ARREST VAN HET HOF (Derde kamer) 12 november 1992 *

Transcriptie

1 WATSON RASK EN CHRISTENSEN ARREST VAN HET HOF (Derde kamer) 12 november 1992 * In zaak C-209/91, betreffende een verzoek aan het Hof krachtens artikel 177 EEG-Verdrag van het Sø- og Handelsret te Kopenhagen in het aldaar aanhangig geding tussen A. Watson Rask, K. Christensen ISS Kantineservice A/S, en om een prejudiciële beslissing over de uitlegging van de artikelen 1, lid 1, en 3, lid 2, van richtlijn 77/187/EEG van de Raad van 14 februari 1977 inzake de onderlinge aanpassing van de wetgevingen der Lid-Staten betreffende het behoud van de rechten van de werknemers bij overgang van ondernemingen, vestigingen of onderdelen daarvan (PB 1977, L 61, biz. 26), wijst HET HOF VAN JUSTITIE (Derde kamer), samengesteld als volgt: M. Zuleeg, kamerpresident, J. C. Moitinho de Almeida en F. Grévisse, rechters, advocaat-generaal: W. Van Gerven griffier: H. von Holstein, adjunct-griffier gelet op de schriftelijke opmerkingen ingediend door: verzoeksters in het hoofdgeding, vertegenwoordigd door J. B. Bjørst, advocaat te Kopenhagen; * Procestaal: Deens. I

2 ARREST VAN ZAAK C-209/91 ISS Kantineservice A/S, vertegenwoordigd door K. Werner, advocaat te Kopenhagen; de Commissie van de Europese Gemeenschappen, vertegenwoordigd door K. Banks en A. C. Jessen, leden van haar juridische dienst, als gemachtigden, gezien het rapport ter terechtzitting, gehoord de mondelinge opmerkingen van verzoeksters in het hoofdgeding, verweerster in het hoofdgeding en de Commissie ter terechtzitting van 1 oktober 1992, gehoord de conclusie van de advocaat-generaal ter terechtzitting van 8 oktober 1992, het navolgende Arrest 1 Bij beschikking van 30 juli 1991, ingekomen ten Hove op 6 augustus daaraanvolgend, heeft het Sø- og Handelsret te Kopenhagen krachtens artikel 177 EEG-Verdrag drie prejudiciële vragen gesteld over de uitlegging van de artikelen 1, lid 1, en 3, lid 2, van richtlijn 77/187/EEG van de Raad van 14 februari 1977 inzake de onderlinge aanpassing van de wetgevingen der Lid-Staten betreffende het behoud van de rechten van de werknemers bij overgang van ondernemingen, vestigingen of onderdelen daarvan (PB 1977, L 61, biz. 26, hierna: de richtlijn*'). 2 Die vragen zijn gerezen in een geding tussen A. Watson Rask en ISS Kantineservice A/S (hierna: ISS"), betreffende onder meer het tijdstip voor de uitbetaling van haar loon, en voorts in een geding tussen A. Watson Rask en K. Christensen enerzijds en ISS anderzijds over de samenstelling van hun loon. I

