Omgaan met diabetes in zes bijeenkomsten. Handboek voor zorgconsulenten

Transcriptie

1 Omgaan met diabetes in zes bijeenkomsten Handboek voor zorgconsulenten

2 1 Hoe gebruik je dit handboek? 2 Eerste bijeenkomst: wat is diabetes? 3 Tweede bijeenkomst: klachten en complicaties door diabetes 4 Derde bijeenkomst: gezonde voeding 5 Vierde bijeenkomst: bewegen moet 6 Vijfde bijeenkomst: medicijngebruik en therapietrouw 7 Zesde bijeenkomst: herhaling en afsluiting 8 Lijst met telefoonnummers en websites 9 Literatuurlijst en bronvermeldingen

3 Handboek voor allochtone zorgconsulenten: Hetty Bloemen, coördinator allochtone zorgconsulenten GGD Rotterdam e.o. Tine de Hoop, seniormedewerker sector gezondheidsbevordering GGD Rotterdam e.o. 4 COLOFON Aan de totstandkoming van dit handboek werkten mee: Dr A.H. Bootsma, internist Erasmus MC Rotterdam Hanneke Hortensius, diabetesverpleegkundige Erasmus MC Rotterdam Nanette Huizinga, internist Erasmus MC, Rotterdam Jannie de Jong, wijkverpleegkundige Thuiszorg Rotterdam Leyla Köseoglu, beleidsmederwerker allochtonen, Regionaal Patiënten Consumenten Platform Rijnmond Chris Kramer, voorlichter Diabetesvereniging Nederland Arianne de Nood, diëtiste Thuiszorg Rotterdam Elke Stolp, diëtiste Thuiszorg Rotterdam Güler Temür, zorgconsulent GGD Rotterdam e.o. Paul Uitewaal, huisarts gezondheidscentrum Lange Hille, Rotterdam, onderzoeker Erasmus Universiteit Instituut Beleid en Management Gezondheidszorg (IBMG) Teksten: Irene Seignette, IS Tekst & Productie, Nijmegen Vormgeving: Linda Zoon, Druk: VanderHeym, Grafisch Bureau DUS, Rotterdam Capelle a/d IJssel Copyright 2006 GGD Rotterdam en omstreken Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd bestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de GGD Rotterdam en omstreken.

4 Woord vooraf Diabetes mellitus is een chronische aandoening waarbij het succes van de behandeling voor een groot deel wordt bepaald door hoe de patiënt omgaat met deze ziekte. Om op een goede manier met diabetes om te kunnen gaan is kennis over en inzicht in diabetes erg belangrijk. Diabetes komt relatief vaak voor bij allochtone mensen. Oudere migranten die het Nederlands niet goed beheersen, hebben dikwijls ook weinig kennis over diabetes. Vanwege het taalprobleem en de kennisachterstand is het voor artsen en andere hulpverleners vaak moeilijk om deze doelgroep de juiste informatie te geven. Zorgconsulenten helpen dit gat in de zorgverlening op te vullen. Ze geven mensen met een chronische aandoening gezondheidsvoorlichting in de moedertaal, of in het Nederlands vanuit een migrantenperspectief. Hiervoor werken ze nauw samen met huisartsen. Het handboek Omgaan met diabetes in zes bijeenkomsten is geschreven voor zorgconsulenten. Zij kunnen het handboek gebruiken bij een cyclus van zes bijeenkomsten die ze in samenwerking met de GGD Rotterdam e.o., de Thuiszorg of andere (zorg)instellingen organiseren voor vrouwen met diabetes van Turkse komaf. Met geringe aanpassingen kan het handboek ook worden gebruikt voor andere doelgroepen. De zorgconsulent geeft de voorlichting in de moedertaal en maakt voor de opbouw van de voorlichting gebruik van het handboek. Het handboek is opgebouwd uit zes hoofdstukken. Elk hoofdstuk staat voor één bijeenkomst. De informatie is toegespitst op het leven van alledag. Centraal staat hoe mensen op een goede en verantwoorde manier met hun diabetes kunnen omgaan. De medische aspecten van diabetes komen beperkt aan bod. We hopen de allochtone zorgconsulenten met dit handboek voldoende informatie en houvast te geven om de zes bijeenkomsten op een goede en verantwoorde manier te kunnen geven. Uiteindelijk doel is dat de deelnemers na het volgen van de zes bijeenkomsten, inzicht hebben in diabetes. De informatie die ze krijgen geeft de mensen handvatten om op een gezonde en goede manier met hun diabetes om te gaan. Want inmiddels zijn veel deskundigen op het gebied van diabetes ervan overtuigd dat een goede diabetesbehandeling begint bij de patiënt zelf. 5 WOORD VOORAF

5 Aan de totstandkoming van dit handboek hebben veel mensen meegewerkt. In het bijzonder danken wij Paul Uitewaal voor zijn initiatief en inhoudelijke inbreng, de overige leden van de leescommissie voor hun opbouwende aanvullingen en natuurlijk de zorgconsulenten. Voor op- en aanmerkingen over dit handboek houden we ons aanbevolen. 6 WOORD VOORAF Hetty Bloemen, coördinator allochtone zorgconsulenten Tine de Hoop, seniormedewerker sector gezondheidsbevordering GGD Rotterdam e.o. Rotterdam, mei 2006

6 Hoe gebruik je dit handboek? Het handboek Omgaan met diabetes bestaat uit zes hoofdstukken. Elk hoofdstuk behandelt één bijeenkomst. De zes bijeenkomsten: 1. Wat is diabetes? 2. Klachten en complicaties door diabetes 3. Gezonde voeding 4. Bewegen moet! 5. Medicijngebruik en therapietrouw 6. Herhaling en afsluiting. Ieder hoofdstuk is verdeeld in vier onderdelen. Deze vier onderdelen hebben ieder een eigen kleur. De vier onderdelen: Tips ter voorbereiding Programmaoverzicht Inhoud Extra informatie TIP TIP Tips ter voorbereiding Deze tips neem je een paar dagen voor de bijeenkomst door. Je leest hier wat je van te voren moet regelen en welke materialen je moet verzamelen. Programmaoverzicht Hier staan kort de doelstellingen van de bijeenkomst en wat je in deze bijeenkomst gaat behandelen. Vertel aan het begin van elke bijeenkomst wat je gaat behandelen. Inhoud In dit oranje deel staat de inhoud van de bijeenkomst. Lees dit voor iedere bijeenkomst goed door. Het is niet de bedoeling dat je de inhoud gaat voorlezen. Hou wel de volgorde aan die in het handboek staat. Extra informatie In dit roze deel staat extra informatie. Deze informatie is voor jou. Je hoeft dit niet te behandelen in de bijeenkomst. Misschien komt het je van pas bij het beantwoorden van de vragen van de deelnemers. Als je zelf ergens anders iets leest over diabetes, kun je dit toevoegen aan het deel extra informatie. 7 LEESWIJZER

7 Inhoud Woord vooraf 5 Hoe gebruik je dit handboek? 7 Eerste bijeenkomst: wat is diabetes? 9 Tweede bijeenkomst: klachten en complicaties door diabetes 29 Derde bijeenkomst: gezonde voeding 43 Vierde bijeenkomst: bewegen moet 59 Vijfde bijeenkomst: medicijngebruik en therapietrouw 67 8 INHOUD Zesde bijeenkomst: herhaling en afsluiting 77 Lijst met telefoonnummers en websites 91 Literatuurlijst en bronvermeldingen 93

8 Eerste bijeenkomst Wat is diabetes? TIP Tips ter voorbereiding Een paar dagen van te voren; even checken Lees ter voorbereiding hoofdstuk 1 door Geef nogmaals de namenlijst van de deelnemers door aan de balie Check of de zaal, de folders, de diaprojector en de dia s van de diaserie over diabetes van de GGD Rotterdam e.o. in orde zijn Zorg dat je voor alle deelnemers de folder "wat is diabetes" van de Diabetesvereniging Nederland hebt. Gratis aanvragen kan bij (033) De eerste bijeenkomst; even wennen Zorg dat je ruim van tevoren aanwezig bent Zorg dat er voldoende thee, koffie en water klaarstaat Stel de mensen bij binnenkomst op hun gemak en zorg dat je voldoende tijd neemt om de deelnemers kennis met elkaar te laten maken Geef kort een inleiding over de opzet van de voorlichtingsbijeenkomsten Geef aan dat het belangrijk is dat iedereen elke week komt Vertel dat er iedere bijeenkomst een ander onderwerp aan bod komt Geef aan dat iedereen tussendoor en aan het eind vragen kan stellen. 9 EERSTE BIJEENKOMST

9 Niet vergeten! Wees kort en bondig Check tussendoor met vragen of mensen je verhaal begrijpen Las op tijd een pauze in Maak de mensen aan het eind van de bijeenkomst nieuwsgierig naar de volgende bijeenkomst. Laat bijvoorbeeld alvast een dia zien, waar je de volgende week dieper op zult ingaan Stimuleer de deelnemers thuis te praten over diabetes. Geef dit als huiswerkopdracht mee Herhaal veel. Zeker de begrippen die je gebruikt. Door veel te herhalen, onthouden mensen alles beter en krijgen bovendien het gevoel dat ze alles begrijpen. 10 EERSTE BIJEENKOMST Te gebruiken materialen: Deel van de diaserie (A en B) over diabetes van de GGD Rotterdam e.o. Flip-over met daarop enkele aandachtspunten als houvast voor je verhaal Folder "Wat is diabetes", vab de Diabetsvereniging Nederland. Programmaoverzicht Doelstelling De deelnemers weten hoe de bijeenkomsten zijn opgebouwd en georganiseerd De deelnemers voelen zich welkom en hebben kennis met elkaar gemaakt De deelnemers weten in hoofdlijnen wat diabetes mellitus type 2 is. Inleiding Vang de deelnemers op en heet ze welkom Laat iedereen zich kort voorstellen Vertel kort wat je deze bijeenkomst gaat behandelen. Programma Wat is diabetes mellitus type 2? Het gaat nooit meer over Hoe merkt u dat u diabetes heeft? Hoe ontstaat diabetes? Hoe wordt diabetes type 2 behandeld? Wat betekent dit voor uw dagelijkse leven?

10 Wat betekent uw diabetes voor uw familie? Hoe zit de spijsvertering en stofwisseling in elkaar? Meten van uw bloedglucosewaarden Hoeveel mensen hebben diabetes? Om dit uit te leggen gebruik je onder andere deel A en B van de diaserie over diabetes van de GGD Rotterdam e.o. Afsluiting Check de doelstellingen. Is de informatie goed overgekomen? Wat is diabetes? Noem drie belangrijke oorzaken van diabetes Kan diabetes genezen worden? Deel de folder "Wat is diabetes" uit. Huiswerkopdracht voor de deelnemers Denk goed na over wat u heeft gehoord en probeer aan uw familie te vertellen wat diabetes is. Leg de folder "Wat is diabetes" in de huiskamer. Volgende bijeenkomst Vertel kort dat in de volgende bijeenkomst de complicaties van diabetes aan bod komen. Complicaties zijn ziektes die iemand kan krijgen als gevolg van diabetes. 11 EERSTE BIJEENKOMST Inhoud Wat is diabetes mellitus type 2? Diabetes mellitus type 2 wordt ook wel suikerziekte of ouderdomssuiker genoemd. Bij mensen met diabetes zit er namelijk te veel suiker in het bloed. Vroeger kwam diabetes type 2 vooral voor bij oudere mensen, vandaar de naam ouderdomssuiker. Suiker (glucose) geeft ons lichaam energie. Ons lichaam haalt suiker uit het eten en drinken. Vanuit de darmen wordt het voedsel opgenomen in het lichaam. Voedsel dat opgenomen wordt, zoals suiker, komt eerst in het bloed. Het bloed brengt de suiker, ofwel de energie, overal in het lichaam, waar dat nodig is. Suiker is erg belangrijk voor het lichaam. Zonder suiker in het bloed zou een mens niet kunnen leven. Bijvoorbeeld de spieren in de benen gebruiken suiker om te lopen en

11 12 EERSTE BIJEENKOMST

12 de hersenen om na te denken. Om te zorgen dat de suiker in het bloed ook gebruikt kan worden door spieren of hersenen is insuline nodig. En hier begint het probleem. Mensen met diabetes hebben te weinig insuline. Hierdoor kan de suiker moeilijker vanuit het bloed naar bijvoorbeeld de spieren of hersenen om daar de energie te leveren. In plaats daarvan blijft er te veel suiker in het bloed. Ook kan het zijn dat het lichaam van mensen met diabetes type 2 ongevoeliger is geworden voor insuline. Er is dan veel meer insuline nodig om de suiker uit het bloed te halen. Wanneer iemand niet zoveel insuline heeft, blijft er ook te veel suiker in het bloed zitten. Wanneer er veel te veel suiker in het bloed zit, krijgen mensen hier klachten van. Ze krijgen dorst, gaan vaker plassen en voelen zich moe. Wanneer er maar een klein beetje te veel suiker in het bloed zit, merken mensen hier helemaal niets van. Toch hebben zij ook diabetes. Dit komt omdat ook een beetje teveel suiker in het bloed uiteindelijk gevaarlijk is voor het lichaam. Ik vertelde over suiker in het bloed. Dan moet u niet denken aan de suiker die u in de winkel koopt of aan een suikerklontje. Het gaat om hele kleine deeltjes suiker die je niet met het blote oog kunt zien. Denk maar aan suiker die oplost in de thee. Straks vertel ik er meer over. Straks laat ik met behulp van een diaserie precies zien wat er in uw lichaam gebeurt als u diabetes heeft. 13 EERSTE BIJEENKOMST Het gaat nooit meer over Diabetes mellitus gaat nooit meer over. Diabetes is een zogenaamde chronische ziekte. De rest van uw leven heeft u diabetes. Gelukkig is diabetes goed te behandelen. Hierdoor gaat u zich veel beter voelen en kunt u voorkomen dat het erger wordt. U heeft zelf veel invloed op het succes van de behandeling. Hoe? Dat gaan we u vertellen in de komende zes bijeenkomsten. Mensen die veel snoepen krijgen suikerziekte, als je stopt met snoepen is het over NIET WAAR

13 Hoe merkt u dat u diabetes heeft? Vaak wordt diabetes per toeval ontdekt. In het begin hebben mensen geen klachten. Pas later krijgen ze klachten. Laat de deelnemers vertellen welke klachten ze hadden voordat bij hen diabetes werd ontdekt. 14 EERSTE BIJEENKOMST We hebben net gesproken over de klachten die jullie hadden voordat bekend werd dat jullie diabetes hadden. Ik noem ze nog een keer op: Dorst en veel drinken (meer dan 1,5 tot 2 liter per dag) Vaak en veel plassen Vermoeidheid Droge mond Zwakte, slaperigheid Wazig zien Hardnekkige infecties, bijvoorbeeld puisten of (vaginale) schimmelinfecties Vermageren Jeuk Verstopping Zweten Met een goede behandeling van diabetes, verdwijnen deze klachten. Ze komen weer terug als de behandeling niet meer goed is. Hoe ontstaat diabetes? Diabetes kan verschillende oorzaken hebben. Diabetes type 2 kan erfelijk zijn. Dat wil zeggen dat de ziekte in één familie veel voorkomt. De ziekte wordt dan van generatie op generatie overgedragen Door overgewicht en weinig beweging kan iemand diabetes type 2 krijgen. Hierbij spelen twee dingen een rol: - Mensen met overgewicht hebben vaak meer insuline nodig - Door overgewicht en weinig beweging wordt het lichaam minder gevoelig voor insuline.het lichaam moet dus heel hard werken om genoeg insuline te maken. Op een gegeven moment kan het lichaam dit niet meer aan. Dan ontstaat er diabetes type 2

14 Soms kan iemand diabetes krijgen na een stressvolle periode. Iemand kan dan denken dat hij of zij diabetes heeft gekregen door de stress. Dit is niet zo. Door de stress heeft die persoon de diabetes misschien eerder gekregen. Zonder de stress had dezelfde persoon een tijd later diabetes gekregen. Een deelneemster zei na afloop van de cursus: Wat een geluk dat ik jullie heb leren kennen, nu heb ik voor het eerst in mijn leven in een taxi gereden Hoe wordt diabetes type 2 behandeld? Diabetes mellitus type 2 is helaas niet te genezen. Maar het is gelukkig wel goed te behandelen. De behandeling bestaat uit een combinatie van: Gezonde voeding, misschien moet u afvallen Medicijnen Beweging, elke dag een half uur wandelen of fietsen is al voldoende Door een goede behandeling zult u zich beter gaan voelen. Bovendien zal de diabetes dan maar langzaam erger worden en zult u ook minder klachten krijgen aan uw ogen, bloedvaten, hart en zenuwen. 15 EERSTE BIJEENKOMST Voeding De behandeling van diabetes type 2 begint altijd met een voedingsadvies. Mensen met diabetes moeten gezond eten. Ook is het belangrijk om regelmatig te eten. Drie keer per dag een maaltijd en twee keer per dag iets kleins tussendoor, is veel gezonder dan twee grote maaltijden op een dag. Eet veel groente en fruit Eet niet te veel zoete producten Drink geen zoete dranken, zoals cola, sinas en veel vruchtensappen Let op vet, zoals vet vlees. Van vette producten wordt u dik en ze zijn slecht voor hart en bloedvaten. In de derde bijeenkomst praten we uitgebreid over gezonde voeding.

