NEDERLAND: het land van. zonnestroom en windenergie? OUD-MINISTER WILLEM VERMEEND: groene revolutie kan economie uit het slop halen

Transcriptie

1 Driemaandelijkse uitgave duurzaam Nummer 2 september 2009 OUD-MINISTER WILLEM VERMEEND: groene revolutie kan economie uit het slop halen NEDERLAND: het land van zonnestroom en windenergie?

2 september 2009 duurzaam 3 INHOUD 4 Nederland: het land van zonnestroom en windenergie? Als het aan oud-minister Willem Vermeend ligt, wordt Nederland deze eeuw de winnaar van de wereldwijde competitie rond klimaat en duurzaamheid. 7 Column Anke van Hal Processpecialisten en techneuten kunnen niet zonder elkaar. 8 Rijnmond: vaart in oeverplannen De praktijk na vier jaar regionaal convenant. 10 Van normen naar waarden: het internaliseren van MVO-beleid Een gesprek met Frank Hoekemeijer, initiator MVO-beleid bij Strukton. 12 Quick Scan Duurzaam nieuws wereldwijd. 15 Groene koplopers Duurzaamheidsdeskundigen over actualiteit, trends en mythen. Met dit keer Elianne Demollin, projectmanager Nieuwe Energie Parkstad Limburg. 16 Het Slokker Spaarhuis: wie herinnert het zich nog? Tijdens de economische malaise van de jaren tachtig was het Slokker Spaarhuis een groot succes. 18 Aan de slag met het Lente-Akkoord Ondersteunend Kennisoverdracht- en Stimuleringsprogramma voorziet in grote behoefte. 20 De reparatie van de stad Mosae Forum heelt binnenstad Maastricht. Cramer en Roosevelt Aan ambitie ontbreekt het ze niet. De rijkste industrielanden plus Rusland, verenigd in de G8, zijn het deze zomer eens geworden over een limiet aan de opwarming van moeder aarde. Tijdens een top in het door een aardbeving getroffen Italiaanse L Aquila, is besloten tot een grof raamwerk om het klimaat te beschermen. Zelfs de Verenigde Staten, notoire dwarsliggers als het om milieumaatregelen gaat, stemmen er nu mee in dat de temperatuur in 2050 maximaal twee graden Celsius mag zijn gestegen ten opzichte van het begin van de industrialisering. De industrielanden zouden in de komende decennia hun uitstoot van broeikasgassen met tachtig procent moeten verminderen. En de rest van de wereld met vijftig procent. Natuurlijk moeten we de ambitie van de G8 toejuichen. Toch zijn er kanttekeningen. De leiders van de G8 houden het bij een streven. En de opkomende economieën (Mexico, Zuid-Afrika, Brazilië, China en India) willen géén toezeggingen doen om hun CO 2 -uitstoot te beperken. Juist het meekrijgen van die landen, met hun enorme bevolkingsomvang, is essentieel om resultaat te boeken. Het is dan ook maar de vraag of de klimaattop eind dit jaar in Kopenhagen, echt wat op gaat leveren. Een top bovendien die overschaduwd blijft door de economische crisis. Net als elders in de wereld, zijn ook in Nederland veel bedrijven bezig met overleven. De bouw- en vastgoedsector wordt extra hard getroffen door de crisis. Duurzame ambities staan begrijpelijk op een lager pitje. Het is nu aan de overheid om duurzaamheid op de kaart te houden. En ze doet dat gelukkig ook. Duurzaam bouwen vormt zelfs het hart van het groene crisispakket dat dit voorjaar werd aangekondigd. Voor 2009 en 2010 heeft het kabinet totaal ruim 700 miljoen euro vrijgemaakt om te investeren in energiebesparende maatregelen én om de bouw op gang te houden. Onder meer door nieuwbouwprojecten in binnensteden en het opknappen van oude wijken. Minister Cramer sprak van het meest groene plan uit de Nederlandse geschiedenis. En, zei ze, in goed Nederlands mag dit pakket met recht een New Green Deal heten. Ze verwees daarmee natuurlijk naar het beroemde plan van Roosevelt uit de jaren dertig van de vorige eeuw, om de Verenigde Staten uit het slop van de Grote Depressie te trekken. De president geloofde heilig dat het de taak was van de overheid om het Amerikaanse volk bij te staan in moeilijke tijden. De Nederlandse overheid heeft sinds de aankondiging van de New Green Deal de daad bij het woord gevoegd. Zo ging in juli een aantal concrete regelingen van start, die consumenten en professionals moeten stimuleren om te investeren in energiebesparende maatregelen in woningen. De btw voor vloer-, dak- en gevelisolatie gaat omlaag van negentien naar zes procent. En er komt een subsidieregeling voor isolatieglas. Wat dat oplevert? Een beter milieu, uiteraard. Maar zeker ook lagere woonlasten, en juist dat is voor de consument by far de belangrijkste trigger om voor duurzaam te kiezen. Duurzaam is een driemaandelijkse bijlage bij Building Business. Redactieadres: Reactorweg 187, Utrecht. Postbus 1850, 3600 BW Maarssen. Tel , info@buildingbusiness.com, Deze uitgave is mogelijk gemaakt door sponsoring van Amvest, Bouwfonds Ontwikkeling en VBI. Karl Bijsterveld hoofdredacteur Duurzaam

3 4 duurzaam september 2009 Oud-minister Willem Vermeend: groene revolutie kan economie uit het slop halen Nederland: het land van zonnestroom en windenergie? door Karl Bijsterveld Als het aan oud-minister Willem Vermeend ligt, wordt Nederland deze eeuw de winnaar van de wereldwijde competitie rond klimaat en duurzaamheid. Hij bepleit miljardeninvesteringen in zonneen windenergie. De overheid moet daarbij het voortouw nemen. Het geld kan gehaald worden uit een kleine verhoging van de energieprijzen, zoals in Duitsland ook gebeurt. Belangrijkste voorwaarde voor een Nederlands succesverhaal is consistent beleid. Daar schortte het de laatste jaren aan. Willem Vermeend heeft heel wat af te dingen Wop het klimaatbeleid van Balkenende IV. WHet kabinet wil de uitstoot van broeikas- Wgassen in 2020 met 30 procent hebben Wverminderd ten opzichte van Die reductie denkt het Willem Vermeend kabinet grotendeels te bereiken door te besparen op energieverbruik in de gebouwde omgeving. Uitstoot van verkeer wordt onder meer aangepakt door belasting op zuinige personenauto s te verlagen en belasting op slurpers te

