Examen HAVO. economie. tijdvak 1 dinsdag 16 mei uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Transcriptie

1 Examen HAVO 2017 tijdvak 1 dinsdag 16 mei uur economie Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 26 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 48 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Als bij een vraag een verklaring, uitleg of berekening gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring, uitleg of berekening ontbreekt. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee. redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld HA-1022-a-17-1-o

2 Opgave 1 Restaurant La Mama Georgio en zijn vrouw Teresia zijn sinds kort de eigenaren van restaurant La Mama. Het restaurant wordt momenteel verbouwd en zal over een paar weken opengaan. Georgio en Teresia hopen zo hun droomwens in vervulling te laten gaan. Ze willen van La Mama een uniek restaurant maken, zeven dagen per week open met een aanbod van uitsluitend een all-inclusive diner: een viergangenmenu inclusief drank voor een vaste prijs. Ze hebben een adviseur gevraagd een inschatting te maken van de kosten en opbrengsten na opening (zie bron 1). Op een avond bespreken Georgio en Teresia bij kaarslicht de bedrijfsdoelstelling van La Mama. Ik wil dat La Mama in ieder geval elke avond break-even draait en ook zoveel mogelijk klanten trekt. We moeten meteen vanaf het begin streven naar maximale totale omzet per avond. Gebruik bron 1. 2p 1 Maak van onderstaande tekst een economisch juiste redenering. Uit de (1) is af te leiden, dat La Mama een aanbieder is op een markt van (2) concurrentie. De variabele kosten van La Mama zijn (3). Kies uit: bij (1) GTK-lijn / prijs-afzetlijn bij (2) onvolkomen / volkomen bij (3) progressief / proportioneel Gebruik de tekstwolk van Georgio en bron 1. 1p 2 Bereken de omzet per avond bij de bedrijfsdoelstelling van Georgio. Gebruik de tekstwolk van Teresia en bron 2. 2p 3 In welke grafiek is de bedrijfsdoelstelling van Teresia juist gearceerd? HA-1022-a-17-1-o 2 / 10 lees verder

3 Uiteindelijk stellen Georgio en Teresia de prijs voor een all-inclusive diner vast op 50. Omdat Georgio verwacht dat het restaurantbezoek op maandag beduidend lager zal zijn dan de rest van de week, stelt hij voor de prijs op maandag te verlagen naar 40. Georgio motiveert: Ik ga er daarbij van uit dat we te maken hebben met een prijselastische vraag. Gebruik bron 1 bij de vragen 4 en 5. 2p 4 Is de vraag in bovenstaande situatie inderdaad prijselastisch? Licht het antwoord toe met een berekening. Teresia reageert: Je maakt een fout. Deze grafiek geldt niet voor een maandag, want op die dag ligt de prijs-afzetlijn anders dan de andere dagen van de week. 2p 5 Ligt de prijsafzetlijn voor een all-inclusive diner op een maandag volgens Teresia meer naar links of meer naar rechts ten opzichte van de lijn voor de andere dagen van de week? Verklaar het antwoord. Een jaar na de opening ervaren Georgio en Teresia dat ze in de grote eetzaal niet goed de huiselijke sfeer kunnen krijgen die ze eigenlijk zoeken. Ze besluiten tot een verbouwing. Dit gaat hen kosten en zoveel geld hebben ze op dit moment niet. Ze kunnen naar de bank gaan om een extra hypothecaire lening af te sluiten, of ze kunnen kiezen voor lenen via het systeem van crowdfunding, een moderne manier van financieren waarover Teresia gelezen heeft (bron 3). In een schema zetten ze twee aspecten van beide financieringsvormen onder elkaar. Gebruik bron 3. 2p 6 Neem onderstaand schema over en kies bij ieder aspect de juiste financieringsvorm. aspect 1 eisen die kredietverlener stelt aan kredietnemer 2 risico voor kredietverlener bij wanbetaling het hoogst bij hypothecaire lening / crowdfunding hypothecaire lening / crowdfunding HA-1022-a-17-1-o 3 / 10 lees verder

4 Opgave 2 Hoe herverdelen? uit een krant (maart 2014): Een meerderheid van de economen is bezorgd over de toenemende inkomensverschillen in Nederland. Volgens deze economen leidt groeiende inkomensongelijkheid tot maatschappelijke onrust, die daarna via conjuncturele en structurele ontwikkelingen tot een lager nationaal inkomen kan leiden. Econoom Jakobson: Om die reden kan het verstandig zijn om inkomen te herverdelen. De vraag is dan: wat is de meest efficiënte maatregel? Gebruik bron 1. 2p 7 Maak het schema in bron 1 compleet. Doe het als volgt: Schrijf de letters a t/m e op. Schrijf achter iedere letter het juiste economische verschijnsel. Kies uit: 1 nationale bestedingen dalen 2 investeringsklimaat verslechtert 3 consumptie daalt 4 technologische vooruitgang wordt belemmerd 5 consumentenvertrouwen daalt Veelgebruikte herverdelingsmaatregelen zijn het verhogen van het minimumloon en het verhogen van het hoogste tarief van de inkomstenbelasting. 2p 8 Neem onderstaand schema over en geef met een kruisje aan of de herverdelingsmaatregel effect heeft op het primair inkomen, het secundair inkomen of op beide. herverdelingsmaatregel verhogen minimumloon verhogen hoogste tarief inkomstenbelasting soort inkomen primair secundair beide HA-1022-a-17-1-o 4 / 10 lees verder