15 Afvallen Zoals gezegd zijn veel mensen met diabetes type 2 te dik. Daarom krijgen deze mensen een dieet waarmee ze kunnen afvallen. Lichaamsbeweging Daarnaast is het belangrijk om veel te bewegen. Door beweging wordt het lichaam weer gevoeliger voor insuline. Deskundigen adviseren om elke dag tenminste een half uur te bewegen. Een half uur wandelen, fietsen of zwemmen is al voldoende. Maar een half uur stofzuigen telt ook. In de vierde bijeenkomst praten we uitgebreid over bewegen en diabetes. Tabletten Het kan zijn dat door het veranderen van de eetgewoonten en door meer te gaan bewegen, de bloedglucosewaarden toch niet genoeg dalen. Dan krijgt iemand met diabetes type 2 medicijnen (tabletten). 16 EERSTE BIJEENKOMST In de vijfde bijeenkomst praten we uitgebreid over de medicijnen die u kunt gebruiken voor diabetes. Insuline Diabetes type 2 is een ziekte die langzaam erger wordt. Daarom kan er een moment komen waarop de tabletten niet meer genoeg werken. De mensen worden dan overgezet op insuline. Insuline kan niet door de darmen in het lichaam worden opgenomen. Daarom spuiten de mensen de insuline met een spuitje direct in het lichaam. Deze insuline zit in een insulinepen. Mensen kunnen zichzelf hiermee één, twee of soms vier keer per dag insuline toedienen. Kennis Tot slot is het heel belangrijk veel te weten over diabetes. Hoe moet u ermee omgaan? Hoe meer u weet over hoe u moet eten, hoe u uw medicijnen moet innemen, hoe beter u kunt omgaan met uw diabetes.

16 Een deelnemer van een cursus zei na afloop: Mijn dochter, je bent mijn reddende engel! Wat betekent dit voor uw dagelijkse leven? Diabetes verandert uw leven. Het is er elke dag en het gaat nooit meer over. Dit betekent dat u er uw hele leven rekening mee moet houden. Dus: altijd op tijd uw medicijnen innemen, gezond eten en iedere dag zorgen voor voldoende beweging. Kort gezegd: diabetes vraagt om een hele belangrijke aanpassing van uw leven. Wat betekent uw diabetes voor uw familie? Iemand met diabetes ziet er niet ziek uit. Veel mensen denken dat het niet zo ernstig is. Ze denken dat het wel goed komt als u medicijnen neemt. Helaas is dit niet waar. Om te voorkomen dat uw diabetes snel erger wordt of leidt tot andere klachten, is het belangrijk dat u zich probeert te houden aan de adviezen die we tijdens deze bijeenkomst besproken hebben. Dit kan ook gevolgen hebben voor uw familieleden. Misschien gaat u wel anders koken, of misschien zegt u vaker nee tegen iets lekkers of heeft u meer tijd voor u zelf nodig om te bewegen. Praat hierover met uw partner en andere familieleden Vertel: Wat u weet over diabetes Waarom het belangrijk is om op uw eten te letten Waarom u elke dag een half uur moet bewegen Hoe u hiermee wilt omgaan Hoe uw familie u hierbij kan helpen Ook als u zich ergens zorgen over maakt, is het belangrijk hierover te praten. 17 EERSTE BIJEENKOMST

17 Hoe zit de spijsvertering in elkaar? 1 In de mond wordt het eten door het gebit vermalen tot kleine stukjes. Het wordt vermengd met speeksel. Speeksel maakt een begin met de vertering van het eten. Zo wordt brood of deeg afgebroken tot suikers. Vandaar dat brood zoet gaat smaken als je dit bijvoorbeeld tien minuten in je mond houdt Vervolgens wordt het voedsel doorgeslikt en komt via de slokdarm in de maag terecht. Kleine spiertjes rond de slokdarm duwen het voedsel naar de maag toe EERSTE BIJEENKOMST 3 In de maag zorgt maagzuur voor 6 verdere vertering. Bovendien zorgen spieren rond de maag dat het voedsel goed door elkaar gemengd wordt. Na drie à vijf kwartier verlaat het voedsel de maag en komt in de twaalfvingerige darm. 4 In de twaalfvingerige darm worden nog meer spijsverteringssappen toegevoegd. Al het voedsel wordt in hele kleine stukjes gesplitst en uiteindelijk blijven alleen eiwitten, vetten en suikers over. De dingen die niet kleiner gemaakt kunnen worden blijven in de darm achter, en verlaten dan uw lichaam. 5 In de dunne darm vindt de laatste bewerking plaats. De voedingsstoffen die het lichaam nodig heeft worden door de wand van de dunne darm heen door het bloed opgenomen. Voorbeelden van belangrijke voedselbestanddelen zijn: glucose, eiwitten, vetten, vitamines en mineralen. 6 Wat het lichaam verder niet meer kan gebruiken komt via de dikke darm in de endeldarm terecht en verlaat het lichaam in de vorm van ontlasting..

18 Vertoon nu een deel van de diaserie over diabetes van de GGD Rotterdam e.o. Dia A3 de spijsvertering: van koolhydraten naar glucose Alles wat u eet en drinkt komt in de maag en daarna in de darmen terecht. In de maag en de darmen wordt het eten in hele kleine stukjes gesplitst: onder andere in suikers, vetten en eiwitten. Deze stukjes zijn zo klein dat ze door de wand van de darm kunnen. Daarna worden ze in het bloed opgenomen. Zo wordt het brood dat u eet eerst zo klein gemaakt totdat het niet meer kleiner kan. Stel hierbij het fijnste korreltje meel voor wat u zich kunt voorstellen en hak dat in nog kleinere stukjes. Dan nog zijn deze te groot om door het lichaam te worden opgenomen. Door de spijsverteringssappen wordt dit kleinste stukje in nog kleinere stukjes verdeeld. Deze stukjes noemen we suikers of glucose. Deze glucose kan uiteindelijk wel door het lichaam worden opgenomen. Het bloed brengt deze suikers, maar ook de vetten en eiwitten naar de plekken in het lichaam die het nodig hebben om hun werk te kunnen doen. Hierna praten we alleen nog over glucose. 19 EERSTE BIJEENKOMST Dia A4 de verbranding Om te kunnen leven heeft het lichaam zuurstof en voedsel nodig. Zuurstof ademen we in en dit komt via de longen in ons bloed terecht. Voedingsstoffen komen via de darmen in ons bloed terecht. Het hart pompt het bloed constant door ons hele lichaam. Zo krijgen alle organen, zoals de hersenen, de lever maar ook het hart zelf voldoende zuurstof en voedingstoffen. De organen in het lichaam bestaan uit miljoenen kleine deeltjes die we met het blote oog niet kunnen zien. Deze deeltjes noemen we cellen.

19 Dia A5 de alvleesklier Ook de alvleesklier is een orgaan. Dit orgaan ligt diep weggeborgen in de buik. Het maakt spijsverteringssappen maar ook stofjes die direct in het bloed komen. Deze stofjes noemen we hormonen. Insuline is een hormoon dat door de alvleesklier gemaakt wordt. Insuline is belangrijk bij het op peil houden van de juiste hoeveelheid glucose in het bloed. Insuline zorgt er namelijk voor dat de glucose uit het bloed de cellen van de organen, zoals de spieren, hersenen en zenuwen in kan. 20 EERSTE BIJEENKOMST Dia A6 hoe wordt glucose opgenomen in de cellen? Op deze dia ziet u nogmaals de alvleesklier waar de insuline gemaakt wordt. De insuline is getekend als sleuteltjes. Insuline werkt namelijk als een sleutel. Het opent als het ware deurtjes in de cellen van het lichaam waardoor de glucose vanuit het bloed naar binnen kan. De grijze blokjes op de dia zijn de glucosedeeltjes. Iemand met diabetes heeft geen of te weinig insuline (sleuteltjes). Dia A7 diabetes type 1, geen insuline Tijdens deze bijeenkomst hebben we het als maar gehad over diabetes mellitus type 2. Er bestaat ook een diabetes mellitus type 1. Bij mensen met diabetes type 1 maakt de alvleesklier helemaal geen insuline meer. Hierdoor kan de glucose uit het bloed bijna niet naar de cellen van bijvoorbeeld de spieren, hersenen en zenuwen. Daarom moeten mensen met diabetes type 1 zichzelf elke dag een paar keer insuline spuiten. Als ze dit niet doen, dan gaan ze dood. Het is niet precies bekend waarom iemand diabetes type 1 krijgt. Meestal ontstaat dit type diabetes op jongere leeftijd. Diabetes type 1 wordt meestal vrij snel ontdekt omdat iemand hele

20 duidelijke klachten heeft als: veel dorst, veel plassen, extreme vermoeidheid en sterk vermageren. Dia A8 diabetes type 2, de cellen laten de glucose niet binnen Diabetes type 2 ontstaat veel langzamer dan diabetes type 1. Daarom duurt het vaak lang voordat het ontdekt wordt. Bij diabetes type 2 spelen er twee dingen een rol. De alvleesklier maakt nog wel insuline, maar de glucose wordt niet meer goed opgenomen in de cellen van bijvoorbeeld de hersenen, spieren en zenuwen. Dit komt omdat de cellen minder gevoelig zijn geworden voor insuline. De sleuteltjes krijgen de cellen als het ware niet meer open. Waarom dit gebeurt is niet precies duidelijk, maar het heeft te maken met te dik zijn en te weinig bewegen. Daarom hebben dikke mensen vaker diabetes type 2 dan dunne mensen. Dia A9 diabetes type 2, te weinig insuline De tweede oorzaak voor diabetes type 2 is dat de alvleesklier niet meer voldoende insuline maakt. Omdat de cellen ongevoeliger worden voor insuline moet de alvleesklier steeds meer insuline maken. De alvleesklier kan dit op een gegeven moment niet meer aan en raakt uitgeput. Hierdoor verergert de diabetes. 21 EERSTE BIJEENKOMST Bij diabetes type 2 komen deze twee dingen vaak allebei voor: De cellen laten de glucose niet binnen De alvleesklier maakt niet meer voldoende insuline.

21 Dia A10 de glucose verlaat het lichaam Bloed wordt door de nieren gefilterd (vergelijk een koffiefilter). De goede stoffen blijven achter in het bloed. De stoffen die het lichaam niet meer nodig heeft, plast u uit. Omdat de glucose niet wordt opgenomen in de cellen, blijft het achter in het bloed. Wanneer er te veel suiker in het bloed zit, zorgen de nieren ervoor dat u dit teveel aan glucose uitplast. Hiervoor is extra water nodig. Daarom plast iemand met diabetes type 2 veel. Met het plassen gaat veel energie (de glucose) en vocht verloren. Daarom heeft iemand met diabetes vaak veel dorst en is vaak erg moe. Als dit lang duurt, wordt u magerder. Deze manier van afvallen is gevaarlijk voor het lichaam. 22 EERSTE BIJEENKOMST Dia A 11 bloedglucosewaarden of bloedsuikerwaarden Bij mensen die geen diabetes hebben, wordt de glucose opgenomen in de cellen van bijvoorbeeld de spieren, zenuwen en hersenen. Bij mensen met diabetes blijft te veel glucose achter in het bloed. De hoeveelheid suiker in het bloed noemt men bloedsuiker of ook wel bloedglucosewaarde. Iedereen, ook mensen zonder diabetes, heeft wel wat glucose in het bloed. De hoeveelheid bloedglucose is met een speciaal apparaatje te meten. Dit noemen we de bloedglucosemeter. De arts meet dit tijdens de controle. Normaal schommelen de waarden tussen de 4 8 mmol/l (=millimol per liter bloed). Bij mensen met diabetes is de behandeling erop gericht dat de bloedglucosewaarden tussen de 4-7,8 blijven. Een te hoog bloedglucosegehalte noemen we een hyper bijvoorbeeld boven de 10. Het tegenovergestelde, een te lage bloedsuiker, noemen we een hypo. Dan ligt de waarde onder de 3,8. Mensen met diabetes type 2 hebben minder vaak last van een hypo.

22 Dia tonen Te veel of te weinig glucose in uw bloed is niet goed voor u. Eet daarom regelmatig: drie keer per dag een kleine maaltijd en twee keer per dag iets tussendoor. Dit is beter dan twee grote maaltijden op een dag. Meten van uw bloedglucosewaarde Mensen met diabetes kunnen vrij simpel bij zichzelf controleren of hun bloedglucosewaarde te laag, goed of te hoog is. Meestal doet iemand dit met een bloedglucosemeter, een stripje en een druppeltje bloed. Om een druppeltje bloed te krijgen, moet u uzelf een vingerprikje geven. Dit druppeltje doet u op het stripje. Daarna stopt u het stripje in de bloedglucosemeter en dan kunt u na enkele seconden uw bloedglucosewaarde aflezen op een schermpje. We noemen dit zelfcontrole. Zelfcontrole kan heel handig zijn. Hierdoor weet u of uw medicijnen en voeding goed zijn. Wel of niet vergoed Mensen die tabletten gebruiken hoeven niet elke dag de bloedglucose te meten. Voor mensen die insuline spuiten is dit wel belangrijk. Daarom krijgen alleen mensen die insuline gebruiken de meter en de strips vergoed. Zelfcontrole is voor hun een vast onderdeel van de behandeling. Mensen die tabletten gebruiken moeten de strips en meter zelf betalen. Mensen die in de toekomst misschien insuline moeten gaan gebruiken, kunnen wel één keer honderd strips en een bloedglucosemeter vergoed krijgen. Voor mensen die tabletten gebruiken is het regelmatig nemen van tabletten en het opvolgen van het dieet meestal voldoende. De dokter kan met behulp van een speciale bloedmeting zien of de bloedglucosewaarden niet te hoog zijn geweest. 23 EERSTE BIJEENKOMST Hoeveel mensen hebben diabetes? In 2005 waren er in Nederland ruim een half miljoen mensen met diabetes. Hiervan hebben ongeveer mensen diabetes type 1 en diabetes type 2. Het aantal mensen met diabetes type 2 neemt toe. Mensen krijgen het ook op steeds jongere leeftijd. Daarom klopt de naam "ouderdomssuiker" al lang niet meer. Men denkt dat er steeds meer mensen met diabetes type 2 bijkomen omdat mensen steeds dikker worden. Ook zijn mensen veel minder gaan bewegen en anders gaan eten.

23 Afsluiting Check de doelstellingen. Vraag of bepaalde informatie goed is overgekomen? Wat is diabetes? Noem drie belangrijke oorzaken van diabetes Kan diabetes genezen worden? Deel de folder "wat is diabetes" uit. Huiswerkopdracht voor de deelnemers Denk goed na over wat u hebt gehoord en probeer aan uw familie te vertellen wat diabetes is. Leg de folder over "wat is diabetes" in de huiskamer. 24 EERSTE BIJEENKOMST Mensen die al eerder de cursus volgden zeiden na afloop: Jullie zijn zo vriendelijk, ik kom de volgende keer weer!! Volgende bijeenkomst Vertel kort dat in de volgende bijeenkomst de complicaties van diabetes aan bod komen. Complicaties zijn ziektes die iemand kan krijgen als gevolg van diabetes.