4 september 2009 duurzaam 5 verhogen. Vermeend: Op papier klopt het allemaal. De rekensommen laten zien dat je met de voorgestelde klimaatregelen, zonder tegenvallers, de beoogde reductie kunt bereiken. Maar het klimaatpakket kent zoveel risico s, dat het een wonder zou zijn als de doelstellingen worden gehaald. Vermeend doelt op het feit dat de geraamde CO 2 -reducties moeten voortvloeien uit gedrag van burgers en bedrijven. De praktijk leert dat dit gedrag zich moeilijk laat sturen. Hij vervolgt: Onderzoek wijst ook uit dat de belastingmaatregelen van het kabinet weinig effect sorteren. In werkelijkheid zijn alleen forse verhogingen slechts tijdelijk effectief. En aan belastingverhogingen zijn nadelen verbonden. Economisch gezien leiden ze uiteindelijk tot een zwaardere lastendruk op arbeid en dat heeft op termijn negatieve effecten op onze internationale concurrentiepositie, de economische groei en werkgelegenheid. Nederland behoort in Europa tot de landen met een hoge lastendruk op arbeid en ook tot de landen met een groot aandeel milieuheffingen. Veel ruimte is er niet meer. Vermeend vindt het verder onbegrijpelijk dat het kabinet serieus nadenkt over CO 2 -afvang en opslag onder de grond, recent nog in het nieuws vanwege de grote weerstand onder de bevolking in Barendrecht waar VROM en Shell zo n opslag willen realiseren. Deze methode is technisch nog in ontwikkeling en in de praktijk nog niet op grote schaal bewezen. Bovendien is CO 2 -afvang en opslag geen duurzame oplossing want het gebruik van fossiele brandstoffen neemt niet af. Echte duurzame energie De productie van duurzame elektriciteit in Nederland steeg van 6 procent in 2007 naar 7,5 procent in Dat bleek dit voorjaar uit cijfers van het CBS. De overheid streeft naar 9 procent duurzame elektriciteit in Minister Cramer was blij met deze uitkomsten. Maar Vermeend vindt het merkwaardig dat het kabinet niet nog meer de nadruk legt op de inzet van echte duurzame energie. Zonne-energie bijvoorbeeld, heeft veel voordelen. Het is schoon, stil en onuitputtelijk. Panelen zijn snel en makkelijk te plaatsen op stellages boven de grond, boven water en op daken. Ze zijn weersbestendig en hebben een levensduur van meer dan dertig jaar. Het kabinet onderschrijft weliswaar deze voordelen, maar wijst grootschalige inzet van zonnestroom af. Die afwijzing stoelt vooral op het argument dat opwekking van zonnestroom met PV-systemen nu nog veel te duur is, vergeleken met de kostprijs van elektriciteit die opgewekt wordt met fossiele brandstoffen. Terwijl de toekomstige prijs van zonnestroom daalt en de prijs van fossiele brandstoffen vanwege een toenemende vraag en een slinkende voorraad stijgt. Voor windenergie wordt dezelfde simplistische vergelijking gemaakt, beweert Vermeend. Toekomstgerichte berekeningen en afwegingen leiden volgens hem maar tot één conclusie: vandaag nog beginnen met een grootschalige inzet van zonnestroom in combinatie met windenergie. Land van zonnestroom en windenergie Grootschalig inzetten op zonnestroom en windenergie, vereist volgens Vermeend een ambitieus en aansprekend deltaplan. Het huidige klimaatbeleid roept geen enkel enthousiasme op en heeft geen aantrekkelijk en uitdagend Willem Vermeend: smartie en fiscaal whizzkid Willem Vermeend (1948) is voormalig Tweede Kamerlid voor de PvdA, oud-staatssecretaris van Financiën en oud-minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Al in 1995 bracht hij samen met minister De Boer en minister Wijers de Wet Invoering Regulerende Energieheffing tot stand, beter bekend als ecotax. Een extra belasting op aardgas, elektriciteit en minerale oliën moest energiebesparing bevorderen en zo bijdragen aan de vermindering van de uitstoot van kooldioxide. Zijn fractiegenoot Van Traa zei over de pragmatische en trendgevoelige Vermeend: Aan Willem kun je alles toevertrouwen, behalve het socialisme. Vermeend werd samen met minister Zalm op het ministerie van Financiën de smarties genoemd, vanwege hun voorkeur voor felgekleurde colbertjes en de neiging alles beter te weten. Ze rekenden alle berekeningen van hun ambtenaren na, en Vermeend schreef zelf wetteksten. Tegenwoordig is Vermeend als ondernemer betrokken bij wind- en zonne-energieprojecten in het buitenland. Verder is hij hoogleraar European Fiscal Economics aan de Universiteit van Maastricht en commissaris bij diverse internationale ondernemingen. Eind vorig jaar verscheen van zijn hand het boek De kredietcrisis (en hoe we er sterker uit kunnen komen). Daarin schetst hij op hoofdlijnen de kredietcrisis en de gevolgen voor de dagelijkse economie. Ook presenteert hij hierin een pakket maatregelen dat het kabinet in kan zetten om de Nederlandse economie uit het slop te halen. In het voorjaar verscheen van dit boek een geactualiseerde versie. perspectief. In het deltaplan van Vermeend, Het land van zonnestroom en windenergie, krijgen alle provincies uit zonnepanelen opgebouwde zonneparken. De panelen worden deels met behulp van stellages op de grond geïnstalleerd en deels langs de wegen. Ook grote daken van bedrijfspanden zijn hiervoor geschikt. Vermeend: Daarnaast worden alle nieuwe woningen en kantoren standaard voorzien van daken met geïntegreerde zonnepanelen, zodat ze hun eigen energie kunnen opwekken. Volgens Vermeend kan in 2020 ten minste 5 procent van onze elektriciteit worden opgewekt met zonne-energie, in 2008 was dat volgens het CBS 1,9 procent. Ook met toepassing van windenergie moeten we tempo maken, stelt Vermeend. Het kabinet moet zich daarbij niet Het klimaatbeleid van het Rijk roept geen enkel enthousiasme op meer richten op de omstreden windmolens op land, maar op drijvende windparken in zee, bijvoorbeeld bij de Eemshaven. Daardoor kan de Nederlandse industrie uitgroeien tot een wereldspeler van formaat op het terrein van offshore windparken. Ons land heeft ruimschoots de kennis in huis om dit waar te maken. De windparken in zee moeten samen met de bestaande windparken op land, in 2020 kunnen voorzien in 20 procent van de jaarlijkse behoefte aan elektriciteit. In 2008 lag dat percentage volgens het CBS (samen met biomassa) op 3,75 procent.

5 6 duurzaam september 2009 Omdat investeringen in hernieuwbare energie nog niet voldoende kunnen concurreren met de traditionele energiecentrales die draaien op kolen en gas, is dit concurrentienadeel weg te nemen door CO 2 -heffingen op olie, kolen en gas. Vermeend: Daarnaast moet er voor duurzame investeringen een tijdelijke steunmaatregel komen. Een maatregel die de schatkist niets hoeft te kosten, maar te financieren is door alle elektriciteitsgebruikers in de vorm van een kleine verhoging van de elektriciteitsprijs te laten betalen. Een goed voorbeeld van zo n steunmaatregel is de Duitse groenregeling waarmee dit land succesvol duurzame energie, vooral wind- en zonne-energie, stimuleert. Vermeend: De groenregeling houdt in dat producenten van groene stroom voor deze stroom per geleverde kwh aan het elektriciteitsnet twintig jaar lang een vast bedrag ontvangen. Groene producenten die in 2008 met de levering van groene stroom zijn gestart, krijgen twintig jaar lang circa 30 eurocent per kwh. Dit bedrag wordt aan de groene Bedrijven durven niet te investeren door het jojobeleid van de overheid Willem Vermeend Bij elkaar opgeteld kan met het plan van de oud-minister in 2020 met wind en zon dus 25 procent van het jaarlijkse elektriciteitsverbruik worden opgewekt. Vermeend stelt dat zijn plan niet alleen een verlaging van onze CO 2 -uitstoot betekent maar ook onze economie versterkt. Het zonnestroomproject bijvoorbeeld, leidt tot nieuwe hoogwaardige werkgelegenheid in wetenschap en technologisch onderzoek. Ook schept het nieuwe banen in de energiesector, bij installatiebedrijven, advieskantoren en architecten en in de onderhoud- en beheertak. In 2030 gaat het om een hoogwaardige sector met direct en indirect circa arbeidsplaatsen. Plaatsen die hard nodig zijn omdat de werkgelegenheid in de financiële dienstverlening de komende jaren drastisch daalt. Consistent overheidsbeleid Met het zonne- en windenergie-investeringsplan van Vermeend is in de periode tot 2020 een bedrag gemoeid van 28 tot 30 miljard euro. Vermeend: De beste impuls voor investeren in duurzame energie is de markt haar werk laten doen. Bedrijven en investeerders moeten als het ware in de rij gaan staan om duurzaam te ondernemen. Een stimulerend en consistent overheidsbeleid is wel een vereiste. Daar schortte het de laatste jaren aan. Het jojobeleid zorgde voor onzekerheid bij het bedrijfsleven dat geen investeringen durfde te doen. stroomleveranciers uitbetaald door de klassieke energiebedrijven, die wettelijk verplicht zijn de groene stroom bij voorrang op het net toe te laten. Deze energiebedrijven kunnen dit betalen uit de verhoogde elektriciteitsprijs. In Duitsland resulteerde dit in bloeiende bedrijfssectoren op het gebied van wind- en zonne-energie. Volgens Vermeend brengen we met deze aanpak weer vaart in onze economie, worden we minder afhankelijk van de olie- en gaslanden en scheppen we nieuwe innovatieve industrieën op de internationale groeimarkten van zon en wind. We kunnen tot de wereldkopgroep van de meest toonaangevende sectoren op het terrein van duurzame energie gaan behoren. Kredietcrisis Door de huidige kredietcrisis die onze economie hard treft, lijkt het Vermeend onwaarschijnlijk dat Balkenende IV zijn deltaplan nu al gaat uitvoeren. Ik begrijp dat het kabinet zich momenteel richt op kortere-termijnmaatregelen die de economie uit het slop moeten halen. Het is de komende twee jaar alle hens aan dek. Maar dat een volgend kabinet Vermeends deltaplan (deels) gaat oppakken lijkt hem heel reëel. Onze economische kracht ligt van oudsher bij innovatie. Laten we daarom innoveren op het gebied van duurzaamheid. Vermeend raadt de bouw- en vastgoedsector ten slotte aan om nu zelf al zo veel mogelijk duurzaam te gaan bouwen. Het Lente-Akkoord en het programma meer Meer met minder vindt Vermeend waardevolle maar te vrijblijvende convenanten, die vanwege de kredietcrisis voorlopig weinig kans op uitvoering maken. De sector moet op eigen initiatief zijn kennis zien te vergroten en zich in duurzaamheid gaan specialiseren. De werknemers moeten desnoods volledig worden omgeschoold. Want de groene revolutie is onmiskenbaar in aantocht!

