het quotiënt van die twee met de breedte van de voortgangsbalk te vermenigvuldigen. Die breedte achterhaal je met progressbar.getboundingclientrect().width. In JavaScript ziet dat er zo uit: var progressbarinterval, onstatechange = function(ev) { clearinterval(progressbarinterval); if (ev.data === 1) { progressbarinterval = setinterval(function() { progressbarinner.style.width = (player.getcurrenttime() / player.getduration()) * progressbar.getboundingclientrect().width + 'px'; }; } }, 300); De clearinterval() aan het begin schakelt de andere playerstatus uit en zorgt dat de rode balk niet verder gaat. Hij is echter ook voor de Playstatus nodig, anders zou ieder eenmaal aangemaakt interval eindeloos doorlopen. Dan zou de voortgangsbalk schijnbaar willekeurig heen en weer springen. De code die bij de link aan het eind van dit artikel staat heeft ook de mogelijkheid om met een slider naar een willekeurige plek in de video springen. API-perikelen De IFrame-API ontsluit op een relatief simpele manier de weg naar een eigen YouTube-player die je geheel naar eigen inzichten kunt vormgeven. Naast de monstrueuze grootte van de te downloaden scriptbestanden zijn er maar een paar kleine problemen en beperkingen. Ondertiteling is bijvoorbeeld irritant geregeld. Of je zelfbouw-player die weergeeft of niet, ligt eraan of de gebruiker bij zijn laatste YouTube-bezoek ondertiteling wilde zien of niet. De documentatie zegt niets over ondertitels die stel je namelijk alleen met de playerparameters in. Met het meesturen van cc_load_policy: 1 krijg je toegang tot de ondertitelmodule. Daar zijn er twee van: een voor de HTML5- player (captions) en een voor de oude Flashvariant (cc). Met player.unloadmodule("captions"); zijn bijvoorbeeld de gedownloade HTML5- ondertitels uit te schakelen. De verwarrende werking op dit gebied wordt zeker niet duidelijker door de incomplete documentatie. Merkwaardig genoeg biedt de API geen mogelijkheid om een 'chromeless' player (zoals in het voorbeeld zonder knoppen) fullscreen te krijgen. Dat is raar, omdat de player dat wel kan: je kunt een video fullscreen krijgen door erop te dubbelklikken. Die dubbelklik via scripts imiteren lijkt niet mogelijk te zijn. Een workaround is de fullscreen-api die in moderne browsers zit, maar die heeft nog de producentprefix (bijvoorbeeld webkitrequestfullscreen) en met een goede reden, omdat de standaard nog niet definitief is. Daarbij moet ook de grootte van de video veranderd worden. YouTubes tools voor een doe-het-zelf player zijn dus niet perfect, zoals bij de Data- API al bleek. Google heeft onlangs het overzicht over de afzonderlijke API's verbeterd, zodat de drempel in ieder geval al lager is. Los van die detailproblemen ziet een website er met een volledig zelf vormgegeven videoplayer in ieder geval een stuk beter uit, en YouTube biedt daar alle tools voor. (nkr) Een nummer gemist? Kijk op c t 2015, Nr

142 Praktijk Hotline Hotline RAID inrichten in UEFI-modus? Ik heb een nieuwe computer gebouwd en wil Windows installeren op een RAIDsysteem met twee SSD's. Ik kan echter niet zoals bij mijn vorige pc met Crtl+I bij de interface van het RAID-BIOS van de Intel-chipset komen. ßDe huidige RAID-console is niet compatibel met UEFI en verschijnt daarom alleen wanneer de computer met de Compatibility Support Module (CSM) boot, die compatibel is met het klassieke BIOS. Bij moderne computers en moederborden moet je daarom in de UEFI-modus voor het inrichten van een RAID-systeem van meerdere harde schijven of SSD's de UEFI-set-up oproepen. Meestal kom je daar via 'Del' of 'F2' bij het booten. Afhankelijk van de fabrikant zit de optie verborgen achter verschillende menuopties. Bij de Asus Z97-A uit onze laatste pcbouwvoorstellen moet je eerst bij 'Advanced / PCH Storage Configuration' de modus van de SATA-controller omzetten van AHCI naar RAID. Na een reboot verschijnt in de UEFIset-up bij 'Advanced' een