Eenzaam en dan? De (on)mogelijkheden van interventies bij ouderen

Transcriptie

1 Eenzaam en dan? De (on)mogelijkheden van interventies bij ouderen Eindrapportage aan de Stichting Sluyterman van Loo van een vergelijkend effect- en procesevaluatie-onderzoek naar interventies ter voorkoming en vermindering van eenzaamheid onder ouderen Tineke Fokkema Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) Theo van Tilburg Vrije Universiteit Faculteit der Sociale Wetenschappen Sociale Gerontologie

2 Rapport geschreven in opdracht van de Stichting Sluyterman van Loo, Beverwijk Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) en Vrije Universiteit Amsterdam Oktober 2005, ISBN

3 Samenvatting 1 Samenvatting In de periode is het unieke programma Eenzaamheid onder ouderen, ingesteld en gefinancierd door de Stichting Sluyterman van Loo, ten uitvoer gebracht. Met dit programma had de stichting twee doelen voor ogen: (1) het creëren van een speeltuin aan activiteiten voor eenzame ouderen en (2) het samenbrengen van praktijk en wetenschap teneinde de kennis over de effectiviteit van eenzaamheidsinterventies te vergroten. Niet minder dan zeventien interventieprojecten werden financieel ondersteund om eenzaamheid van ouderen aan te pakken. Aanvullend kreeg het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) de opdracht het effect van deze projecten te onderzoeken. Later is hieraan een procesevaluatie-onderzoek toegevoegd. Voor de uitvoering van beide onderzoeken is samenwerking gezocht met de Vrije Universiteit, Sociale Gerontologie. In het najaar 2003 is een tussenrapportage verschenen (Fokkema & Van Tilburg, 2003). Verantwoording van de wijze van effectmeting en de stand van zaken voorafgaand aan de interventies stonden hierin centraal. In het onderhavige rapport wordt de eindbalans opgemaakt. Het ontbreekt niet aan creativiteit waarmee de organisaties hebben geprobeerd de eenzaamheid van (een specifieke groep van) ouderen aan te pakken. Het merendeel van de betrokken projecten betreft weliswaar bestaande interventies (huisbezoeken, assertiviteits-, internet- en vriendschapscursussen, deskundigheidsbevordering hulpverleners), maar kunnen door de gekozen uitvoering en/of doelgroep als uniek worden beschouwd (voor een korte beschrijving van de projecten, zie Hoofdstuk 3; voor een uitgebreide beschrijving, zie Fokkema & Van Tilburg, 2003, bijlage 1). Om de interventies te positioneren, zijn de projecten aan de hand van vijf dimensies gegroepeerd. Deze aanpak van meervoudige classificatie is binnen het eenzaamheidsonderzoek zelden gevolgd. De vijf dimensies waarlangs de interventieprojecten zijn onderscheiden, zijn: - benadering: individueel versus groepsgewijs; - verwerkingsstijlen, dat wil zeggen oplossingsrichtingen om eenzaamheid te verminderen: (a) netwerkontwikkeling via vergroting sociale participatie, verbetering persoonlijke kenmerken of beïnvloeding maatschappelijke ontwikkelingen, (b) standaardverlaging, dat wil zeggen verlaging van wensen en verwachtingen ten aanzien van de relaties en/of (c) bijstelling van het eenzaamheidsprobleem; - doelgroep: algemeen versus specifiek; - uitvoerders: professionals en/of vrijwilligers; en - duur: minder dan zes maanden, zes maanden of langer, onbepaalde duur. De samenvattende tabel van deze exercitie is te vinden aan het einde van Hoofdstuk 4. Deze tabel maakt de diversiteit van de betrokken interventieprojecten nog eens goed zichtbaar. Echter, op een punt verschillen ze nauwelijks: alle interventies zoeken geheel of gedeeltelijk de oplossing voor het eenzaamheidsprobleem in het in contact brengen van ouderen met anderen (verwerkingsstijl 1: netwerkontwikkeling via verhoging sociale participatie). De keuze van hulpverleners voor deze oplossingsrichting heeft allereerst als reden dat de vooringenomen gedachte is dat een klein sociaal netwerk de belangrijkste oorzaak van eenzaamheid is. Het stimuleren tot deelname aan sociale activiteiten en het bieden van een contactrijke omgeving is dan niet alleen voor de hand liggend maar ook weinig riskant. Bovendien lijkt een dergelijke aanpak succes te garanderen: hoe meer mensen een oudere kan ontmoeten, des te meer kans op een vergroting van het sociale netwerk, resulterend in een afname van eenzaamheidsgevoelens. Verder zijn hulpverleners veelal doeners en hebben derhalve snel de neiging de oplossing te zoeken in het ondernemen van activiteiten en het verbeteren van praktische zaken. Het effectonderzoek maakt duidelijk dat inzet en goede bedoelingen niet voldoende zijn om eenzaamheid aan te pakken (Hoofdstuk 5). Van de tien nader onderzochte interventies (de

4 2 Samenvatting keuze van deze tien wordt in Hoofdstuk 5 verantwoord) blijken slechts twee geslaagd te zijn in hun missie: de eenzaamheid van de deelnemers aan deze interventies is gedaald, terwijl de eenzaamheid van mensen in een vergelijkingsgroep waar geen actie is ondernomen (de controlegroep) ongeveer gelijk is gebleven. Het betreft een individueel internet-aan-huis-interventieproject voor ouderen die door chronische ziekte of handicap aan huis gebonden zijn en een interventie gericht op het aanbieden van een tweetal groepsactiviteiten (koffietijd en gespreksgroepen) binnen een woonzorgcentrum. Voor de overige nader onderzochte interventies zijn geen overtuigende bewijzen gevonden dat ze hebben geleid tot eenzaamheidsreductie. Hooguit van vier interventies kan een zekere preventieve werking zijn uitgegaan: de eenzaamheid binnen de deelnemersgroep is gelijk gebleven terwijl die voor de controlegroep is gestegen. Gezien deze onderzoeksuitkomsten is het niet verrassend dat de interventies verder niet tot nauwelijks een positieve verandering teweeg hebben gebracht in die factoren waarvan uit de literatuur bekend is dat deze belangrijke oorzaken van eenzaamheid vormen (sociale contacten, relatiestandaards, sociale vaardigheden en zelfbeeld). Het daaropvolgende procesevaluatie-onderzoek heeft tal van zaken blootgelegd die een deel van het uitblijven van de beoogde eenzaamheidseffecten kunnen verklaren (Hoofdstuk 6). Sommige zaken konden van tevoren niet worden voorzien of waren specifiek verbonden aan het betreffende project. Belangrijk is echter de constatering dat, ondanks de diversiteit en uniekheid van de interventies, verschillende organisaties met dezelfde valkuilen te maken hebben gehad. Het blijkt bijvoorbeeld niet eenvoudig personen op hoge leeftijd sociaal te activeren; hiervoor is veelal meer nodig dan het organiseren van gezamenlijke activiteiten en het aanbieden van een contactrijke omgeving. Verder zijn uitvoerders meer tot het besef gekomen dat er een grote variëteit bestaat in de mate, vorm en oorzaken van eenzaamheid; elke eenzaamheid vereist wellicht een andere aanpak. Een andere valkuil betreft de haast waarmee hulpverlenende instanties een steentje willen bijdragen aan de aanpak van het eenzaamheidsprobleem: met goede bedoelingen wordt doorgaans een interventie bedacht en opgezet, waarbij te weinig is gelet op: (-) het in overweging nemen van andere interventies of varianten op de interventie, (-) kennis en ervaring binnen andere organisaties die eerder (varianten op) de interventie hebben uitgevoerd, (-) de aansluiting van de interventie bij behoeftes van de gekozen doelgroep, en (-) eventuele negatieve neveneffecten van de interventie. Onze onderzoeksuitkomsten kunnen een gevoel van teleurstelling oproepen. Maar weinig deelnemende ouderen hebben een daling van hun eenzaamheidsgevoelens gekend. Verder was zeer waarschijnlijk meer effect mogelijk geweest indien de uitvoering van de interventies anders was verlopen, de interventies in een andere setting of voor een andere doelgroep hadden plaatsgevonden of indien voor andere (varianten op de) interventies was gekozen. Toch mag hieruit niet de conclusie worden getrokken dat het programma Eenzaamheid onder ouderen is mislukt. Integendeel, de creativiteit waarmee de verschillende interventieprojecten zijn opgezet, maken dat het eerste doel van het programma het creëren van een speeltuin aan activiteiten voor eenzame ouderen is bereikt. De interventieprojecten zijn een inspiratiebron bij het bedenken en uitvoeren van interventies in de toekomst. Ook is de stichting in haar tweede doelstelling het samenbrengen van praktijk en wetenschap geslaagd. Nooit eerder is in Nederland het eenzaamheidseffect en procesverloop van verschillende interventies op een dergelijke gedetailleerde en gestructureerde wijze onderzocht. Het effect- en procesevaluatie-onderzoek heeft geresulteerd in een aantal lessen voor de toekomst (Hoofdstuk 7) die desgewenst gehanteerd kunnen worden als een checklist wanneer een nieuw interventieproject wordt ontworpen.