6 september 2009 duurzaam 7 Anke van Hal Processpecialisten en techneuten kunnen niet zonder elkaar Ik werk op twee universiteiten; op de TU Delft en op Nyenrode Business Universiteit. Het zijn twee verschillende werelden die echter allebei wonderwel bij mij passen. Ik kom namelijk van Delft; mijn basis ligt in de studie Bouwkunde. Ik ben opgeleid met het gedachtegoed dat techniek oplossingen biedt. Die overtuiging heb ik nog steeds. Ik ben er echter in de loop der tijd ook van overtuigd geraakt dat je er met techniek alleen niet komt. Om een echte oplossing te bieden voor problemen mijn aandacht gaat en ging daarbij vooral naar milieuproblemen moet niet alleen de techniek veranderen. Sterker nog: nieuwe technieken zijn er al volop. Wat vooral moet veranderen is de manier waarop mensen zich organiseren en hoe ze werken. En die zijn weer een direct gevolg van overtuigingen, meningen, standaardprocedures en dergelijke. Vanuit Prof. dr. ir. Anke van Hal (1965) is hoogleraar Sustainable Building and Development bij het Center for Sustainability van Nyenrode Business Universiteit. Ook is ze praktijkhoog leraar Sustainable Housing Transformation aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Op Nyenrode richt zij zich op integratie van duurzaam bouwen in de markt. In Delft concentreert ze zich op de actuele problematiek van bestaande woningen en wijken. Van Hal is vaste columniste van dit blad. de overtuiging dat techniek nodig is, is mijn focus in de loop der tijd dus verschoven naar de manier waarop mensen werken, hoe ze denken, wat ze motiveert en wat hun gedrag bepaalt. Daarbij ging ik er in het begin vooral vanuit dat zorg voor het milieu mensen tot een andere manier van werken kon verleiden, maar ook dat inzicht is in de loop der tijd veranderd. Nu denk ik dat vooral de koppeling met direct eigenbelang de grootste kans op verandering biedt. Streven naar duurzaamheid moet naar een goede business case leiden. Een business case, waarbij op een duurzame manier duurzame producten en diensten worden geproduceerd. Waarbij duurzaamheidsprincipes de grondslag vormen. En met die overtuiging voel ik me dus als een vis in het water bij het Center for Sustainability van Nyenrode. Twee werelden en ik voel me in beide thuis. Voor mij is dat ook heel vanzelfsprekend, maar soms realiseer ik me opeens ook hoe groot de verschillen zijn. Heel generaliserend zoeken de mensen in Delft naar concrete altijd geldende oplossingen, en zijn ze gericht op technische factoren en wetten. Terwijl op Nyenrode de overtuiging heerst dat er geen eenduidig recept bestaat. Dat de juiste oplossing sterk afhangt van specifieke situaties en de drijfveren en de kenmerken van de betrokken mensen. De waarheden die ik vanuit mijn Nyenrode-achtergrond uitdraag, zijn dus voor de mensen met wie ik in Delft werk vaak uitermate vaag. Terwijl op Nyenrode soms met verbazing wordt gekeken naar de technische benadering van procesvraagstukken van mij en de Nyenrode-collega s die ook een bouwkundige achtergrond hebben. Dit soort bevindingen vergroten mijn toch al holistische kijk op de uitdaging van duurzaam bouwen. De techniek levert de bouwstenen voor de juiste oplossing, maar hoe en door wie deze op elkaar worden gestapeld, is even belangrijk en verschilt van situatie tot situatie. Processpecialisten en techneuten: ze kunnen niet zonder elkaar. Ik ben blij dat ik met beide mag werken. COLUMN

7 8 duurzaam september 2009 De praktijk na vier jaar regionaal convenant Rijnmond: vaart in oeverplannen door Derk van der Laan Woningen en voorzieningen bouwen bij de Nieuwe Waterweg op plekken waar dat volgens standaard milieuwetgeving helemaal niet mag. Het gebeurt. En de naburige bedrijven keuren het nog goed ook. In Maassluis en Hoek van Holland staan nieuwe huizen, een wijk is in aanbouw. Een opgedane ervaring die gebiedsontwikkeling elders misschien minder gecompliceerd kan maken. Aan de rechter Maasoever, ofwel de bebouwde Akommen van Schiedam, Vlaardingen, Maassluis Aen Hoek van Holland, verouderen haven- en Aindustriegebieden. Het zijn buurten en locaties Amet verwaarloosde delen in combinatie met bijdetijdse functies. Ontwikkelingen in deze gebieden, midden in het Rijnmondgebied gelegen, gingen sluipend op slot. Oorzaak: aangescherpte wet- en regelgeving. Ook woningbouw binnen bepaalde contouren vanaf de rivier kon niet doorgaan, ondanks de vraag. Maar nu, vier jaar na ondertekening van een regionaal bestuursconvenant tussen overheden en het (haven)bedrijfsleven, zit er schot in. Voor projecten in Hoek van Holland en Maassluis zijn deelovereenkomsten getekend waarbij overheden en bedrijfsleven afspraken maken over bouwplannen. Het resultaat: ruim honderd appartementen in bijzondere flatgebouwen aan de Strandweg in Hoek van Holland gereed, naast vijftig eengezinswoningen. En plannen voor 330 appartementen en 30 woningen de komende tijd, later nog meer. Het is eigenlijk een wonder dat je hier iets kunt realiseren. De problemen zijn ingewikkeld en de belangen lopen uiteen, zei Theo van Eijk, destijds voorzitter van deelgemeente Hoek van Holland, onderdeel van Rotterdam, twee jaar geleden in het magazine ROM-Actief: De voorbereiding heeft lang geduurd, te lang. Maar dankzij het vele overleg krijgt iedereen meer begrip voor elkaar en dat geeft betere inzichten. Draagvlak bij de bevolking krijg je vooral wanneer er iets gebeurt. Wanneer je begint met heien of grond kruien, dan gelooft de bevolking er in. Gebieden van het slot af De bouw in de Hoek hangt nauw samen met het regionale convenant dat onder het vaandel van ROM-Rijnmond (Ruimtelijke Ordening en Milieu) eind 2004 is gesloten. Sinds 1993 is ROM-Rijnmond een samenwerkingsverband tussen overheid en bedrijfsleven dat werkt aan het versterken van de economie in combinatie met betere kwaliteit van de leefomgeving. Dat gebeurt via uiteenlopende projecten, groot en klein. Zoals compensatiemaatregelen die zijn gesteld als voorwaarde voor de aanleg van de Tweede Maasvlakte. Naast vier ministeries (V&W, VROM, EZ en LNV) nemen de provincie, de stadsregio, de gemeenten, de Kamer van Koophandel en havenvereniging Deltalinqs deel. De toenmalige directeur van ROM-Rijnmond, Jan Laan, trok er hard aan om de overeenkomst Rechter Maasoever rond te krijgen: Een mooi resultaat, het kostte wel jaren stoeien, zegt hij. Hans van der Vlist, tot februari 2007 directeur-generaal Milieu, sedertdien SG van het ministerie van VROM, is een van de betrokkenen die een wettelijke uitzonderingssituatie heeft laten ontstaan. De Interimwet Stad- en Milieubenadering stond daarbij centraal: Als gedeputeerde heb ik in de jaren negentig bij het Rijk aangedrongen op wetgeving in deze lijn. In Rijnmond hebben regionale partijen op hun manier afspraken gemaakt. Wij zijn daar gelukkig mee. We gaan uit van de saldobenadering. Je gaat aan de oever wonen omdat, alles afwegende, de woonkwaliteit goed is. Je hebt allemaal plussen om je heen. De ruimte en het leven op de rivier. In Vlaardingen de historische haven, in Schiedam de binnenstad. Dan kan daar een min optreden van de bedrijvigheid: rumoer misschien, stank, stof. Dat wordt gecompenseerd met woning isolatie en speciale bouwoplossingen. Hij benadrukt het belang om de burger goed te informeren zodat die weet waar hij of zij in stapt. Het regionale convenant bestaat uit drie delen. In de eerste plaats is een zogenaamde milieuzone aangeduid. Deze zone op de rechter Maasoever begint na een veiligheidsstrook van veertig meter pal langs de hele rivier. Binnen die veertig meter is alle woningbouw taboe: de risico s door het vervoer van gevaarlijke stoffen over water zijn te groot geacht. De milieuaandachtszone begint ten noorden van deze oeverstrook en eindigt met een verdere begrenzing