5 Volgens econoom Jakobson zijn beide maatregelen geen efficiënte manieren om het inkomen te herverdelen. Stel je de volgende situatie voor. Als journalist neem jij een interview af bij Jakobsen over dit onderwerp. Op basis van jouw aantekeningen (bron 2) schrijf je een artikel. Dat artikel begint als volgt: Volgens econoom Jakobson leidt het verhogen van het hoogste tarief van de inkomstenbelasting tot een lager nationaal inkomen en leidt het verhogen van het minimumloon tot hogere werkloosheid onder uitgerekend die werknemers, voor wie de bescherming met het minimumloon bedoeld is. Jakobson stelt dat een verhoging van de arbeidskorting voor de laagstbetaalden efficiënter is. Eén en ander laat zich als volgt toelichten. Gebruik bron 2. 3p 9 Schrijf in ongeveer 80 woorden het vervolg van het artikel. In het artikel moeten de volgende aspecten aan de orde komen: a de wijze waarop het verhogen van het hoogste tarief van de inkomstenbelasting kan leiden tot een lager nationaal inkomen; b de wijze waarop het verhogen van het minimumloon kan leiden tot hogere werkloosheid onder uitgerekend die werknemers voor wie de bescherming met het minimumloon bedoeld is; c de wijze waarop het verhogen van de arbeidskorting voor de laagstbetaalden de inkomensnivellering kan versterken. HA-1022-a-17-1-o 5 / 10 lees verder

6 Opgave 3 Liever geen lira? uit een krant (mei 2013): Turkije is een belangrijke handelspartner van de eurozone. De Turkse export heeft de afgelopen jaren dan ook veel hinder ondervonden van de economische krimp in de landen van de eurozone, met als gevolg dat de koers van de Turkse lira ten opzichte van de euro is gedaald. 2p 10 Leg uit dat economische krimp in de eurozone kan leiden tot een koersdaling van de Turkse lira ten opzichte van de euro. Bilal besluit op 1 mei 2013, na meer dan veertig jaren werken in Nederland, terug te keren naar zijn vaderland Turkije. Van zijn spaargeld in Nederland wil hij een appartement van Turkse lira kopen aan de westkust. De sleuteloverdracht van het appartement is op 1 september Op die datum vindt ook de betaling plaats. Toch besluit hij al op 1 mei 2013 euro s om te wisselen in de benodigde Turkse lira. Gebruik bron 1. 2p 11 Bereken in hele euro s hoeveel Bilal heeft verdiend of verloren doordat hij de benodigde lira s al op 1 mei 2013 heeft ingewisseld in plaats van op 1 september uit een krant (2 september 2013): De Turkse Centrale Bank (TCB) heeft gisteren op de valutamarkt een bedrag van 6 miljard Amerikaanse dollars omgewisseld in Turkse lira s. Deze maatregel werd genomen met het oog op de inflatie in Turkije, die door de koersdaling van de lira is opgelopen naar ruim 6%. De TCB hoopt met haar maatregel verdere koersdaling van de Turkse munteenheid tegen te gaan. 2p 12 Leg uit hoe een koersdaling van de lira kan leiden tot oplopende inflatie in Turkije. Gebruik bron 2. 2p 13 Welke grafiek uit bron 2 geeft de ingreep van de TCB juist weer? HA-1022-a-17-1-o 6 / 10 lees verder