extra optie 'Intel(R) Rapid Storage Technology'. Daarmee kun je de RAID dan op de normale manier configureren. Upgraden naar Windows 10 mislukt? Ik wil mijn computer upgraden van Windows 7 naar Windows 10. Wanneer ik de upgrade via de Media Creation Tool start, stopt die met de melding dat de voor het systeem gereserveerde partitie niet kan worden bijgewerkt. ßHet upgraden naar Windows 10 kan mislukken wanneer de recoverypartitie van de bestaande Windows-installatie te klein is, bijvoorbeeld 100 MB, of als daar nog maar weinig vrije ruimte in over is. Je kunt dat oplossen door die partitie te vergroten naar minstens 350 MB. Voordat je daarmee aan de slag gaat, moet je wel eerst een back-up maken van je harde schijf of SSD waarop Windows staat. We hebben die procedure alleen uitgeprobeerd op computers die in de BIOSmodus draaien. Bij UEFI-systemen werkt dat niet omdat tussen de recovery- en de Windows-partitie nog een EFI-systeempartitie zit. Download hiervoor een partitioneringsprogramma. We hebben positieve ervaringen met de 'MiniTool Partition Wizard' (zie de link hieronder). Na een rechtermuisklik op de Windows-partitie C: kies je de optie 'Move/Resize'. Verklein die met 256 MB en let erop dat de vrijgekomen ruimte vóór de partitie staat en daarom in het veld 'Unallocated Space Before' verschijnt. Bevestig dat en open opnieuw het venster 'Move/Resize' met een rechtermuisklik op de voor het systeem gereserveerde partitie die ervoor staat. Dan kun je de partitie met de vrijgekomen ruimte uitbreiden. Daarna bevestig je alle veranderingen met 'Apply' in het hoofdvenster. Start de computer zoals het programma aangeeft opnieuw op. Bij het eerstvolgende bootproces start automatisch het partitioneringsprogramma. Vervolgens kun je bij het Schijfbeheer controleren of de recoverypartitie 356 MB groot is. Daarna moet het upgraden naar Windows 10 wel goed gaan. M.2-overdrachtprocedés SSD-controller Max. datatransferrate SATA 6G 0,6 GB PCIe 2.0 x2 1 GB PCIe 2.0 x4 2 GB PCIe 3.0 x2 2 GB PCIe 3.0 x4 4 GB Een controller met 4 PCIe-lanes werkt met een lagere transferrate ook bij een x2-interface. Bij een PCIe-interface is afhankelijk van de SSD-controller AHCI of NVMe mogelijk. Welke typen M.2-SSD's bestaan er?? Ik wil een nieuw moederbord kopen en vraag me nu af welke voordelen een SSD in het compacte M.2-formaat heeft. Blijkbaar zijn er snelheden van maximaal 4 GB mogelijk (32 Gbit/s) maar halen die M.2-SSD's dat al? Moet ik daarvoor nog iets in de BIOS-setup instellen? ßIn een M.2-slot passen SSD's van heel verschillende techniek en lengte. Je kunt het beste in het handboek van het betreffende moederbord nakijken welke overdrachtstechnieken het M.2-slot ondersteunt en welke protocollen het BIOS ondersteunt, oftewel van welke typen SSD het systeem überhaupt kan booten. Welke interface SATA, PCI Express en welk protocol AHCI of bij PCIe ook NVMe de M.2-SSD gebruikt, hangt van zijn controller af en is achteraf niet te veranderen. Het BIOS schakelt bij de meeste moederborden afhankelijk van de M.2-SSD automatisch om naar SATA- of PCIe-verbinding. Vaak moet je echter ook de BIOS-set-up induiken, vooral bij de nog zeldzame NVMe-SSD's. Alleen de nieuwste moederborden kunnen daarvan booten bij oudere borden ontbreekt de BIOS-ondersteuning voor NVMe. Windows beschikt pas sinds versie 8.1 over een NVMedriver en ook bij Linux heb je een nieuwe kernel nodig (vanaf 3.3). Bij veel moederborden zijn andere SATA- of PCIe-poorten niet De klassieke RAID-console met tekstinterface is afgedankt, tegenwoordig kun je je RAID handig inrichten in de UEFI-set-up. Om meer ruimte te maken voor de recoverypartitie, moet je de Windows-partitie verkleinen. 142 c t 2015, Nr. 12