8 op basis van uiteenlopende aspecten, zoals industrielawaai, veiligheid en luchtkwaliteit. Woningen mogen hier worden gebouwd wanneer wordt voldaan aan extra randvoorwaarden en kwaliteitseisen. Een tweede deel van het pakket is een gebiedstypologie, die aangeeft op welke speciale manier van werken projecten in deze milieuzone worden aangepakt. De benadering houdt in dat al aanwezige kwaliteiten van deelgebieden optimaal worden benut. De typologie voorziet in een goede ruimtelijke indeling. Daarbij horen in de eerste plaats woonplekken die iets extra s toegevoegd krijgen omdat de milieusituatie er niet optimaal is. Als hulpmiddel dient een verzameling stedenbouwkundige modellen (gebiedstypen) met bijbehorende milieukundige voorwaarden. Dat moet er toe leiden dat toekomstige bewoners hun nieuwe leefsituatie per saldo positief beoordelen. Het derde deel bestaat uit een stedenbouwkundig afwegingskader. Per gebiedstype een opsomming van voorwaarden waardoor de beleving van hinder vermindert. Het gaat om criteria die wenselijk, acceptabel en discutabel zijn. Dit moet zorgen voor een hoge kwaliteit van plannen, ontstaan in een goede dialoog tussen ontwerpers, ontwikkelaars en toetsers. Dankzij een eigen overeenkomst met het bedrijfsleven ging in Maassluis in 2004 extra nieuwbouw bij de Burgemeesterswijk van start. Dat leverde drie torens op, met tweehonderd woningen. De wijk Het Balkon van Maassluis, pal aan de Nieuwe Waterweg, is in aanbouw. Het gaat om duizend woningen voor de kleine en de grote portemonnee en enkele voorzieningen. Er komt een ongelijkvloerse kruising om de barrière van een spoorlijn te doorbreken. De doorgaande fiets- en wandelroute langs de Waterweg wordt sterk verbeterd. Met een station voor de deur is er elk kwartier een interlokale verbinding. Een les van gemeentelijk projectleider Piet Juten: De contacten met partijen als havenwerkgevers Deltalinqs zijn goed. Je moet in een zo vroeg mogelijk stadium als betrokkenen met elkaar aan tafel. Wanneer belangrijke externe partijen hun visie al hebben, steek dan vooral energie in het samen problemen oplossen. Straks willen we ook andere terreinen aan de rivieroever herontwikkelen. Dan profiteren we van de opgedane ervaring en van een helder kader als het regionale convenant. Voor Schiedam en Vlaardingen staan diverse plannen nog op stapel. De lessen zijn bruikbaar voor de grootschalige operatie waar Rotterdam voor staat: Stadshavens. Als alternatief voor het bouwen in de wei is hier een begin gemaakt met het transformeren van vele hectares havenen industrieterrein naar meer gemengde functies, met een zwaar accent op wonen. Draagvlak vergt onderhoud Een overeenkomst zoals dit convenant heeft vooral blijvende waarde wanneer er continu wordt gewerkt aan het draagvlak, zeggen betrokkenen. Medewerkers en bestuurders vertrekken, nieuwe gemeenteraden en andere betrokkenen weten van niets en moeten worden bijgepraat. Inzichten veranderen. De partijen zijn daarom begin 2009 de website RMO Communicatie gestart. Daarop staat een draaiboek over de milieuzone op de rechter Maasoever. De site geeft informatie over verschillende fases van voorgenomen bouwactiviteiten, speciaal voor gemeenten, projectontwikkelaars, bedrijfsleven en huidige en toekomstige gebruikers/ bewoners ( Nieuwe samenwerking vanaf 2010 verkend Het succes van ROM-Rijnmond tot nu toe smaakt naar meer, zeggen betrokkenen. Momenteel gaan overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties na of ze verder gaan met een nieuw regionetwerk op het gebied van ruimte, duurzaamheid en economie. Ook de Drechtsteden doen mee. Zij beslissen dit najaar over een mogelijke nieuwe vorm van samenwerking. Het gaat om economische structuurversterking en duurzame initiatieven, gericht op de periode

9 10 duurzaam september 2009 Van normen naar waarden: het internaliseren van MVO-beleid Zijn bedrijf eindigde bovenaan bij de door Lodewijk Hekking Het is al snel duidelijk dat Hoekemeijer de juiste man is om over MVO te praten. Iedereen die hierheen belt en iets over het onderwerp wil weten, komt binnen twee keer doorverbinden bij mij terecht. Vreemd is dat niet, de 38-jarige Hoekemeijer is de initiator van het MVO-beleid bij het bouwbedrijf. Sinds 2006 is hij beleidscoördinator op dit gebied, naast zijn functie als afdelingshoofd Strategie en Ontwikkeling bij Strukton Civiel. Building Business Reputatie Monitor op het gebied van duurzaamheid. Een gesprek met Frank Hoekemeijer, bij Strukton inspirator van het Maatschappelijk Verantwoord Ondernemingsbeleid (MVO). Cradle-to-cradle en Al Gore worden vooral geassocieerd met duurzaamheid. Hoe zie jij de relatie tussen duurzaamheid en MVO? Het is vooral een definitiekwestie. Duurzaamheid zie ik als onderdeel van MVO, het staat er niet los van. Ook bij duurzaamheidsbeleid is de O van ondernemen belangrijk. Uit oogpunt van imago wordt het als belangrijkste onderdeel van MVO gezien. Maar ook andere dingen, zoals sociaal beleid en integriteit, horen erbij. MVO-balansschijf De MVO-strategie bij Strukton draait vooral om de balansschijf. Deze cirkel wordt omgeven door de woorden people, planet en profit. Het gaat bij beslissingen, op elk niveau, om de balans tussen deze drie zaken. Hoekemeijer legt uit dat je voordat je een beslissing neemt, deze altijd vanuit deze drie hoeken moet bekijken. Een mooie gedachte, maar hoe zorg je ervoor dat dit bij medewerkers tussen de oren gaat zitten? Die vraag wordt me altijd gesteld, maar daar draait het volgens mij niet om. Je hebt het of je hebt het niet. Waar het veel meer om gaat is de perceptie van de haalbaarheid er zelf wat aan te kunnen doen. Waarom de focus op MVO van jou? Vooral uit persoonlijke overtuiging. Ik ben negen jaar geleden begonnen bij het ingenieursbureau van Strukton. Daar stond ik al bekend als iemand die met het onderwerp bezig was. In 2006, ten tijde van Al Gore en het begin van cradle-to-cradle, begon het onderwerp binnen het bedrijf steeds meer te leven. Toen wisten ze me snel te vinden. Dus dan moet je de mensen die het niet hebben eruit gooien? Nee, dan voer je het te ver door. In elk bedrijf heb je 20 procent koplopers, 60 procent middenmoot en 20 procent achterblijvers. Dat zal altijd zo zijn, ook als je de achterblijvers vervangt. Het wordt wel lastig als mensen uit deze groep op belangrijke posities zitten. Wat je natuurlijk wel