5 Inhoud 3 Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding Aanpak van eenzaamheid: van theorie naar praktijk...9 Het verschijnsel eenzaamheid...9 Vormen van eenzaamheid...10 Operationalisering...10 Stijlen van verwerking...12 Eenzaamheidsinterventies...13 (1) Algemene voorlichting en mentaliteitsverandering...13 (2) Deskundigheidsbevordering intermediairs...13 (3) Sociaal-culturele activering...14 (4) Persoonlijke activering...14 (5) Cursussen, gespreksgroepen en therapie Korte beschrijving van de projecten...15 Projecten met een individuele benadering...15 Huisbezoek allochtonen...15 Vrijwillige vriendendienst...15 Activerend huisbezoek...15 Bezoekdienst weduwen en weduwnaars...16 Esc@pe...16 Buddyzorg homoseksuelen...16 Wensvervulling...16 Signalerend huisbezoek...17 Lespakket slechthorenden...17 Projecten met een groepsgewijze benadering...17 Vriendschapscursus joodse vrouwen...17 Internetcursus...17 Groepsactiviteiten woonzorgcentra (1)...18 Post actief...18 Door een andere bril...18 Psycho-educatieve groepscursus...18 Groepsactiviteiten (2) en instellingsinterventies woonzorgcentra...18 Film met diner Meervoudige classificatie van de interventies...20 Verwerkingsstijlen...20 Doelgroep...21 Uitvoerders...22 Duur interventie Verslag van het onderzoek naar het effect van de interventies...24 Opzet van het effectonderzoek...24 Aantal projecten en aantallen deelnemers...24 Meting van eenzaamheid...27 Meting van determinanten van eenzaamheid...27 Procedure...28 Resultaten...29 Verschillen tussen uitval en deelnemers aan het onderzoek...29 Eenzaamheid tijdens de voormeting...30 Analyse van veranderingen in eenzaamheid...30

6 4 Inhoud Veranderingen in de sociale contacten...40 Veranderingen in relatiestandaards, sociale vaardigheden en zelfbeeld...40 Samenvatting van de belangrijkste bevindingen Procesevaluaties...46 Aanpak...46 Positieve ervaringen...48 Onvoorziene zaken en negatieve ervaringen...50 Hoe verder?...53 Buddyzorg homoseksuelen...55 Tutten in plaats van sociaal activeren...55 Oud zeer en seksuele verlangens...55 Terugval na stopzetting buddyzorg...57 Verbeterpunten...58 Wensvervulling...59 Mogelijke oorzaken van het uitblijven van eenzaamheidsreductie...59 Verbeterpunten...61 Vervolgactiviteiten...62 Signalerend huisbezoek...62 Mismatch tussen de focus van de interventie en de doelgroep...63 Verbeterpunten...63 Lespakket slechthorenden...64 Selectieve groep, geringe eenzaamheidsproblematiek...64 Ruime doelgroep...65 Geringe controle op de uitvoering...66 Eenzaamheidsreductie vereist meer (tijd)...67 Verbeterpunten...67 Groepsactiviteiten woonzorgcentra (1)...68 Succesfactoren...68 Verbeterpunten...72 Toekomstige activiteitsplannen...72 Post Actief...73 Probleemverkenning met ondersteuning van eenvoudige tools...73 Vertaalslag van probleemverkenning naar probleemoplossing...74 Draagvlak creëren...74 Vrijwilligers minder geschikte uitvoerders van Post Actief...75 Verankering...75 Preventie in plaats van bestrijding...76 Door een andere bril...77 Verschuiving in de inhoud van de cursus...77 Gering aantal deelnemers...78 Selectiviteit van de deelnemers...78 Kwaliteit van de gegevens...79 Positieve effecten maar ook negatieve effecten...79 Gedragsverandering vereist meer tijd...81 Verbeterpunten...81 Psycho-educatieve groepscursus...81 Groepsactiviteiten bewoners (2) en instellingsinterventies woonzorgcentra...83 Keuze en verdeling interventies voorafgaand aan voormeting...84 Verplichte deelname...84 Weinig grip op de uitvoering...84

7 Inhoud 5 Positieve effecten maar mogelijk ook negatieve effecten...86 Wisseling van wacht...87 Verbeterpunten...87 Belangrijkste bevindingen overall Nabeschouwing...91 Lessen voor de toekomst...91 Zin en onzin van eenzaamheidsinterventie Referenties...96

8 6 Inleiding 1. Inleiding Onder alle geledingen van de bevolking komt eenzaamheid voor. Toch bestaat de indruk dat ouderen in sterkere mate te kampen hebben met eenzaamheidsgevoelens dan mannen en vrouwen van andere leeftijdscategorieën. Naarmate men ouder wordt, doen ingrijpende levensgebeurtenissen die risico op vereenzaming met zich meedragen, zich vaker en soms gelijktijdig voor. Bij deze risicofactoren voor eenzaamheid kan men onder andere denken aan een sterke inkomensdaling, het verlies van dierbaren of een verslechterende gezondheid. Verschillende risicofactoren leiden tot verschillende typen van eenzaamheid. Na de dood van de partner bijvoorbeeld is het gemis van de partner en van de ervaren intimiteit van deze relatie doorslaggevend voor de gevoelens. Maar ook na een verhuizing kan men, hoe intiem de ondersteuning van de partner ook uitvalt, zich toch eenzaam voelen door het ontbreken van contacten met anderen waarin men gedachten kan uitwisselen. Bovendien zijn de omstandigheden waaronder eenzaamheid op oudere leeftijd optreedt ook vaak moeilijk aan te pakken, en hardnekkiger dan onder mensen uit jongere leeftijdscategorieën. Schattingen geven aan dat 32 procent van de 55-plus bevolking van Nederland beschouwd kan worden als eenzaam (De Jong Gierveld, 1999), hetgeen neerkomt op ruim 1,2 miljoen eenzame oudere personen. Binnen deze categorie wordt 28 procent als matig eenzaam beschouwd, 3 procent als ernstig eenzaam en 1 procent als uiterst eenzaam. Verspreid over Nederland zijn al vele interventieprojecten uitgevoerd om eenzaamheidsgevoelens bij oudere mensen te verminderen of ook te voorkómen. Gesprekskringen, internetgebruik, vriendschapscursussen, activerend huisbezoek, en dagopvang in woonzorgcentra vormen slechts enkele voorbeelden hiervan. Diversiteit is ook te vinden in de organisaties die deze interventies uitvoeren: gemeenten, sociale diensten, GGD, GGZ, vrijwilligersen ouderenorganisaties. Hoe effectief eenzaamheidsinterventies zijn, is nog grotendeels onbekend. Interventieprojecten gaan doorgaans niet vergezeld van effectonderzoek (Cattan et al., 2005; Findlay, 2003). Hierdoor is het onmogelijk na te gaan of vermindering van eenzaamheid ook plaatsvindt en zo ja, of die vermindering kan worden toegeschreven aan de betreffende interventie. In de verslagen van eenzaamheidsinterventies wordt meestal volstaan met een kwalitatief oordeel over het succes van de interventie. Als succesvol ervaren interventies eindigen dan ook vaak met enkele citaten van tevreden deelnemers of van betrokken uitvoerders. Wanneer de interventie als minder succesvol wordt beschouwd, volgt meestal een opsomming van organisatorische zaken waardoor de interventie niet tot het verwachte positieve effect heeft kunnen leiden. Vrijwel nooit wordt de geschiktheid van de interventie in twijfel getrokken. Dit is niet zo verwonderlijk. Bij de start van de eenzaamheidsinterventie onder oudere mensen wordt doorgaans te weinig rekening gehouden met de oorzaken van hun eenzaamheidsgevoelens. Daardoor wordt te snel gegrepen naar standaardoplossingen zoals het vergroten van het sociale netwerk met nieuwe kennissen of vrienden. Goed bedoelde interventies voor bepaalde groepen van ouderen kunnen hierdoor al bij voorbaat gedoemd zijn te mislukken, zeker ook wanneer we de omstandigheden van deze ouderen nader bezien. Een interventie waarin het gezellig bijeenzijn van ouderen wordt bevorderd, zal weinig effectief zijn voor een oudere man of vrouw die een intieme relatie mist, of die door een slechte gezondheid minder mobiel is. Door het ontbreken van kwantitatief effectonderzoek bestaat de kans dat de eenzaamheidsproblematiek onder ouderen tot dusver niet optimaal is aangepakt. Een niet onbelangrijk neveneffect hiervan is dat personeel, geld en andere middelen inefficiënt zijn benut. Ineffectieve interventies worden niet snel stopgezet of gewijzigd en succesvolle interventies worden niet aangescherpt ter vergroting van het effect. Een ander bijkomend gevolg is het uitblijven van voortschrijdend theoretisch inzicht. Op deze wijze werkend missen we antwoorden op vragen als: Welke vormen van eenzaamheid kunnen door interventies worden verminderd? Welke achterliggende oorzaken van eenzaamheid kunnen door interventies wel en welke kunnen niet worden aangepakt? Kan een bepaalde vorm van eenzaamheid worden

