Nieuwe Hollandse Waterlinie Batterijen aan de Overeindse weg Naslagwerk

Transcriptie

1 Nieuwe Hollandse Waterlinie Batterijen aan de Overeindse weg Naslagwerk Dirk de Groot.

2 VOORWOORD Nadat ik 4 jaar lang op het mooie fort Erfprins in den Helder had gediend en de nodigde wachtjes had geklopt op fort Oostbatterij ben ik na enkele omzwervingen weer in Bunnik gaan wonen. In het plaatselijke krantje las ik in 1989 een oproep van Staatsbosbeheer. Het was de bedoeling om het fort bij Rijnauwen te gaan openen voor bezoekers en men zocht daar gidsen voor. Ik heb niet lang hoeven nadenken en heb mij aangemeld. We zijn in eerste instantie gestart met meer dan 60 gidsen. We kregen cursussen in presentatie, fortkennis, flora en fauna. We moesten leren wat er wel- en vooral niet mocht op het fort. Na de winter starten we in april 1990 met de eerste rondleiding. Vanaf het begin is dit een groot succes en honderdduizenden hebben inmiddels kunnen genieten van het fort bij Rijnauwen. Vanaf 2010 ben ik begonnen met het schrijven van naslagwerken over de forten en andere objecten van de nieuwe Hollandse Waterlinie. Ik heb geprobeerd om alle denkbare informatie over de Batterijen aan de Overeindse Weg te documenteren om deze door te kunnen geven aan belangstellenden. De handleiding is nog niet compleet en zal dat waarschijnlijk nooit worden. Ook zullen er mogelijk fouten in staan of zijn verhalen niet compleet. Ik hou mij dus ten alle tijde aanbevolen voor aanvullingen, verbeteringen en bijzondere foto s, tekeningen documenten, correspondentie en nieuwsberichten. dikkieturf@kpnmail.nl Citaten uit het genieregister en andere documenten zijn geschreven in de die tijd gebruikelijke spelling. Mocht u belangstelling hebben voor losse digitale foto s, documenten e.d. kunt u deze aanvragen via: Dit geld voor materiaal uit mijn eigen collectie. Dirk de Groot. 2

3 Algemene gegevens Algemeen: Stelling: Nieuwe Hollandse Waterlinie Object: Batterijen aan de Overeindse Weg Adres: Overeindseweg Postcode: Plaats: Nieuwegein Eigenaar: Rijkswaterstaat Beheerder: Rijkswaterstaat Object: Gebouwd: Gemoderniseerd: 1936, bouw VIS kazemat Gerestaureerd: 1982 sloop van de Zuid-batterij Afmeting: 12 hectare Toegankelijk: Het fort is niet toegankelijk, Contactpersoon: Naam: Organisatie: 3

4 Waar bouwde men dit fort. De batterijen zijn aangelegd ten oosten van het fort Jutphaas aan de Overeindse weg. Het was een voorpost voor het fort. Waarom bouwde men dit fort. Het fort dient: 1 e Het verdedigen van de watertoevoer (inundatiekanaal) in de richting van de Houtense vlakte. 2 e Het verlenen van bijstand aan de forten het Hemeltje, het werk aan de Waalse Wetering en het verdedigingswerk bij Vreeswijk. 3 e Het afsluiten van de Overeindseweg. Als voorpost van het fort bij Jutphaas Naamgeving Veel forten zijn genoemd naar de streek of een plaats waar het gebouwd is. De naam is: De batterijen aan de Overeindse weg. Genoemd naar de ligging van de batterijen. 4

5 De geschiedenis De Batterijen werden in aangelegd als voorpost voor Fort Jutphaas. Ten noorden en ten westen van de Batterijen liggen een sluis en een inundatiekanaal. De zuid- en noord batterij lagen in eerste instantie los van elkaar maar zijn met elkaar verbonden door een wal, waardoor een langgerekt geheel ontstond. Bij de omlegging van het Amsterdam-Rijnkanaal om de Plofsluis is de zuidelijke batterij gesloopt. De batterijen los- en aan elkaar. 5

6 6

7 Bijzonderheden betreffende de bouw. De tongewelven van de bomvrije gebouwen werden gemetseld op mallen, de zogenaamde formelen. Je moest dan wel weer precies weten hoe je een formeel moest bouwen en met welk materiaal. Op de achterkant van de tekening stond een houtlijst. In het bestek stond vrijwel altijd vermeld dat de mallen na het bouwen vervielen aan het rijk. 7