10 september 2009 duurzaam 11 kan doen, is een bedrijfscultuur creëren waarin MVO zo normaal is, dat mensen die er niets mee hebben mee worden genomen in de bovenstroom of zich niet meer thuis voelen. Concreet resultaat Uiteindelijk zijn balansschijven en de creatie van een bedrijfscultuur natuurlijk leuk, maar gaat het niet ook om meetbaar resultaat? Niet per se, bewustwording is het belangrijkst. We werken hier in een vrij decentrale organisatie, waar medewerkers snel verantwoordelijkheid krijgen. We moeten ervoor zorgen dat die mensen uiteindelijk de juiste keuzes maken zonder dat er over hun schouders wordt mee gekeken. Dat is in het strategische belang van het bedrijf. Ik heb mijn scriptie hierover geschreven: Van normen naar waarden. Daarin beschrijf ik het proces van vertellen wat iemand moet doen naar het internaliseren bij mensen. Een taakvolwassen iemand zou je niet meer moeten vertellen hoe het moet. Dat lijkt me ingewikkeld. Wat als je directe baas wat anders wil? Daar zit volgens mij de essentie van een goed MVO-beleid. De balansschijf moet een kader scheppen voor dit soort keuzes. Waarom kies je in een bepaald geval voor de people in plaats van profit? Je meerdere kan het wel oneens zijn, maar dan moet hij of zij wel kunnen uitleggen waarom. Kun je een voorbeeld van geven van een dilemma? Wat doet een planner bij een grote onderhoudsklus? Huur je voor drie weken een hoogwerker in of laat je de schilders op een ladder staan? Dat eerste is duurder, maar wel een stuk socialer voor het personeel. Als een planner voor de duurdere optie kiest, kan hij aan de hand van de balansschijf uitleggen waarom hij de keuze heeft gemaakt. Doordringen naar boven Om een succesvol MVO beleid te realiseren is het noodzakelijk de top van het bedrijf mee krijgen. Hoe is dat bij Strukton? Ze hebben me de kans gegeven mijn werk te doen, dus ze staan er voor open. Als het concrete meerwaarde biedt, dan vinden ze het goed. Dat lijkt me logisch. Het is wel zo dat ik het verder wil brengen, nu komt alles nog bij mij terecht. Volgens mij komt dat ook door een generatiekloof. De babyboomers zitten nu aan de top. Zij zijn net na de oorlog geboren en hebben een andere mentaliteit meegekregen. Ik merk dat de jonge managers van nu meer begaan zijn met MVO. Als je de top van het bedrijf mee hebt, gaan de zaken veel sneller. Hoe probeer je mensen te overtuigen van het nut van jouw ideeën? Uiteindelijk is informeren het belangrijkst. Veel weerstand heeft te maken met kennisgebrek. Door heel concrete voorbeelden te geven kun je uitleggen dat het inkopen van een duurzamer materiaal niet altijd duurder is. Wat ik ook Frank Hoekemeijer vaak doe, is blijven vragen waarom, zoals kinderen doen. Waarom innoveren we? Omdat we de meest innovatieve speler willen zijn. Waarom willen we dat? Om zo de grootste talenten aan te trekken. Als je die vraag nog een paar keer stelt kom je altijd bij het antwoord: omdat we dan meer winst maken. Maar dan moet je door blijven vragen en dat gebeurt op directieniveau te weinig. Dan kom je erbij uit dat het uiteindelijk gaat om het hebben van leuk werk, waarin mensen hun kennis en ambities kwijt kunnen, bij een leuk bedrijf. Hoe past MVO in die redenering? Hierbij hoort ook dat je sociaal behandeld wordt en trots bent op je bedrijf. Dat je het vervelend vindt als er slechte pers is, bijvoorbeeld omdat er weinig duurzaam gewerkt wordt. Toekomst Heeft de economische crisis invloed op het MVO-beleid bij Strukton? Wij hebben geen MVO-afdeling die even opzij gezet kan worden. Het zit verweven door het hele bedrijf. Het is in tijden van crisis juist belangrijk je boodschap vol te blijven houden. Wel kan het zo zijn dat er binnen de balans de komende tijd meer naar profit dan naar planet gekeken wordt. Het blijft ondernemen, als de afweging maar expliciet gemaakt wordt! Dat is bewustwording. Hoe ziet MVO er hier over vijf jaar uit? Ik zie veel in het sluiten van materiaalkringlopen. Wegens de kosten die dat bespaart, is daar nu veel draagvlak voor. Bij pps-projecten maken we al gebruik van levenscyclusbenaderingen en cradle-to-cradleoplossingen. Daarnaast moet binnen Strukton dan het point of no return bereikt zijn. Dus MVO is zo normaal dat ik zelf eigenlijk overbodig ben. En wat doe je zelf dan over vijf jaar? Ik blijf sowieso altijd werken binnen MVO en innovatie, ik vind het eigenlijk geen functie, zo leuk. Ik zit erg goed bij Strukton en hoop bij dit bedrijf MVO de komende jaren nog meer op de kaart te zetten.

11 12 duurzaam september 2009 door Derk van der Laan Quick Scan: duurzaam nieuws wereldwijd Wind werkt, wind wint Gerard van Bussel, een nieuwe hoogleraar in de windenergie, heeft op 16 januari 2009 zijn intreerede gehouden. Diezelfde dag nam de TU Delft feestelijk een nieuwe, unieke windtunnel als onderzoeksfaciliteit in gebruik. Wind was en wordt belangrijk voor Nederland, betoogde Van Bussel. De toekomstige turbines op zee kunnen een stuk groter worden, ik denk aan een diameter van 170 tot 200 meter. Een opbrengst naar MegaWatt is mogelijk. Daarmee wordt vanaf zee ruim een kwart van de hele elektriciteitsbehoefte gedekt. Momenteel bedienen windmolens ter land en ter zee bij elkaar zo n vier procent van de vraag. Noord-Nederland als opvanghuis voor CO 2 Groningen, Friesland en Drenthe willen op grote schaal meewerken aan de afvang en de opslag van CO 2. Het gaat om een gezamenlijk plan dat, volgens Max van den Berg, de Groningse commissaris van de koningin, Nederland de kans biedt om een grote stap voorwaarts te maken met haar klimaatbeleid. Het idee is om 2,5 Megaton op te slaan. Bedrijven, kennisinstellingen en overheden bieden aan te zorgen voor alle activiteiten van afvang tot en met opslag. Het project levert een grote hoeveelheid energievoorziening op, maar bijvoorbeeld ook industrieel hergebruik in de algenproductie van het chemiecluster van AkzoNobel in Delfzijl. Naast, bijna vanzelfsprekend, grootschalige opslag van CO 2 in voormalige aardgasvelden onder het lege noorden. Op zolder elektriciteit maken Al enige tijd worden HRe-ketels aangekondigd. Een soort microwarmtekrachtcentrales. Wie zo n efficiënte verwarmingsketel in huis heeft, ziet ook de elektriciteitsrekening fors dalen. Wanneer de ketel het water voor de centrale verwarming verhit, jaagt de brander ook een motor aan. Daarin beweegt een zuiger heen en weer met een spoel die elektriciteit opwekt. Fabrikant Remeha kondigt nu aan dat de vondst over ruim een jaar op de markt wordt verwacht. De ontwikkeling ligt op schema, zegt hun site. Er loopt een proefperiode van drie jaar. Bij drie woningen van corporatie Nijestee (Groningen) zijn ze geïnstalleerd, en dat moeten honderd proefwoningen in heel Nederland worden. Toepassing scheelt tot 300 à 400 euro op de jaarlijkse elektriciteitsrekening, claimt de fabrikant. Daartegenover gaat de gasrekening iets omhoog. Pompen of verzuipen Na zeven jaar rondsjouwen zit de wereld nu eindelijk wel te wachten op zijn pomp die vijf procent van het mondiale energiegebruik kan verminderen. Dat verwacht Ruud Koornstra van Tendra Solutions. In zijn column in Het Financieele Dagblad vertelt hij hoe dat zit. Een van de eerste producten waarmee enkele jaren geleden zijn uitvinders- en ontwikkelcentrum voor duurzame technologie op de proppen kwam, was een nieuw pompconcept. Van alle energie op de wereld slurpen namelijk pompen rond de twintig procent op. Een team ontwikkelde een goed werkend alternatief: Het prototype gebruikte veel minder energie, was kleiner in omvang, vergde minder onderhoud, was ook in Afrika eenvoudig te repareren. De productie- kosten bleken een stuk lager. Door bij apparaten intern iets kleins te veranderen konden we zomaar energieverbruik verminderen, zonder dat het knaagt aan de kwaliteit van ons comfortabele leven. Het Waterloopkundig Laboratorium van Delft bevestigde de unieke werking en als volleerde handelsreizigers togen de kersverse ondernemers langs alle grote Europese pompfabrikanten. Die hielpen hen direct uit de droom: Wie de pomp bestelt, heeft niet het voordeel ervan. De weg langs architect, projectontwikkelaar, ingenieursbureau, bouwer, eigenaar naar eindgebruiker is te lang. Efficiënter energieverbruik komt pas zoveel schakels later, dat anderen in de keten geen enkel belang hebben bij verandering. Nu is de situatie anders, ziet Koornstra, want overheden willen toeleveranciers verplichten duurzaam te innoveren.