24 Extra informatie Tabletten bij diabetes type 2 Mensen met diabetes type 2 slikken vaak tabletten voor hun diabetes. Er zijn verschillende soorten tabletten. Alle tabletten werken anders. De arts bepaalt welke tabletten iemand gaat slikken. Verschillende soorten medicijnen Tabletten die zorgen dat het lichaam meer insuline maakt Tabletten die zorgen dat het lichaam weer gevoeliger wordt voor insuline Tabletten die zorgen dat er minder snel suiker uit de dunne darm in het bloed terechtkomt Tabletten die dit allemaal tegelijk doen. Behandeling bij diabetes type 1 Mensen met diabetes type 1 maken zelf helemaal geen insuline meer aan. Daarom moeten ze insuline spuiten.tabletten werken bij hen niet. Ook voor mensen met diabetes type 1 is het belangrijk gezond en gevarieerd te eten en voldoende te bewegen. Mensen met type 1 hebben minder vaak last van overgewicht dan mensen met type 2. Afvallen maakt dus maar zelden deel uit van de behandeling bij type EERSTE BIJEENKOMST De insuline spuit men zelf met behulp van een insulinepen in de onderhuid, bijvoorbeeld van de buik of bovenbenen. Mensen met diabetes type 1 spuiten zichzelf vaak viermaal per dag. Ook is het mogelijk om een insulinepomp te gebruiken. In deze pomp zit de insuline. De mensen dragen deze pomp 24 uur per dag. De pomp is met een buisje en naald verbonden aan de persoon met diabetes. De pomp zorgt ervoor dat het lichaam constant een beetje insuline krijgt. Er zijn verschillende soorten insuline Ultra-kortwerkende insuline. Insuline die snel werkt en die de glucosepiek in het bloed na een maaltijd kan opvangen. Deze insuline wordt gegeven voor de maaltijd. De insuline werkt direct na het inspuiten en werkt ongeveer zes uur. Kortwerkende insuline. Insuline die snel werkt en die de glucosepiek in

25 het bloed na een maaltijd kan opvangen. Deze insuline wordt gegeven voor de maaltijd. De insuline begint te werken na twintig minuten en werkt ongeveer zes tot acht uur Middel-langwerkende insuline. Het lichaam heeft 24 uur per dag een klein beetje insuline nodig. Dit is de zogenaamde basale behoefte aan insuline. Middel-langwerkende insuline voorziet in deze basale behoefte en wordt meestal gegeven voor het slapen gaan Langwerkende insuline. Deze insuline voorziet ook in de basale behoefte aan insuline, maar werkt doorgaans 20 tot 24 uur Insulinemix. Dit is een insuline waarin zowel kort- als middel-langwerkende insuline is verwerkt. Een insulinemix wordt s ochtends en s avonds gegeven. Veel mensen met diabetes type 2 gebruiken een insulinemix. 26 EERSTE BIJEENKOMST Kennis Ook bij diabetes type 1 vormt kennis een belangrijk onderdeel van de behandeling. Zelfcontrole Zelfcontrole vormt een belangrijk onderdeel van de behandeling bij mensen met diabetes type 1. Ze kunnen zelf hun bloedglucosegehalte bepalen met behulp van een bloedglucosemeter. Aan de hand van de uitslagen kunnen zij zien of de behandeling goed is. Ze kunnen de uitslagen ook met de dokter bespreken. Voor mensen met diabetes type 2 wordt de bloedglucosemeter en het testmateriaal niet vergoed. Als ze worden overgezet op insuline krijgen ze wel een bloedglucosemeter en strips vergoed. Wil iemand die tabletten gebruikt, zelf zijn of haar zelfcontrole betalen dan moet hij of zij rekenen op de volgende kosten: circa 32,-- voor een starterspakket (een bloedglucosemeter, een

26 bloedprikker, tien strips en tien lancetten). Omdat een teststrip maar één keer kan worden gebruikt, moet iemand regelmatig nieuwe strips kopen. Deze kosten circa 1,-- per stuk en worden veelal verkocht in een verpakking met vijftig stuks Meer weten over bloedglucosemeters en strips? Bel het gratis nummer van Hermedico Een hypo, te laag bloedglucosegehalte Iemand heeft een hypo als hij te weinig glucose in het bloed heeft. We spreken van een hypo bij een glucosewaarde onder de 3,8 mmol/l. Symptomen van een hypo zijn: honger, trillen, zweten en wazig zien. De symptomen van een hypo kunnen per persoon verschillen. Mensen met diabetes type 2 hebben minder vaak last van een hypo dan mensen met diabetes type 1. Als iemand een hypo heeft moet hij snel iets zoets eten of drinken, bijvoorbeeld drie tabletten druivensuiker nemen. Een hyper, te hoog bloedglucosegehalte Zit er te veel glucose in het bloed dan heeft iemand een hyper. We spreken van een hyper bij een glucosewaarde boven de 10 mmol/l. Symptomen van een hyper zijn: veel dorst, veel plassen, vermoeidheid, niet lekker voelen. Als iemand te veel glucose in het bloed heeft, moet hij of zij een tijdje niet eten. Veel water drinken is wel goed. 27 EERSTE BIJEENKOMST Mensen die insuline gebruiken kunnen zichzelf wat extra kortwerkende insuline geven als hun bloedglucose te hoog is. Ook voor hen is het goed veel water te drinken.

27 Extra informatie 28 EERSTE BIJEENKOMST

28 Tweede bijeenkomst Klachten en complicaties door diabetes TIP Tips ter voorbereiding Een paar dagen van te voren; even checken Lees ter voorbereiding hoofdstuk 2 door Vraag bij het gratis nummer van LifeScan de folder aan met tips over stoppen met roken. Deel deze tijdens de bijeenkomst uit Controleer of je alle materialen hebt. Een goed begin Zorg dat je tijdig aanwezig bent Zet de video en de diaprojector klaar Heet de deelnemers welkom en laat merken dat je het fijn vindt dat ze er weer zijn Begin met de huiswerkopdracht van vorige week, neem daar ruim de tijd voor want zo ontstaat betrokkenheid bij de deelnemers. 29 TWEEDE BIJEENKOMST Niet vergeten Stel vooral vragen aan de stille deelnemers, de praters hoor je toch wel Geef ruimte voor persoonlijke verhalen Geef ruimte voor deskundigheid uit de groep. Profiteer daarvan. Te gebruiken materialen Een deel van de diaserie over diabetes van de GGD Rotterdam e.o. Voorlichtingsplaten NIGZ Folder met Tips over stoppen met roken Videoband "in beweging! Tien gymlessen voor thuis" NOC*NSF, Nederlandse Hartstichting en Yakult BV.

29 Programmaoverzicht Doelstelling De deelnemers weten dat diabetes kan leiden tot complicaties; dat wil zeggen dat er andere ziektes kunnen ontstaan als gevolg van diabetes De deelnemers weten wat ze kunnen doen om complicaties te voorkomen. Inleiding Vang de deelnemers op en heet ze welkom Bespreek de huiswerkopdracht van vorige week: hebben jullie thuis gepraat over diabetes? Neem hier gerust de tijd voor Vertel kort wat je in deze bijeenkomst gaat behandelen. Programma 30 TWEEDE BIJEENKOMST Het krijgen van complicaties Vandaag gaan we in op diabetescomplicaties. Dit zijn andere ziektes die u kunt krijgen als gevolg van uw diabetes, bijvoorbeeld aandoeningen aan: Uw ogen Uw zenuwen Uw nieren Uw voeten Uw hart. Waar let u op bij goede voetzorg? Mensen met diabetes krijgen soms last van hun voeten. Vandaag vertel ik hoe u uw voeten het best kunt verzorgen. U heeft een grotere kans om hart- en vaatziekten te krijgen Hoe kunt u deze kans kleiner maken? Door ervoor te zorgen dat: Uw bloeddruk niet te hoog wordt Uw cholesterolgehalte niet te hoog wordt Uw bloedglucosewaarden niet te hoog of te laag worden U niet rookt. Andere klachten Kort ga ik in op enkele andere klachten die je vaker ziet bij mensen met diabetes.

30 Het voorkomen van complicaties Gelukkig kunt u zelf veel doen om het krijgen van complicaties te voorkomen. Vandaag bespreken we hoe u dit kunt doen. Omdat voldoende bewegen heel belangrijk is bij het voorkomen van complicaties sluiten we deze bijeenkomst af door met behulp van een video twintig minuten oefeningen te doen. Afsluiting Check de doelstellingen: Vraag of de deelnemers drie diabetescomplicaties kunnen opnoemen Vraag of ze drie manieren kunnen opnoemen om complicaties te voorkomen. Volgende bijeenkomst Vertel kort wat je in de volgende bijeenkomst gaat behandelen: gezonde voeding. Huiswerkopdracht Maak uw lievelingsgerecht en neem dit mee naar de volgende bijeenkomst. Een klein beetje is prima Meet thuis hoe lang u bent en hoeveel u weegt. Noteer deze gegevens op een blaadje en neem dit mee naar de volgende bijeenkomst. Met deze gegevens gaan we kijken of u een gezond gewicht heeft. 31 TWEEDE BIJEENKOMST TIP Tips voor de deelnemers Adviseer de deelnemers om elke dag, behalve op zaterdag en zondag, mee te doen met het programma: "Nederland in beweging"; een rustig bewegingsprogramma op Nederland 1. Dit wordt uitgezonden rond 6.45 uur en 9.00 uur en duurt een kwartier en is ook te volgen als u geen Nederlands verstaat.

31 Inhoud Klachten en complicaties door diabetes Diabetes type 2 komt niet alleen. Veel mensen met diabetes krijgen na een tijdje ook andere klachten, bijvoorbeeld aan de ogen of voeten. In deze bijeenkomst leg ik uit hoe dit komt en wat u eraan kunt doen om dit te voorkomen. De klachten die ontstaan als gevolg van diabetes noemen we ook wel diabetescomplicaties. Om te kunnen begrijpen hoe de complicaties precies ontstaan laat ik eerst twee dia's zien: 32 TWEEDE BIJEENKOMST Dia D19 de bloedsomloop Door het hele lichaam lopen bloedvaten. De grootste bloedvaten ontspringen aan het hart. Net als bij een boom vertakken de bloedvaten zich in steeds kleinere bloedvaatjes. Uiteindelijk zijn de bloedvaten zo klein dat ze niet meer goed zichtbaar zijn (haarvaatjes). Stoffen in het bloed kunnen door de zeer dunne wand van deze haarvaatjes heen en zo bij de cellen komen. Op deze manier brengt het bloed het zuurstof en de voeding naar alle organen in ons lichaam: zoals bijvoorbeeld de ogen en de nieren maar ook naar het topje van onze vingers of naar onze tenen. Het hart zorgt ervoor dat het bloed constant door het lichaam wordt gepompt. Dia D20 het zenuwstelsel Door het hele lichaam lopen zenuwen. Alle zenuwen lopen via het ruggenmerg naar de hersenen. De zenuwen vervoeren signalen, zoals gevoel en reuk. Bijvoorbeeld als u met uw voet in een naald loopt, dan sturen uw zenuwen een seintje van "au" naar uw hersenen. De hersenen sturen weer een signaal terug naar uw been waardoor u uw voet terugtrekt. De zenuwen krijgen, om goed te kunnen werken, constant voeding van de bloedvaatjes.

32 Wat gebeurt er nu bij diabetes? Iemand met diabetes heeft vaak te veel suiker in het bloed, ook wel hoge bloedglucosewaarden genoemd. Deze hoge bloedglucosewaarden zijn slecht voor de bloedvaten. Ze beschadigen de wanden van de bloedvaten. Ook kunnen zo de bloedvaatjes in bijvoorbeeld de voeten, ogen of het hart kapot gaan. Dit gebeurt heel geleidelijk. Deze beschadigingen ontstaan pas nadat iemand jaren diabetes heeft. Het vervelende is dat veel van deze beschadigingen nooit meer herstellen. Ze worden alleen maar erger. De tijd tussen het krijgen van diabetes en het ontstaan van beschadigingen, is niet bij iedereen hetzelfde. De één krijgt snel last van complicaties, bij de ander duurt het veel langer. Men heeft ontdekt dat dit onder meer te maken heeft met de hoogte van de bloedglucosewaarden. Hoe hoger deze zijn, hoe sneller iemand complicaties krijgt. Maar er spelen meer dingen een rol. De complicaties Complicaties aan de ogen In de ogen zitten veel kleine bloedvaatjes. Deze kunnen als gevolg van diabetes kapot gaan. Hierdoor gaat u slechter zien. Heel vervelend hierbij is dat u er vaak niets van merkt, totdat het te laat is. Daarom is het verstandig uw ogen ongeveer een keer per één of twee jaar te laten controleren door een oogarts. Als uw huisarts er niet aan denkt, herinner hem er dan zelf aan. Met een laserbehandeling aan uw ogen, kunnen beschadigingen aan uw ogen beperkt worden. Dit moet eigenlijk al gebeuren nog voordat u slechter gaat zien, dus nog voordat u klachten heeft. Ook daarom is het belangrijk uw ogen regelmatig te laten controleren. 33 TWEEDE BIJEENKOMST Complicaties aan de nieren U heeft twee nieren. Ze liggen achterin uw buik (tegen de rug aan). De nieren zorgen ervoor dat de afvalstoffen uit het bloed worden gehaald en dat u deze uitplast. In de nieren zitten heel veel kleine bloedvaatjes. Deze kunnen door diabetes en/of hoge bloeddruk beschadigd raken. Het gevolg hiervan is dat de afvalstoffen niet meer worden afgevoerd, ze blijven dus in het lichaam zitten. Bij niercomplicaties geldt hetzelfde als bij oogcomplicaties, u merkt er eigenlijk niets van totdat het te laat is. De dokter kan de werking van uw nieren controleren. Zorg er dus voor dat dit regelmatig gebeurt.

33 Complicaties aan de zenuwen Met uw zenuwen kunt u voelen. De zenuwen krijgen voedingstoffen en zuurstof van de bloedvaten. Als de bloedvaten als gevolg van diabetes beschadigd zijn, kunnen ze niet meer voldoende voedingstoffen afgeven aan de zenuwen. Hierdoor kunt u bijvoorbeeld niet meer goed voelen of krijgt u een doof gevoel meestal in uw benen of voeten. Andere mensen krijgen tintelingen of pijnklachten in de voeten of benen. Soms hebben mensen last van krachtverlies in de benen. 34 TWEEDE BIJEENKOMST Complicaties aan de voeten Mensen met diabetes krijgen soms last van hun voeten. Dit komt doordat de bloedvaatjes en de zenuwen in de voeten beschadigd kunnen raken. Als de zenuwen beschadigd zijn, voelt u niet meer goed. Bijvoorbeeld als een schoen te klein is, merkt u dit niet. Of als u uw teen stoot, doet dit geen pijn. Het kan zo erg zijn dat iemand het niet meer voelt dat hij of zij in een spijker trapt. Als u het wondje niet voelt, betekent dit ook dat u het niet gaat verzorgen. U blijft op uw te kleine schoenen lopen of u maakt uw wondje aan de teen niet schoon. Zonder dat u het merkt kan een klein wondje dan een grote wond worden. Als je suikerziekte hebt, worden je benen geamputeerd NIET WAAR Dan is er nog een tweede probleem: omdat de bloedvaatjes beschadigd zijn, genezen wondjes niet goed en onstaan er sneller infecties. Het is heel belangrijk om hier goed op te letten, want bij mensen met diabetes moeten als gevolg van infecties soms tenen of voeten worden geamputeerd. Waar let u op bij goede voetzorg? Als u niet meer goed voelt met uw voeten, loop dan niet op blote voeten. De kans dat u ongemerkt met uw voet ergens in stapt is te groot

34 Draag nooit te kleine schoenen, vermijd hoge hakken en koop geen schoenen waarin uw voeten gaan zweten Controleer een paar keer per week of er geen wondjes, kloofjes of blaren aan uw voeten zitten. Met een spiegeltje kunt u makkelijk onder de voeten kijken. Controleer ook tussen de tenen Gebruik geen middeltjes tegen eelt of likdoorns. Doe er zelf niets aan, maar ga naar een pedicure. Er zijn pedicures die een speciale opleiding hebben gevolgd om de voeten van mensen met diabetes te behandelen Knip de nagels recht af Zorg voor een goede hygiëne. Maak uw voeten dagelijks schoon met babyzeep. Droog goed af, ook tussen de tenen. Als de huid droog is kunt u eventueel babyolie of zalf gebruiken (niet tussen de tenen) Als u wondjes heeft aan uw voeten, pas dan heel goed op als u henna-producten gebruikt Gebruik geen kruik bij koude voeten, de kans dat u zich brandt is te groot. Draag liever dikke sokken. Ga bij twijfel of als u iets vreemds ziet of voelt direct naar de dokter! Hiermee kunt u veel problemen voorkomen. 35 TWEEDE BIJEENKOMST Pedicure met aantekening voor de diabetische voet Vraag of uw doktersassistente voor u een afspraak kan maken met een pedicure met een aantekening voor de diabetische voet. Zij weet of u dat vergoed krijgt van uw verzekering en welke pedicure u goed kan behandelen. Het is geen luxe!! Een bezoek aan de pedicure hoort bij de zorg voor diabetes-patiënten.