8 8

9 Het werk en zijn gebouwen Gebouw A Lokaalindeling gebouw A. 9

10 Gebouw B Lokaalindeling gebouw B. De lokaalnummers 5 en 6 zijn niet van de bomvrije kazerne maar van de remise. 10

11 11

12 Remises E en F Beide remises op de batterijen bestaan uit twee verdiepingen. Boven de stalling met munitienissen. In de kelder een projectielenmagazijn en een buskruitmagazijn. De twee magazijnen samen waren omringd door een lichtgang. Vanuit de bovenverdieping kon je in de kelder komen door in de muur ingemetselde traptreden. Als het geschut op de emplacementen stond kon de bovenverdieping van de remise gebruikt worden als schuilplaats voor vijandelijk vuur. 12

13 13

14 De remises Schuilplaatsen 14

15 15

16 16

17 De wachterswoning 17

18 De Toegangsbrug De schotbalksluis Naast de noordbatterij ligt een schotbalksluis, een onderdeel van het inundatiestelsel. 18

19 De bewapening volgens de memorie van verdediging uit kanonnen van 12 cm. Lang. 4 kanonnen van 12 cm. Kort. In het bewapeningsoverzicht van de forten rond Utrecht worden alleen de 4 kanonnen van 12 cm. K genoemd 19

20 Boven een 12 cm K(kort), onder een 12 cm. L(lang). 20

21 De bemanning In de bemanningslijst worden de batterijen niet apart genoemd. Ze staan tezamen met het fort Jutphaas. Militairen der Vestingartillerie. De wiggen waren de remmen van het kanon. Door de terugslag vloog het kanon achteruit en reed tegen de wiggen op. Door zijn eigen gewicht liep het kanon daarna terug. 21

22 Mobilisatie 1870 Bij het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog worden de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie gemobiliseerd. Een aantal forten waaronder Pannerden, Vechten, Rijnauwen en het Hemeltje waren toen nog niet klaar. Nederland raakte niet betrokken bij deze oorlog en men ging gewoon verder met de bouw. Tijdens de mobilisatie van de andere forten van de waterlinie kwam men er wel achter dat er op die forten enorme tekortkomingen waren. Vooral bomvrije ruimten voor logies en opslag van buskruit en projectielen waren er veel te weinig. Dit leidde ertoe dat in de periode daarna veel forten ingrijpend gemoderniseerd zijn. Mobilisatie 1914 Nederland was in de Eerste Wereldoorlog neutraal. Er was een algemene mobilisatie gedurende de periode om deze neutraliteit te behouden. Veel linies en forten, waren in verhoogde staat van paraatheid gebracht. Van krijgshandelingen was geen sprake. Door de bewapeningswedloop waren door de vijand ook wapens ontwikkeld waartegen deze forten nauwelijks bestand waren. Van deze periode is er over de Batterijen weinig bekend. Het interbellum In 1935 heeft men op de noordbatterij een mitrailleur kazemat gebouwd. 22

23 23

24 24

25 Buiten het fort moesten twee groepsschuilplaatsen van het type piramide gebouwd worden. Men is nooit verder gekomen dan de funderingplaten. Boven, de uitvoering van de versperring en onder de positie. 25