12 september 2009 duurzaam 13 Duurzame weg dichterbij Het concept Duurzame Weg van adviesbureau Movares is een stap verder richting pilot gekomen. Dit idee van het overkappen van snelwegen met een glasconstructie is veelbelovend, zeggen bestuurders en deskundigen in Rotterdam. De aanpak biedt misschien betere luchtkwaliteit en minder geluid) bij het dorp Pernis (door de Beneluxtunnel), wellicht ook elders. Wie weet wordt woningbouw vlak naast snelwegen mogelijk. Een contra-expertise is uitgevoerd, maatschappelijke kosten en baten geanalyseerd. Na het kiezen van een voorkeurslocatie voor een pilot start verder onderzoek. Onder- meer naar het gedrag van automobilisten onder zo`n kap. Het project is georganiseerd door ROM-Rijnmond, een samenwerking tussen overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. Zelfvoorziening duurt even Energie exporteren en geen landbouwproducten. Het eiland Samsø in Denemarken heeft deze omslag gemaakt. Op 114 vierkante kilometer telt het eiland inwoners. Een klein lokaal adviesbureau, PlanEnergi, won jaren geleden een prijsvraag met een voorstel om het eiland binnen tien jaar zelfvoorzienend te maken. En emissies van kooldioxide tot nul te reduceren. Niet alleen de politici, ook de bevolking waren hierop volkomen onvoorbereid. Want deze eilanders koesteren hun rustige bestaan, aldus het blad Focus Denmark, (...) en staan gezond sceptisch tegenover al het nieuwe dat van buiten komt. De sleutel lag bij het bedrijfsleven. Een aantal boeren bleek bereid om te investeren in windmolens. Enkele ondernemende zakenlieden, zoals de installateurs, haalden certificaten en kregen een cursus om groene producten aan de man te brengen. Zo werd het chiquer om vijf zonnepanelen op je dak te hebben dan een Mercedes in je garage. Later werden windmolens gebouwd in opdracht van een nieuwe coöperatie. Honderden eilandbewoners, van allerlei rang en stand, zijn lid. Volgens Jesper Kjems, een van de initiatiefnemers, is de lokale inbedding cruciaal: In tegenstelling tot andere perifere gebieden ziet de bevolking dat hier een deel van de vroegere vitaliteit terugkeert. Ze steunen de aanpak en het maakt niet uit of ze dat doen uit geldgewin of om maatschappelijk verantwoorde redenen. Zeewolde: vierhonderd huishoudens stoken groen Je warmte betrekken van de boer verderop. Nu zijn het vierhonderd gezinnen die het doen en ooit worden het er misschien drieduizend. De Polderwijk in Zeewolde wil de eerste Nederlandse woonwijk met honderd procent groene energie zijn. De warme mest van de 140 koeien van boer Gerrit-Jan van Beek levert methaan op dat in een vergister wordt opgevangen. Uit twee silo s, permanent op 39 graden gehouden, wordt biogas gewonnen uit een mengsel. Dat bestaat uit koeienmest en eventueel andere biologische producten. Bijna alles kan erin, aldus Klaas de Jong van energiebedrijf Essent, ook producten uit de supermarkt die onverkoopbaar zijn omdat het etiket scheef zit. Het gas gaat via een vijf kilometer lange leiding naar de warmtecentrale bij de Polderwijk. Die levert elektriciteit plus warm koelwater, bestemd voor verwarming van de huizen in de buurt. Het restproduct van de centrale, zwavel, gaat samen met het achtergebleven koeienmest als kunstmest weer retour naar de boer. Elke drie uur levert de boerderij zo voldoende energie op om een jaar lang een huishouden te kunnen bedienen.

13 september 2009 duurzaam 15 Groene koplopers: Elianne Demollin Waar staan we nu? In Nederland is geen gunstig klimaat voor de uitvoering van duurzaamheidsbeleid. Er wordt veel gepraat, er worden rapporten geschreven, normen gesteld. Maar het ontbreekt aan geld en organisatiekracht voor de uitvoering. Ook de wet- en regelgeving staan implementatie soms in de weg. Om een voorbeeld van dat laatste te geven: in het Bouwbesluit zijn eisen over de energiezuinigheid van gebouwen geformuleerd. Er bestaat een mogelijkheid om af te wijken van die normen om zo experimentele bouwtechnieken mogelijk te maken: het zogeheten gelijkwaardigheidsbeginsel. Dit beginsel is echter zo ingewikkeld om te toetsen, dat de capaciteit hiervoor bij gemeenten volstrekt onvoldoende is. Bouwende partijen zijn hiervan vaak op de hoogte en op die manier worden gebouwen neergezet die helemaal niet aan de energieprestatienormen voldoen. door Michiel Smit Elianne Demollin werkt als projectmanager Nieuwe Energie Parkstad Limburg. Zij is onder meer betrokken bij het Mijnwaterproject. Bij dit project wordt water in oude mijngangen gebruikt voor verwarming en koeling van gebouwen. Wat is dé trend van de toekomst? Een totale, radicale omslag in het denken en doen van mensen en bedrijven is de toekomstige trend om te komen tot een duurzame leefwijze. We zijn nu gericht op zaken als status, geld verdienen, consumeren en we zijn ook gewend dat we alles als het ware op bestelling kunnen krijgen. Dat heeft ons in zekere zin lui gemaakt. We zullen eraan moeten wennen dat we hard moeten werken om een schone aarde te krijgen en we zullen ons fundamenteel af moeten vragen: waar gaat het nu werkelijk om in dit leven, wat maakt me gelukkig? Ik vrees dat er rampen of persoonlijke tragedies nodig zijn om die mentaliteitsverandering in gang te zetten. Gelukkig zie je ook nu al een voorzichtige omslag. Met het Mijnwaterproject leveren we hieraan een bescheiden bijdrage. De sociale impact van dit project heeft ons aangenaam verrast. Je ziet dat bewoners en bedrijven gaan nadenken over duurzaamheid en ook trots zijn dat Heerlen van oudsher al een energiestad voorop loopt met het Mijnwaterpoject. Welke mythe moet worden doorbroken? We moeten afscheid nemen van het idee dat we iets bereiken als we op de oude manier doorgaan. Met de oude manier bedoel ik: een beetje praten, een intentieverklaring tekenen en vervolgens niks doen. Voor het Mijnwaterproject zaten we aanvankelijk in een dergelijk traject met Essent. Maar op een gegeven moment werd duidelijk dat Essent niet zou gaan investeren in een risicovol project als het Mijnwaterproject. We zijn toen alleen verder gegaan, op zoek gegaan naar Europese subsidie en met succes. Het Europese Interreg IIIB NWE-programma was bijzonder enthousiast over het project, mede vanwege de sociale cohesie. Inmiddels zijn een supermarkt en veertig woningen aangesloten op mijnwater. Ik weet: het is slechts een begin maar het geeft wel vertrouwen dat we op de goede weg zijn. Zie ook