9 Inleiding 7 gecompenseerd door het bestrijden van een andere vorm van eenzaamheid? Leidt deelname aan interventie tot een verandering in de onderlinge samenhang van de risicofactoren achter eenzaamheid? Antwoord op deze vragen vereist nauwe samenwerking tussen praktijk en wetenschap (Fokkema & De Jong Gierveld, 2003). Dit alles is voor de Stichting Sluyterman van Loo, Stimuleringsfonds ouderenprojecten, te Beverwijk aanleiding geweest het programma Eenzaamheid onder ouderen in te stellen, met een begroting van ongeveer 1 miljoen. In het kader van dit programma zijn allerlei instanties uitgenodigd tot het voorstellen van interventieprojecten, zo mogelijk met bijzondere aandacht voor moeilijk bereikbare groepen. Een bijzondere voorwaarde was dat een effectmeting een expliciet onderdeel van het projectvoorstel diende te zijn. De animo voor deelname aan dit programma bleek bijzonder groot te zijn: niet minder dan 120 projectvoorstellen werden ingediend. De Stichting heeft hiervan zeventien gehonoreerd en (mede) gefinancierd. 1 De Stichting heeft vervolgens het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) verzocht om op basis van de geselecteerde interventieprojecten een vergelijkend effectonderzoek uit te voeren. Bestudering van de projectvoorstellen maakte al snel duidelijk dat een dergelijk onderzoek een risicovolle onderneming kan zijn. De voorgestelde interventies zijn zeer divers voor wat betreft de aard en looptijd. Bovendien was in de opzet van de projectvoorstellen een grote verscheidenheid te constateren in de wijze waarop men de uitkomsten van de uit te voeren interventies dacht te kunnen vaststellen. De unieke mogelijkheid voor vergelijkend onderzoek op het belangrijke veld van het welbevinden van oudere mensen die door de Stichting is gecreëerd, heeft echter voor het NIDI de doorslag gegeven toch op het verzoek in te gaan. De mogelijke risico s zijn getracht te voorkómen door vooraf de volgende voorwaarden op te stellen waaraan de effectmetingen van de gehonoreerde projectvoorstellen zouden moeten voldoen: 1. Het afnemen van gestructureerde vragenlijsten, voorafgaand aan en na afloop van de interventie (voor- en nametingen 2 ), met daarin in ieder geval opgenomen de vragen die door het NIDI worden samengesteld. Deze vragen omvatten naast de eenzaamheidsschaal van De Jong Gierveld en Kamphuis (1985) ook vragen over mogelijke determinanten van eenzaamheid. Alleen dan is vast te stellen waaraan eventuele veranderingen in eenzaamheid zijn toe te schrijven en in hoeverre die veranderingen het gevolg zijn van de uitgevoerde interventie; 2. Het doen van twee nametingen, bij voorkeur één direct na afloop van de interventie en één zes maanden later. Dit maakt het mogelijk om naast de korte termijn effecten ook de lange termijn gevolgen van een interventie te kunnen bepalen: hoe blijvend zijn de veranderingen?; en 3. Het in het onderzoek betrekken van een controlegroep van niet-deelnemers aan de interventies bij wie op elk van de meetmomenten dezelfde vragenlijsten worden afgenomen. De controlegroep dient om er zeker van te zijn dat een eventuele vermindering van eenzaamheidsgevoelens onder de deelnemende ouderen ook inderdaad is toe te schrijven aan de interventie. Deze voorwaarden zijn door de Stichting teruggekoppeld naar de projectverantwoordelijken. Formulering ervan had weliswaar een verplichtend karakter, maar de mogelijkheid werd geboden om, op gegronde redenen steunend, hiervan af te wijken. Om het belang van de voorwaarden nog eens uiteen te zetten alsmede de consequenties ervan voor de inrichting 1 In eerste instantie heeft de Stichting 21 projectvoorstellen gehonoreerd. Vier projecten hebben om uiteenlopende redenen geen doorgang kunnen vinden en één project werd door de Stichting niet geschikt gevonden om met het vergelijkend effectonderzoek mee te doen. Daarnaast bevatte één projectvoorstel twee zeer verschillende interventies, zodat het aantal interventieprojecten uitkomt op zeventien. 2 Onder een voormeting verstaan we een meting voordat enigerlei activiteit is ontplooid in het kader van de interventie. Een nameting wordt verricht tijdens of na afloop van de interventie.

10 8 Inleiding van de effectmeting, is vóór de start van de interventies, op 23 oktober 2001, een eendaagse workshop op het NIDI gehouden voor die projecten die voor de eerste keer een effectmeting zouden uitvoeren. Bovendien konden de uitvoerders van de effectmeting voor de duur van het project methodologische begeleiding krijgen. Gegeven de risicovolle opzet is een begeleidingscommissie in het leven geroepen met als leden: Mr. K.W. Sluyterman van Loo, dr. A.M. Lagaay, dr. A. Vollering (allen vanuit het College van Regenten), drs. ing. J.B.M. Krijnen (Ministerie van VWS, Afdeling verpleging, verzorging, ouderen) en prof. dr. A.J.A. Felling (emeritus hoogleraar methodenleer Radboud Universiteit Nijmegen). Vanaf eind 2001 zijn de projecten van start gegaan. In het najaar van 2003 is een tussentijds verslag verschenen (Fokkema & Van Tilburg, 2003). In dit verslag werd de risicovolle opzet nog eens duidelijk zichtbaar. Boven op de risico s die van tevoren werden verwacht, bleken ook onvoorziene risico s op te treden. Tijdens de bespreking van dit verslag met de begeleidingscommissie kwam ook de kans op het uitblijven van eenzaamheidseffecten aan de orde. Inzicht in de oorzaken hiervan is van grote waarde voor organisaties en instellingen die in de toekomst de eenzaamheid van ouderen willen aanpakken. Immers, ook uit interventies die niet de verwachte effecten sorteren, zijn belangrijke lessen te trekken. Om deze reden werd besloten het effectonderzoek bij de relatief grotere projecten te laten volgen door een retrospectieve procesevaluatie. Het NIDI heeft het effect- en procesevaluatie-onderzoek uitgevoerd in samenwerking met de Vrije Universiteit, Sociale Gerontologie. De voorbereiding hiervan lag in handen van een team van onderzoekers: prof. dr. P.A. Dykstra, prof. dr. J. Gierveld, dr. C.M. Fokkema (allen verbonden aan het NIDI) en prof. dr. T.G. van Tilburg (VU). Beide onderzoeken zijn verricht en het voorliggende rapport is geschreven door twee laatstgenoemden. Dr. C.M. Fokkema heeft daarbij het meeste werk verzet.