3 WATSON RASK EN CHRISTENSEN 3 Verzoeksters in het hoofdgeding waren achtereenvolgens in dienst bij Philips A/S (hierna: Philips") in één van de vier bedrijfsrestaurants van deze vennootschap, en vanaf 1 januari 1989 bij ISS, die vanaf dat tijdstip op grond van een op 2 december 1988 met Philips gesloten overeenkomst deze vier bedrijfsrestaurants beheerde. 4 Uit de verwijzingsbeschikking blijkt, dat in de overeenkomst tussen Philips en ISS was voorzien, dat ISS volledig verantwoordelijk was voor het beheer van de bedrijfsrestaurants van Philips, in het bijzonder met betrekking tot de planning van de menu's, de inkoop, de bereiding, het vervoer, de administratie, alsmede de aanwerving en de opleiding van het personeel. 5 Ook verbond ISS zich vanaf 1 januari 1989, het in vaste dienst in de bedrijfsrestaurants van Philips werkzame personeel over te nemen tegen dezelfde voorwaarden aangaande loon en anciënniteit. Overeenkomstig deze verbintenis waren verzoeksters in het hoofdgeding door ISS in dienst genomen. 6 Als tegenprestatie verbond Philips zich, aan ISS een maandelijkse vergoeding te betalen voor alle met de normale bedrijfsvoering verbonden uitgaven, zoals directe en indirecte lonen, verzekering, arbeidskleding, leiding, alsmede inspectieen administratiekosten", alsmede een bedrag voor de kosten van verschillende produkten, zoals wegwerpbestekken, verpakking, servetten en schoonmaakartikelen. Tevens stelde Philips gratis de nodige door ISS goedgekeurde produktie- en verkooplokalen ter beschikking, alsmede de voor de exploitatie van de kantine benodigde outillage, elektriciteit, verwarming en telefoon, en zegde zij toe, voor het dagelijks onderhoud van de lokalen en outillage en voor de vuilafvoer te zorgen. 7 De hoofdgedingen vloeien voort uit de eenzijdige wijziging door ISS van enerzijds de dag waarop het loon aan de overgegane werknemers wordt betaald, die is vastgesteld op de laatste werkdag in plaats van de laatste donderdag van de maand, en anderzijds de bestanddelen van het loon van deze werknemers, hoewel het totaalbedrag daarvan in overeenstemming met de bepalingen van de overeenkomst onveranderd is gebleven. I

4 ARREST VAN ZAAK C-209/91 8 Watson Rask verzocht dat haar loon, evenals vroeger, op de laatste donderdag van de maand zou worden betaald. Samen met K. Christensen verzocht zij voorts om toekenning van verschillende voorheen door Philips aan haar betaalde toelagen. ISS weigerde deze verzoeken in te willigen en ontsloeg Watson Rask, die had geweigerd de arbeidsverhouding onder deze voorwaarden voort te zetten. 9 Voor het Sø- og Handelsret te Kopenhagen, waarbij Watson Rask een vordering tot schadeloosstelling wegens onrechtmatig ontslag had ingediend en Watson Rask en Christensen een vordering tot betaling van de betrokken toeslagen hadden ingediend, betoogde ISS, dat de overeenkomst met Philips, anders dan verzoeksters in het hoofdgeding stellen, geen overgang van een onderneming vormt in de zin van de richtlijn of van Deense wet nr. 111 van 21 maart 1979 inzake de rechtspositie van werknemers bij overdracht van ondernemingen, die is vastgesteld ter uitvoering van de richtlijn, en dat ISS dus in ieder geval niet verplicht was, met betrekking tot het loon precies dezelfde voorwaarden aan te houden als Philips. 10 Van oordeel dat een uitlegging van de richtlijn noodzakelijk is voor een uitspraak in deze zaken, heeft het Sø- og Handelsret te Kopenhagen het Hof de volgende prejudiciële vragen gesteld: 1) Is richtlijn 77/187/EEG van de Raad van toepassing wanneer onderneming A de exploitatie van een bedrijfsrestaurant in onderneming B overneemt onder de navolgende voorwaarden: onderneming A staat tegen een vaste maandelijkse vergoeding in voor,alle met de normale bedrijfsvoering verbonden uitgaven, zoals direct of indirect loon, verzekering, arbeidskleding, leiding alsmede inspectieen administratiekosten'; I onderneming B stelt gratis ter beschikking: goedgekeurde verkoop- en produktielokalen waaronder magazijnen die op slot kunnen worden gedaan, outillage, elektriciteit, verwarming en telefoon, vestiaires voor het restaurantpersoneel en vuilafvoer;