14 16 duurzaam september 2009 Herinnert u zich deze nog? Het Slokker Spaarhuis Midden in de economische malaise van de jaren tachtig van de vorige eeuw introduceerde Slokker een woning die een decennium lang een succesnummer was: het Slokker Spaarhuis. De woningmarkt lag op z n gat, maar de energiezuinige Spaarhuizen gingen als warme broodjes over de toonbank. Gerrit ter Beek, in die jaren marketingmanager bij de Bouwmaatschappij van Slokker, heeft de gloriejaren van het Slokker Spaarhuis van dichtbij meegemaakt. Toen wij begonnen met de ontwikkeling waren we eigenlijk helemaal niet zo gericht op energiebesparing: wij wilden vooral een ruime, betaalbare woning maken. In de jaren zeventig werden de huizen steeds kleiner en kneuteriger, en die kleine huisjes waren ook nog eens flink aan de prijs: al het geld ging zitten in de architectuur. Dat wilden we doorbreken. door Liliane Belt Terwijl we bezig waren, werden we geconfronteerd met energieprijzen die de pan uitrezen. Pas toen kreeg die energiebesparing zo n belangrijke plaats. Het Spaarhuis verscheen in eerste instantie in drie varianten rijtjeshuizen: de doorzon-, de meander- en de tuinkamerwoning. Later kwam daar een twee-onder-éénkapwoning bij, met een garage en een extra kamer daarachter. Het eerste Spaarhuis werd in 1981 opgeleverd in aanwezigheid van Gerrit Brokx, staatssecretaris van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. Er zouden er nog zo n zevenduizend volgen. De omvang van de projecten varieerde van enkele tientallen tot rond de 350 woningen in één keer. Ter Beek: Het was echt een hype in die tijd. Ik kan me herinneren dat we een tweede serie gingen bouwen in Alphen aan den Rijn. We maakten dat toen bekend met de leus De spaarhuizen zijn er weer!. Alsof het om nieuwe haring ging. Ary van der Roest, wiens bedrijf Van der Roest Vastgoed BV betrokken was bij de marketing en verkoop van de Spaarwoning: Spaarhuis was een merk, zoals Maggi of Luxaflex. Onorthodoxe marketing Het succes van het Spaarhuis is vast en zeker voor een belangrijk deel te danken aan zijn eigen kwaliteiten (groot, betaalbaar, energiezuinig en onderhoudsarm), maar de onorthodoxe manier waarop het in de markt gezet is, heeft er ongetwijfeld ook flink aan bijgedragen. De aanpak was bijzonder voortvarend: een ware Slokkerkaravaan trok van gemeente naar gemeente om het Spaarhuis te promoten. Op dinsdagmorgen, wanneer de Colleges van Burgemeester en Wethouders vergaderden, gingen we met Volkswagens en een stel mooie meisjes naar het gemeentehuis. Een beetje het idee van Veronica komt naar je toe!. Dat zal ook zo ongeveer in dezelfde tijd geweest zijn. Het werkte, want dankzij die meisjes lukte het ons meestal de vergadering binnen te komen, herinnert Gerrit ter Beek zich. Op die manier probeerden we bouwgrond los te krijgen van de gemeente. Als we een project hadden in een gemeente, nodigden we de mensen uit om naar een informatieavond te komen. Die informatieavonden werden druk bezocht. Soms was er zo veel belangstelling dat we twee zittingen op een avond planden, vertelt Van der Roest. Op die avonden pakten we het ook grondig aan: we hadden een grote aanhanger bij ons met allerlei Spaarhuismaterialen en -attributen: van kozijnen en cv-ketel tot isolatiemateriaal. Dat werkte perfect, want je kunt wel enthousiast vertellen hoe mooi de deuren sluiten, maar het is toch anders als men-

15 september 2009 duurzaam 17 sen het met eigen ogen zien. Er was ook altijd een architect aanwezig, en een bouwer, een notaris en financiële experts. Aan het eind van de avond hadden de mensen meteen de gelegenheid om zich in te schrijven. Klantgerichtheid Potentiële kopers en huurders die behoefte hadden aan meer bedenktijd en uitgebreidere informatie kwam Slokker ook tegemoet: in een loods in Almere en in het Groot Hoe deden ze dat? Het Spaarhuis was grotendeels een geprefabriceerde woning. Het was gebaseerd op drie principes: energiezuinigheid, lage bouwkosten en lage onderhoudskosten. Dat laatste werd bereikt door een keuze voor duurzame materialen, in de betekenis van materialen met een lange levensduur, die ook nog om weinig onderhoud vroegen. Voor wat betreft de energiezuinigheid zette Slokker vooral in op preventie van warmteverlies: isolatie, dubbele beglazing, perfecte aansluiting van de bouwdelen, minder raamoppervlak en verbeterd hang- en sluitwerk. Uiteraard werd de isolatie aangevuld met een systeem voor balansventilatie met energiezuinige ventilatoren met warmteterugwinning. De installaties, die volledig in het ontwerp geïntegreerd waren, werden op een strategisch punt geplaatst, zodat er zo min mogelijk warmte verloren ging. Op deze manier werd een energiebesparing van zo n 50 procent gerealiseerd: van 1800 m 3 gas voor de verwarming van de ruimtes in een woning van vergelijkbare grootte naar 900 m 3 in het Spaarhuis. De prijs van de woning werd laag gehouden door het efficiënte ontwerp en het tot in de puntjes doordachte bouwproces. Ook de gunstige inkoop en de ver doorgevoerde beheersing van de goederenstroom droegen daar aan bij. Verspilling van materialen, die bij prefabricage sowieso al veel minder is, werd ook op de bouwplaats tot een minimum beperkt. De woningen werden gebouwd volgens de gietbouwmethode. De geprefabriceerde gevels werden compleet met kozijnen en glas op het casco geplaatst. Zelfs de kap, een volledig geïsoleerde scharnierkap waaraan alleen de pannen nog ontbraken, werd in zijn geheel op de spanten gelegd. Op deze manier werd een indrukwekkende bouwsnelheid bereikt, die nog eens werd opgevoerd doordat de bouwers werkten in een bouwstroom: er waren continu drie ploegen op weg die van het ene project naar het andere trokken. Zodra de ene ploeg zijn klus had geklaard, arriveerde een nieuwe voor de volgende stap. Ook deze korte bouwtijd had een gunstig effect op de prijs. Handelsgebouw in Rotterdam werden informatiecentra ingericht waar de woning was nagebouwd. De drie verdiepingen lagen naast elkaar, dus de trappen moest je erbij denken, aldus Ter Beek. Verder konden de mensen daar precies zien wat ze zouden krijgen. Wat afmetingen betreft, maar ook de gebruikte materialen en de toegepaste technieken konden ze goed bekijken. Dat was prettig, want de meeste mensen vinden het moeilijk om zich een goede voorstelling te maken van een woning die ze alleen op papier zien. Die modelhuizen werden drukbezocht, mensen kwamen er met hordes op af. Een opmerkelijk staaltje van klantgericht denken, want zelfs vandaag de dag is het eerder regel dan uitzondering dat mensen een nieuwe woning, voor de meerderheid toch de grootste aanschaf van hun leven, uitkiezen op grond van tekeningen. Na de verkoop van ieder project schakelde Slokker een enquêtebureau in om de nieuwe eigenaren te vragen wat de doorslag had gegeven bij het besluit om het huis te kopen, welke elementen de nieuwe bewoners bijzonder waardeerden in huis en wat juist weer minder. Van der Roest: Zo wist Slokker precies welke elementen ongemoeid moesten blijven en welke dingen bijgesteld dienden te worden. Ook dat getuigt van de klantgerichtheid waarmee Slokker te werk ging. Product verdwenen, reputatie niet Na pakweg een decennium kwam er een eind aan het succes. Dat had verschillende oorzaken, volgens Ter Beek en Van der Roest: Aan de ene kant zag je dat er meer energiezuinige woningen op de markt kwamen, dus de concurrentie nam toe. Tegelijkertijd groeide de vraag naar luxere halfvrijstaande of twee-onder-éénkapwoningen. Ook de gemeenten begonnen steeds meer eisen aan architectuur en variatie te stellen. Daaraan kon het Spaarhuis niet voldoen, want één van zijn sterkste punten, de betaalbaarheid, zat hem juist in de standaardisering en prefabricatie. Wie heden ten dage op internet naar Slokker Spaarhuis zoekt, komt vooral terecht op woningsites. Makelaars vinden de naam blijkbaar nog altijd waardevol genoeg om hun woningen aan te prijzen.