11 Aanpak van eenzaamheid: van theorie naar praktijk 9 Het verschijnsel eenzaamheid 2. Aanpak van eenzaamheid: van theorie naar praktijk Het verschijnsel eenzaamheid In de literatuur over eenzaamheid zijn vele verschillende definities en omschrijvingen van het begrip eenzaamheid in omloop (waaronder Marangoni & Ickes, 1989; Margulis et al., 1984; Perlman & Peplau, 1981; Rook, 1989). Sommige onderzoekers onderscheiden verschillende vormen van eenzaamheid (waaronder Weiss, 1973). Ondanks het gebrek aan consensus, delen de verschillende conceptualiseringen van eenzaamheid enkele gemeenschappelijke elementen die ook de basis vormen voor de gebruikte definitie in dit onderzoek. Het eerste element is dat eenzaamheid niet synoniem is aan alleen-zijn en dat het samen zijn met anderen niet per definitie bescherming biedt tegen eenzaamheidsgevoelens (Peplau & Perlman, 1982). Je kunt je eenzaam voelen in een groot gezelschap en je kunt je niet-eenzaam voelen als je alleen bent: eenzaam, maar niet alleen en alleen, maar niet eenzaam. Eenzaamheid is dus een gevoel, een subjectief gegeven. Het wordt verondersteld op te treden als er een verschil is tussen de relaties zoals men die heeft en de relaties zoals men zich die wenst (Gordon, 1976; Peplau & Caldwell, 1978). Hierbij gaat het niet zozeer om een ontbreken aan het aantal relaties, als wel om een gemis aan kwaliteit van die relaties. Zo kunnen eenzaamheidsgevoelens ontstaan wanneer de bestaande relaties onvoldoende inhoud hebben of in deze relaties samen toch iets wordt gemist. Een bekend voorbeeld is het gemis aan een intieme levenspartner met wie lief en leed kan worden gedeeld. Een ander voorbeeld is het ontbreken van contacten met mensen waarmee men bepaalde gemeenschappelijke kenmerken deelt, zoals vrienden of vriendinnen. Het tweede element is dat men pas over eenzaamheid kan spreken wanneer dit verschil als negatief wordt ervaren. Een persoon die vrijwel geen contact heeft met andere mensen voelt zich dus niet eenzaam als het nagenoeg alleen-zijn door hem als gewenst en prettig wordt ervaren. Zo is iemand die zich dag en nacht uitleeft door met spoortreinen te spelen en over niet meer contacten beschikt dan de caissière in de supermarkt en de winkelier van Märklin-onderdelen niet eenzaam zolang hij zich niet eenzaam voelt. Het derde en laatste element heeft met het belang van het tijdsperspectief te maken. Het verschil tussen de gerealiseerde en gewenste relaties wordt als ernstiger ervaren wanneer de betrokkene zichzelf minder goed in staat acht dit verschil binnen redelijke termijn op te heffen. Gegeven het bovenstaande en in navolging van De Jong Gierveld (1984, p. 45) wordt in dit onderzoek het begrip eenzaamheid als volgt gedefinieerd: eenzaamheid is een als onplezierig en ontoelaatbaar ervaren discrepantie tussen de gerealiseerde en de gewenste relaties. De gewenste relaties worden ook wel aangeduid als de persoonlijke standaards ten aanzien van relaties. Een schematische weergave van deze definitie is te vinden in Figuur 1 (overgenomen van Van Tilburg, 1988, p. 9). Eenzaamheid kan dus ontstaan in een situatie waarin het evenwicht tussen de aanwezige relaties en de relationele standaards is verstoord, hetzij na een verschraling van het gerealiseerde netwerk van relaties (bijvoorbeeld het verliezen van de partner door overlijden), hetzij na een verhoging van de persoonlijke standaards (bijvoorbeeld willen huwen in een situatie van ongehuwd zijn). Een dergelijk ontbreken van evenwicht zal eerder als onprettig en ontoelaatbaar worden ervaren indien desbetreffende persoon denkt dat er geen oplossing op korte of lange termijn mogelijk is (bijvoorbeeld geen mogelijkheden zien om te hertrouwen).

12 10 Aanpak van eenzaamheid: van theorie naar praktijk Kwaliteit van het gerealiseerde relatienetwerk Persoonlijke standaards ten aanzien van relaties Subjectieve interpretatie van de situatie: het al dan niet ervaren van een discrepantie, mede op basis van sociale vergelijking en de perceptie van mogelijkheden tot verandering Intensiteit van eenzaamheid, variërend van geen tot sterk Figuur 1. Eenzaamheid als gevolg van een interpretatie van de kwaliteit van de relaties en de persoonlijke standaards ten aanzien van relaties Vormen van eenzaamheid Uit Figuur 1 kan worden opgemaakt dat een vergroting of verbetering van het sociale netwerk één van de oplossingsmogelijkheden is om eenzaamheid te verminderen. Verschillende onderzoekers zijn echter van mening dat dit niet altijd het geval is. Zij wijzen daarbij op de min of meer unieke functies die bepaalde typen van relaties binnen het sociale netwerk vervullen: de functies van het ene type kunnen moeilijk of slechts in beperkte mate door een ander type worden overgenomen (Allan, 1979; Dykstra, 1993; Litwak & Szelenyi, 1969; Weiss, 1974). Het was Weiss (1973) die de uniciteit van verschillende typen persoonlijke relaties als uitgangspunt nam bij het nader omschrijven van eenzaamheid. Hij onderscheidde twee vormen van eenzaamheid: de eenzaamheid van sociale isolatie en die als gevolg van emotionele isolatie. Sociale eenzaamheid is gekoppeld aan een tekort aan sociale integratie, het ontbreken van contacten met mensen waarmee men bepaalde gemeenschappelijke kenmerken deelt, zoals vrienden of vriendinnen. Emotionele eenzaamheid treedt op als iemand een hechte, intieme band mist met één ander persoon, in de meeste gevallen een levenspartner. Volgens Weiss kan het ontbreken van een dergelijke gehechtheidsrelatie niet (voldoende) worden gecompenseerd door een versterking van sociale integratie en omgekeerd. Dit biedt een verklaring voor het feit dat mensen met een partner gevoelens van eenzaamheid kunnen ervaren omdat zij een bredere kring van vrienden en kennissen missen en, omgekeerd, dat alleenstaanden met een uitgebreide vriendenkring zich eenzaam voelen vanwege het gemis van iemand die er speciaal voor hen is. In navolging op Weiss hebben verschillende onderzoekers het onderscheid tussen sociale en emotionele eenzaamheid aangebracht (waaronder Stroebe et al., 1996; Glick et al., 1974; Raphael, 1984). In Nederland is echter nog weinig onderzoek gedaan naar de twee vormen van eenzaamheid. Recent is dit onderscheid weer onder de aandacht gekomen (Dykstra & Fokkema, 2001; Van Baarsen et al., 1999, 2001; De Jong Gierveld & Van Tilburg, 1999; Moorer & Suurmeijer, 1993). Ook in dit onderzoek onderscheiden we sociale en emotionele eenzaamheid. Niet alleen omdat het theoretisch zinvol is dit onderscheid te maken, maar ook omdat het onderscheid praktische betekenis kan hebben. Immers, het onderscheid veronderstelt dat het voorkomen of verminderen van sociale eenzaamheid een andere aanpak vereist dan de hulpverlening bij emotionele eenzaamheid. Operationalisering Verschillende schalen zijn in omloop die beogen het begrip eenzaamheid te meten. In de Engelstalige landen wordt over het algemeen gebruik gemaakt van de zogenaamde UCLA (University of California, Los Angeles)-Loneliness Scale van Russell, Peplau en Cutrona (1980; zie voor een bespreking Paloutzian & Janigian, 1987; Solano, 1986). In Nederland