5 WATSON RASK EN CHRISTENSEN onderneming B draagt de kosten voor wegwerpbestekken, verpakking, servetten en schoonmaakartikelen; onderneming A biedt de in het restaurant tewerkgestelde werknemers van onderneming B een betrekking tegen hetzelfde loon en dezelfde anciënniteit aan? 2) Maakt het voor het antwoord op vraag 1 enig verschil, dat de exploitatie van het bedrijfsrestaurant voor de personeelsleden van onderneming B slechts een dienst is en dus geen verband houdt met de algemene produktie van die onderneming? 3) Staat artikel 3, lid 2, van de richtlijn eraan in de weg, dat het tijdstip voor de uitbetaling van het loon aan de werknemers en/of de samenstelling van het loon van de werknemers worden gewijzigd, wanneer het totale bedrag van het loon overigens gelijk blijft?" 11 Voor een nadere uiteenzetting van de feiten van het hoofdgeding, de toepasselijke communautaire regeling, het procesverloop en de bij het Hof ingediende schriftelijke opmerkingen wordt verwezen naar het rapport ter terechtzitting. Deze elementen van het dossier worden hierna slechts weergegeven voor zover dat noodzakelijk is voor de redenering van het Hof. De eerste en de tweede vraag 12 De eerste en de tweede vraag van de nationale rechter strekken er in wezen toe, te vernemen of artikel 1, lid 1, van de richtlijn aldus moet worden uitgelegd, dat de richtlijn ook van toepassing is, wanneer een onderneming bij overeenkomst een andere onderneming met de exploitatie van een voorheen door haarzelf geëxploiteerde dienst voor haar werknemers belast tegen een vergoeding en verschillende voordelen, waarvan de modaliteiten in de tussen hen gesloten overeenkomst worden bepaald. I

6 ARREST VAN ZAAK C-209/91 13 Watson Rask, Christensen en de Commissie stellen voor, de aldus geherformuleerde vragen bevestigend te beantwoorden. Zij betogen, dat door een dergelijke overeenkomst de verantwoordelijkheid voor de exploitatie van de betrokken diensten wordt overgedragen aan de medecontractant, die daardoor de hoedanigheid van werkgever van de in deze diensten tewerkgestelde werknemers verkrijgt. Verzoeksters in het hoofdgeding betogen voorts, dat de overdracht betrekking heeft op een onderdeel van een onderneming" in de zin van de richtlijn, aangezien de overgedragen diensten een zelfstandige economische eenheid vormen binnen de onderneming die deze vervreemdt. 1 4 Verweerster in het hoofdgeding meent daarentegen, dat een overeenkomst als door de verwijzende rechter beschreven, geen overdracht van een onderneming'' in de zin van de richtlijn tot stand brengt, tenzij aan dit begrip een veel te ruime werkingssfeer zou worden toegekend. Zij betoogt enerzijds, dat een dergelijke overeenkomst geen overdracht in de door de richtlijn bedoelde zin teweegbrengt, aangezien aan de medecontractant noch de gehele en volledige verantwoordelijkheid voor de exploitatie wordt overgedragen, met name met betrekking tot de klantenkring en de prijsstelling, noch de eigendom van de voor die exploitatie benodigde activa. Verder betoogt zij, dat een dergelijke overeenkomst betrekking heeft op een dienst die niet kan worden beschouwd als een onderneming" in de zin van de richtlijn, aangezien hij ten opzichte van de activiteiten van de vervreemdende onderneming een bijkomend karakter heeft. 15 Volgens de rechtspraak van het Hof (zie arrest van 5 mei 1988, gevoegde zaken 144/87 en 145/87, Berg, Jurispr. 1988, blz. 2559, r. o. 17) is de richtlijn van toepassing zodra in het kader van de contractuele betrekkingen een wijziging optreedt in de natuurlijke of rechtspersoon die de onderneming exploiteert en die uit dien hoofde werkgeversverplichtingen heeft tegenover de werknemers die in die onderneming zijn aangesteld, waarbij niet van belang is of de eigendom van de onderneming is overgedragen. 16 De door de richtlijn voorziene bescherming is krachtens artikel 1, lid 1, met name van toepassing, wanneer de overgang slechts betrekking heeft op een vestiging of onderdelen daarvan, dat wil zeggen een onderdeel van de onderneming. Zij geldt dus voor de werknemers die bij dit onderdeel van de onderneming zijn tewerkgesteld, aangezien, zoals het Hof in het arrest van 7 februari 1985 (zaak 186/83, Botzen, Jurispr. 1985, blz. 519, r. o. 15) heeft uitgemaakt, de arbeidsverhouding in hoofdzaak wordt gekenmerkt door de band tussen de werknemer en het onderdeel van de onderneming of vestiging, waarbij hij voor de uitoefening van zijn taak is aangesteld. I