143 Praktijk Hotline bruikbaar wanneer er een M.2-SSD aangesloten is omdat de betreffende chipsetinterfaces een dubbele functie hebben. De tabel laat de theoretische maximale snelheden van de verschillende overdrachtsprotocollen zien. In de praktijk vallen die lager uit: de snelste M.2-SSD met PCIe 3.0 x4 haalt op dit moment bij het schrijven 1,5 GB/s en bij het lezen 2,5 GB/s bij het lezen in elk geval meer dan met PCIe 2.0 x4 mogelijk zou zijn. Omdat ze zo klein zijn, hebben M.2- SSD's maar weinig flashchips en kunnen ze de warmte van chips en controller ook niet goed aan de omgevingslucht afgeven. Vooral bij langere schrijfbenaderingen brengen veel M.2-SSD's hun snelheid daarom behoorlijk omlaag om oververhitting te voorkomen. Als je een zo hoog mogelijke schrijfsnelheid nodig hebt, kun je beter een grotere PCIe-SSD in het formaat van een PCIe-kaart nemen. Waar is WiFi Assist?? Ik heb van meerdere collega's op mijn werk het dringende advies gekregen om de Wi-Fi-assistentie op mijn iphone met ios 9 uit te schakelen als ik geen ongelimiteerd data-abonnement heb wat ik inderdaad niet heb. Maar als ik naar de genoemde locatie bij de Instellingen ga, ('Instellingen', 'Mobiele netwerk'; helemaal naar beneden scrollen, tot boven 'Stel gegevens opnieuw in') kan ik 'Wi-Fi-assistentie', die standaard altijd aan zou staan, niet vinden. Ik heb een iphone 4S. Kijk ik verkeerd? ßNee hoor, je hoeft niet verder te zoeken. Apple heeft die functie van ios 9 niet vrijgegeven voor de iphone 4S. Dat scheelt in elk geval een speurtocht door de Instellingen. Waarom de functie niet op dat toestel zit, is overigens onbekend. De iphone 4S is het enige idevice dat wel ios 9 kan draaien, maar de Wi-Fi-assistentie niet heeft gekregen. Live-tegels in het startmenu? Ik vind de live-tegel van de weer-app van Windows 10 in het startmenu prima, Genoeg van die onrustige live-tegels met hun steeds wisselende inhoud? Schakel de live-weergave uit via het snelmenu. maar de andere live-tegels werken me op mijn zenuwen. Hoe krijg ik die weg? ßHet snelmenu van iedere live-tegel heeft de optie 'Live-tegel uitschakelen'. Daar kun je ook de grootte van de tegels aanpassen. Startmenu in Windows 10? Ik ben niet zo blij met het nieuwe startmenu van Windows 10. Hoe kan ik dat van Windows 7 terugkrijgen? ßNet als bij Windows 8.1 kun je bij Windows 10 ook de freeware Classic Shell gebruiken. Daarmee krijg je een flexibel te configureren startmenu dat lijkt op de startmenu's van oude Windows-versies. Het officiële startmenu van Windows 10 blijft onder meer via de toetscombinatie Shift-Windows altijd bereikbaar. Windows 10: pincode veiliger dan wachtwoord?? Windows 10 adviseert bij de eerste keer aanmelden met een nieuw account een pincode in te stellen om mee aan te melden in plaats van het wachtwoord. Dat zou veel veiliger zijn omdat die pincode alleen aan dat apparaat gekoppeld is. Mij lijkt deze redenering onzinnig. Of zie ik iets over het hoofd? Op de iphone 4S met ios 9 zul je tevergeefs zoeken naar de optie Wi- Fi-assistentie die zit er gewoon niet op. ßDe redenering werkt andersom. Gebruikers zijn te lui om elke keer in het vergrendelingsscherm een lange en gecompliceerde tekenreeks in te moeten typen. Daarom stellen ze vaak te korte en te makkelijke wachtwoorden in of vergrendelen ze hun pc, tablet of telefoon helemaal niet meer. Gebruik een simpele pincode voor de lokale schermvergrendeling en een lang, gecompliceerd wachtwoord voor je Windowsaccount, dat je overigens maar zelden hoeft in te typen. Op die manier combineer je het beste uit twee werelden. Als dat goed geïmplementeerd is, kan dat prima werken. Of dat bij Windows 10 het geval is of dat men veeleer de nadelen van beide combineert, weten we nog niet. Het is namelijk vrij slecht of helemaal niet gedocumenteerd. Thunderbird ontsleutelt meegestuurde bestanden niet? Thunderbird kan veel s die met PGP versleuteld zijn niet ontsleutelen. Ik krijg alleen een foutmelding dat de ontsleuteling onvolledig was ('decryption incomplete'). ßWe weten niet precies waar het aan ligt, maar het probleem is af te bakenen en er is een workaround. Thunderbird haalt grote mails en hun attachments standaard pas van de IMAP-server op als je ze daadwerkelijk aanklikt. Dat gedeeltelijk downloaden lijkt onder bepaalde omstandigheden de versleutelingsplug-in Enigmail van de wijs te brengen. Je kunt het probleem omzeilen door de optie 'Bijlagen uitsluitend downloaden bij openen (alleen IMAP)' uit te vinken. Die optie staat in het menu 'Enigmail / Voorkeuren / Basis / Instellingen en menu's voor gevorderden tonen' op het tabblad 'Geavanceerd'. Af en toe zijn ook de opties in het menu 'Beeld c t 2015, Nr