13 Aanpak van eenzaamheid: van theorie naar praktijk 11 Operationalisering wordt in vele onderzoeken gebruik gemaakt van de zogenaamde gemisintensiteitsschaal van De Jong Gierveld en Kamphuis (1985). In aansluiting op de hiervoor genoemde definiëring van eenzaamheid is deze schaal ontwikkeld voor het meten van eenzaamheid onder volwassenen tussen de 25 en 75 jaar in onderzoeken met verschillende surveydesigns, zoals faceto-face interviews, schriftelijke en telefonische ondervraging (De Jong Gierveld, 1989). De gemisintensiteitsschaal is veel gebruikt in onderzoeken waarin ouderen zijn ondervraagd (waaronder Van Baarsen, 2001; Dykstra, 1990; Linnemann & Goede, 1992; Linnemann, 1996; Stevens, 1995a). Uit deze en andere onderzoeken blijkt de gemisintensiteitsschaal redelijk robuust voor diverse leeftijden en discrimineert over het algemeen goed tussen sterk eenzamen, minder eenzamen en niet-eenzamen (De Jong Gierveld & Van Tilburg, 1987; Van Tilburg & De Leeuw, 1991). Om deze redenen wordt in dit onderzoek gebruik gemaakt van de gemisintensiteitsschaal die we in het vervolg aanduiden als de eenzaamheidsschaal. De schaal bestaat uit de volgende elf uitspraken (items): 1. Er is altijd wel iemand in mijn omgeving bij wie ik met mijn dagelijkse probleempjes terecht kan. 2. Ik mis een echt goede vriend of vriendin. 3. Ik ervaar een leegte om me heen. 4. Er zijn genoeg mensen op wie ik in geval van narigheid kan terugvallen. 5. Ik mis gezelligheid om me heen. 6. Ik vind mijn kring van kennissen te beperkt. 7. Ik heb veel mensen op wie ik volledig kan vertrouwen. 8. Er zijn voldoende mensen met wie ik me nauw verbonden voel. 9. Ik mis mensen om me heen. 10. Vaak voel ik me in de steek gelaten. 11. Wanneer ik daar behoefte aan heb kan ik altijd bij mijn vrienden terecht. De antwoordmogelijkheden zijn: ja! (= ja, geheel mee eens), ja, min of meer, nee, en nee! (= nee, geheel mee oneens). De schaal bestaat uit vijf positief geformuleerde uitspraken (item 1, 4, 7, 8, 11) en zes negatief geformuleerde uitspraken (item 2, 3, 5, 6, 9 en 10). Het niet instemmen met de positief geformuleerde uitspraken en het instemmen met de negatief geformuleerde uitspraken wordt indicatief geacht voor het ervaren van eenzaamheid. Sommatie van het antwoord op de elf items levert een schaalscore op die van 0 tot 11 loopt. Hoe hoger de score, des te eenzamer men is. Een score van drie of hoger is indicatief voor de aanwezigheid van matige eenzaamheid, een score van negen of hoger voor ernstige eenzaamheid. In de schaal komt het woord eenzaamheid niet voor en refereren de items niet aan specifieke situaties of gedragingen die leeftijdsgebonden zijn. Ook het evaluatieve, subjectieve element is in de elf uitspraken terug te vinden. Bij de constructie van de eenzaamheidsschaal beoogden De Jong Gierveld en Kamphuis (1985) niet onderscheid te maken tussen sociale en emotionele eenzaamheid. Hun opzet was gradaties in de ernst van eenzaamheidsgevoelens te meten. Desalniettemin biedt de schaal de mogelijkheid twee aparte schalen te construeren, één voor sociale eenzaamheid (score: 0-5) en één voor emotionele eenzaamheid (score: 0-6). De vijf positief geformuleerde items geven uitdrukking aan gevoelens van sociale inbedding, het ergens bij horen. De zes negatief geformuleerde items zijn uitspraken over gevoelens van verlatenheid en het gemis van een gehechtheidsrelatie. Omdat de schalen samenvallen met respectievelijk de positief en negatief geformuleerde items, is niet uit te sluiten dat zij minder zeggen over sociale en emotionele eenzaamheid dan over negatieve en positieve waarderingen van sociale contacten. Recente onderzoeksresultaten wijzen echter niet in deze richting (Van Baarsen, 2001; Dykstra & Fokkema, 2001; Van Tilburg et al., 2004).

14 12 Aanpak van eenzaamheid: van theorie naar praktijk Stijlen van verwerking Het is van groot belang aan eenzaamheid iets te doen aangezien het een bedreiging kan zijn voor het persoonlijk welbevinden en in allerlei opzichten ziekmakend kan zijn, zowel geestelijk als lichamelijk. Eenzame mensen blijken vaker last te hebben van een verminderd zelfrespect, een pessimistisch toekomstperspectief, depressieve klachten en angststoornissen. Veel voorkomende lichamelijke klachten zijn hoofdpijn, maagpijn, ademhalingsproblemen, slaapproblemen en gebrek aan eetlust, gekoppeld aan overmatige alcoholconsumptie en een bovengemiddeld gebruik van medicijnen zoals slaapmiddelen en kalmerende middelen. Uit Figuur 1 is op te maken dat drie oplossingsrichtingen mogelijk zijn om eenzaamheid te verminderen. Deze worden ook wel de stijlen van verwerking genoemd. In Figuur 2 zijn de drie verwerkingsstijlen schematisch weergegeven. Ten eerste kan het ervaren verschil tussen gerealiseerde en gewenste relaties worden opgeheven of substantieel worden verminderd door de gerealiseerde relaties op het peil te brengen van de gewenste relaties. Eenzaamheidsverwerking houdt dan in dat het aantal maar bovenal de kwaliteit van de relaties worden verhoogd. Dit kan door nieuwe relaties aan te gaan of door bestaande relaties te intensiveren of te verbeteren. Kortheidshalve spreken we in het vervolg over netwerkontwikkeling. Netwerkontwikkeling Kwaliteit van het gerealiseerde relatienetwerk Persoonlijke standaards ten aanzien van relaties Subjectieve interpretatie van de situatie: het al dan niet ervaren van een discrepantie, mede op basis van sociale vergelijking en de perceptie van mogelijkheden tot verandering Intensiteit van eenzaamheid, variërend van geen tot sterk Standaardverlaging Bijstellen belang eenzaamheidsprobleem Figuur 2. Eenzaamheid als gevolg van een interpretatie van de kwaliteit van de relaties en de persoonlijke standaards ten aanzien van relaties, met mogelijkheden voor een verwerking van eenzaamheid Ten tweede kan de eenzaamheidssituatie worden beëindigd of in ernst worden verminderd door de wensen en verwachtingen ten aanzien van de relaties te verlagen in de richting van het niveau van de gerealiseerde relaties. Dit wordt ook wel standaardverlaging genoemd. Onrealistische wensen en te hoge verwachtingen van relaties worden dan bijgesteld, door bijvoorbeeld het idee los te laten dat je persé een partner moet hebben om gelukkig te zijn of dat de kinderen elke dag moeten langskomen of opbellen, in te zien dat een goed contact van twee kanten moet komen, en te leren vragen om de steun en aandacht waar men behoefte aan heeft. De derde oplossingsmogelijkheid betreft het leren omgaan met gevoelens van eenzaamheid. Het verschil tussen de gerealiseerde en gewenste relaties blijft in dat geval bestaan en geprobeerd wordt het belang van deze discrepantie terug te dringen door relativering (bijvoorbeeld vergelijking met anderen die het nog slechter hebben), afleiding (bijvoor-