7 WATSON RASK EN CHRISTENSEN 17 Wanneer een ondernemer dus bij overeenkomst de exploitatie van een dienst van zijn onderneming, bij voorbeeld een bedrijfsrestaurant, overdraagt aan een andere ondernemer, die daardoor de werkgeversverplichtingen jegens de daarin tewerkgestelde werknemers op zich neemt, kan de daaruit voortvloeiende transactie onder de werkingssfeer van de richtlijn, zoals omschreven in artikel 1, lid 1, komen te vallen. De omstandigheid dat in een dergelijk geval de overgedragen activiteit voor de overdragende onderneming slechts een bijkomstige activiteit is, die niet noodzakelijk verband houdt met het doel van de onderneming, kan niet tot gevolg hebben, dat die transactie van de werkingssfeer van de richtlijn wordt uitgesloten. Ook de omstandigheid dat de overeenkomst tussen de vervreemder en de verkrijger betrekking heeft op een dienst die uitsluitend ten gunste van de vervreemder wordt verricht tegen een vergoeding waarvan de modaliteiten bij de overeenkomst worden vastgesteld, sluit de toepasselijkheid van de richtlijn niet uit. 18 Het staan aan de verwijzende rechter om te beoordelen, of de in de verwijzingsbeschikking omschreven feiten kenmerkend zijn voor een overgang van een onderneming" in de zin van richtlijn. Daarom zij hem ten overvloede in herinnering gebracht, dat hij rekening moet houden met de navolgende overwegingen (zie laatstelijk arrest van 19 mei 1992, zaak C-29/91, Redmond Stichting, Jurispr. 1992, blz. I-3189, r. o. 23 en 24). 19 Voor de vraag of er sprake is van overgang in de zin van de richtlijn, is in de eerste plaats beslissend, of de identiteit van het bedrijf bewaard blijft, wat met name kan blijken doordat de exploitatie ervan in feite wordt voortgezet of hervat. 20 Om vast te stellen of aan deze voorwaarde is voldaan, moet in de tweede plaats rekening worden gehouden met alle feitelijke omstandigheden die de betrokken transactie kenmerken, zoals de aard van de betrokken onderneming of vestiging, het feit dat de materiële activa zoals gebouwen en roerende goederen al dan niet worden overgedragen, de waarde van de immateriële activa op het tijdstip van de overdracht, het feit dat vrijwel al het personeel door de nieuwe ondernemer al dan niet wordt overgenomen, het feit dat de klantenkring al dan niet wordt overgedragen, de mate waarin de voor en na de overdracht verrichte activiteiten met elkaar overeenkomen, en de duur van de eventuele onderbreking van die activiteiten. Al I

8 ARREST VAN ZAAK C-209/91 deze factoren zijn evenwel slechts deelaspecten van het te verrichten globale onderzoek en mogen daarom niet elk afzonderlijk worden beoordeeld. 21 Mitsdien moet op de eerste en de tweede vraag worden geantwoord, dat artikel 1, lid 1, van de richtlijn aldus moet worden uitgelegd dat de richtlijn ook van toepassing is wanneer een onderneming bij overeenkomst een andere onderneming met de exploitatie van een voorheen door haarzelf geëxploiteerde dienst voor de werknemers belast tegen een vergoeding en verschillende voordelen, waarvan de modaliteiten in de tussen hen gesloten overeenkomst worden bepaald. De derde vraag 22 De derde vraag strekt er in wezen toe te vernemen, of artikel 3 van de richtlijn aldus moet worden uitgelegd, dat de verkrijger, ook al blijft het totale bedrag van het loon hetzelfde, verplicht is, de loonvoorwaarden die tussen de werknemers en de vervreemder zijn overeengekomen, in het bijzonder het tijdstip voor de uitbetaling en de samenstelling van het loon, te handhaven. 23 Artikel 3 van de richtlijn luidt als volgt: 1. De rechten en verplichtingen welke voor de vervreemder voortvloeien uit de op het tijdstip van de overgang in de zin van artikel 1, lid 1, bestaande arbeidsovereenkomst of arbeidsverhouding, gaan door deze overgang op de verkrijger over. De Lid-Staten mogen bepalen dat de vervreemder ook na het tijdstip van de overgang in de zin van artikel 1, lid 1, en naast de verkrijger aansprakelijk is voor de verplichtingen welke voortvloeien uit een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding. 2. Na de overgang in de zin van artikel 1, lid 1, handhaaft de verkrijger de in een collectieve overeenkomst vastgelegde arbeidsvoorwaarden in dezelfde mate als I