7 Opgave 4 Dreigende deflatie uit een krant, augustus 2014: Normaal gesproken wordt het leven almaar duurder. Een beetje inflatie wordt gezien als smeerolie voor de economie: zij verleidt mensen om aankopen te doen in de verwachting dat spullen morgen een tikje duurder zijn. Door middel van rentebeleid probeert de Europese Centrale Bank (ECB) de inflatie net onder de 2% te houden. De inflatie mag volgens de ECB niet te hoog zijn, omdat er dan een loon-prijsspiraal kan ontstaan. Te lage inflatie kan omslaan in deflatie, die de economische groei kan schaden. Een loon-prijsspiraal kan ontstaan indien loonstijgingen en prijsstijgingen elkaar versterken als gevolg van de onderstaande belangen: belang 1: werknemers willen koopkracht behouden; belang 2: werkgevers willen winst behouden. Gebruik bron 1 en bovenstaande tekst. 1p 14 Welk belang moet worden ingevuld bij a en welk belang moet worden ingevuld bij b? 2p 15 Leg uit hoe deflatie kan leiden tot afnemende economische groei. Iedere maand wordt er een eurozone-deflatie-index gepubliceerd (zie bron 2). In deze graadmeter worden eurolanden gescoord op het deflatierisico. Gebruik bron 2. 2p 16 Is het deflatierisico in Nederland volgens de bron toegenomen, afgenomen of gelijk gebleven, vergeleken met de eurozone? Verklaar het antwoord. Gebruik bron 3 bij de vragen 17 en 18. 2p 17 Beschrijf hoe de ECB haar rentebeleid inzet om het deflatierisico in de eurozone te bestrijden. Gebruik pijl 10 en 12. 2p 18 Langs welke pijlen leidt de renteverandering van de ECB via een koersverandering van de euro (pijl 1) tot minder werkloosheid in de eurozone? Ga als volgt te werk: Geef een toelichting bij pijl 1; Noem de nummers van de overige pijlen en licht deze toe. HA-1022-a-17-1-o 7 / 10 lees verder

8 Opgave 5 Uitgestelde vluchten Luchtvaartmaatschappij Europlane concurreert op de prijs van vluchten binnen Europa. Vanwege sterke prijsdruk op deze vluchten wil de directie van Europlane de huidige collectieve arbeidsovereenkomst (cao), die nog één jaar loopt, tussentijds aanpassen door de afgesproken loonsverhoging terug te draaien naar 0%. De vakbond, waarbij twee derde van de werknemers is aangesloten, is daar op tegen. Volgens de vakbond is er in de huidige cao een loonsverhoging van slechts 0,8% afgesproken, terwijl de inflatie 2,75% bedraagt. Bovendien stelt de woordvoerder van de vakbond: Afspraak is afspraak. De vakbondsleden hebben er hard voor gevochten! 1p 19 Verklaar dat bij het tot stand brengen van een cao voor een bedrijf sprake kan zijn van meeliftgedrag door werknemers. 2p 20 Bereken met hoeveel procent het reële loon van de werknemers daalt bij de huidige cao-afspraken. De vakbond en de directie van Europlane discussiëren over het tussentijds aanpassen van de cao: Gebruik bovenstaande discussie. 2p 21 Bereken met hoeveel procent de prijs van een vliegticket bij Europlane het afgelopen jaar gemiddeld is gedaald. HA-1022-a-17-1-o 8 / 10 lees verder

9 Uiteindelijk wordt besloten de cao niet tussentijds aan te passen. Ondertussen gaan de partijen zich bezinnen over de koers van de cao voor het volgend jaar. Elke partij heeft twee keuzemogelijkheden wat betreft de eigen opstelling tegenover de andere partij. Een econoom brengt de situatie in kaart en toont de mogelijke consequenties van elke keuze (bron 1). Hij stelt: Indien beide partijen hun dominante strategie volgen, belanden ze in een gevangenendilemma. Gebruik bron 1. 2p 22 Verklaar dat er hier sprake is van een gevangenendilemma. Let op: de laatste vragen van dit examen staan op de volgende pagina. HA-1022-a-17-1-o 9 / 10 lees verder

10 Opgave 6 E-bike steeds populairder (ook bij dieven) Fietsassurantiemaatschappij FAM, marktleider op het gebied van fietsdiefstalverzekeringen, heeft in een onderzoek een aantal kengetallen over 2013 verzameld. In het oog springt de toenemende populariteit van e-bikes. Op basis van deze ontwikkeling heeft FAM ook een aantal verwachte kengetallen voor het jaar 2014 opgenomen in het onderzoeksrapport. De gegevens staan vermeld in bron 1. Gebruik bron 1. 1p 23 Verwacht FAM dat de verkopen van de e-bike als percentage van het totaal aantal te verkopen fietsen op de Nederlandse markt in 2014 zullen stijgen of dalen? Verklaar het antwoord zonder berekening. In de directievergadering van FAM wordt het onderzoeksrapport besproken. Er zijn verschillende opvattingen over hoe FAM moet reageren op de verwachte toename van e-bikediefstal. De financieel directeur wil voor 2014 een hogere premie vaststellen waarbij de opslag voor bedrijfskosten en winst in euro s per polis hetzelfde blijft als in De algemeen directeur stelt dat zo n uniforme premieverhoging zal leiden tot averechtse selectie, met als gevolg dat de totale winst in 2014 kan dalen. De marketingmanager stelt daarom voor om premiedifferentiatie toe te passen, zodat averechtse selectie voorkomen kan worden. Gebruik bron 1. 2p 24 Bereken de hoogte van de verzekeringspremie voor een e-bike in 2014 als het voorstel van de financieel directeur wordt doorgevoerd. 2p 25 Verklaar de stelling van de algemeen directeur. 1p 26 Verklaar de stelling van de marketingmanager. einde HA-1022-a-17-1-o 10 / 10 lees verder