15 Aanpak van eenzaamheid: van theorie naar praktijk 13 Eenzaamheidsinterventies beeld de aandacht richten op een hobby), ontkenning (bijvoorbeeld het vermijden van bepaalde situaties) of berusting (bijvoorbeeld het aanvaarden van de onvermijdelijkheid van het probleem). Coyne, Aldwin en Lazarus (1981) noemen de eerste verwerkingsstijl probleemgeoriënteerd: gepoogd wordt de verhouding tussen individuen en hun omgeving te veranderen. De tweede en derde verwerkingsstijlen zijn emotiegeoriënteerd: de gedachten en gevoelens van individuen staan centraal, zonder dat de verhouding tussen het individu en de omgeving wordt veranderd. Verschillende vormen van verwerking komen overigens vaak tegelijkertijd voor (Folkman & Lazarus, 1980). Eenzaamheidsinterventies Theorie over de oorzaken en stijlen van verwerking van eenzaamheid is mooi, maar hoe zorg je er in de praktijk voor dat eenzaamheid daadwerkelijk wordt teruggedrongen? De ervaring leert dat niet iedereen er een-twee-drie in slaagt in z n eentje het gevoel van eenzaamheid te verminderen. Eenzaamheidsinterventies kunnen hierbij behulpzaam zijn. Met eenzaamheidsinterventies bedoelen we alle activiteiten van een ander dan de eenzame zelf die erop gericht zijn het proces van het verminderen van eenzaamheid in gang te zetten of te houden of een situatie van eenzaamheid succesvol te beëindigen. Verspreid over Nederland zijn al vele eenzaamheidsinterventies uitgevoerd. De werkvormen zijn divers en veel interventies richten zich op ouderen. Divers zijn ook de organisaties en instellingen die de eenzaamheidsinterventies opzetten en uitvoeren: gemeenten, sociale diensten, GGD, GGZ, Stichtingen Welzijn Ouderen, diensten- en wijkcentra, vrijwilligers- en ouderenorganisaties, en kerken. Een overzicht van aanbod van eenzaamheidsinterventies is te vinden in een publicatie van het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn (NIZW; Linneman et al., 2001). Op is te lezen welke activiteiten rond eenzaamheid worden uitgevoerd. In de NIZW-publicatie worden vijf typen eenzaamheidsinterventies onderscheiden (zie ook Fokkema, 2004). (1) Algemene voorlichting en mentaliteitsverandering Algemene voorlichting en mentaliteitsverandering trachten mensen te bewegen anders te denken en/of zich anders te gedragen. Zo worden campagnes ontwikkeld ter verbetering van de beeldvorming over bepaalde bevolkingsgroepen zoals allochtonen en ouderen. Verder wordt algemene informatie gegeven over eenzaamheid en de wijze waarop dat kan worden voorkomen en opgeheven. Een voorbeeld hiervan is de advertentiecampagne Eenzaam en toch verder van de Stichting Ideële Reclame in samenwerking met de Stichting Eenzaamheid en Zingeving. Mensen worden met dergelijke campagnes bijvoorbeeld aangespoord mee te doen aan sociaal-culturele en educatieve activiteiten of een beroep te doen op hulpverleners. Voor deze en andere activiteiten worden verschillende middelen ingezet: schriftelijk voorlichtingsmateriaal (folders, brochures en posters), artikelen en advertenties in landelijke en regionale kranten, wijkkranten en huisbladen, spotjes op de radio en televisie, en thema- en informatiebijeenkomsten. (2) Deskundigheidsbevordering intermediairs Deskundigheidsbevordering richt zich op personen die contact hebben met eenzame mensen, zogeheten intermediairs. Het doel is het beter signaleren van en adequater reageren op eenzaamheidsgevoelens door beroepskrachten en vrijwilligers. Daartoe is schriftelijk (folders, brochures, posters en boeken) en audiovisueel materiaal ontwikkeld. Daarnaast worden cursussen en informatiebijeenkomsten voor hulpverleners gehouden. Een voorbeeld hiervan zijn de cursussen die door het NIZW in verschillende gemeenten worden verzorgd en gebaseerd zijn op het boek Uit eenzaamheid: Over hulpverlening aan ouderen. In toenemende mate worden ook cursussen aangeboden aan personeelsleden van woonzorgcentra en verpleeghuizen gericht op het verbeteren van de kwaliteit van het werken met eenzame

16 14 Aanpak van eenzaamheid: van theorie naar praktijk bewoners. Naast het bevorderen van kennis over eenzaamheid onder bewoners en de achterliggende oorzaken ervan, wordt aandacht besteed aan aspecten van bejegening van eenzame mensen, bespreken van afzonderlijke mensen met problemen, en uitwisseling van ervaringen tussen hulpverleners. (3) Sociaal-culturele activering De volgende drie typen van interventies richten zich direct op eenzame mensen. Sociaal-culturele activering beoogt de sociale omgeving van de eenzame man of vrouw contactrijker te maken. Zeer uiteenlopende activiteiten kunnen hier een steentje toe bijdragen. Enkele voorbeelden zijn: een sociëteit of koffie-inloopochtend in een dienstencentrum of woonzorgcentrum, verbeteringen in de sociale wijkstructuur en cultuur op het gebied van veiligheid, sfeer en saamhorigheid, het organiseren van gezelschapsspelen en andere groepsactiviteiten zoals gymnastiek, zingen en schilderen, en dagopvang in dienstencentra of woonzorgcentra. Een bijzondere vorm van sociaal-culturele activering betreft de zogenaamde woon-zorgvormen. Het gaat hierbij niet zozeer om speciale huisvesting (bijvoorbeeld een serviceflat) maar om de combinatie van wonen en contactbevorderende maatregelen. Een voorbeeld is het gemeenschappelijk wonen voor ouderen met een afwijkende of andersoortige leefstijl, zoals allochtone of homoseksuele ouderen. Het accent van sociaalculturele activiteiten ligt meestal op de activiteit en de gezelligheid, waarmee randvoorwaarden worden gecreëerd om contacten te leggen. Het voorkomen of verminderen van eenzaamheid is daarbij vaak een nevendoel. Met andere woorden, eenzaamheid wordt via een omweg aangepakt. (4) Persoonlijke activering Persoonlijke activering richt zich er op mensen bewust te maken van hun eenzaamheidsbevorderende houding of gedrag en begeleiding te bieden bij het veranderen van de eigen situatie. Persoonlijke stimulering staat in deze aanpak centraal. Steeds ligt de nadruk op het geven van aandacht, emotionele en praktische steun, ten behoeve van het versterken van de sociale zelfredzaamheid. Voorbeelden van interventies binnen dit type zijn: begeleiding door vrijwilligers van eenzame mensen, zoals in buddyprojecten voor mensen met een psychiatrische stoornis en projecten Vriendendienst, telefonische hulpdiensten die de mogelijkheid bieden anoniem over eenzaamheid en andere problemen te praten, en huisbezoek door leeftijdgenoten, vrijwilligers of beroepskrachten. Persoonlijke activering is aanzienlijk minder laagdrempelig dan sociaal-culturele activering. De persoon op wie de interventie is gericht, moet zich bewust zijn van zijn eigen eenzaamheidsbevorderende houding en gedrag en zich aangesproken voelen zelf iets aan zijn eenzaamheid te doen. (5) Cursussen, gespreksgroepen en therapie Deze interventies beogen via een systematische aanpak een blijvende verandering aan te brengen in de eenzaamheidsbevorderende factoren die bij het individu zelf liggen. Hierbij kan men denken aan het ontbreken van sociale vaardigheden om contacten te leggen en een praatje te maken. Het essentiële verschil met het vorige type interventie, persoonlijke activering, is dat de aandacht van dit vijfde type interventie zich vooral richt op één bepaald aspect van het functioneren van de individuele persoon. De diversiteit in deze interventies is groot, variërend van assertiviteits- en vriendschapscursussen ter verbetering van sociale vaardigheden, cursussen om beter te kunnen omgaan met het verlies van een partner (waaronder de cursus Verlies en dan verder en Een stap vooruit ), tot intensieve therapie zoals psychotherapie en psychosociale begeleiding. Cursussen en gespreksgroepen worden meestal uitgevoerd door beroepskrachten in het welzijnswerk. Intensieve therapie wordt gegeven door psychotherapeuten en maatschappelijk werkenden binnen de geestelijke gezondheidszorg en wordt vooral via de RIAGG s aangeboden.