35 Hoge bloeddruk en een verhoogd cholesterol Mensen met diabetes hebben vaker ook een hoge bloeddruk en/of een verhoogd cholesterol. Door deze drie dingen samen, diabetes, hoge bloeddruk en een verhoogd cholesterol, lopen mensen veel meer risico om iets aan hun hart en bloedvaten te krijgen. Daarom is het belangrijk om al de drie aandoeningen op tijd te behandelen! Hoge bloeddruk Mensen met diabetes hebben vaker ook een hoge bloeddruk Meestal is onduidelijk waarom mensen een hoge bloeddruk krijgen Een hoge bloeddruk vergroot de kans om hart- en vaatziekten te krijgen Veel mensen merken niets van een hoge bloeddruk. Vraag daarom of uw dokter regelmatig uw bloeddruk wil meten. 36 TWEEDE BIJEENKOMST Verhoogd cholesterolgehalte Door slechte voedingsgewoonten, maar ook door erfelijke aanleg, kan iemand een te hoog cholesterolgehalte krijgen. Ook de hoge bloedsuikers bij mensen met diabetes kunnen het cholesterolgehalte verhogen. Cholesterol is een soort vet dat aan de binnenkant van de bloedvaten plakt. Hierdoor kunnen de vaten dichtslibben. Dit is erg gevaarlijk. Een verhoogd cholesterolgehalte wordt behandeld met een dieet, maar bij mensen met diabetes vaak ook met medicijnen. Vraag uw arts om regelmatig uw cholesterolgehalte te controleren. Een vrouw die al eerder de cursus volgde zei na afloop: Dank je mijn kind. Allah heeft jou aan mij geschonken

36 Stoppen met roken Roken is slecht voor hart- en bloedvaten. Als u rookt, dan is het heel belangrijk voor uw gezondheid om te stoppen met roken. Andere klachten Dan zijn er nog andere klachten die vaker voorkomen bij mensen met diabetes. Hartproblemen Het hart is een holle spier die het bloed door het lichaam pompt. Door het hart lopen heel veel grote en kleine bloedvaten. Bij mensen met hartklachten zijn de wanden van de bloedvaten vaak beschadigd. Ook zit er soms kalk vastgeplakt aan de binnenkant van de bloedvaten. Als hier niets aan gedaan wordt, kunnen de bloedvaten verstopt raken. Delen van het hart krijgen dan niet meer voldoende bloed en hierdoor kunt u een hartinfarct krijgen. Hoe merkt u dat u hartklachten heeft? Door pijn op de borst bij inspanning, bijvoorbeeld bij stevig wandelen of traplopen. Pijn of moe in de benen Als de grote bloedvaten in uw benen zijn vernauwd, krijgen uw spieren niet genoeg bloed (zuurstof) als u gaat wandelen. U krijgt dan pijn of een moe gevoel in uw benen als u een stukje heeft gelopen. Als u dan weer even stopt, verdwijnt de pijn. Dit noemen we ook wel etalagebenen. Mensen die dit hebben stoppen tijdens het winkelen namelijk vaak even voor een etalage, om hun benen te laten uitrusten. 37 TWEEDE BIJEENKOMST Problemen van seksuele aard Mensen met diabetes hebben meer kans om een probleem van seksuele aard te krijgen. Zo kan het zijn dat mannen geen of geen goede erectie meer kunnen krijgen. Ook kan de zaadlozing anders gaan verlopen. Vrouwen met diabetes hebben vaker last van een droge vagina. Hierdoor kunnen ze pijn krijgen tijdens of na het vrijen. Soms krijgen mensen minder zin in seks als gevolg van diabetes. Hoewel het soms best moeilijk is, is het belangrijk hier wel over te praten met uw partner en met uw huisarts. Voor mannen bestaan er bijvoorbeeld medicijnen waarmee ze weer een erectie kunnen krijgen en voor vrouwen bestaan er glijmiddelen als ze last hebben van vaginale droogheid.

37 Infecties Mensen met diabetes hebben vaak meer en terugkerende infecties: bijvoorbeeld blaasontstekingen of schimmelinfecties. 38 TWEEDE BIJEENKOMST Wanneer beginnen de complicaties? Niemand weet precies wanneer en of hij of zij complicaties zal krijgen. De complicaties beginnen zich te ontwikkelen vanaf het moment dat u diabetes heeft. De eerste vijf of tien jaar merkt u hier niets van. Mensen met diabetes type 2 moeten direct nadat ze hebben gehoord dat ze diabetes hebben, gecontroleerd worden op eventuele complicaties. Want vaak hebben ze al een tijd met diabetes rondgelopen zonder dat ze dit wisten. Voor mensen met diabetes type 1 wordt de regel aangehouden dat ze vijf jaar na de diagnose gecontroleerd moeten worden op complicaties. Zodra iemand diabetes heeft is het belangrijk deze goed te behandelen. Daardoor wordt de kans op complicaties kleiner. Een beetje diabetes Soms denken mensen dat diabetes niet zo erg is. Zeker niet als u alleen maar tabletten slikt. Dit is niet waar! Want iemand met diabetes heeft last van te veel glucose in het bloed en dit is slecht voor uw hart en bloedvaten. U moet dus altijd serieus met uw diabetes omgaan, ook al slikt u maar één tablet per dag. Een beetje diabetes bestaat niet! Door al mijn zorgen heb ik diabetes gekregen NIET WAAR Waarom de ene wel en de ander niet Hoe komt het dat sommige mensen wel complicaties krijgen en andere niet of veel minder? Dit heeft waarschijnlijk te maken met: De behandeling van de diabetes. Door een goede behandeling van de diabetes wordt de kans op complicaties kleiner Erfelijke aanleg Of iemand naast diabetes ook een hoge bloeddruk of een verhoogd cholesterolgehalte heeft Of iemand rookt. Rokers zullen waarschijnlijk eerder last krijgen van complicaties.

38 Wat kunt u doen om de kans op complicaties te verkleinen? Gelukkig kunt u er zelf voor zorgen dat u veel later en veel minder complicaties krijgt. Wat kunt u ervoor doen? Vergeet niet uw medicijnen in te nemen en neem ze in op de juiste tijd Als u hoge bloeddruk heeft, zorg er dan voor dat dit behandeld wordt Diabetes en hoge bloeddruk is namelijk een zeer slechte combinatie voor uw bloedvaten in de ogen, nieren en hersenen en voor het hart Als u rookt, stop hier dan mee. Roken is heel slecht voor uw hart en bloedvaten. Diabetes ook. De combinatie van diabetes en roken wordt ook wel dodelijk genoemd. Wilt u advies hebben over stoppen met roken, kom dan na de bijeenkomst even langs Eet gezond en gevarieerd Zorg voor voldoende beweging. Een half uur flink wandelen of fietsen per dag is al voldoende Zorg ervoor dat uw huisarts regelmatig uw bloedglucose, cholesterol en bloeddruk controleert door om de drie maanden een afspraak te maken. Laat de deelnemers elkaar vertellen wat ze zullen gaan doen om niet te vergeten elke drie maanden naar de huisarts te gaan voor controle. Zorg dat ook uw voeten, ogen en nieren regelmatig door een dokter worden gecontroleerd. Het is gebruikelijk dat iemand met diabetes type 2 één keer per jaar een oogarts bezoekt Controleer ook zelf een paar keer per week uw voeten en ga naar de dokter als u een wondje heeft. 39 TWEEDE BIJEENKOMST Zoals u allemaal weet: bewegen moet! Om u hierbij te helpen, eindigen we vandaag met oefeningen. Dit doen we met behulp van een video U doet uw best, en toch.. Er zijn mensen die alles heel goed doen, maar toch complicaties krijgen. Dit kan te maken hebben met erfelijkheid. Hier kunt u zelf niets aan doen. U moet zich dus nooit schuldig voelen als u toch complicaties krijgt.

39 Afsluiting Check de doelstellingen: Vraag of de deelnemers drie diabetescomplicaties kunnen opnoemen Vraag of ze drie manieren kunnen opnoemen om complicaties te voorkomen. Volgende bijeenkomst Vertel kort wat je in de volgende bijeenkomst gaat behandelen: gezonde voeding. 40 TWEEDE BIJEENKOMST Huiswerkopdracht Maak uw lievelingsgerecht en neem dit mee naar de volgende bijeenkomst. Een klein beetje is prima Meet thuis hoe lang u bent en hoeveel u weegt. Noteer deze gegevens op een blaadje en neem dit mee naar de volgende bijeenkomst. Met deze gegevens gaan we kijken of u een gezond gewicht heeft. TIP Tips voor de deelnemers Adviseer de deelnemers om elke dag, behalve op zaterdag en zondag, mee te doen met het programma: "Nederland in beweging"; een rustig bewegingsprogramma op Nederland 1. Dit wordt uitgezonden rond 6.45 uur en 9.00 uur en duurt een kwartier en is ook te volgen als u geen Nederlands verstaat.

40 Extra informatie Uitleg van enkele gebruikte medische termen: Oogcomplicatie Niercomplicatie Complicaties aan zenuwen Hoge bloeddruk Verstijving van de gewrichten retinopathie nefropathie neuropathie hypertensie artrose Stoppen met roken; hoe pak je dit aan? Roken is slecht voor de gezondheid. Mensen die roken sterven gemiddeld dertien jaar eerder dan mensen die niet roken. Roken tast niet alleen de longen aan, maar ook hart en bloedvaten. Omdat diabetes ook slecht is voor hart en bloedvaten, wordt de combinatie van roken en diabetes ook wel dodelijk genoemd. Het is dus heel belangrijk om te stoppen met roken. Er zijn heel veel manieren om te stoppen met roken. Wat de goede manier is, is voor iedereen verschillend. Het belangrijkste is dat u wilt stoppen met roken; dat u weet dat het heel belangrijk is voor uw gezondheid. TIP Tips om te stoppen met roken: In één keer stoppen. Spreek een datum af met uw familie en zeg dat u dan stopt met roken Zorg voor iets anders als u zin krijgt om te roken: drink een glas water, neem een kauwgommetje Als u zich heel gespannen voelt, zoek dan naar andere manieren om u te ontspannen. Bijvoorbeeld ontspanningsoefeningen, yoga of sport Bereken hoeveel geld u bespaart met het niet roken en bedenk wat u van dat geld kunt kopen over een maand Informeer bij de Thuiszorg. Hier worden vaak cursussen gegeven om te stoppen met roken Er zijn ook hulpmiddelen te koop zoals nicotinepleisters en nicotinekauwgom. 41 TWEEDE BIJEENKOMST Meer informatie? Surf eens naar de website: Dit is de site van de nationale organisatie voor voorlichting over de gezondheidsrisico s van roken. Je kunt ook bellen voor informatie of om folders te bestellen: ( 0,10 p.m.).

41 Seksualiteit Seksuele klachten hebben meestal verschillende oorzaken. Het kan dat ze te maken hebben met diabetes of met de gevolgen van diabetes, maar dat hoeft niet Laat uitzoeken wat de oorzaak is. Seksuele klachten bij diabetes kunnen zijn: 42 TWEEDE BIJEENKOMST Minder behoefte aan seks. Als de bloedglucosespiegel hoog is, dan neemt de behoefte aan seks af. U kunt ook moe worden van te hoge bloedglucosewaarden. Hierdoor kunt u ook minder zin in seks krijgen Mannen kunnen problemen krijgen met hun erectie. Er zijn medicijnen te krijgen om weer een erectie te krijgen. Adviseer mensen dit te overleggen met hun huisarts Bij mannen kan de zaadlozing anders verlopen. Ze hebben dan nog wel een zaadlozing maar het zaad komt in de blaas terecht in plaats van uit de penis. Hierdoor lijkt het alsof ze niet klaarkomen Een droge vagina en daardoor pijn bij het vrijen. Dit kan komen door een ontregelde diabetes. Een glijmiddel is een goede oplossing. Dit kunnen mensen kopen bij de drogist Hypo's en seks. Tijdens het vrijen kan het voorkomen dat u zich niet lekker voelt omdat er te weinig glucose in het bloed zit. Drink dan een suikerhoudend drankje of eet iets zoets Infecties van de geslachtsorganen. Door de diabetes kan het bloed en daardoor ook de urine veel glucose bevatten. De urine wordt zoet en is een lekkere omgeving voor schimmels en bacteriën. Vrouwen kunnen last krijgen van meer afscheiding, van jeuk en een branderig gevoel. Daardoor kan het vrijen ook pijnlijk zijn. Ook mannen kunnen dit soort klachten krijgen. Bij schimmelinfecties moeten beide partners behandeld worden. Bij vrouwen kan het helpen om, naast het zorgen voor een goede diabetesinstelling, veel te drinken en te plassen na het vrijen. Deze informatie komt uit het hoofdstuk "leven met diabetes" uit het zorgboek diabetes van de Stichting September.

42 Derde bijeenkomst Gezonde voeding TIP Tips ter voorbereiding Nodig een diëtiste uit Voor deze bijeenkomst kun je een diëtiste uitnodigen. Het liefst iemand die de culturen kent. Handig om bij je te hebben Neem zelf wat voorbeelden mee van gezonde en ongezonde producten. Deze kun je tijdens de bijeenkomst laten zien, vergelijk bijvoorbeeld volle melk met halfvolle melk, roomboter met halvarine en bakvet met olijfolie Zorg voor voldoende voorlichtingsmaterialen die je kunt uitdelen Dit onderwerp leent zich daar goed voor. Kijk voor folders op en Regel een weegschaal en een centimeter om het gewicht en de lengte van de deelnemers te meten. 43 DERDE BIJEENKOMST Niet vergeten Neem ruim de tijd om het huiswerk te bespreken en te proeven! Vraag goed door over de meegebrachte hapjes zoals: welke ingrediënten er gebruikt zijn, bijvoorbeeld welke kaas en wat voor olie, vlees e.d. Ga hier direct op in Maak complimentjes over hoe het smaakt en hoe het eruit ziet Benadruk het belang van regelmatig eten op vaste tijdstippen: drie kleine hoofdmaaltijden en drie tussendoortjes. Dat is beter dan twee grote porties ineens Benoem nogmaals het belang van de contacten met een diëtiste en de diabetesverpleegkundige. Te gebruiken materialen Productenlijst met calorieën van Turkse producten, gemaakt door consulenten GGD Rotterdam e.o.