11 Bijlage HAVO 2017 tijdvak 1 economie Bronnenboekje HA-1022-a-17-1-b

12 Opgave 1 bron 1 verwachte kosten en opbrengsten per avond van La Mama P = GO MO GTK MK aantal all-inclusive diners per avond GTK P GO P = GO MO MK = gemiddelde totale kosten = verkoopprijs = gemiddelde opbrengst = prijs-afzetlijn = marginale opbrengsten = marginale kosten HA-1022-a-17-1-b 2 / 9 lees verder

13 bron 2 keuzemogelijkheden bij vraag grafiek 1 P = GO MO GTK MK aantal all-inclusive diners per avond grafiek P = GO GTK MK 10 MO aantal all-inclusive diners per avond grafiek P = GO GTK MK 10 MO aantal all-inclusive diners per avond grafiek P = GO GTK MK 10 MO aantal all-inclusive diners per avond bron 3 financiering door middel van crowdfunding Crowdfunding is een manier om een investeringsproject te financieren, waarbij veel mensen elk een klein bedrag kunnen beleggen. Crowdfunding is laagdrempelig, met direct contact tussen belegger en ondernemer, en kan plaatsvinden zonder financiële tussenpersonen. De kredietnemer betaalt aan de kredietverlener een vergoeding die afhankelijk is van het succes van het investeringsproject. HA-1022-a-17-1-b 3 / 9 lees verder

14 Opgave 2 bron 1 oorzaak-gevolgschema conjuncturele ontwikkeling...(a)......(b)......(c)... maatschappelijke onrust...(d)... particuliere investeringen dalen...(e)... lager nationaal inkomen structurele ontwikkeling bron 2 aantekeningen interview herverdelingsmaatregelen verhogen hoogste tarief inkomstenbelasting verhogen minimumloon verhoging arbeidskorting laagstbetaalden lager nationaal inkomen groot effect meer werkloosheid inkomensnivellering HA-1022-a-17-1-b 4 / 9 lees verder

15 Opgave 3 bron 1 2,1 koers US dollar in Turkse lira en koers euro in US dollar (1 mei 1 september 2013) 2,05 2,0 1,9 1,90 1,94 1,95 1,8 1,79 1,7 1,6 1,5 1,4 1,3 1,29 1,29 1,28 1,33 1, mei 1 jun 1 jul 1 aug 1 sep Legenda: koers dollar in Turkse lira koers euro in dollar 2013 HA-1022-a-17-1-b 5 / 9 lees verder

16 bron 2 valuta-interventie Turkse Centrale Bank op 1 september 2013 koers dollar in lira grafiek 1: koers dollar in Turkse lira A1 koers lira in dollar grafiek 2: koers Turkse lira in dollar A1 2,05 A2 2,05 A2 V V aantal dollars (x miljard) aantal lira s (x miljard) koers dollar in lira grafiek 3: koers dollar in Turkse lira A2 koers lira in dollar grafiek 4: koers Turkse lira in dollar A2 A1 A1 2,05 2,05 V V aantal dollars (x miljard) aantal lira s (x miljard) V en A1 = vraag en aanbod vóór valuta-interventie V en A2 = vraag en aanbod na valuta-interventie HA-1022-a-17-1-b 6 / 9 lees verder

17 Opgave 4 bron 1 loon-prijsspiraal hoge inflatie a b hoge lonen bron 2 eurozone-deflatie-index juli en augustus 2014 deflatie-index eurozone Duitsland Oostenrijk België Ierland Finland Frankrijk Spanje Nederland Italië Portugal Griekenland juli aug Een score van 10 betekent het hoogste deflatierisico. HA-1022-a-17-1-b 7 / 9 lees verder

18 bron 3 model van de economie van de eurozone 12 concurrentiepositie eurozone 9 bestedingen eurozone 4 3 prijspeil eurozone 2 8 export - import werkloosheid eurozone 7 koers euro 13 1 rentebeleid ECB loonkosten Opgave 5 bron 1 consequenties voor directie en vakbond van keuzemogelijkheden ten aanzien van een nieuwe cao toegeven (inbinden) vakbond (werknemers) vasthouden aan hoge eisen toegeven (inbinden) ; ; directie (werkgever) vasthouden aan een laag bod ; ; Toelichting De smiley s ter linkerzijde van de puntkomma geven steeds de consequenties van de ontstane situatie voor de directie, die ter rechterzijde van de puntkomma de consequenties voor de vakbond: zeer gunstig enigszins gunstig enigszins ongunstig zeer ongunstig HA-1022-a-17-1-b 8 / 9 lees verder