17 Korte beschrijving van de projecten 15 Projecten met een individuele benadering 3. Korte beschrijving van de projecten In deze rapportage geven we een korte beschrijving van de projecten; een uitgebreide beschrijving is in het tussentijds verslag opgenomen (Fokkema & Van Tilburg, 2003). We ordenen de projecten naar het onderscheid tussen een individuele en een groepsgewijze benadering van eenzamen. In genoemd verslag hebben we de verwachting uitgesproken dat een individuele benadering effectiever is dan een groepsbenadering. Een individuele benadering biedt meer mogelijkheden te achterhalen welke de achterliggende oorzaken van eenzaamheid zijn om vervolgens de interventie daarop toe te spitsen of op aan te passen. Overigens kan ook betoogd worden dat een groepsbenadering meer effect heeft omdat het gezamenlijk werken aan een activiteit de eenzaamheid al kan verminderen. We volgen niet in alle gevallen de indeling van het tussentijds verslag. Het project Wensvervulling heeft in overwegende mate een individuele benadering gekend. Projecten met een individuele benadering Huisbezoek allochtonen Het doel van de eenmalige huisbezoeken aan zelfstandig wonende, allochtone ouderen is vierledig: (1) hen informeren over het huidige aanbod van zorg- en welzijnsvoorzieningen, (2) het bemiddelen naar deze voorzieningen indien gewenst, (3) het inventariseren van hun wensen en behoeften aan voorzieningen die nog niet in het huidige aanbod aanwezig zijn, en (4) zonodig het ontwikkelen van projecten met voorzieningen en/of activiteiten voor allochtone ouderen. Met dit zogenaamd signalerend huisbezoek wordt verwacht dat eenzaamheid onder de allochtone ouderen wordt verminderd of tegengegaan door vergroting van hun sociale participatie en zelfredzaamheid. Het huisbezoek op zich wordt door ons niet als interventie gezien, maar wel het eventuele gebruik van voorzieningen als gevolg van het huisbezoek. De allochtone ouderen die na het huisbezoek geen gebruik hebben gemaakt van voorzieningen vormen de controlegroep. Vrijwillige vriendendienst Het doel van de vrijwillige vriendendienst is het tot stand brengen van vriendschappelijk contact met een vrijwilliger en het vergroten van deelname aan het maatschappelijk verkeer van zelfstandig wonende ouderen met een psychosociale en/of psychiatrische problematiek die in een isolement verkeren of dreigen te komen. Gezien deze doelstelling kan worden verwacht dat de vrijwillige vriendendienst vooral een positief effect heeft op de sociale relaties en participatie van de deelnemers. Neveneffecten van het project kunnen zijn het langer zelfstandig wonen van deze groep ouderen en zonodig het begeleiden naar de juiste zorg en het ontlasten en ondersteunen van de mantelverzorger. De bezoekdiensten variëren naar inhoud en frequentie, afhankelijk van de behoeften en wensen van de deelnemende ouderen. Het bezoek betreft onder meer het bieden van een luisterend oor, ondersteuning bij praktische problemen, en het gezamenlijk ondernemen van activiteiten. De controlegroep bestaat uit ouderen die aan de kenmerken van doelgroep voldoen, maar woonachtig zijn in een andere regio. In principe kennen de bezoekdiensten geen einde: zolang de deelnemende oudere behoefte behoudt aan de bezoekdienst, blijft deze voortbestaan. Activerend huisbezoek Het doel is het verbeteren of eventueel herstellen van de zelfredzaamheid en het welbevinden van zelfstandig wonende ouderen die door omstandigheden uit hun evenwicht zijn geraakt. De kern van activerend huisbezoek is dat ouderen die door omstandigheden uit hun evenwicht zijn geraakt, aan huis worden bezocht door een vrijwillige huisbezoeker. Sociale ondersteuning en systematische aandacht voor activering leiden tot zelfredzaamheid en

18 16 Korte beschrijving van de projecten een gemakkelijker, plezieriger dagelijks leven dat nieuwe vooruitzichten biedt. Leidraad is de activeringsmethode, ontwikkeld door het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn (NIZW; Ter Steege & Penninx, 1997). Het huisbezoek is tijdelijk. Het wordt beëindigd als de oudere weer het gevoel heeft greep te hebben op zijn of haar eigen leven, maar in ieder geval na twaalf maanden. Er is geen controlegroep. Bezoekdienst weduwen en weduwnaars Het project richt zich op ouderen die recent hun levenspartner hebben verloren en beoogt te helpen het verlies een plaats te geven en toe te werken naar een nieuwe start in het leven als alleenstaande. Gedurende ongeveer één jaar worden tien tot twaalf bezoeken afgelegd bij ouderen die recent hun levenspartner hebben verloren door vrijwilligers die ooit hetzelfde hebben meegemaakt. De bezoeken zijn expliciet gericht op rouwverwerking en het opnieuw invullen van het dagelijkse leven. De vrijwilliger geeft aan hoe hij of zij zelf met het partnerverlies is omgegaan en welke activiteiten zij kunnen ondernemen om in contact te komen met anderen. Ook het signaleren van behoeften aan verdere of andere hulp en indien nodig, in overleg met de vrijwillige coördinator, het doorverwijzen naar de eerstelijns hulpverlening hoort hierbij. Werving van de deelnemers geschiedt via het aanschrijven van recent verweduwde ouderen. Als controlegroep zijn niet-deelnemers benaderd. Het project als je wereld kleiner wordt heeft tot doel eenzame ouderen die door handicap of chronische ziekte aan huis zijn gebonden in contact te brengen met anderen door het gebruik van internet. Verwacht wordt dat het sociale netwerk van de deelnemers wordt vergroot via verruiming van de mogelijkheden om mensen (digitaal) te ontmoeten. Een computer en een internetaansluiting worden ter beschikking gesteld. De deelnemers worden geleerd hiermee om te gaan. Een controlegroep is gevormd uit deelnemers aan een enquête onder inwoners van een gemeente. Buddyzorg homoseksuelen Het project richt zich op homoseksuele ouderen met lichamelijke klachten, chronische aandoeningen en/of psychische klachten en heeft zich als hoofddoel gesteld hun sociaal netwerk, maatschappelijke participatie en sociale zelfredzaamheid te vergroten. Voor een periode van minimaal zes maanden trekt een homoseksuele oudere met gezondheidsproblemen op met een getrainde vrijwilliger en gevoelsgenoot. Controlepersonen zijn verworven uit een ander project onder homoseksuele ouderen. Wensvervulling Doel van het project is het opbouwen en uitbreiden van specifieke netwerken tussen personen. Ook wordt beoogd jongeren te informeren over de belevingswereld van ouderen. Het project wordt uitgevoerd door eerstejaars studenten van een hogeschool. Het project bestaat uit twee gedeelten. (1) Het vervullen van een droomwens. Studenten gaan in hun eigen woonomgeving op bezoek bij ouderen waarvan zij het vermoeden hebben dat die veelal alleen zijn en behoefte hebben aan contacten. Onderdeel van dit bezoek is het inventariseren van iemands wens. De wens moet een echte wensdroom zijn die ouderen zelf niet kunnen realiseren en die structurele contacten met anderen moet opleveren. De studenten schrijven vervolgens een voorstel hoe zij de betreffende wens van plan zijn uit te voeren. Na goedkeuring laten de studenten de wens in vervulling gaan. Ter bevordering van contact met anderen, wordt getracht gelijksoortige wensen gecombineerd uit te voeren. (2) Stimuleren van deze ouderen tot deelname aan activiteiten. Op basis van de behoeftes en wensen van de ouderen zetten de studenten activiteiten met hen op. Drie middagbijeenkomsten worden georganiseerd, met respectievelijk lente, landen en zomer als thema. Er is geen controlegroep.