43 44 DERDE BIJEENKOMST Folder "maak je niet dik" van het Voedingscentrum. Hierin zit een draaischijf waarmee je heel makkelijk kunt bepalen of iemand te dik is (BMI). In deze folder zit ook een centimeter waarmee je kunt meten of iemand te veel buikvet heeft. De folder is te bestellen op nummer Caloriewijzer van de Nederlandse Hartstichting (wel erg gericht op Nederlandse producten) Voedingsmiddelentabel voor Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Nederlandse mensen Bewegen is gezond en nog gezellig ook! Videoband van het NIGZ Plaat NIGZ. Drie keer een hoofdmaaltijd en drie keer een tussendoortje. Plaat H, regelmatig eten en geen maaltijden overslaan (piramidemodel) Lijst en plaatjes laten zien van gezonde voeding, de dagelijkse aanbevolen hoeveelheden. Calorielijst gemaakt door zorgconsulent. Handig als achtergrondinformatie "Voeding bij diabetes mellitus", dieetbegeleiding van Turkse, Marokkaanse en Hindostaanse bevolkingsgroepen, F.S. Malki, J.J.C. Nieuwelink, M.J.A. Traa, L.A. Waterval, Bohn Stafleu van Loghum, 2005.

44 Programmaoverzicht Doelstellingen De deelnemers weten dat overgewicht en diabetes met elkaar te maken hebben De deelnemers weten wat calorieën zijn De deelnemers weten wat gezonde en ongezonde producten zijn De deelnemers weten van zichzelf of ze te zwaar zijn. Inleiding Vang de deelnemers op en heet ze welkom Stel de diëtiste voor en leg uit wat ze komt doen Laten benoemen en proeven van de meegebrachte hapjes Per gerecht laten aangeven welke ingrediënten erin zitten en of men denkt dat het hapje veel vet en/of suiker bevat Vertel kort wat je deze bijeenkomst gaat behandelen. Programma Leg uit waaraan gezonde voeding moet voldoen Waarom is gezonde voeding voor mensen met diabetes extra belangrijk Hoe komt het dat u te dik wordt? Hoeveel eten heeft u per dag nodig? Feiten over fabels We gaan met behulp van wat rekensommetjes bepalen of u te dik bent. Maak hierbij gebruik van de folder "Maak je niet dik" van het voedings-centrum Meet ook hun middelomtrek met de daarvoor bestemde centimeter uit dezelfde folder Feestdagen en familiebezoek Kunt u meedoen aan de Ramadan als u diabetes heeft? Tips om met minder calorieën te koken. 45 DERDE BIJEENKOMST Check de doelstellingen Om te kijken of de informatie goed is overgekomen, stel de volgende twee vragen: Waarom is overgewicht zo slecht voor iemand met diabetes? Heeft 100 gram boter evenveel calorieën als 100 gram groente?

45 Opdracht voor de volgende bijeenkomst Probeer zeker twee suiker- en/of vetrijke producten te vervangen door twee minder vette of zoete producten Probeer minstens een half uur per dag stevig te wandelen, mee te doen aan "Nederland in beweging" op televisie of een half uur fanatiek te dweilen of te stofzuigen. Ter voorbereiding op de volgende bijeenkomst De volgende bijeenkomst gaan we het hebben over het belang van bewegen. Want bewegen is belangrijk voor mensen met diabetes. Daarom doen we nu alvast samen mee met een video waarin een trainer aanwijzingen geeft om te bewegen. Inhoud 46 DERDE BIJEENKOMST Wat is gezond eten? Gezond eten is belangrijk. Diabetes en voeding horen bij elkaar. De behandeling van diabetes type 2 begint bij een voedingsadvies. Hoe ziet een gezonde voeding eruit? Eet gevarieerd. Alle voedingsstoffen bevatten andere vitamines en mineralen. Om te zorgen dat u van alles voldoende binnenkrijgt is het belangrijk om veel verschillende voedingsmiddelen te gebruiken. Wees voorzichtig met vet. Van te veel vette producten wordt u te dik. Er zijn slechte en goede vetten. De slechte vetten zijn slecht voor uw hart en bloedvaten. Dit zijn de zogenaamde verzadigde vetten. Kies daarom voor producten met minder verzadigd vet. Bijvoorbeeld olijfolie, magere of halfvolle melk, dieetmargarine, 30+ kaas, mager vlees. In eten dat u in de winkel koopt zit soms veel vet zonder dat u dat ziet. Voorbeelden hiervan zijn: bladerdeeg, worst, paté en chips, maar ook koekjes, gebak en snacks. Eet voldoende fruit en groenten. In fruit en groenten zitten veel vitamines en mineralen. Eet daarom elke dag twee stuks fruit en tweehonderd gram groenten, ongeveer vier opscheplepels.

46 Wees zuinig met zout. Te veel zout is slecht voor de bloeddruk. Gebruik daarom niet veel zout. Breng uw eten liever op smaak met andere kruiden. Eet voldoende brood, rijst en aardappelen. Deze producten geven u energie. Kies het liefst voor bruin brood, roggebrood en zilvervliesrijst. Eet twee keer per week vis. Drink dagelijks anderhalve liter vocht (zeven kopjes of glazen). Drink het liefst veel water want vruchtendranken, frisdranken en koffie met suiker en melk zijn dikmakers. Eet regelmatig en op vaste tijden: drie hoofdmaaltijden en drie of vier tussendoortjes. Zo voorkomt u hongerige momenten. 47 DERDE BIJEENKOMST

47 Gezonde voeding is extra belangrijk voor mensen met diabetes Meer dan de helft van de mensen met diabetes type 2 is te dik. Mensen die te dik zijn hebben veel vet. Zoals we in de eerste bijeenkomst al bespraken wordt het lichaam bij mensen die te veel vet hebben minder gevoelig voor insuline. En zoals u weet zorgt insuline ervoor dat de glucose vanuit uw bloed in bijvoorbeeld de cellen van de spieren of hersenen terechtkomt. Door overgewicht en weinig beweging worden de cellen in uw lichaam minder gevoelig voor insuline; met andere woorden de spieren en de hersenen laten de glucose niet binnen. Afvallen is een teken van armoede. NIET WAAR 48 DERDE BIJEENKOMST Door ongezond te eten wordt u sneller dik. Ook heeft u meer kans op klachten aan uw hart en bloedvaten. Uw cholesterolgehalte gaat omhoog en u kunt ook een te hoge bloeddruk krijgen. Diabetes is ook slecht voor uw hart en bloedvaten. Als u te dik bent en diabetes heeft, loopt u dus een extra grote kans om iets aan uw hart of bloedvaten te krijgen. Gezond eten en zorgen voor een goed gewicht zijn dus van levensbelang. Ook de plaats in het lichaam waar uw vet zit, is belangrijk. Mensen met een dikke buik hebben meer kans om iets aan hun hart en bloedvaten te krijgen dan mensen waarbij het vet om de heupen en bovenbenen zit. Mensen met een dikke buik, noemen ze ook wel de appeltypes en mensen met dikke heupen en bovenbenen worden wel peertypes genoemd.

48 Waardoor wordt u te zwaar? In eten en drinken zit de energie die het lichaam nodig heeft om te kunnen leven. Het is belangrijk dat u elke dag ongeveer eet en drinkt wat uw lichaam nodig heeft. Dan zult u niet dikker of dunner worden. U wordt dik als: U meer eet en drinkt dan uw lichaam nodig heeft. Het teveel aan energie wordt dan omgezet in vet. Eet en drinkt u vaak meer dan uw lichaam nodig heeft, dan wordt u te dik. U valt af als: U minder eet en drinkt dan uw lichaam nodig heeft. Uw lichaam gebruikt het vet uit uw lichaam dan als energie. Dit betekent dat u afvalt. Hoeveel energie heeft u nodig? Dit hangt af van: Hoeveel u beweegt. Om te bewegen heeft u extra energie nodig Of u een man of vrouw bent. Mannen hebben iets meer energie nodig dan vrouwen Uw gewicht. Als u zwaarder bent heeft u minder energie nodig Hoe oud u bent. Naarmate u ouder wordt, heeft uw lichaam minder energie nodig. 49 DERDE BIJEENKOMST Wat is een calorie? De hoeveelheid energie die in een voedingsmiddel zit kun je meten. De maat hiervoor is kilocalorie (calorie, kcal). Soms leest u ook kj. Dit betekent kilojoule 1 calorie is 4,2 kj De meeste volwassen mannen tussen de 20 en 50 jaar in Nederland hebben genoeg aan 2500 kilocalorieën De meeste volwassen vrouwen tussen de 20 en 50 jaar hebben genoeg aan 2000 kilocalorieën Het aantal calorieën in een product verschilt van product tot product. Zo bevat een appel veel minder calorieën dan een gebakje. Hierna volgen enkele voorbeelden.

49 50 DERDE BIJEENKOMST 1 appel 60 kcal 1 banaan 90 kcal 1 stuk pide (Turks witbrood) 159 kcal 1 snee bruinbrood 85 kcal 1 stukje Baklava 130 kcal 1 opscheplepel witte rijst 75 kcal 200 gram broccoli, 4 opscheplepels 40 kcal 200 gram prei, 4 opscheplepels 60 kcal 1 blokje vette witte kaas 35 kcal 1 blokje magere witte kaas 30 kcal 1 blokje Goudse kaas kcal een half Turks theeglas leblebi 110 kcal (geroosterde kikkererwten) 1 handje cashewnoten 95 kcal 1 handje pinda s 130 kcal 1 handje chips 55 kcal 1 eetlepel pijnboompitten 80 kcal 5 olijven 30 kcal 100 gram lamsgehakt 232 kcal 100 gram rundergehakt 221 kcal Op de verpakking van de meeste producten staat hoeveel calorieën of kcal erin zitten. Ook bestaan er zogenaamde caloriewijzers; boekjes waarin het aantal kcal per product staat beschreven. Feiten over fabels Hieronder staan veel gehoorde volkswijsheden. Veel ervan zijn NIET WAAR! Als je diabetes hebt moet je s ochtends alleen maar citroensap drinken. NIET WAAR Als je suikerziekte hebt moet je alleen maar zure voeding nemen! NIET WAAR Als je suikerziekte hebt moet je dagelijks een bosje tijm in water koken en in één keer helemaal opdrinken. NIET WAAR

50 Dagelijks vers gekookte brandnetels drinken is goed voor suikerziekte en tegen kanker. NIET WAAR Eet veel honing dat is heel erg goed als je suiker hebt. NIET WAAR Eet nooit kalfsvlees als je suikerziekte hebt. NIET WAAR Mensen die veel snoepen krijgen suikerziekte, als je stopt met snoepen is het over. NIET WAAR Als je suikerziekte hebt, worden je benen geamputeerd! NIET WAAR Als je suikerziekte hebt, mag je niets meer eten. NIET WAAR Van de diëtiste moet je Nederlands gaan eten. NIET WAAR 51 DERDE BIJEENKOMST Door al mijn zorgen heb ik diabetes gekregen. NIET WAAR Turks eten is ongezond als je diabetes hebt. NIET WAAR Bent u te zwaar? De meeste mensen weten wel van zichzelf of ze te dik zijn. Toch zijn er twee manieren om te berekenen of u moet afvallen: ja of nee? BMI oftewel Body Mass Index De BMI geeft aan of uw gewicht in balans is met uw lengte. Met behulp van de draaischijf in de folder "Maak je niet dik" van het voedingscentrum kunt u makkelijk de BMI van de deelnemers bepalen.

51 Vraag aan de mensen of ze hun gewicht en lengte weten en of ze samen met jou hun BMI en middelomtrek willen bepalen? Gebruik de weegschaal en het meetlint voor de mensen die niet weten hoe zwaar ze zijn en hoe lang ze zijn. Noteer de gegevens per deelnemer op een blaadje. Zit uw BMI tussen de 10 en 18, dan bent u te licht Zit uw BMI tussen de 19 en de 25, dan heeft u een gezond gewicht Zit uw BMI tussen de 25 en de 30, dan bent u iets te zwaar. Zorg ervoor dat u niet aankomt en probeer eventueel iets af te vallen Zit uw BMI boven de 30, dan bent u veel te zwaar. Uw gewicht verhoogt de kans op het krijgen van hart- en vaatziekten. 52 DERDE BIJEENKOMST Meet uw middelomtrek Neem de centimeter uit de folder "Maak je niet dik". Leg deze om uw (blote) middel. Trek de centimeter niet te strak aan rond het slankste deel van de taille. Dit is het punt tussen de onderkant van de onderste rib en de bovenkant van het bekken. Deze test is alleen betrouwbaar bij volwassenen onder de zestig jaar. Vrouwen: omtrek Mannen: omtrek Uitslag minder dan 68 cm Minder dan 79 cm Probeer aan te komen cm cm U heeft een gezond gewicht cm cm Zorg dat u niet zwaarder wordt. meer dan 88 cm meer dan 102 cm Het is voor uw gezondheid beter om af te vallen.

52 TIP Tips bij het afvallen Elke kilo telt! Bent u te zwaar? Probeer dan om te beginnen een paar kilo af te vallen. Ook kleine beetjes helpen. Als het lukt om drie tot vier kilo af te vallen, dan is dat al goed voor uw diabetes, uw cholesterolgehalte en uw bloeddruk. Het is dus echt de moeite waard. Maak het niet te moeilijk! Stel niet te hoge eisen aan uzelf. U kunt beter langzaam drie kilo afvallen en er daarna voor zorgen dat u niet meer aankomt. Dit is beter dan in een korte tijd tien kilo afvallen, om daarna weer dikker te worden. Het constant wisselen van gewicht is slechter voor uw gezondheid, dan continu een klein beetje te dik zijn. Een leven lang Afvallen heeft pas zin, als u daarna niet opnieuw dik wordt. Daarom is het belangrijk om van bepaalde dingen een gewoonte te maken. Een gewoonte die u uw hele leven kunt volhouden. Bijvoorbeeld: kleinere porties nemen, minder vet gebruiken, geen suiker in koffie en thee en geen zoete dranken meer drinken. Het lijkt misschien moeilijk, maar als u eraan gewend bent, valt het erg mee. 53 DERDE BIJEENKOMST Een deelnemer die al eerder de cursus volgde, zei na afloop: Je hebt me zo goed geholpen. ik hoop dat Allah je een goede man stuurt Minder calorieën en meer bewegen U kunt afvallen door minder te eten (minder calorieën) en meer te bewegen. Kies voor gezonde tussendoortjes, bijvoorbeeld een appel, peer of banaan Drink vaker water in plaats van vrucht- en frisdranken Drink thee en koffie zonder suiker Neem kleinere porties bij de hoofdmaaltijden. Neem wat extra groenten en wat minder rijst en/of vlees

53 Eet niet meer voor het slapen gaan Beweeg elke dag minstens een half uur. Maak een stevige wandeling, ga fietsen. Fanatiek stofzuigen of dweilen is ook heel goed. Probeer van deze regels een gewoonte te maken. Lightproducten. Wel of niet? Er zijn lightproducten te krijgen van bijvoorbeeld boter, melk, yoghurt en kwark. Deze producten bevatten minder vet. Dit is dus goed Eet van de lightproducten niet meer dan normaal Drink geen frisdrank. Hooguit één glas lightfrisdrank. Lightfrisdranken bevatten zoetstoffen in plaats van suiker. Een glas bevat dus minder calorieën. Je drinkt er makkelijk te veel van. Neem liever water. 54 DERDE BIJEENKOMST Dan nog enkele praktische tips Ga altijd winkelen na het eten, dus als u geen honger heeft Zorg dat u zo min mogelijk koek, snoep en zoutjes in huis heeft Eet regelmatig en op vaste tijden: drie hoofdmaaltijden en drie of vier tussendoortjes. Zo voorkomt u hongerige momenten en dit is ook goed voor uw diabetes Als u last heeft van een eetbui, oftewel u heeft de neiging om de hele koelkast leeg te eten, zoek dan snel afleiding. Ga wandelen, ga bij iemand op bezoek of neem een douche. Maar: En: maak er geen probleem van als het een keer misgaat ga niet te vaak op de weegschaal staan Makkelijker gezegd dan gedaan! Afvallen is niet makkelijk. Lukt het niet om met bovenstaande regels af te vallen, bespreek dit dan met uw huisarts. Hij of zij kan u misschien doorverwijzen naar een diëtist. Een diëtist kan u begeleiden bij het afvallen. Feestdagen en familiebezoek Een feestdag of een familiebezoek is pas gezellig als er lekker gegeten wordt. Het is onbeleefd om lekkere dingen te weigeren. Toch zult u ook tijdens deze feesten op uw eten moeten letten. U hoeft niet te weigeren, maar neem kleinere porties, schep geen tweede keer op en drink één glas fris- of vruchtensap en niet meer. Laat de deelnemers elkaar tips geven hoe ze het eten kunnen beperken tijdens een feestje of familiebezoek