19 Opgave 6 bron 1 enkele resultaten uit het onderzoeksrapport van FAM Bij de introductie van de e-bike op de Nederlandse fietsenmarkt schafte met name de oudere consument een e-bike aan voor recreatieve doeleinden. Tegenwoordig wordt de e-bike ook steeds meer gebruikt door werkenden en scholieren. Met name die laatste twee groepen gebruikers sluiten een verzekering voor hun e-bike af. gegevens over de totale fietsenmarkt verwacht afzet nieuwe fietsen (x 1.000) waarvan e-bikes (x 1.000) gegevens van verzekeringmaatschappij FAM gestolen e-bikes als percentage van het aantal verzekerde e-bikes 7% 14% gemiddelde verzekerde waarde van een e-bike premie per polis (incl. 21% assurantiebelasting) 125, waarvan opslag voor bedrijfskosten en winst 20.. einde HA-1022-a-17-1-b 9 / 9 lees verder

20 Correctievoorschrift HAVO 2017 tijdvak 1 economie Het correctievoorschrift bestaat uit: 1 Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel 5 Aanleveren scores 1 Regels voor de beoordeling Het werk van de kandidaten wordt beoordeeld met inachtneming van de artikelen 41 en 42 van het Eindexamenbesluit VO. Voorts heeft het College voor Toetsen en Examens op grond van artikel 2 lid 2d van de Wet College voor toetsen en examens de Regeling beoordelingsnormen en bijbehorende scores centraal examen vastgesteld. Voor de beoordeling zijn de volgende aspecten van de artikelen 36, 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit VO van belang: 1 De directeur doet het gemaakte werk met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen en het proces-verbaal van het examen toekomen aan de examinator. Deze kijkt het werk na en zendt het met zijn beoordeling aan de directeur. De examinator past de beoordelingsnormen en de regels voor het toekennen van scorepunten toe die zijn gegeven door het College voor Toetsen en Examens. 2 De directeur doet de van de examinator ontvangen stukken met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen, het proces-verbaal en de regels voor het bepalen van de score onverwijld aan de directeur van de school van de gecommitteerde toekomen. Deze stelt het ter hand aan de gecommitteerde. HA-1022-a-17-1-c 1 lees verder

21 3 De gecommitteerde beoordeelt het werk zo spoedig mogelijk en past de beoordelingsnormen en de regels voor het bepalen van de score toe die zijn gegeven door het College voor Toetsen en Examens. De gecommitteerde voegt bij het gecorrigeerde werk een verklaring betreffende de verrichte correctie. Deze verklaring wordt mede ondertekend door het bevoegd gezag van de gecommitteerde. 4 De examinator en de gecommitteerde stellen in onderling overleg het behaalde aantal scorepunten voor het centraal examen vast. 5 Indien de examinator en de gecommitteerde daarbij niet tot overeenstemming komen, wordt het geschil voorgelegd aan het bevoegd gezag van de gecommitteerde. Dit bevoegd gezag kan hierover in overleg treden met het bevoegd gezag van de examinator. Indien het geschil niet kan worden beslecht, wordt hiervan melding gemaakt aan de inspectie. De inspectie kan een derde onafhankelijke corrector aanwijzen. De beoordeling van deze derde corrector komt in de plaats van de eerdere beoordelingen. 2 Algemene regels Voor de beoordeling van het examenwerk zijn de volgende bepalingen uit de regeling van het College voor Toetsen en Examens van toepassing: 1 De examinator vermeldt op een lijst de namen en/of nummers van de kandidaten, het aan iedere kandidaat voor iedere vraag toegekende aantal scorepunten en het totaal aantal scorepunten van iedere kandidaat. 2 Voor het antwoord op een vraag worden door de examinator en door de gecommitteerde scorepunten toegekend, in overeenstemming met het bij de toets behorende correctievoorschrift. Scorepunten zijn de getallen 0, 1, 2,..., n, waarbij n het maximaal te behalen aantal scorepunten voor een vraag is. Andere scorepunten die geen gehele getallen zijn, of een score minder dan 0 zijn niet geoorloofd. 3 Scorepunten worden toegekend met inachtneming van de volgende regels: 3.1 indien een vraag volledig juist is beantwoord, wordt het maximaal te behalen aantal scorepunten toegekend; 3.2 indien een vraag gedeeltelijk juist is beantwoord, wordt een deel van de te behalen scorepunten toegekend in overeenstemming met het beoordelingsmodel; 3.3 indien een antwoord op een open vraag niet in het beoordelingsmodel voorkomt en dit antwoord op grond van aantoonbare, vakinhoudelijke argumenten als juist of gedeeltelijk juist aangemerkt kan worden, moeten scorepunten worden toegekend naar analogie of in de geest van het beoordelingsmodel; 3.4 indien slechts één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, wordt uitsluitend het eerstgegeven antwoord beoordeeld; 3.5 indien meer dan één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, worden uitsluitend de eerstgegeven antwoorden beoordeeld, tot maximaal het gevraagde aantal; 3.6 indien in een antwoord een gevraagde verklaring of uitleg of afleiding of berekening ontbreekt dan wel foutief is, worden 0 scorepunten toegekend tenzij in het beoordelingsmodel anders is aangegeven; HA-1022-a-17-1-c 2 lees verder