9 WATSON RASK EN CHRISTENSEN deze voorwaarden in deze overeenkomst waren vastgesteld voor de vervreemder tot het tijdstip waarop de collectieve overeenkomst wordt beëindigd of afloopt, of waarop een andere collectieve overeenkomst in werking treedt of wordt toegepast. De Lid-Staten mogen het tijdvak waarin de arbeidsvoorwaarden moeten worden gehandhaafd, beperken, mits dit tijdvak niet korter wordt dan een jaar." 24 Verzoeksters in het hoofdgeding betogen, dat artikel 3 van de richtlijn de verkrijger verplicht, de met de vervreemder overeengekomen arbeids- en loonvoorwaarden te handhaven, in het bijzonder wat het tijdstip voor de uitbetaling van het loon betreft. 25 De Commissie en ISS zijn van mening, dat de verkrijger de in de overeenkomst of de arbeidsverhouding voorziene voorwaarden mag wijzigen, voor zover de nationale wetgeving een dergelijke wijziging in andere gevallen dan overgang toestaat. 26 Volgens de rechtspraak van het Hof (zie inzonderheid het arrest van 25 juli 1991, zaak C-362/89, D'Urso e. a., Jurispr. 1991, blz. I-4105, r. o. 9) heeft de richtlijn ten doel, te verzekeren dat de bij de overgang van een onderneming betrokken werknemers de voor hen uit hun overeenkomst of arbeidsverhouding voortvloeiende rechten behouden. 27 Zoals het Hof echter reeds in het arrest van 10 februari 1988 (zaak 324/86, Daddy's Dance Hall, Jurispr. 1988, blz. 739, r. o. 16) heeft overwogen, wil de richtlijn de betrokken materie slechts gedeeltelijk harmoniseren, doordat zij in wezen bepaalt dat de bescherming die de werknemers autonoom aan de wetgeving van de verschillende Lid-Staten ontlenen, ook wordt uitgebreid tot het geval van overgang van de onderneming. Met de richtlijn wordt niet beoogd, een uniforme bescherming voor de hele Gemeenschap in te voeren op basis van gemeenschappelijke criteria. Op de richtlijn kan dus slechts een beroep worden gedaan om te verzekeren dat de werknemer ten opzichte van de verkrijger dezelfde bescherming geniet als waarop hij ingevolge het recht van de betrokken Lid-Staat aanspraak had ten opzichte van de vervreemder. I

10 ARREST VAN ZAAK C-209/91 28 Voor zover derhalve krachtens het nationale recht in andere gevallen dan overgang van een onderneming de arbeidsverhouding in een voor de werknemer ongunstige zin kan worden gewijzigd, met name wat de loonvoorwaarden betreft, is een dergelijke wijziging niet uitgesloten op de enkele grond dat de onderneming inmiddels is overgedragen en de overeenkomst dus met de nieuwe ondernemer is gesloten. Waar immers de verkrijger ingevolge artikel 3, lid 1, van de richtlijn treedt in de rechten en verplichtingen die voor de vervreemder uit de arbeidsverhouding voortvloeien, kan die arbeidsverhouding ten opzichte van de verkrijger worden gewijzigd binnen dezelfde grenzen als ten opzichte van de vervreemder mogelijk was geweest, met dien verstande evenwel dat de overgang van de onderneming nooit op zich grond voor de wijziging kan opleveren (arrest van 10 februari 1988, Daddy's Dance Hall, reeds aangehaald, r. o. 17). 29 Voorts moet eraan worden herinnerd, dat de verkrijger ingevolge artikel 3, lid 2, van de richtlijn verplicht is, de in een collectieve overeenkomst vastgelegde arbeidsvoorwaarden in dezelfde mate als deze voorwaarden in deze overeenkomst waren vastgelegd voor de vervreemder te handhaven tot het tijdstip waarop de collectieve overeenkomst wordt beëindigd of afloopt, of waarop een andere collectieve overeenkomst in werking treedt of wordt toegepast. De Lid-Staten kunnen een limiet aan deze periode stellen, mits zij niet minder dan een jaar bedraagt. 30 In het kader van deze regels dient de nationale rechter te bepalen, welke omvang de verplichtingen van de vervreemder naar nationaal recht hebben, ongeacht of deze verplichtingen voortvloeien uit een overeenkomst, een arbeidsverhouding of een collectieve overeenkomst. 31 Mitsdien moet op de derde vraag worden geantwoord, dat artikel 3 van de richtlijn aldus moet worden uitgelegd, dat de loonvoorwaarden van de arbeidsovereenkomst of de arbeidsverhouding, in het bijzonder het tijdstip voor de uitbetaling en de samenstelling van het loon, bij de overgang niet mogen worden gewijzigd, ook al blijft het totale bedrag van het loon hetzelfde. De richtlijn staat evenwel niet in de weg aan een wijziging van de arbeidsverhouding met de nieuwe ondernemer, wanneer het toepasselijke nationale recht die in andere gevallen dan overgang van de onderneming toestaat. De verkrijger is bovendien verplicht, de in een collectieve overeenkomst vastgelegde arbeidsvoorwaarden in dezelfde mate als deze voorwaarden in deze overeenkomst waren vastgelegd voor de vervreemder, te handhaven tot I