54 Kunt u meedoen aan de Ramadan als u diabetes heeft? Ziek zijn en toch vasten? Voor alle mensen geldt: als de mogelijkheid bestaat dat de ziekte verergert door het vasten of door het niet innemen van de medicatie is het eigenlijk voor een moslim verboden om te vasten. U bepaalt zelf, eventueel in overleg met de arts of de Imam, of u wilt vasten. Heeft u een ziekte die overgaat zoals buikgriep of griep? Alle dagen dat men niet kan vasten haalt men in op een ander tijdstip. Bijvoorbeeld als u een buikgriep krijgt tijdens de Ramadan. Heeft u een chronische ziekte zoals diabetes? Mensen met een chronisch ziekte mogen niet vasten. Ze kunnen voor elke dag dat zij niet vasten, als ze hiervoor voldoende geld hebben, eten of geld geven aan een arm iemand. U hoeft dus niet te vasten omdat u diabetes heeft. Niet meedoen aan de Ramadan is beter voor uw gezondheid. Wilt u toch vasten? Overleg dit dan altijd met uw dokter! 55 DERDE BIJEENKOMST TIP Tips om minder vet te eten Vloeibare vetten als olijfolie zijn gezonder dan vaste vetten zoals boter Gebruik tijdens het koken niet meer dan één eetlepel olie of margarine per persoon Bak in een anti-aanbakpan. Deze pan heeft een laagje dat niet aanbakt. Zo heeft u minder vet nodig Gebruik het liefst halvarine of dieethalvarine op uw brood. Gebruik niet meer dan één theelepel Gebruikt u roomboter? Vervang deze door halfvolle roomboter Kijk uit voor suikervrije producten. Hier zitten veel slechte vetten in. Kies producten met minder vet Als u börek (brood van bladerdeeg) lust, kies dan voor börek met groentevulling, bijvoorbeeld spinazie, prei, andijvie Gebruik het liefst Gazi kasar peyniri (Turkse kaas) Böreklik peyniri (Turkse kaas) of Nederlandse 20+ of 30+ kaas. Deze zijn minder vet

55 56 DERDE BIJEENKOMST Gebruik kipsalami in plaats van rundersalami Kant-en-klare tarhanasoep, tomatensoep, kippensoep of groentesoep zijn magere soepen Maak de Yaylasoep (yoghurtsoep) van magere yoghurt zonder room Gebruik magere vleessoorten als: pirzola (kotelet), magere rundergehakt, kipfilet, kalkoenfilet, kip zonder vel, lamsvlees, kalfsvlees Gebruik weinig vette vleessoorten als: lahmacun gehakt (gehakt gebruikt voor Turkse pizza ), schapenvlees, kip met vel, droge köfte (gehaktballen), kadin budu Pistache, pinda s, walnoten en zonnepitjes bevatten veel vet. Eet het liefst leblebi (gedroogde kikkererwten). Minder vette bereidingstips Wanneer soep afkoelt kunt u het gestolde vet eraf scheppen Grilleer of barbecue vis en vlees met weinig vet Bereid vis en vlees in de oven zonder vet, met behulp van een foliezak of braadzak Maak de sutlac (rijstepudding) van halfvolle melk Maak de cacik (yoghurtsalade) van magere yoghurt, zonder olie Maak de ayran (yoghurtdrank) van magere yoghurt Bak de sucuk (knoflookworst) zonder vet in een anti-aanbakpan Maak de salade met citroensap en azijn af. Gebruik geen olie Laat gebakken aardappelen en gebakken groenten eerst uitlekken op papieren servetten. Gebruik minder suiker Wees zuinig met suiker. Gebruik zonodig zoetstof in de koffie of thee Eet niet meer dan twee stuks fruit of drink niet meer dan twee glazen vruchtensap per dag Suikervrije producten zoals: gebak, koekjes, chocolade of ijs zijn erg vet Gebruik deze producten liever niet.

56 Andere tips om verstandig af te vallen Drink 1,5 liter vocht per dag, het liefst water Als u alcohol drinkt, drink dan niet veel. Niet meer dan één of twee glazen per dag Gebruik het liefst bruinbrood in plaats van witbrood of simit. Ter afsluiting Check de doelstellingen Om te kijken of de informatie goed is overgekomen, stel de volgende twee vragen: Waarom is overgewicht zo slecht voor iemand met diabetes? Heeft 100 gram boter evenveel calorieën als 100 gram groente? Opdracht voor de volgende bijeenkomst Probeer zeker twee suiker- en/of vetrijke producten te vervangen door twee minder vette of zoete producten Probeer minstens een half uur per dag stevig te wandelen, mee te doen aan "Nederland in beweging" op televisie of een half uur te dweilen of te stofzuigen. Voorbereiding op de volgende bijeenkomst De volgende bijeenkomst gaan we het hebben over het belang van bewegen. Want bewegen is belangrijk voor mensen met diabetes. Daarom doen we nu alvast samen mee met een video waarin een trainer aanwijzingen geeft om te bewegen. 57 DERDE BIJEENKOMST

57 Extra informatie 58 DERDE BIJEENKOMST

58 Vierde bijeenkomst Bewegen moet! TIP Tips ter voorbereiding Bewegingstherapeut uitnodigen Voor deze bijeenkomst kun je eventueel een bewegingstherapeut uitnodigen. Het liefst iemand die de cultuur kent en veel weet over diabetes en bewegen. Niet vergeten Geef voldoende gelegenheid om ervaringen uit te wisselen en tips aan elkaar te geven over extra bewegen in het dagelijks leven, vraag bijvoorbeeld eens wie er thuis een hometrainer heeft Benadruk dat je ook extra kunt bewegen zonder apparatuur als een hometrainer Vraag welke deelnemers al hebben meegedaan aan Nederland in beweging. Laat ze vertellen wat ze ervan vinden. 59 VIERDE BIJEENKOMST Ter ondersteuning Stel de doelen niet te hoog; geef haalbare bewegingsadviezen Maak een lijstje voor de deelnemers waarop staat: wat kunt u doen om een half uur per dag te bewegen? (zie inhoud programma) Door je eigen enthousiasme motiveer je mensen Het is een aanrader om de video "Bewegen moet voor 55+" echt te gebruiken en laat vooral de mensen zelf meedoen. Te gebruiken materialen Lijstje voor de deelnemers waarop staat: wat kunt u doen om een half uur per dag te bewegen? Dit kun je kopiëren voor de bijeenkomst Lijst met adressen van bewegingsactiviteiten in Delfshaven, Noord, Feijenoord, Charlois, GGD Rotterdam e.o Maak kopieën voor de deelnemers Bewegen is gezond en nog gezellig ook! Videoband van het NIGZ.

59 Programmaoverzicht Doelstellingen De deelnemers weten hoe ze tijdens het koken en eten rekening kunnen houden met hun diabetes De deelnemers leren hoe je minimaal vijf keer per week flink kunt bewegen. Iedereen kan hier een eigen invulling aan geven. 60 VIERDE BIJEENKOMST Inleiding Vang de deelnemers op en heet ze welkom Stel de bewegingstherapeut voor en leg uit wat ze komt doen Evaluatie van de voorgaande bijeenkomst en de ervaringen van de afgelopen week: - Hoe ging het met de voeding? Welke producten hebben jullie vervangen en hoe beviel dit? Welke problemen leverde dit op? - Wie is er een half uur gaan wandelen in een stevig tempo? - We heeft er een half uur lang het huis schoongemaakt? - Wie heeft er meegedaan aan het televisieprogramma "Nederland in beweging"? - Wie heeft er iets anders bedacht? Vertel kort wat je in deze bijeenkomst gaat behandelen. Programma Leg uit waarom lichamelijke inspanning goed is voor lichaam en geest - Conditie verbetert, cholesterolgehalte daalt, bloeddruk daalt, stress vermindert en het helpt om af te vallen - Wat is de relatie tussen diabetes en beweging? - Welke belemmeringen spelen een rol? - Hoe staat het met de sociale steun van de familie? Hoeveel moet u nu precies bewegen? Wat kunt u doen om een half uur per dag te bewegen?

60 Aankruisen op welke manieren u in de toekomst meer gaat bewegen. Deel hiervoor een lijstje uit. Check doelstellingen Controleer of de informatie van deze bijeenkomst goed is overgekomen: Waarom is het goed om een half uur te wandelen in een stevig tempo? Wat kunt u doen om een half uur per dag flink te bewegen? Opdracht voor de volgende bijeenkomst Probeer op drie verschillende manieren te zorgen voor meer beweging gedurende de dag Neem alle medicijnen mee die u van de dokter moet slikken. TIP Tips voor de deelnemers Bij de Nederlandse Hartstichting kunt u gratis brochures aanvragen over: Bewegen, eten, koken en roken. Bel hiervoor naar: (070) Informeer bij de Thuiszorg naar de cursus: "Sportief samen afvallen". Laatste twintig minuten: samen meedoen met de video waarin een trainer aanwijzingen geeft om te bewegen. Leer de deelnemers in ieder geval vier eenvoudige oefeningen. 61 VIERDE BIJEENKOMST

61 Inhoud Waarom is bewegen belangrijk? Wanneer u uw spieren niet gebruikt, worden deze steeds zwakker. Dit is het omgekeerde van sporten, waarbij u uw spieren gebruikt en steviger maakt. Wanneer u weinig beweegt, verzwakken alle spieren in het lichaam. Hierdoor gaat u zich zwak voelen. Omdat u zich zo zwak voelt, gaat u nog minder bewegen. Uiteindelijk lijkt het alsof alles te veel moeite kost. Een bijkomend probleem is dat u heel weinig energie (eten) nodig heeft, als u weinig beweegt. Wanneer u toch normale hoeveelheden blijft eten, wordt u dikker. Naarmate u dikker wordt moeten uw spieren juist sterker zijn om u alles te kunnen laten doen, terwijl uw spieren zwakker worden. Op die manier gaat u zich steeds slechter voelen. Het antwoord hierop is: bewegen! 62 VIERDE BIJEENKOMST Het verbetert uw conditie. Om te leven heeft uw lichaam zuurstof, voedsel en drinken nodig. Zuurstof ademen we in. Zuurstof is heel belangrijk, want als we een paar minuten niet ademen overlijden we. Zuurstof komt via de longen in ons bloed terecht. Het bloed brengt het zuurstof naar alle organen en spieren in het lichaam. Om te bewegen hebben uw spieren extra zuurstof nodig. Als u uw spieren gaat gebruiken, gaat u sneller en dieper ademhalen, uw hart gaat sneller kloppen om meer bloed naar uw spieren en organen te kunnen brengen. Op deze manier traint u uw longen, hart, bloedvaten en spieren. Ze moeten extra hard werken en krijgen extra zuurstof. Hierdoor houdt u ze in conditie. Als u dit regelmatig doet wordt uw conditie steeds beter. U kunt steeds langer bewegen zonder moe te worden. Omdat bewegen goed is voor uw longen, hart, bloedvaten en spieren, heeft het veel extra goede effecten. Uw cholesterolgehalte en bloeddruk zullen dalen. U zult zich minder gestresst voelen en beter gaan slapen. Bovendien is bewegen een belangrijk hulpmiddel bij afvallen. Bewegen heeft een positief effect op diabetes. Bij mensen die regelmatig bewegen werkt de insuline beter. Als u regelmatig gaat bewegen zullen uw medicijnen beter gaan werken en uw bloedglucosegehalte dalen. Omdat door bewegen het bloed beter gaat stromen, krijgen ook de kleine bloedvaatjes meer zuurstof en voeding. Dit helpt bij het voorkomen van complicaties van diabetes. Bijvoorbeeld klachten aan uw ogen, voeten of nieren.

62 Bewegen zorgt voor stevige botten. Als u ouder wordt, worden uw botten minder stevig. De kans dat u een been of heup breekt wordt daardoor groter. Door te bewegen, blijven de botten veel langer stevig. Toch is het niet altijd makkelijk om meer te gaan bewegen! Als u een langere tijd te weinig beweegt, gaat uw conditie achteruit. Uw longen, hart en spieren zijn niet gewend om hard te werken. Als u dan gaat bewegen, bent u snel buiten adem, gaat uw hart heel snel kloppen en worden uw spieren moe en pijnlijk. Als u dat voelt heeft u geen zin meer om te bewegen. Daarom is het belangrijk om heel langzaam te beginnen met meer bewegen. Bijvoorbeeld met tien minuten per dag. U moet uw lichaam langzaam laten wennen aan meer beweging. Dan bouwt u langzaam uw conditie op. Zorg ervoor dat uw familie u helpt om meer te gaan bewegen Meer bewegen kost tijd. Misschien moet uw familie eraan wennen dat u af en toe tijd voor uzelf neemt. Misschien vinden ze het ook wel raar als u opeens meer gaat bewegen; bijvoorbeeld dat u een eindje gaat wandelen of meedoet aan "Nederland in beweging" op televisie. Vertel ze hoe belangrijk het voor uw gezondheid is om meer te gaan bewegen. Vraag hiervoor begrip en misschien doen ze wel mee. Want, bewegen is niet alleen gezond voor mensen met diabetes, maar voor iedereen! Uw kinderen zullen u hulp aanbieden. Bijvoorbeeld in de huishouding of misschien willen ze u wel altijd met de auto overal naartoe brengen. Vertel uw kinderen dat het juist helpt als u even loopt of in beweging bent. 63 VIERDE BIJEENKOMST Een deelneemster zie na afloop van de cursus: Ik heb er veel aan gehad, ik hoop dat al je wensen uitkomen Hoeveel moet u nu precies bewegen? Misschien denkt u nu dat u elke dag naar de sportschool moet om daar een uur flink te gaan trainen. Dat is niet nodig. U bereikt al heel veel als u elke dag een half uur beweegt. Dan bedoelen we niet sporten.

63 Met bewegen bedoelen we Dat u er behoorlijk van moet ademhalen Dat uw hart er sneller van gaat kloppen. Het hoeft niet zo te zijn dat U buiten adem raakt, zodat u er niet meer bij kunt praten U lange tijd nodig heeft om bij te komen. 64 VIERDE BIJEENKOMST Wat kunt u doen om een half uur per dag te bewegen? Zoals al eerder gezegd moet u langzaam beginnen om meer te gaan bewegen. Zo voorkomt u blessures. U hoeft niet een half uur achter elkaar te bewegen. Als u drie keer per dag tien minuten beweegt, is dat ook voldoende. Probeer het bewegen in uw normale leven in te bouwen, bijvoorbeeld: - Doe boodschappen met de fiets of lopend en niet met de auto - Breng uw kinderen lopend of met de fiets naar school - Neem niet de lift of roltrap maar de trap - Ga in plaats van bij vrienden iets drinken, samen een eindje wandelen - Doe alles met wat meer inspanning: loop iets sneller de trap op en af of; probeer met wat meer snelheid en kracht te stofzuigen, te dweilen en schoon te maken - Doe elke ochtend mee met het televisieprogramma "Nederland in beweging" - Maak met familie of vrienden een afspraak om een keer per week samen een eind te gaan wandelen of fietsen Naast te zorgen voor meer beweging in uw dagelijkse leven, kunt u ook gaan sporten. Denk hierbij aan zwemmen, fitness, dansen etc. Wilt u weten waar u kunt sporten? Kijk dan op de lijst met adressen van bewegingsactiviteiten in Delfshaven, Noord, Feijenoord, Charlois. Deze krijgt u aan het eind van de bijeenkomst. Of kijk in de gemeentegids of het telefoonboek onder sportverenigingen of zwembaden. Of loop eens binnen voor informatie. Enkele tips voor bewegen zonder blessures Heeft u twijfels over uw gezondheid, overleg dan met uw arts of u meer kunt gaan bewegen U kunt beter elke dag een beetje bewegen dan één of twee keer in de week heel veel Zware inspanningen en oefeningen zijn niet per se nodig. Kiest u wel voor

64 meer intensieve sportbeoefening, vergeet dan niet de warming up vooraf en de cooling down achteraf Blijf luisteren naar uw lichaam. Dat waarschuwt op tijd als u te ver dreigt te gaan. Doe het rustig aan als u pijnlijke gewrichten of spieren heeft. Deel het lijstje uit: wat kunt u doen om een half uur per dag te bewegen? Laat de mensen op het lijstje drie manieren aankruisen hoe ze de komende week meer gaan bewegen. Deel ook de lijst uit met adressen van bewegingsactiviteiten in Delfshaven, Noord, Feijenoord, Charlois, GGD Rotterdam e.o Check doelstellingen Controleer of de informatie van deze bijeenkomst goed is overgekomen: Waarom is het goed om een half uur te wandelen in een stevig tempo? Wat kunt u doen om een half uur per dag flink te bewegen? Opdracht voor de volgende bijeenkomst Probeer op drie verschillende manieren te zorgen voor meer beweging gedurende de dag Neem alle medicijnen mee die u van de dokter moet slikken. Zeg dat je de volgende keer ingaat op therapietrouw en medicijngebruik 65 VIERDE BIJEENKOMST TIP Tips voor de deelnemers Bij de Nederlandse Hartstichting kunt u gratis brochures aanvragen over: Bewegen, eten, koken en roken. Bel hiervoor naar: (070) Informeer bij de Thuiszorg naar de cursus: "Sportief samen afvallen". Laatste twintig minuten; samen bewegen Doe met de hele groep mee met de videoband: Bewegen is gezond en nog gezellig ook! Videoband van het NIGZ Leer de deelnemers in ieder geval vier eenvoudige oefeningen.