19 Korte beschrijving van de projecten 17 Projecten met een groepsgewijze benadering Signalerend huisbezoek Het project richt zich op de zelfstandig wonende ouderen en jongere gehandicapte mensen met een meervoudige of samengestelde hulpvraag. Het doel is drieledig: (1) het achterhalen van de wensen en behoeften van deze ouderen aan welzijnsdiensten en de oplossingen die zij zelf zien om hieraan tegemoet te komen; (2) het verbeteren van de manier van informeren van deze ouderen over de huidige welzijnsdiensten en het uitbreiden of aanpassen van het bestaande welzijnsaanbod aan hun vraag; en (3) waar nodig het aanbieden van de huidige en vernieuwende welzijnsdiensten aan deze ouderen. De deelnemers aan het project zijn cliënten van een instelling voor thuiszorg, van een verpleeghuis en van woonzorgcentra. Het gesprek tussen de ouderen en vrijwilligers verloopt via het zogenaamde Signalerend huisbezoek. Dit is een vraaggestuurde methodiek, opgebouwd uit een semi-gestructureerde vragenlijst en instructielijsten voor de vrijwilligers. De interventie bestaat uit het eventuele gebruik van welzijnsdiensten naar aanleiding van het huisbezoek. Hierdoor bestaat de experimentele groep uit die ouderen die na het huisbezoek gebruik hebben gemaakt van welzijnsdiensten; de controlegroep bestaat uit degenen die dat niet hebben gedaan. Lespakket slechthorenden Het project heeft zich als doel gesteld slechthorende ouderen zélf en hun significante ander bewust te maken van de wijze waarop slechthorendheid de dagelijkse communicatie beperkt en inzicht te geven in hoe die communicatie kan worden verbeterd. De deelnemers hebben een hoortoestel aangepast gekregen bij de afdeling Audiologie van een universitair ziekenhuis. De interventie is gericht op persoonlijke activering en betreft een individueel lespakket voor de thuissituatie bestaande uit videobanden en een handboek. Op de videobanden worden filmpjes getoond over situaties waarin ouderen zich in het dagelijkse leven regelmatig bevinden. Elk filmpje start met het tonen van een situatie waarin de communicatie moeizaam verloopt door een onhandige houding van de slechthorende zélf en het niet goed omgaan van goedhorende(n) met de slechthorendheid. Vervolgens worden fragmenten uit het filmpje herhaald om aan te geven wát er in de communicatie mis ging en op welke wijze dat zou kunnen worden verbeterd. In het handboek staat de introductietekst uitgeschreven en worden tips en hoorstrategieën samengevat. Tevens zijn opdrachten opgenomen. Random wordt bepaald wie in de experimentele groep of in de controlegroep wordt ingedeeld. Projecten met een groepsgewijze benadering Vriendschapscursus joodse vrouwen Met de vriendschapscursus joodse vrouwen worden drie doelen nagestreefd: (1) het vergroten van waardering voor zichzelf als vriendin; (2) het verruimen van het begrip vriendschap; en (3) het ontwikkelen van een actieve houding ten aanzien van vriendschap. Het volgen van deze cursus wordt verwacht te resulteren in enerzijds een uitbreiding en/of kwaliteitsverbetering van vriendschappen via een verbetering van sociale vaardigheden en een positieve ontwikkeling van het zelfbeeld, en anderzijds in een bijstelling van standaards ten aanzien van met name vriendschapsrelaties. Een verwachte neveneffect is een afname van het gebruik van diverse voorzieningen, waaronder huisartsbezoek. De methode van de vriendschapscursus is ontwikkeld door Stevens (1995b). De cursus is bewerkt voor de doelgroep. Oudere joodse vrouwen die naar het oordeel van hun hulpverlener in principe in aanmerking komen voor deelname aan de vriendschapscursus, vormen de controlegroep. Internetcursus Het project beoogt ondersteuning te verlenen bij het aanleren van digitale vaardigheden aan ouderen met geen of weinig ervaring met computers door het inrichten van een internetcafé in een ontmoetingscentrum en het aanbieden van een internetcursus. Verwacht wordt dat het sociale netwerk wordt vergroot door verruiming van de mogelijkheden om

20 18 Korte beschrijving van de projecten mensen te ontmoeten, zowel digitaal als face-to-face. De eerste keer dat de internetcursus is gehouden, is aan deelnemers de vragenlijst uitgereikt. Als controlegroep werden personen benaderd die deelnamen aan een cursus Engels en geen computerervaring hadden maar wel bereid waren die op te doen. Vanwege de geringe response is afgezien van een tweede nameting en nametingen bij de controlegroep. Groepsactiviteiten woonzorgcentra (1) Doel is het sociale contact tussen bewoners in een woonzorgcentrum te verbeteren en vriendschappelijke relaties te bevorderen door het aanbieden van kleinschalige groepsactiviteiten. Verwacht kan derhalve worden dat vooral een positieve verandering plaatsvindt in het aantal en de kwaliteit van het sociale netwerk van de deelnemers aan het project via verruiming van de mogelijkheden om mensen te ontmoeten. De interventies zijn gespreksgroepen en Koffietijd. In gespreksgroepen worden herinneringen opgehaald, informatie uitgewisseld over ieders huidige en vroegere interesses, en worden verschillende thema s besproken. Bij koffietijd worden geheugenspelletjes gedaan, reminiscentie, gedichten voorgelezen, vragen gesteld, en actualiteiten besproken. Bewoners die niet aan een interventie deelnemen, vormen de controlegroep. Post actief Dit project richt zich op de bewoners en medewerkers van woonzorgcentra. Post Actief is een interventiemethode die uit een aantal instrumenten en methodieken bestaat (Advies Research Gezondheidszorg Ouderenbeleid, 2002). Kern van de aanpak is het voeren van één-op-één-gesprekken tussen verzorgenden en bewoners over sociale contacten, interesses, ambities en mogelijkheden. Doel van de gesprekken is het signaleren van eenzaamheid en inzicht verkrijgen in de achterliggende oorzaken ervan. Op grond van de gesprekken wordt met elke bewoner een activiteitenplan opgesteld en uitgevoerd. Inzetbaarheid van vrijwilligers is hierbij belangrijk. Huidige activiteiten van vrijwilligers en hun mogelijke ambities worden in kaart gebracht en geordend. Verder wordt een nieuwsbrief ontwikkeld waarin op een positieve manier aandacht wordt besteed aan oud worden en eenzaamheid. De controlegroep is gevormd door bewoners waarmee tijdens de duur van het project geen activiteiten zijn ondernomen. Door een andere bril Het doel is de sociale zelfredzaamheid te vergroten en een actieve levensstijl te bevorderen van zelfstandig wonende, niet (meer) werkende ouderen. De interventie betreft een cursus waarin ouderen worden gestimuleerd kritisch na te denken over hun huidige activiteitenpatroon, sociale relaties en gedrag en de gewenste veranderingen daarin zelf te bewerkstelligen. Naast de experimentele groep is een controlegroep gevormd. Deze is geworven via buurthuizen en huisbezoek. Psycho-educatieve groepscursus De groepscursus is bestemd voor alleenstaande vrouwen die geen of een klein netwerk van sociale contacten hebben en graag meer sociale contacten of activiteiten willen. Doel van de cursus is het vergroten van hun zelfredzaamheid en zelfmanagementvaardigheden. Ouderen worden at random toegewezen aan ofwel de experimentele groep ofwel de controlegroep. Groepsactiviteiten (2) en instellingsinterventies woonzorgcentra Doel is het bevorderen van het aantal en de kwaliteit van contacten tussen bewoners in woonzorgcentra onderling en tussen bewoners en personeel. Het project bestaat uit vier interventies waarbij vijf centra zijn betrokken. In twee woonzorgcentra worden (1) netwerkgroepen voor nieuwe bewoners en (2) het activiteitenprogramma samen er op uit gestart. De niet deelnemende bewoners vormen de controlegroep. In twee andere zorgcentra wordt