144 Praktijk Hotline Thunderbird, Enigmail, PGP en IMAP-server verslikken zich af en toe in grote versleutelde s. Door de omcirkelde optie uit te zetten kun je het probleem omzeilen. Foutmelding bij Canon Pixma-printers? Sinds gisteren werkt mijn net twee jaar oude Canon-printer Pixma ip4850 niet meer. Behalve een foutmelding met de foutcode 5B00 geeft hij geen teken van leven meer. Weten jullie wat die code betekent of hoe ik daar meer informatie over kan krijgen? ßJe printer geeft aan dat er een blokkade is in het printmechanisme. Om de fout op te heffen, raadt Canon aan de printer los te koppelen van het lichtnet en onder het deksel te controleren of er een of ander voorwerp zoals een paperclip in terechtgekomen is. Canon heeft de foutcodes van Pixmaprinters online gezet, op een pagina met een lange url. Zie daarvoor de link hieronder. / Berichttekst als' en 'Beeld / Bijlagen in bericht weergeven' van invloed op het feit of PGP de mail goed kan afhandelen. Tip: in de nieuwe versies van Thunderbird kun je die opties snel vinden in het menu met drie streepjes rechts van het zoekveld. Fotocommentaar weergeven? Ik gebruik het commentaarveld van IrfanView om mijn vakantiefoto's van korte beschrijvingen te voorzien. Die wil ik graag in een diashow laten weergeven. Bestaat daar een functie in IrfanView of een ander programma voor? ßIrfanView laat na een druk op de i-toets of via de menuoptie 'Image / Information' een dialoogvenster zien met algemene metadata. Linksonder in dat veld staan knoppen naar gedetailleerde vensters voor EXIFen IPTC-gegevens. De knop 'Comment' aan de rechterkant is een snelkoppeling naar het JPEG-commentaar. De tekst die je daar invult, schrijft IrfanView voor praktisch ieder programma leesbaar in de EXIF-gegevens. Een sterretje op de knop achter Comment laat zien dat er al een JPEG-commentaar opgeslagen is. IrfanView kan dat commentaar niet alleen schrijven, maar ook lezen. Daarvoor gebruikt de fotoviewer placeholders voor alle denkbare metadatavelden. $D laat bijvoorbeeld de map zien, $F de volledige bestandsnaam en $E272 het cameramodel. Met $C roep je het JPEG-commentaar op. Er zijn meerdere manieren om die placeholders te gebruiken. Bij 'View / Show fullscreen options' kun je helemaal onderaan placeholders voor het weergeven van teksten invoeren. Irfanview laat de gegevens voor die placeholders vervolgens standaard in de linkerbovenhoek van de foto's zien als je via de Enter-toets naar de fullscreenmodus overschakelt. De positie, uitlijning, font, grootte en kleur kun je aanpassen. Een soortgelijk tekstinvoerveld zit bij de diashowopties bij 'File / Slideshow'. De knop 'Help' naast of onder het tekstinvoerveld geeft uitleg over alle beschikbare placeholders. Mobiele website? Toen een app niet meer werkte, heb ik geprobeerd de webversie van de dienst te gebruiken. Helaas zijn uitgerekend de functies die ik nodig heb in de weergave voor mobiele browsers gedeactiveerd. Hoe kan ik met mijn smartphone bij die functies? ßFirefox en Chrome hebben een instelling waarmee je de desktopversie kunt kiezen. Daarmee kun je in de meeste gevallen de complexere desktopwebsite ook in de mobiele browser oproepen. Als een mobiele website een eigen link heeft (bijvoorbeeld moet je in elk geval de www-versie (in dit geval nl) opvragen nadat je de desktopversie hebt aangevinkt. Safari heeft bij ios zo'n functie helaas niet. IrfanView heeft een commentaarveld om JPEGbestanden direct te voorzien van informatie over de foto. Via placeholders kun je die gegevens in een diashow laten weergeven. De mobiele versies van Chrome en Firefox kunnen ook de desktopversie van een website ophalen als je dat bij de instellingen aanvinkt. c 144 c t 2015, Nr. 12