65 Extra informatie 66 VIERDE BIJEENKOMST

66 Vijfde bijeenkomst Medicijngebruik en therapietrouw TIP Tips ter voorbereiding Medicijngebruik en therapietrouw! Laat de deelnemers vertellen of ze het moeilijk vinden elke dag hun medicijnen te nemen Ga niet te veel in op de soorten medicijnen die de deelnemers gebruiken. Deze vragen kunnen zij beter stellen aan hun dokter. Diabetesverpleegkundige uitnodigen Nodig wanneer mogelijk voor deze bijeenkomst een diabetesverpleegkundige uit die vragen kan beantwoorden, het liefst in de taal van de doelgroep. Te gebruiken materialen Bestel voor alle deelnemers een Diabetespaspoort in het Turks of Marokkaans bij het Slotervaartziekenhuis (020) of Of de DiaCard, een Nederlands medisch paspoort met veel handige adviezen (0172) of kijk op Medicijndoos met vakjesindeling. 67 VIJFDE BIJEENKOMST

67 Programmaoverzicht Doelstellingen De deelnemers weten hoe ze hun medicijnen volgens voorschrift moeten innemen De deelnemers weten waarom het belangrijk is altijd hun medicijnen in te nemen. Inleiding Vang de deelnemers op en heet ze welkom Vraag wat ze de afgelopen week hebben aangepast in hun voeding Vraag of het is gelukt elke dag een half uur te bewegen Stel de diabetesverpleegkundige voor en vertel wat ze komt doen Vertel kort wat je deze bijeenkomst gaat behandelen. 68 VIJFDE BIJEENKOMST Programma Wat is therapietrouw? Waarom is het zo moeilijk om therapietrouw te zijn bij diabetes? Laat iedereen vertellen welke medicijnen ze gebruiken Laat iedereen vertellen waarom ze denken dat ze deze medicijnen moeten gebruiken van hun arts Leg uit waarom therapietrouw bij diabetes belangrijk is Geef voorlichting over medicijngebruik (vergeet de griepprik niet) Hulp bij therapietrouw Hoe blijf je therapietrouw tijdens de vakantie en de Ramadan? Check doelstellingen Controleer of de informatie is overgekomen: Waarom is het belangrijk de medicijnen in te nemen, zoals de dokter heeft voorgeschreven? Waarom is het ook belangrijk om regelmatig te eten? Opdracht voor de volgende bijeenkomst Geen opdracht.

68 Inhoud Wat is therapietrouw? Het woord zegt het al: u bent trouw aan uw therapie. De therapie wordt u voorgeschreven door uw arts. Hij heeft u een recept meegegeven voor medicijnen en daarop aangegeven: Wanneer u uw tabletten moet nemen En hoeveel tabletten u moet slikken. Als u zijn advies elke dag precies opvolgt, bent u therapietrouw. Hetzelfde geldt bij het spuiten van insuline. Waarom is het zo moeilijk om therapietrouw te zijn bij diabetes? Diabetes is een ziekte die nooit meer overgaat. U heeft het voor de rest van uw leven. U moet dus niet een week uw medicijnen slikken, maar de rest van uw leven. Altijd. Ook als u op vakantie bent of als u ziek bent van iets anders, bijvoorbeeld van de griep. Ook als u veel andere dingen aan uw hoofd heeft, moet u gewoon uw medicijnen blijven nemen. Altijd, elke dag, moet u uw medicijnen nemen. Probeer het te zien als tandenpoetsen, dat doet u ook elke dag. Voeding en bewegen Maar er is meer. Met het op tijd slikken van uw medicijnen, bent u er niet. U heeft ook adviezen gekregen over gezond eten en voldoende bewegen. Therapietrouw betekent dat u ook deze adviezen opvolgt. Maar vandaag praten we vooral over het nemen van uw medicijnen. 69 VIJFDE BIJEENKOMST Samengevat U doet het echt goed als u de adviezen van de dokter goed opvolgt, wat betreft: Het nemen van uw medicijnen Uw voeding Uw dagelijkse beweging. Laat de mensen vertellen welke medicijnen ze gebruiken. Laat iedereen vertellen waarom ze denken dat ze deze medicijnen moeten gebruiken van hun arts. Laat de diabetesverpleegkundige hierop reageren.

69 Waarom is therapietrouw bij mensen met diabetes belangrijk? Mensen met diabetes gebruiken: Tabletten voor hun diabetes En/of insuline En vaak ook nog tabletten om hun cholesterol te verlagen en hun bloeddruk op peil te houden. Al deze tabletten zijn belangrijk. De tabletten die u neemt voor uw diabetes zorgen ervoor dat uw bloedglucosegehalte niet te hoog wordt. Want als u vaak te veel glucose in uw bloed heeft, voelt u zich niet lekker. Ook kunnen er beschadigingen aan uw hart, bloedvaten en zenuwen ontstaan. 70 Ook de medicijnen die u slikt tegen een te hoog cholesterol of een te hoge bloeddruk, krijgt u om te voorkomen dat u iets aan uw hart of bloedvaten krijgt. Ze zijn dus heel belangrijk. VIJFDE BIJEENKOMST Want hart- en vaatziekten zijn doodsoorzaak nummer 1 in Nederland. Mensen met diabetes hebben een verhoogde kans op het ontstaan van hart- en vaatziekten. Tabletten voor diabetes De tabletten die u neemt voor diabetes zorgen ervoor dat de insuline in uw lichaam beter kan werken of dat er door het lichaam meer insuline wordt aangemaakt. Hierdoor gaat het bloedglucosegehalte omlaag. Insuline Omdat diabetes type 2 een ziekte is die langzaam erger wordt, kan er een moment komen waarop de tabletten niet meer genoeg werken. De mensen worden dan overgezet op insuline. De insuline zorgt ervoor dat het bloedglucosegehalte omlaag gaat. Dit betekent dat de mensen zichzelf insuline moeten gaan spuiten. Er zijn verschillende soorten insuline. De medicijnen die u krijgt voor diabetes, werken samen met uw voeding. Daarom is het belangrijk om regelmatig te eten. En natuurlijk uw tabletten op tijd in te nemen.

70 Extra aandacht voor de griepprik Griep is voor jonge, gezonde mensen een vervelende, maar onschuldige ziekte. Voor andere mensen kan griep wél ernstige gevolgen hebben. Bijvoorbeeld voor mensen met diabetes. De griepprik is een prik die u eind oktober, begin november kunt krijgen bij uw huisarts. De griepprik beschermt u tegen het krijgen van griep. Omdat u diabetes heeft kunt u een gratis griepprik krijgen. Vraag ernaar bij uw huisarts of doktersassistente. Wist u dat elke winter in Nederland gemiddeld mensen in het ziekenhuis worden opgenomen en mensen doodgaan als gevolg van de griep? Dit zijn meestal oudere mensen met minder afweer, of mensen met diabetes, een hart-, long- of nierziekte. Voor u is een jaarlijkse griepprik dus extra belangrijk! 71 De griepprik beschermt één winter tegen de griep U moet dus elk jaar een nieuwe prik halen De prik helpt alleen voordat u besmet bent met de griep Bij iemand die de griep al heeft, helpt de griepprik niet meer Dan moet u in bed gaan liggen en rusten totdat u beter bent. VIJFDE BIJEENKOMST Hulp bij therapietrouw Om uw medicijnen in te kunnen nemen zoals de dokter bedoelt, moet u wel weten hoe u de medicijnen moet gebruiken. Bijvoorbeeld: U neemt een slaappil ook niet s ochtends in, maar s avonds voor het slapen gaan. Want overdag in slaap vallen is niet de bedoeling. Laat u daarom duidelijk uitleggen hoe, wanneer en waarom u uw medicijnen moet innemen. In geval van tabletten kunt u vragen Moet ik ze innemen met water? Moet ik ze innemen voor het eten, zo ja hoeveel tijd voor het eten? Moet ik ze elke dag op een vast tijdstip innemen? Wat moet ik doen als ik ze vergeten ben? Kan ik door de medicijnen andere klachten krijgen?

71 In geval van insuline Wanneer moet ik spuiten? Hoe gebruik ik de insulinepen? Waar spuit ik? Kan ik altijd op dezelfde plek spuiten? Wat als ik pijn heb tijdens het spuiten? Wat moet ik doen als ik vergeten ben om te spuiten? Kan ik door insuline andere klachten krijgen? Al deze vragen kunt u doorspreken met uw huisarts, uw diabetesverpleegkundige of de praktijkondersteuner die uw huisarts helpt. Verstaat u geen Nederlands, vraag dan of er een allochtone zorgconsulent in het centrum werkt, want zij spreekt uw taal. Zo niet vraag dan of ze een tolk voor u willen regelen of breng iemand mee die wel Nederlands spreekt. 72 VIJFDE BIJEENKOMST Vergeten Soms weet u niet meer of u uw medicijnen al heeft genomen. Komt dit vaak voor, koop dan een medicijndoos of weekdoos bij de apotheek. Met behulp van zo n doos ziet u altijd precies welke medicijnen u wel en welke u nog niet heeft genomen. Ziek zijn en therapietrouw Altijd doorgaan met medicijnen Ook als u ziek bent, moet u doorgaan met het nemen van uw medicijnen. Door koorts kan de glucose in uw bloed zelfs omhoog gaan en dan heeft u juist extra medicijnen nodig. Vertel tegen elke arts die u behandelt dat u diabetes heeft Vertel altijd aan elke arts of in elke apotheek dat u diabetes heeft en daarvoor medicijnen gebruikt. Door het nemen van andere medicijnen gaan de tabletten die u slikt voor uw diabetes soms anders werken. Eén keer per jaar uitleg Het is heel goed om al deze vragen één keer per jaar opnieuw te stellen aan uw huisarts, diabetesverpleegkundige, doktersassistente of apotheker. Ook als u al een paar jaar diabetes heeft!! Misschien zijn er wel nieuwe ontwikkelingen! Uw medicijnen werken niet? Heeft u het gevoel dat uw medicijnen niet werken? Ga dan zo snel mogelijk naar een arts maar stop nooit zelf met uw medicijnen.

72 U krijgt andere adviezen? Soms zeggen uw familie, vrienden of bekenden dat u beter andere medicijnen of kruiden kunt gebruiken voor uw diabetes. Als u dit wilt proberen, stop dan nooit zo maar met het nemen van uw medicijnen. Overleg dit altijd eerst met uw dokter. Als je suikerziekte hebt moet je dagelijks een bosje tijm in water koken en in één keer helemaal opdrinken NIET WAAR Zelfcontrole U kunt zelf controleren of u te veel glucose in het bloed heeft zitten. Hiervoor heeft u een bloedglucosemeter, een prikpen en glucosestrips nodig. Mensen die insuline gebruiken, kunnen gratis een bloedglucosemeter, prikpen en strips krijgen. Vraag hiernaar bij uw huisarts, diabetesverpleegkundige of assistente. Zij kunnen een briefje voor u uitschrijven. (Bij de "extra informatie" van hoofdstuk 1 staat hoeveel het kost als iemand zelf een bloedglucosemeter wil kopen). Laat nooit anderen uw bloedglucosemeter gebruiken Heeft u een bloedglucosemeter? Laat dan nooit andere mensen met uw meter meten. De meeste meters slaan al de gemeten glucosewaarden op in het geheugen van de meter. Diabetesverpleegkundigen kijken vaak in het geheugen van een bloedglucosemeter. Ze denken dan dat al de glucosewaarden die ze zien van u zijn en dat is dan niet zo. 73 VIJFDE BIJEENKOMST U kunt een teststrip maar één keer gebruiken U kunt een teststrip maar één keer gebruiken. De tweede keer is de waarde niet meer betrouwbaar. Gebruik het naaldje van de prikpen maar één keer Laat andere mensen nooit met hetzelfde naaldje prikken. Via het naaldje kunnen allerlei ziekten worden doorgegeven. Ook voor uw eigen hygiëne is het het beste een naaldje maar één keer te gebruiken. Bovendien wordt het naaldje stomp als u het vaker gebruikt en dit doet pijn bij het prikken.

73 Therapietrouw op vakantie? Op vakantie is alles anders. Het weer, het eten, alles wat u wel en wat u niet doet, de mensen om u heen. Het gebeurt dan vaak dat mensen hun medicijnen niet innemen of vergeten. Dit is gevaarlijk. Uw diabetes zal al wat ontregeld zijn, omdat de situatie anders is. Als u dan ook nog stopt met uw medicijnen, kunt u te veel of te weinig glucose in het bloed krijgen. Daar kunt u ernstig ziek van worden. Het gebeurt best vaak dat mensen daarmee in het ziekenhuis terechtkomen. Stop daarom nooit met uw medicijnen. Ook niet tijdens uw vakantie. 74 VIJFDE BIJEENKOMST Tijdens de vakantie wordt vaak veel en op wisselende tijden gegeten. Hierdoor kan uw diabetes in de war raken. Probeer op dezelfde tijdstippen te eten als in Nederland. Ga niet opeens heel veel of heel weinig eten. Neem voorzorgsmaatregelen Deel het medisch paspoort uit aan de deelnemers. Met een medisch paspoort voorkomt u problemen bij de douane. Ook kan uw dokter of apotheek in het buitenland dan precies zien welke medicijnen u gebruikt. Zorg dat u deze altijd bij u draagt, tijdens het reizen. Uw huisarts, dokterassistente of diabetesverpleegkundige kunnen u helpen bij het invullen van het medisch paspoort. Zorg dat u wat extra doosjes medicijnen meeneemt, zodat u nog wat heeft als u uw medicijnen kwijtraken. Verdeel uw medicijnen tijdens het reizen over verschillende tassen. Als u dan een tas verliest, bent u niet direct al uw medicijnen kwijt. Als u gaat vliegen, stop de medicijnen dan in de handbagage. Niet in de koffers die u gaat inchecken. Want in de bagageruimte van een vliegtuig kan het soms heel koud zijn, bovendien raken er wel eens koffers kwijt.