26 De vechtwagenversperring op de Overeindse weg kwam er wel. Foto: Fedor de Vries 26

27 Bouwtekening van een G-kazemat met afwachtingsdekking. Ook de G-kazemat werd afgebouwd. 27

28 Schootsvelden van de Batterijen, fort bij Jutphaas en de kazematten langs het kanaal. 28

29 Mobilisatie en Tweede Wereldoorlog Van deze beide periodes heb ik helaas niet kunnen vinden. Aanvullingen en/of tips zijn van harte welkom. Na de tweede wereldoorlog In het begin van de 60 er jaren van de vorige eeuw zijn er in de omgeving van de Batterijen seismografische proeven gehouden. Men deed dit door een gat in de grond te boren waarin men een bus vloeibare trotyl met een ontsteker liet zakken. De lading werd tot ontploffing gebracht en men registreerde met meetapparatuur de structuur van de aardlagen. Deze trotyl met de ontstekers en ontstekingsapparatuur waren opgeslagen in de munitiebergplaats van de remise op de zuidelijke batterij. De fortwachter was toen de heer van Dijk, een gepensioneerd hoefsmid van de Cavalerie. Naast zijn baan als fortwachter werkte hij als hoefsmid. Hiervan kende ik hem. Ik vroeg hem of ik het fort een keer mocht bekijken. Dit mocht en dat was tevens mijn eerste kennismaking met een fort van de Waterlinie. Daar aangekomen kreeg ik de sleutels van de zuiderlijke batterij en ik kon mijn gang gaan. Toen ik in de kelder kwam zag ik tot mijn grote verbazing de grote hoeveelheid springstof liggen. Men was na de proefnemingen vertrokken en men was stomweg vergeten de springstoffen mee te nemen. Ik heb de wachter gewaarschuwd en na een aantal koele blikken op de springstof ging hij naar buiten om èffè een schagie te draaien. Hoe hij het opgelost heeft weet ik niet ik heb er nooit meer iets over gehoord In 1982 viel het besluit om een omgraving om de plofsluis aan te leggen. Dit oude bouwwerk was een flessehals in het Amsterdam-Rijnkanaal en zou eigenlijk geruimd moeten worden. Men kwam er al spoedig achter dat een omgraving veel goedkoper zou uitvallen dan sloop. Met name de findamenten vormeden een grote klomp gewapend beton.dat betekende wel dat de zuidbatterij van het werk aan de Overeindse weg gesloopt zou moeten worden. Het zoveelste bouwwerk van het grootste infrastructurele werk dat ooit in Nederland is gebouwd moest sneuvelen voor de vooruitgang. Dit lot treft niet alleen werken van de Nieuwe Hollandse Waterlinie maar ook andere linies, versterkingen en individuele betonwerken van zowel Nederlands als Duitse makelij worden bedreigd. Onder het motto er is nog genoeg van wordt het steeds minder. 29

30 Tekening van de omlegging van het kanaal 30

31 Rijkswaterstaat De batterijen zijn ook nog gebruikt als opslagplaats van Rijkswaterstaat. Batterijen aan de Overeindse weg Chronologisch Jaar Gebeurtenis 1871 Start van de bouw van de batterijen 1873 Voltooiing van de batterijen 1936 Bouw van de VIS kazemat 1982 Sloop van de zuidbatterij 1914 Mobilisatie WO I 1939 Mobilisatie WO II Batterijen aan de Overeindse weg in het nieuws 31

32 32

33 33

34 Bronnen, bijdragen en literatuur Totaal overzicht alle naslagwerken Literatuur Auteur Uitgever De NHW in Bussum H.J. van Welsen Historische Kring Bussum Fort Werk IV Erfgoedreeks Chris Will Stokerkade Vechten Dirk de Groot Erfgoedreeks Dirk de Groot Stokerkade Rijnauwen Erfgoedreeks Chris Will Stokerkade Asperen Fort bij Rijnauwen, Arie van der Gaag Henk Reinders de Parel van de Hollandse Waterlinie Fort Pannerden Gert Huting Stokerkade Fort Pannerden H.E. Wanting Stichting fort Pannerden Geniebestekken Genie Ministerie van Oorlog Genieregisters Genie Ministerie van Oorlog Handleiding tot de Tot nut van t algemeen Burgelijke Bouwkunst Memorie van Genie Ministerie van Oorlog verdediging Nederlands geschut J. Albarda en F.L. Kroesen. sinds 1677 Nederlandse Vuurwapens, van drs. B.J. Martens en drs. G. de Vries Landmacht, Marine en koloniale troepen , Arnhem Nieuwersluis Douwe Koen Phoenix Publishers. Van Starreschans tot starfbastion. Registers Genie Defensie Terminologie Een herziene en uitgebreide Verdedigingswerken bewerking van Stichting Menno van Coehoorn 34

35 Van artilleriesteunpunt tot infanteriesteunpunt Vestingbouwkundige termen Vestingbouwkundige van A.H. Mohr. termen Met dank aan de stichting voor het beschikbaar stellen van dit werk. Dick Leegwater Stichting Menno van Coehoorn A.H. Mohr Stichting Menno van Coehoorn Bronnen Website Materiaal Beeldbank Foto s Ministerie van Defensie Bibliotheek Kaarten en tekeningen Hollandse Waterlinie e.nl/ De Gelderlander Krantenknipsels De Koninklijke Krantenknipsels Bibliotheek Ergens in Foto s Nederland nl/home Gemeente Utrecht Foto s en tekeningen. Het Foto s Artilleriemuseum emuseum.nl/ Het Geniemuseum Foto s Het legermuseum Foto s en definities et?site=legermuseum.nl Het Utrechts Foto s Archief nl/ Het Utrechts Foto s en tekeningen archief nl/ Landmachtstaf s Tekeningen Gravenhage Leger Website Beheerder onbekend NIMH Foto s Provincie Utrecht Foto s en tekeningen. Rene Ros Foto s, wetgeving Rijksdienst Beschrijvingen van Cultureel Erfgoed onderdelen van de Waterlinie Rijksdienst Foto s en kaarten Cultureel Erfgoed oed.nl/ Stichting de Greb Foto en tekst: Vickers 35