11 WATSON RASK EN CHRISTENSEN het tijdstip waarop de collectieve overeenkomst wordt beëindigd of afloopt, of waarop een andere ook collectieve overeenkomst in werking treedt of wordt toegepast. Kosten 32 De kosten door de Commissie van de Europese Gemeenschappen wegens indiening van haar opmerkingen bij het Hof gemaakt, kunnen niet voor vergoeding in aanmerking komen. Ten aanzien van de partijen in het hoofdgeding is de procedure als een aldaar gerezen incident te beschouwen, zodat de nationale rechterlijke instantie over de kosten heeft te beslissen. HET HOF VAN JUSTITIE (Derde kamer), uitspraak doende op de door het Deense Sø- og Handelsret te Kopenhagen bij beschikking van 30 juli 1991 gestelde vragen, verklaart voor recht: 1) Artikel 1, lid 1, van richtlijn 77/187/EEG van de Raad van 14 februari 1977 inzake de onderlinge aanpassing van de wetgevingen der Lid-Staten betreffende het behoud van de rechten van de werknemers bij overgang van ondernemingen, vestigingen of onderdelen daarvan, moet aldus worden uitgelegd, dat de richtlijn ook van toepassing is wanneer een onderneming bij overeenkomst een andere onderneming met de exploitatie van een voorheen door haarzelf geëxploiteerde dienst voor de werknemers belast tegen een vergoeding en verschillende voordelen, waarvan de modaliteiten in de tussen hen gesloten overeenkomst worden bepaald. 2) Artikel 3 van de richtlijn moet aldus worden uitgelegd, dat de loonvoorwaarden van de arbeidsovereenkomst of de arbeidsverhouding, in het bijzonder het tijdstip voor de uitbetaling en de samenstelling van het loon, bij de overgang niet mogen worden gewijzigd, ook al blijft het totale bedrag van het loon hetzelfde. De richtlijn staat evenwel niet in de weg aan een wijziging van de arbeidsverhouding met de nieuwe ondernemer, wanneer het toepasselijke nationale recht die in andere gevallen dan overgang van de I

12 ARREST VAN ZAAK C-209/91 onderneming toestaat. De verkrijger is bovendien verplicht, de in een collectieve overeenkomst vastgelegde arbeidsvoorwaarden in dezelfde mate als deze voorwaarden in deze overeenkomst waren vastgelegd voor de vervreemder, te handhaven tot het tijdstip waarop de collectieve overeenkomst wordt beëindigd of afloopt, of waarop een andere collectieve overeenkomst in werking treedt of wordt toegepast. Zuleeg Moitinho de Almeida Grévisse Uitgesproken ter openbare terechtzitting te Luxemburg op 12 november De griffier J.-G. Giraud De president van de Derde kamer M. Zuleeg I