74 Leg uw medicijnen niet in de brandende zon, maar bewaar ze altijd in de schaduw. Insuline kan vier weken op kamertemperatuur worden bewaard. Therapietrouw tijdens de Ramadan Mensen met een chronische ziekte mogen niet vasten. U kunt voor elke dag dat u niet vast, eten of geld geven aan arme mensen. Dit hoeft alleen als u hiervoor geld heeft. Tijdens de Ramadan moet u net als altijd uw medicijnen en voeding op tijd nemen. U hoeft dus niet te vasten omdat u diabetes heeft. Niet meedoen aan de Ramadan is beter voor uw gezondheid. Wilt u toch vasten? Overleg dit dan altijd met uw dokter! Check doelstellingen Controleer of de informatie is overgekomen: Waarom is het belangrijk de medicijnen in te nemen, zoals de dokter heeft voorgeschreven? Waarom is het belangrijk om regelmatig te eten? 75 VIJFDE BIJEENKOMST Opdracht voor de volgende bijeenkomst Geen opdracht.

75 Extra informatie 76 VIJFDE BIJEENKOMST

76 Zesde bijeenkomst Herhaling en afsluiting TIP Tips ter voorbereiding Vertel de mensen dat dit wel de laatste bijeenkomst is, maar dat het voor hun een nieuw begin is. Een nieuw begin om goed om te gaan met hun diabetes. Benadruk dat ze dit niet alleen kunnen. Hierbij zullen ze de steun van familie en vrienden nodig hebben. Adviseer ze om over hun diabetes te blijven praten. Stimuleer de mensen om contact met elkaar te houden. Misschien kunnen ze met elkaar afspreken om bijvoorbeeld een keer per week samen te gaan wandelen. Attendeer de deelnemers op het bestaan van de Diabetesvereniging Nederland; de patiëntenvereniging voor mensen met diabetes. Ze kunnen hier lid van worden. Voor meer informatie kunnen ze bellen naar: (033) ZESDE BIJEENKOMST Deel aan het eind van de bijeenkomst een overzicht uit waarop alle jaarcontroles staan. Deze kun je kopiëren uit het handboek (zie pag. 87) Te gebruiken materialen Videofilm: Diabetes; de ziekte van de eeuw van de DVN verkrijgbaar in het Turks en Arabisch duur 23 minuten Videofilm Diabetes van het NIGZ (Turks)

77 Programmaoverzicht Doelstellingen De deelnemers kunnen uitleggen wat diabetes type 2 is De deelnemers kunnen vier punten opnoemen waarmee ze hun diabetes positief kunnen beïnvloeden. Inleiding Vang de deelnemers op en heet ze welkom Vertel dat de mensen volop de gelegenheid krijgen om vragen te stellen Zeg dat er aan het eind van de bijeenkomst ruimte is om telefoonnummers e.d. uit te wisselen. 78 ZESDE BIJEENKOMST Programma Begin met de video: Diabetes; de ziekte van de eeuw Zeg dat je na het bekijken van de video, vragen zult stellen over de video Nabespreken van de video Wat doet insuline? Wat gebeurt er in het lichaam als iemand diabetes krijgt? Wat is het verschil tussen diabetes type 1 en type 2? Welke complicaties kunt u krijgen van diabetes? Waar moet u opletten bij het verzorgen van uw voeten? Waar let u op bij uw voeding? Waarom is bewegen belangrijk? Hoe gaat u om met adviezen over het gebruik van alternatieve kruiden voor diabetes? Welke regels gelden er over diabetes en de Ramadan? Afsluiting Vraag wat de mensen in de afgelopen bijeenkomsten geleerd hebben. Zijn ze dingen anders gaan doen? Wat zijn hun ervaringen hiermee? Doe dit eventueel aan de hand van de verschillende onderwerpen: voeding, beweging en therapietrouw Attendeer mensen op bestaan van de patiëntenvereniging DVN Deel overzicht uit waarop de jaarcontroles staan Uitwisselen telefoonnummers. Stimuleer de mensen om bijvoorbeeld een wandelgroepje te vormen.

78 Check doelstellingen Tot slot: vraag of de mensen nog vragen hebben Kan iemand uitleggen wat diabetes type 2 is? Noem vier manieren hoe u uw diabetes positief kunt beïnvloeden? 79 ZESDE BIJEENKOMST

79 Inhoud Start na de inleiding de video: Diabetes, de ziekte van de eeuw Zeg dat je de video na afloop wilt nabespreken Geef de mensen de gelegenheid vragen te stellen Laat de deelnemers vertellen of ze de situaties op de video herkennen. Stel vragen naar aanleiding van de video. Behandel bij het beantwoorden ervan ook de stof die in de eerste vijf bijeenkomsten is besproken. 80 ZESDE BIJEENKOMST Wat doet insuline? Wat gebeurt er in het lichaam als iemand diabetes krijgt? Wat is het verschil tussen diabetes type 1 en type 2? Welke complicaties kunt u krijgen van diabetes? Waar moet u opletten bij het verzorgen van uw voeten? Waar let u bij uw voeding? Waarom is bewegen belangrijk? Hoe gaat u om met adviezen over het gebruik van alternatieve kruiden voor diabetes? Welke regels gelden er over diabetes en de Ramadan? Wat doet insuline? Insuline is een hormoon dat in de alvleesklier wordt gemaakt. Insuline zorgt ervoor dat de glucose uit het bloed in de cellen van onder andere de spieren, hersenen en zenuwen kan. Insuline werkt als een sleutel. Het opent als het ware de cellen in het lichaam waardoor de glucose vanuit het bloed naar binnen kan. Wat gebeurt er in het lichaam als iemand diabetes krijgt? Bij iemand met diabetes maakt de alvleesklier geen of onvoldoende insuline. Hierdoor kan de glucose niet naar de cellen in het lichaam worden gebracht. In plaats daarvan blijft de glucose in het bloed.

80 Daarom krijgt u Te veel glucose in het bloed Gaat u heel veel plassen en krijgt u dorst Voelt u zich heel moe, omdat de cellen in uw lichaam geen of onvoldoende glucose (energie) krijgen. Andere klachten die u kunt krijgen zijn Droge mond en/of droge ogen Zwakte, slaperigheid Wazig zien Hardnekkige infecties, bijvoorbeeld puisten of (vaginale) schimmelinfecties Vermageren Jeuk Verstopping Zweten. Wat is het verschil tussen diabetes type 1 en type 2? Diabetes type 1 De alvleesklier maakt geen insuline meer Mensen moeten altijd insuline spuiten Ontstaat meestal op jongere leeftijd. 81 ZESDE BIJEENKOMST Bij mensen met diabetes type 1 maakt de alvleesklier helemaal geen insuline meer. Hierdoor kan de glucose uit het bloed niet naar de cellen in het lichaam. Daarom moeten mensen met diabetes type 1 zichzelf elke dag een paar keer insuline spuiten. Doen ze dit niet, dan gaan ze dood. Het is niet precies bekend waarom iemand diabetes type 1 krijgt. Meestal ontstaat dit type diabetes op jongere leeftijd. Diabetes type 1 wordt meestal vrij snel ontdekt omdat iemand hele duidelijke klachten heeft als: veel dorst, veel plassen, heel erg moe en afvallen. Diabetes type 2 Lichaam wordt minder gevoelig voor insuline De alvleesklier maakt te weinig insuline Wordt behandeld met dieet en tabletten en na verloop van tijd misschien met insuline Ontstaat vaak op latere leeftijd.

81 Diabetes type 2 ontstaat veel langzamer dan diabetes type 1. Daarom duurt het vaak lang voordat het ontdekt wordt. Bij diabetes type 2 kunnen er twee dingen niet goed zijn met de insuline en glucoseopname. Zo kan het zijn dat de alvleesklier nog wel voldoende insuline maakt, maar dat de glucose niet meer goed wordt opgenomen in de cellen van het lichaam. Dit komt omdat de cellen minder gevoelig zijn voor insuline. De sleuteltjes krijgen de cellen als het ware niet meer open. Dit komt vooral voor bij mensen met overgewicht. De tweede oorzaak voor diabetes type 2 kan zijn dat de alvleesklier niet meer voldoende insuline produceert. Er zijn als het ware te weinig sleuteltjes die ervoor zorgen dat de glucose in de cellen van het lichaam wordt toegelaten. Welke complicaties kunt u krijgen van diabetes? 82 ZESDE BIJEENKOMST Iemand met diabetes heeft vaak te veel suiker in het bloed, ook wel hoge bloedglucosewaarden genoemd. Deze hoge bloedglucosewaarden zijn slecht voor de bloedvaten. Ze beschadigen de wanden van de bloedvaten. Ook kunnen ze de kleine bloedvaatjes in bijvoorbeeld de voeten of ogen kapotmaken. Complicaties aan de ogen In het begin merkt u er niets van Vraag of uw arts uw ogen één keer per jaar controleert. In de ogen zitten veel kleine bloedvaatjes. Deze kunnen als gevolg van diabetes en/of hoge bloeddruk kapot gaan. Hierdoor gaat u slechter zien. Heel vervelend hierbij is dat u er vaak niets van merkt, totdat het te laat is. Daarom is het verstandig uw ogen om de één of twee jaar te laten controleren door een oogarts. Als uw huisarts er niet aan denkt, herinner hem er dan zelf aan. Complicaties aan de nieren In het begin merkt u er niets van Vraag of uw arts uw nieren één keer per jaar controleert. U heeft twee nieren. Ze liggen achterin uw rug. In de nieren zitten heel veel kleine bloedvaatjes. Deze kunnen door diabetes en/of hoge bloeddruk

82 beschadigd raken. Het gevolg hiervan is dat de afvalstoffen niet meer worden afgevoerd, ze blijven dus in het lichaam zitten. Bij niercomplicaties geldt hetzelfde als bij oogcomplicaties, u merkt er eigenlijk niets van totdat het te laat is. Zorg er dus voor dat dit één keer per jaar gecontroleerd wordt. Complicaties aan de zenuwen Geeft u een doof, tintelend of gevoel van pijn in benen en voeten. Met uw zenuwen kunt u voelen. De zenuwen krijgen voedingstoffen en zuurstof van de bloedvaten. Diabetes kan de bloedvaten beschadigen. Deze kunnen dan niet meer genoeg voeding en zuurstof naar de zenuwen brengen. Dit heeft tot gevolg dat u niet meer goed voelt, of dat u een doof gevoel krijgt meestal in uw benen of voeten. Andere mensen krijgen tintelingen of pijnklachten in de voeten of benen. Soms hebben mensen last van krachtverlies in de benen. Complicaties aan de voeten Wondjes genezen slecht U voelt geen pijn meer in de voeten Zorg ervoor dat er één keer per jaar door een deskundige, naar uw voeten wordt gekeken. 83 ZESDE BIJEENKOMST Door diabetes kunnen mensen het gevoel in hun voeten verliezen. Ze voelen geen pijn meer en wondjes genezen slecht. Dit komt omdat de bloedvaten en zenuwen zijn aangetast. Door goed voor uw voeten te zorgen kunt u amputaties van tenen, voeten of onderbenen vermijden. Laat daarnaast ook één keer per jaar uw bloeddruk en cholesterol controleren. Waar let u op bij goede voetzorg? Als u niet meer goed voelt met uw voeten, loop dan niet op blote voeten. De kans dat u ongemerkt met uw voet ergens in stapt is te groot. Draag nooit te kleine schoenen, vermijd hoge hakken en koop geen schoenen waarin uw voeten gaan zweten Controleer een paar keer per week of er geen wondjes, kloofjes of blaren aan uw voeten zitten. Met een spiegeltje kunt u makkelijk onder de voeten kijken. Controleer ook tussen de tenen.

83 Gebruik geen middeltjes tegen eelt of likdoorns. Doe er zelf niets aan. Er zijn pedicures die een speciale opleiding hebben om de voeten van mensen met diabetes te behandelen Knip de nagels recht af Zorg voor een goede hygiëne. Maak uw voeten dagelijks schoon met babyzeep. Droog goed af tussen de tenen. Als de huid droog is kunt u eventueel babyolie of zalf gebruiken (niet tussen de tenen). Als u wondjes heeft aan uw voeten, pas dan heel goed op als u henna-producten gebruikt Gebruik geen kruik bij koude voeten, de kans dat u zich brandt is te groot. Draag liever dikke sokken. Ga bij twijfel of als u iets vreemds ziet direct naar de dokter! Hiermee kunt u veel problemen voorkomen, zoals bijvoorbeeld amputaties van tenen of voeten. 84 Waar let u op bij uw voeding? ZESDE BIJEENKOMST Bij meer dan de helft van de mensen is diabetes type 2 een direct gevolg van overgewicht. Overgewicht is slecht voor uw diabetes maar verhoogt ook uw kans om iets te krijgen aan uw hart of bloedvaten. Voor uw diabetes is het belangrijk om overgewicht te voorkomen Als u te zwaar bent moet u afvallen Er zijn geen voedingsproducten die verboden zijn. U moet gewoon gezond eten. Als je afvalt, verlies je kracht NIET WAAR

84 Hoe ziet een gezonde voeding eruit? Eet gevarieerd. Alle voedingsstoffen bevatten andere vitamines en mineralen. Om te zorgen dat u van alles voldoende binnenkrijgt is het belangrijk om veel verschillende voedingsmiddelen te gebruiken. Wees voorzichtig met vet. Als u te veel vette producten eet wordt u dik. Er zijn slechte en goede vetten. De slechte vetten zijn slecht voor uw hart en bloedvaten. Dit zijn de zogenaamde verzadigde vetten. Kies daarom voor producten met minder verzadigd vet. Bijvoorbeeld magere of halfvolle melk, dieetmargarine, 30+ kaas, mager vlees. Vloeibare vetten, zoals olie, zijn beter dan vaste vetten, zoals boter. Sommige producten bevatten veel vet zonder dat u dat ziet. Voorbeelden hiervan zijn: bladerdeeg, worst, en chips, maar ook koekjes en gebak. Eet voldoende fruit en groenten. In fruit en groenten zitten veel vitamines en mineralen. Eet daarom elke dag twee stuks fruit en tweehonderd gram groenten (ongeveer vier opscheplepels). Wees zuinig met zout. Te veel zout is slecht voor de bloeddruk. Gebruik daarom niet veel zout. Breng uw eten liever op smaak met andere kruiden. 85 ZESDE BIJEENKOMST Eet voldoende brood, rijst en aardappelen. Deze producten geven u energie. Kies het liefst voor bruin brood, roggebrood en zilvervliesrijst. Eet twee keer per week vis. Drink dagelijks anderhalve liter vocht (zeven kopjes of glazen) Drink het liefst veel water want vruchtendranken, frisdranken en koffie met suiker en melk zijn dikmakers. Eet regelmatig en op vaste tijden: drie hoofdmaaltijden en drie of vier tussendoortjes. Zo voorkomt u hongerige momenten.

85 Waarom is bewegen belangrijk? Zoals u inmiddels weet is bewegen niet alleen belangrijk: Bewegen moet! Waarom? Bewegen helpt bij het voorkomen van overgewicht Bewegen maakt uw lichaam weer gevoeliger voor insuline Bewegen helpt bij het voorkomen van hoge bloeddruk en een te hoog cholesterol. 86 ZESDE BIJEENKOMST Hoeveel moet u nu precies bewegen? Misschien denkt u nu dat u elke dag naar de sportschool moet om daar een uur flink te gaan trainen. Dit is niet nodig. U bereikt al heel veel als u elke dag een half uur beweegt. Dan bedoelen we niet sporten, maar een beetje zweten is wel goed. Met bewegen bedoelen we: Dat u er behoorlijk van moet ademhalen Dat uw hart er sneller van gaat kloppen. Het hoeft niet zo te zijn dat: U buiten adem raakt, zodat u er niet meer bij kunt praten U lange tijd nodig heeft om bij te komen. Wat kunt u doen om een half uur per dag te bewegen? Zoals al eerder gezegd moet u langzaam beginnen om meer te gaan bewegen. Zo voorkomt u blessures U hoeft niet een half uur achter elkaar te bewegen. Als u drie keer per dag tien minuten beweegt, is dat ook voldoende Probeer het bewegen in uw normale leven in te bouwen, bijvoorbeeld: - Doe boodschappen met de fiets of lopend en niet met de auto - Breng uw kinderen lopend of met de fiets naar school - Neem niet de lift of roltrap maar de trap - Ga in plaats van bij vrienden iets drinken, samen een eindje wandelen - Doe alles met wat meer inspanning: loop iets sneller de trap op en af, of probeer met wat meer snelheid en kracht te stofzuigen, te dweilen en schoon te maken