145 Technical Publications BV in licentie van Heise Zeitschriften Verlag, Hannover Uitgevers: Wien Feitz en Paul Lemmens Bezoekadres: Meijhorst KT Nijmegen Postadres: Postbus CH Nijmegen Tel: Fax: Website: Abonnementenservice Hoofdredactie Patrick Smits (psm) Eindredactie Ton Heijnen (the) Redactiecoördinator Noud van Kruysbergen (nkr) Redactie Herman Heringa (hhe), Marcel van der Meer (mvdm), Jan Mulder (jmu), Alieke van Sommeren (avs) Website Luc Kickken, Ravi Lautan Met medewerking van Stephan Bäcker, Jo Bager, Achim Barczok, Benjamin Benz, Holger Bleich, Harald Bögeholz, Herbert Braun, Dieter Brors, Daniel Cören, Hannes A. Czerulla, dr. Oliver Diedrich, Liane M. Dubowy, Stephan Greitemeier, Ulrich Hilgefort, Christian Hirsch, Nico Jurran, Torsten Kleinz, Benjamin Kraft, André Kramer, Jürgen Kuri, Lutz Labs, Sven Lamers, Mirco Lang, Oliver Lau, Thorsten Leemhuis, Piet-Jan Lentjes, Urs Mansmann, Karola Marky, Rudolf Opitz, Rudolf Opitz, Mathias Poets, Stefan Porteck, Peter Schmitz, Hajo Schulz, Jan Schüßler, Peter Siering, Alexander Spier, Andreas Stiller, Andrea Trinkwalder, Axel Vahldiek, Markus Widl, Dorothee Wiegand, Christof Windeck, Chirstian Wölbert, Peter- Michael Ziegler Nieuwsredactie/persberichten F&L Technical Publications B.V. o.v.v. redactie c t magazine adresgegevens zie boven nieuws@ct.nl Vragen aan de redactie lezersvragen@ct.nl Vormgeving Michiel Hautus Druk Habo DaCosta bv, Vianen Abonnementenservice Tel: ctmagazine@aboland.nl Advertentieverkoop Accountmanager: Thijs de Hoogh Tel: tdhoogh@fnl.nl Commercieel directeur: Gerrit-Jan Bomhof Traffic/backoffice Marko Versteege Tel: mversteege@fnl.nl Kijk voor de meest actuele aanbieding op Profiteer van kortingen Abonnement met cadeau In huis nog voordat hij in de winkel ligt Marketing Marijn van Gelder Tel: mvgelder@fnl.nl Copyrights Het auteursrecht op deze uitgave en op de daarin verschenen artikelen wordt door de uitgever voorbehouden. Het verlenen van toestemming tot publicatie in deze uitgave houdt in dat de auteur de uitgever, met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk machtigt de bij of krachtens de auteurswet door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren te innen en dat de auteur alle rechten overdraagt aan de uitgever, tenzij anders bepaald, dat geldt ook als de artikelen via een ander medium gepubliceerd worden. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen, vermenigvuldigd of gekopieerd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever. De uitgever stelt zich niet aansprakelijk voor eventuele onjuistheden, welke in deze uitgave mochten voorkomen. ISSN c t 2007, Nr. 11 Klantenservice Nederland De klantenservice in Nederland is bereikbaar via ctmagazine@aboland.nl of via Postbus 20, 1910 AA Uitgeest t.a.v. Klantenservice c't magazine. Telefonisch is de klantenservice bereikbaar op werkdagen van 9:00 tot 17:00 uur via telefoonnummer Klantenservice België De klantenservice in België is bereikbaar via ctmagazine@aboland.nl of via Diependaalweg 6, 3020 Herent t.a.v. Klantenservice c't magazine. Telefonisch is de klantenservice bereikbaar op werkdagen van 9:00 tot 17:00 uur via telefoonnummer Het afsluiten van een abonnement kan telefonisch of via Abonnementsprijzen c't magazine kost 6,45 per nummer. Het standaardtarief voor c't magazine is 54,50 voor 10 nummers. Deze prijs is bij betaling via automatische incasso. Voor betaling per factuur geldt een toeslag van 2,50. Vanaf editie 12, 2015 worden facturen van c't magazine digitaal verstuurd. Abonnementen worden na een jaar automatisch verlengd tegen het dan geldende standaardtarief. Het opzeggen van een abonnement kan schriftelijk per post of of via of be. Vermeld voor een spoedig antwoord duidelijk de abonnee- en adresgegevens (zie adresetiket). Algemene voorwaarden De algemene voorwaarden zijn te vinden op de website Deze voorwaarden zijn ook schriftelijk op te vragen bij Abonnementenland, Postbus 20, 1910 AA Uitgeest. 145 Volg ons op Like ons op Facebook c't magazine voor computer techniek Laat je horen via lezersvragen@ct.nl