36 fort aan den Klop. Website WKU Wikipedia ex.php?page=stichting-degreb-introductie Technische dienst Luchtvaart Luchtfoto s Website Stichting Foto s en tekeningen. Foto s en informatie De vrije encyclopedie Met dank aan Betrokken bij Materiaal Albert Folkerts Fort Asperen Informatie en foto s Albert Polman Fort bij Rijnauwen Foto s en verhalen Andries van Fort bij Rijnauwen Foto s en informatie Barneveld Arthur van Lunetten op de Houtense vlakte Foto s Beveren Bart Bondam Fortificatieforum Foto s, tekeningen kaarten enz. Bert Fort aan de Biltstraat Rondleiding en Groeneveld verhalen. Bert van Dijk Fort bij Tienhoven Informatie Chris Will Projectbureau NHW Foto s en tekeningen Daniëlle Fort bij Rijnauwen Foto s en verhalen Snellenberg Dirk Fort Vossegat Informatie Hoogendoorn Douwe Koen Het Utrechts Archief Foto s en archiefmateriaal Douwe Tijsma Fort aan den Ruigenhoekschedijk Verhalen Familie van K. Fort bij Vechten Foto s Kapitein Brouwer Familie van Fort bij Vechten Foto s Luitenant J.J. Koerts Fedor de Vries Batterijen aan de Overeindse weg Foto s Frank Sidler Fort bij Rijnauwen Foto s en Voorschriften omtrent de verpleging Frits Duinkerke Waterlinie Foto s, tekeningen en reglementen 36

37 J. Spanjaard Fort te Jutphaas Friese verzetstrijders Website bevrijders en andere betrokkenen Jan Wullink Fortificatieforum Versperringen in de Waterlinie Janus van Fort bij Vechten Foto s Lunteren Jos Rams Collega auteur, Genie, uniformen, uitrusting, enz! Foto s, interviews, inlichtingen archiefstukken. Jurrie de Vos Staatsbosbeheer Info, foto s en Blog Kees Reehost Fort Honswijk Foto s Leontine Werk aan de Korte uitweg Materiaal van de Jansen website Marinus Buiten en W.J. Jeurissen Fort bij Vechten Foto s mobilisatie Genealogie Chris van Keulen Eigen web-site van Keulen- Polman H.J.J. Stelling van Honswijk Prentbriefkaarten Steenman Harry Verdedigingswerk te Vreeswijk Verhalen Koppelrath Henk Tol Fort Pampus Tekening kanon van 24 cm. Het geheugen van Nederland Algemene info Foto s en kaarten Martijn Lunetten aan de Houtense vlakte Documenten en Binnenveld informatie Michel Waterlinie Tekeningen met Verhoeks lokaalindelingen Peter Claesens Fort aan het Pampus Informatie en tekeningen Remco Fort t Hemeltje Foto s en info Lablance Rinus Verweij Fort Asperen de Grenadier Ruud Mosk Collega auteur Foto s/beschrijvingen Sander van Fortificatieforum Model 6 cm kanon, den Berg Foto s Stichting Fort Nieuwersluis Foto Herstellingen Teus van Fort Asperen Informatie Toorn Truus Kleijn- Fort bij Vechten Foto s en verhalen Willemse Lunetten aan de Houtense vlakte 37

38 Veron, vereniging van Zendamateurs Willemijn Simon van Leeuwen Fort aan de Gagel Fort aan de Nieuwe Steeg Foto s Register en foto s Ik heb mijn uiterste best gedaan de bronnen van citaten, foto s, tekeningen en dergelijke te achterhalen en te benoemen. In een aantal gevallen is dat niet gelukt. Mocht een lezer van de naslagwerken iets herkennen als zijn eigen werk, verzoek ik u contact op te nemen met: dikkieturf@kpnmail.nl om overleg te plegen. Dirk de Groot. 38