22 3.7 indien in het beoordelingsmodel verschillende mogelijkheden zijn opgenomen, gescheiden door het teken /, gelden deze mogelijkheden als verschillende formuleringen van hetzelfde antwoord of onderdeel van dat antwoord; 3.8 indien in het beoordelingsmodel een gedeelte van het antwoord tussen haakjes staat, behoeft dit gedeelte niet in het antwoord van de kandidaat voor te komen; 3.9 indien een kandidaat op grond van een algemeen geldende woordbetekenis, zoals bijvoorbeeld vermeld in een woordenboek, een antwoord geeft dat vakinhoudelijk onjuist is, worden aan dat antwoord geen scorepunten toegekend, of tenminste niet de scorepunten die met de vakinhoudelijke onjuistheid gemoeid zijn. 4 Het juiste antwoord op een meerkeuzevraag is de hoofdletter die behoort bij de juiste keuzemogelijkheid. Voor een juist antwoord op een meerkeuzevraag wordt het in het beoordelingsmodel vermelde aantal scorepunten toegekend. Voor elk ander antwoord worden geen scorepunten toegekend. Indien meer dan één antwoord gegeven is, worden eveneens geen scorepunten toegekend. 5 Een fout mag in de uitwerking van een vraag maar één keer worden aangerekend, tenzij daardoor de vraag aanzienlijk vereenvoudigd wordt en/of tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld. 6 Een zelfde fout in de beantwoording van verschillende vragen moet steeds opnieuw worden aangerekend, tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld. 7 Indien de examinator of de gecommitteerde meent dat in een examen of in het beoordelingsmodel bij dat examen een fout of onvolkomenheid zit, beoordeelt hij het werk van de kandidaten alsof examen en beoordelingsmodel juist zijn. Hij kan de fout of onvolkomenheid mededelen aan het College voor Toetsen en Examens. Het is niet toegestaan zelfstandig af te wijken van het beoordelingsmodel. Met een eventuele fout wordt bij de definitieve normering van het examen rekening gehouden. 8 Scorepunten worden met inachtneming van het correctievoorschrift toegekend op grond van het door de kandidaat gegeven antwoord op iedere vraag. Er worden geen scorepunten vooraf gegeven. 9 Het cijfer voor het centraal examen wordt als volgt verkregen. Eerste en tweede corrector stellen de score voor iedere kandidaat vast. Deze score wordt meegedeeld aan de directeur. De directeur stelt het cijfer voor het centraal examen vast op basis van de regels voor omzetting van score naar cijfer. NB1 Het College voor Toetsen en Examens heeft de correctievoorschriften bij regeling vastgesteld. Het correctievoorschrift is een zogeheten algemeen verbindend voorschrift en valt onder wet- en regelgeving die van overheidswege wordt verstrekt. De corrector mag dus niet afwijken van het correctievoorschrift. NB2 Het aangeven van de onvolkomenheden op het werk en/of het noteren van de behaalde scores bij de vraag is toegestaan, maar niet verplicht. Evenmin is er een standaardformulier voorgeschreven voor de vermelding van de scores van de kandidaten. Het vermelden van het schoolexamencijfer is toegestaan, maar niet verplicht. Binnen de ruimte die de regelgeving biedt, kunnen scholen afzonderlijk of in gezamenlijk overleg keuzes maken. HA-1022-a-17-1-c 3 lees verder

23 NB3 Als het College voor Toetsen en Examens vaststelt dat een centraal examen een onvolkomenheid bevat, kan het besluiten tot een aanvulling op het correctievoorschrift. Een aanvulling op het correctievoorschrift wordt zo spoedig mogelijk nadat de onvolkomenheid is vastgesteld via Examenblad.nl verstuurd aan de examensecretarissen. Soms komt een onvolkomenheid pas geruime tijd na de afname aan het licht. In die gevallen vermeldt de aanvulling: NB Als het werk al naar de tweede corrector is gezonden, past de tweede corrector deze aanvulling op het correctievoorschrift toe. Een onvolkomenheid kan ook op een tijdstip geconstateerd worden dat een aanvulling op het correctievoorschrift te laat zou komen. In dat geval houdt het College voor Toetsen en Examens bij de vaststelling van de N-term rekening met de onvolkomenheid. 3 Vakspecifieke regels Voor dit examen kunnen maximaal 48 scorepunten worden behaald. Voor dit examen is de volgende vakspecifieke regel vastgesteld: Voor rekenfouten worden geen scorepunten afgetrokken. Wanneer echter de kandidaat bij een berekening kennelijk verzuimd heeft door schatting controle op het antwoord uit te oefenen, wordt voor deze fouten één scorepunt afgetrokken tot een maximum van drie scorepunten voor het hele examen. HA-1022-a-17-1-c 4 lees verder