146 Volgend In de volgende Nummer 1-2 verschijnt op 8 december Wijzigingen voorbehouden Mailstroom onder controle Krijg jij ook zoveel s? Met wat knowhow en de juiste extensies voor Thunderbird en andere mailprogramma's kun je die stroom kanaliseren. Clients moeten automatisch belangrijk van onbelangrijk kunnen scheiden en beter aansluiten op een efficiënte manier van werken. Nummer 34 nu in de winkel Wifi met multi-user-mimo Met multi-user-mimo kunnen wifi-basisstations data naar meerdere apparaten tegelijkertijd sturen. Dan gebruik je het zendkanaal efficiënter en heeft iedereen meer bandbreedte. We hebben met de eerste routers met MU-MIMO-ondersteuning getest wat dat in de praktijk oplevert. Grafische kaarten voor Linux-gamers De GeForce-videokaarten van Nvidia hebben dankzij hun drivers een goede reputatie bij gamers die met Linux werken. AMD's opensource Linux-drivers maken inmiddels een flinke inhaalslag. We leggen uit welke Radeon-kaarten je het beste kunt kiezen. Nummer 11 nu in de winkel Meer lezen? Voor het laatste nieuws op ICT-gebied, extra reviews en achtergronden kun je terecht op onze website: Mac: trucs om te partitioneren Sinds Apple op de Mac de Logical Volume Manager ingevoerd heeft, heeft het Schijfhulpprogramma weinig toegevoegde waarde. Met de commandline krijg je de volledige controle weer terug om bijvoorbeeld meerdere Fusion Drives in te stellen en je schijf in partities te verdelen. Internet op volle snelheid Je hebt een snelle internetverbinding, maar als zoonlief zit te gamen kun jij je pc niet meer lekker remote beheren. Met speciale op snelheid gerichte routers en tuningtools voor Windows moet je bij elke verbinding voor iedere pc het onderste uit de kan kunnen halen. Bluetooth-beacons Bluetooth Low Energy wordt veel gebruikt als draadloos protocol voor wearables, maar ook beacons werken ermee. Die minizenders laten voor de oriëntatie regelmatig weten waar ze zijn. We hebben een aantal beacons getest, leggen de techniek uit en beschrijven leuke toepassingen. c't magazine voor computer techniek lezersvragen@ct.nl 146 c t c t 2015, 2011, Nr. Nr Volg ons op Like ons op Facebook c't magazine voor computer techniek Laat je horen via lezersvragen@ct.nl

147 Evolutionary 4U Twin Architecture 4/8-Node w/ Front I/O Highest Density & Efficiency 4-Node w/ Front I/O Highest Power Efficiency 4/8-Node w/ Rear I/O Highest Storage Density & Efficiency 8 hot-swap 3.5 drive bays in 1U GPU/Xeon Phi TM w/ Front I/O Eight, Four or Two hot-pluggable Servers (Nodes) in a 4U form factor. Each Node supports up to: 1TB DDR4-2133MHz memory in 16 DIMM slots 1 PCI-E 3.0 x16, and 1 MicroLP PCI-E 3.0 x8 slots (Rear I/O models) 8 SAS 3.0 (12Gbps) ports with LSI 3108/ 3008 controller 10 SATA 3.0 (6Gbps) ports with Intel C612 controller, RAID 0,1,5,10 2 NVMe ports Dual 10GBase-T or Dual Gigabit Ethernet LAN options Redundant Titanium (96%+)/Platinum (95%+) Level Digital power supplies Integrated IPMI 2.0 plus KVM with dedicated LAN Up to 36 Cores per node and 145W TDP dual Intel Xeon Processor E v3 product family SMBE Belgium TWP Computer NCS International Server Storage Solution www. w. s3s.be sales@smbe.be info@twp.nl info@ncs.nl sales Contact us at Intel, the Intel logo, Xeon, and Xeon Inside are trademarks or registered trademarks of Intel Corporation in the U.S. and/or other countries. All other brands and names are the property of their respective owners.

148