24 4 Beoordelingsmodel Vraag Antwoord Scores Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore 2 bij (1) prijs-afzetlijn bij (2) onvolkomen bij (3) proportioneel indien drie juist 2 indien twee juist 1 indien één of geen juist 0 2 maximumscore 1 Een voorbeeld van een juiste berekening is: TO (Q=90) = = maximumscore 2 grafiek 1 Opmerking uitsluitend 2 of 0 scorepunten toekennen 4 maximumscore 2 nee Een voorbeeld van een juiste berekening is: prijselasticiteit bij prijsverlaging van 10 P 0 = 50 Q 0 = 70 P 1 = 40 Q 1 = 80 % = 20% % = +14,3% 1 De gevraagde hoeveelheid diners stijgt relatief minder dan de prijs daalt / de elasticiteitscoëfficiënt (-0,715) is, absoluut gesproken, kleiner dan 1, dus er is sprake van een inelastische vraag 1 5 maximumscore 2 meer naar links Een voorbeeld van een juist verklaring is: Op een maandag zal er bij elke gekozen prijs minder vraag zijn naar allinclusive diners. HA-1022-a-17-1-c 5 lees verder

25 Vraag Antwoord Scores 6 maximumscore 2 aspect 1 eisen die kredietverlener stelt aan kredietnemer het hoogst bij hypothecaire lening 2 risico voor kredietverlener bij wanbetaling crowdfunding Opgave 2 7 maximumscore 2 (a) 5 (consumentenvertrouwen daalt) (b) 3 (consumptie daalt) (c) 1 (nationale bestedingen dalen) (d) 2 (investeringsklimaat verslechtert) (e) 4 (technologische vooruitgang wordt belemmerd) zowel (a), (b) als (c) juist 1 zowel (d) als (e) juist 1 8 maximumscore 2 herverdelingsmaatregel verhogen minimumloon verhogen hoogste tarief inkomstenbelasting soort inkomen primair secundair beide x x 9 maximumscore 3 Een voorbeeld van een juist antwoord is: a Het verhogen van het hoogste tarief kan ertoe leiden dat mensen met een hoog inkomen naar het buitenland vertrekken / zwartwerken meer voorkomt / werknemers kunnen besluiten om minder te gaan werken 1 b Het verhogen van het minimumloon leidt tot hogere loonkosten voor bedrijven, waardoor bedrijven (als gevolg van bijvoorbeeld automatisering) minder vraag naar laaggeschoolde arbeid zullen uitoefenen, met toenemende werkloosheid als gevolg 1 c Het verhogen van de arbeidskorting voor de laagstbetaalden zal leiden tot een hoger netto-inkomen van alleen de laagstbetaalden, waardoor de inkomensverschillen sterker nivelleren 1 HA-1022-a-17-1-c 6 lees verder

26 Vraag Antwoord Scores Opgave 3 10 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste uitleg is: De vermindering van de export van Turkije naar de eurozone als gevolg van de economische krimp in de eurozone betekent een verlaging van de vraag naar de Turkse lira, waardoor de koers van de lira daalt. 11 maximumscore 2 Bilal heeft daarmee euro verloren. Een voorbeeld van een juiste berekening is: 1 mei 2013: euro in Turkse lira uitgedrukt 1,29 1,79 = lira 2,31 1 september 2013: euro in Turkse lira uitgedrukt 1,32 2,05 = lira 2, mei 2013: 2,31 1 september 2013: ,71 = euro = euro = euro nadeel Opmerking Als een afwijkend antwoord is verkregen op basis van juiste berekeningen met meer dan twee decimalen, dienen scorepunten te worden toegekend. 12 maximumscore 2 Voorbeelden van een juiste uitleg zijn: Een koersverlaging van de lira maakt importeren voor Turkije duurder en als de verhoging van de importprijzen wordt doorberekend in de verkoopprijzen, heeft dat oplopende (kosten)inflatie tot gevolg. Een koersverlaging van de lira maakt exporteren vanuit Turkije goedkoper en als door toenemende export de capaciteitsgrenzen worden bereikt, heeft dat (bestedings)inflatie tot gevolg. 13 maximumscore 2 grafiek 1 Opmerking uitsluitend 2 of 0 scorepunten toekennen HA-1022-a-17-1-c 7 lees verder

27 Vraag Antwoord Scores Opgave 4 14 maximumscore 1 a werkgevers willen winst behouden b werknemers willen koopkracht behouden 15 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste uitleg is: Consumenten verwachten bij deflatie verdere prijsdaling en stellen hun consumptie uit (met als gevolg dat bedrijven hun investeringen uitstellen) 1 Dit betekent daling van de bestedingen en van de productie 1 16 maximumscore 2 afgenomen Een voorbeeld van een juiste verklaring is: Het deflatierisico in de eurozone is gelijk gebleven, terwijl het deflatierisico in Nederland is afgenomen. Opmerking Als niet verwezen wordt naar het gelijkblijvende deflatierisico van de eurozone dienen geen scorepunten te worden toegekend. 17 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juist antwoord is: De ECB wil de rente verlagen om daarmee te bereiken dat in de eurozone (de consumptie, de investeringen en daarmee) de bestedingen toenemen (pijl 10), hetgeen (via pijl 12) kan leiden tot een opwaartse druk op het prijsniveau (en daling van het deflatierisico). 18 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste toelichting is: Door een verlaging van de rente ontstaat kapitaalvlucht uit de eurozone, waardoor het aanbod van de euro toeneemt en de koers van de euro daalt (pijl 1) 1 hetgeen leidt tot een verbetering van de internationale concurrentiepositie (pijl 2), waardoor de export aantrekt en het saldo export - import verbetert (pijl 8) en er uiteindelijk meer bestedingen (pijl 9) en minder werkloosheid (pijl 4) ontstaat in de eurozone 1 HA-1022-a-17-1-c 8 lees verder

28 Vraag Antwoord Scores Opgave 5 19 maximumscore 1 Een voorbeeld van een juiste verklaring is: Leden van een vakbond betalen lidmaatschapsgeld en werknemers die geen lid zijn, kunnen zonder te betalen profiteren van de gemaakte caoafspraken. 20 maximumscore 2 Een voorbeeld van juiste berekening is: 100,8 100 = 98,1 102,75 Dit betekent een daling van 1,9%. 21 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juist berekening is: De totale kosten zijn gedaald met 10%, dus de totale opbrengsten zijn ook met 10% gedaald (break-even) Pindex Q P index index 120 TO index = = = P index = = De prijs van een vliegticket bij Europlane is gemiddeld met 25% gedaald 1 22 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste verklaring is: De dominante strategie van de directie is vasthouden aan een laag bod en de dominante strategie van de vakbond vasthouden aan hoge eisen 1 Dit levert een uitkomst op die voor beide partijen suboptimaal is 1 Opgave 6 23 maximumscore 1 stijgen Een voorbeeld van een juiste verklaring is: De totale afzet van nieuwe fietsen in 2014 zal naar verwachting afnemen, terwijl voor de afzet van e-bikes in 2014 een toename wordt voorspeld. HA-1022-a-17-1-c 9 lees verder

29 Vraag Antwoord Scores 24 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening is: 0, = 182,- ( ) 1,21 = 244,42 25 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste verklaring is: Premieverhoging kan ertoe leiden, dat goede risico s de e-bike niet meer verzekeren bij deze verzekeraar. De verzekeraar zal daardoor verhoudingsgewijs meer slechte risico s overhouden, waardoor er in verhouding tot de premieopbrengst meer schadevergoeding uitgekeerd moet worden (ten koste van het winstniveau). 26 maximumscore 1 Een voorbeeld van een juiste verklaring is: Premiedifferentiatie kan ertoe leiden, dat meer goede risico s worden aangetrokken door een lagere premie. 5 Aanleveren scores Verwerk de scores van de alfabetisch eerste vijf kandidaten per examinator in de applicatie Wolf. Accordeer deze gegevens voor Cito uiterlijk op 23 mei. Ook na 23 mei kunt u nog tot 14 juni gegevens voor Cito accorderen. Alle gegevens die vóór 14 juni zijn geaccordeerd, worden meegenomen bij het genereren van de groepsrapportage. Na accordering voor Cito kunt u in de webbased versie van Wolf de gegevens nog wijzigen om ze vervolgens vrij te geven voor het overleg met de externe corrector. Deze optie is relevant als u Wolf ook gebruikt voor uitwisseling van de gegevens met de externe corrector. tweede tijdvak Ook in het tweede tijdvak wordt de normering mede gebaseerd op door kandidaten behaalde scores. Wissel te zijner tijd ook voor al uw tweede-tijdvak-kandidaten de scores uit met Cito via Wolf. Dit geldt niet voor de aangewezen vakken. HA-1022-a-17-1-c 10 einde

30 aanvulling op het correctievoorschrift economie havo Centraal examen havo Tijdvak 1 Correctievoorschrift Aan de secretarissen van het eindexamen van de scholen voor havo Bij het centraal examen economie havo: Op pagina 6, bij vraag 8 moet naast het in het beoordelingsmodel gegeven antwoord herverdelingsmaatregel verhogen minimumloon verhogen hoogste tarief inkomstenbelasting soort inkomen primair secundair beide x x ook goed gerekend worden: herverdelingsmaatregel verhogen minimumloon verhogen hoogste tarief inkomstenbelasting soort inkomen primair secundair beide x x Toelichting: Beargumenteerd kan worden dat het verhogen van het hoogste tarief inkomstenbelasting effect heeft op zowel het secundaire inkomen als (vanwege een mogelijk optredend substitutie-effect) op het primaire inkomen. De optie beide is derhalve ook correct. Ik verzoek u dit bericht door te geven aan de correctoren economie havo. Het College voor Toetsen en Examens, Namens deze, de voorzitter, drs. P.J.J. Hendrikse HA-1022-a-17-1-c-A