16 18 duurzaam september 2009 Ondersteunend Kennisoverdracht- en Stimuleringsprogramma voorziet in grote behoefte Aan de slag met het Claudia Bouwens door Karl Bijsterveld Fotograaf: Oscar Timmers Lente-Akkoord Het Lente-Akkoord energiebesparing in de nieuwbouw vergt van de vastgoedwereld een forse omslag. Volgde de sector tot 2008 de aanscherping van regelgeving, met de ondertekening van het Lente-Akkoord heeft de sector zichzelf gebonden aan een ontwikkeltraject. Einddoel: een halvering van het gebouwgebonden energieverbruik. Om hun achterban daarin te ondersteunen, tuigden NEPROM, NVB en Bouwend Nederland een Kennisoverdracht- en Stimuleringsprogramma op, dat meteen in een grote behoefte blijkt te voorzien. Het energieverbruik in nieuwe winkels, woningen en kantoren moet in 2011 met 25 procent en in 2015 zelfs met 50 procent zijn gedaald, ten opzichte van vergelijkbare nieuwbouw op 1 januari Dat is de kern van het Lente-Akkoord dat de VROM en WWI-ministers samen met NEPROM, NVB en Bouwend Nederland vorig jaar ondertekenden. Claudia Bouwens, programmabegeleider Energie & Duurzaamheid bij NEPROM en namens de drie brancheverenigingen verantwoordelijk voor de uitvoering van het Kennisoverdracht- en Stimuleringsprogramma: Sinds de onder tekening van het Lente-Akkoord kampen we met de kredietcrisis. Toch heb ik geen enkele projectontwikkelaar horen zeggen dat we de ambities daarom moeten laten varen. Integendeel. Op korte termijn zijn er natuurlijk grote zorgen door de recessie. Maar op de lange termijn wordt duurzaamheid als oplossing gezien. Men wil de omslag en ziet duurzaamheid als kans. Voor die omslag moeten opdrachtgevers kunnen beschikken over praktisch toepasbare kennis en praktijkervaring. Het gaat dan niet om experimenten, maar om technieken die zich in de praktijk al bewezen hebben. Daarnaast gaat het volgens Bouwens ook om het wegnemen van financiële hobbels. De meerkosten voor een nieuwbouwwoning die 25 procent energiezuiniger is dan een standaard nieuwbouwwoning, bedragen tot euro. Voor woningen met 50 procent energie reductie bedragen de kosten minstens euro. Dat kun je niet geheel op de koper afwentelen maar moeten we ook op andere manieren zien op te lossen. Veel draagvlak In het Kennisoverdracht- en Stimuleringsplan is uitgewerkt welke praktische activiteiten NEPROM, NVB en Bouwend Nederland de komende jaren ondernemen om hun achterban te ondersteunen bij de energiereductiedoelstellingen. Het programma is in nauw overleg met de NEPROM- en NVBleden opgesteld en telt meerdere uitgangspunten. Géén experimenten, zoals Bouwens al aangaf, maar toepassing van bestaande bewezen kennis en technieken. Ook geen soloacties, maar samenwerking met andere relevante organisaties. De consument en gebruiker staan centraal. Tegelijkertijd is er de ambitie om een kwaliteitssprong te maken.

17 september 2009 duurzaam 19 EVELIEN VAN DER SMAN (PROJECTONTWIKKELAAR DURA VERMEER BOUW LEIDSCHENDAM) EN BAUKE GEUZEBROEK (PROJECTONTWIKKELAAR DURA VERMEER BOUW EDE): We staan open voor het delen van kennis Het Lente-Akkoord en het Kennisoverdracht- en Stimuleringsprogramma zijn belangrijke stappen in de omslag naar duurzaam bouwen en ontwikkelen. Ontwikkelaars, bouwers en kennisinstituten delen in het Kennisoverdracht- en Stimuleringsprogramma hun kennis over onder meer duurzame woningontwikkeling. Ook Dura Vermeer staat, als een van de initiatiefnemers, open voor het delen van deze duurzame kennis. Gelijktijdig met de ondertekening van het Lente-Akkoord presenteerden we aan onze vakgenoten de PCS Hybride-woning. Met PCS Hybride is Dura Vermeer al verder dan de doelstelling voor We maken enerzijds gebruik van energiebesparende maatregelen zoals goede isolatie en luchtdichtheid, waarover de PCS-Woningbouwconcept in de basis al beschikken. Daarnaast staat duurzaam energieverbruik bij PCS Hybride centraal, met gebruikmaking van individuele warmte-koudeopslag en vraaggestuurde ventilatie. Door die combinatie van energiebesparing en duurzaam energiegebruik, behalen we met PCS Hybride een CO 2 - reductie van maar liefst 40 procent, en een EPC-waarde tussen 0,42 en 0,48. In de nieuwbouwwijk De Caaien in het Haagse Ypenburg, leveren we deze zomer de eerste van in totaal 365 PCS-Hybride-woningen op. Variërend van huur tot duurdere koop, en van rijtjeswoning tot luxe tweekapper. WILLEM OTTER (DIRECTEUR BAM WONINGBOUW W&R): Het W&R-concept is klaar voor de toekomst! De bouw- en vastgoedmarkt is volop bezig om te voldoen aan de doelstellingen van het Lente-Akkoord. Ik vertrouw erop dat het de markt lukt om die doelstellingen te behalen. De EPC-verlaging naar 0,8 heeft de markt inmiddels onder de knie. BAM Woningbouw W&R heeft sinds 1993 reeds energiezuinige W&R-woningen opgeleverd, zowel huur als koop. Met W&R spelen we in op uiteenlopende woonwensen en eisen van opdrachtgevers/ consumenten. Het W&R-concept staat voor flexibiliteit, ondanks de vaste uitgangspunten. We ontwikkelen de W&R-woning aan de hand van een volledig uitgewerkte referentiewoning. Bij de ontwikkeling, voorbereiding en uitvoering focussen we op beheersing van afwijkingen. We werken samen met vaste gespecialiseerde onderaannemers; zo benutten we optimaal specifieke kennis. Resultaat is een kwalitatieve woning (EPC-referentiewoning = 0,71) tegen een zeer scherp prijsniveau. In Almere realiseren we 103 passiefhuizen met een EPC van slechts 0,38. Op basis van deze beide concepten werken we nu aan de W&R Groen-woning met een uitgebalanceerde isolatieschil en drielaags glas. De woning heeft op verzoek van onze klanten geen WTW-installatie maar natuurlijke ventilatie via zelfregulerende ventilatieroosters. Harmonie tussen isolatieschildikte en installatieontwerp zijn hierbij essentieel. De EPC-waarde van de W&R Groen-woning (0,38) is belangrijk vanuit regelgeving, maar primair sturen we op verlaging van energielasten voor gebruikers, door effectieve opslag van zonneenergie. De W&R Groen-woning is al met al een gebruiksvriendelijke, geluidsarme en zeer comfortabele woning met nog lagere energielasten dan een passiefhuis. Bouwens: Als je energiebesparing kunt koppelen aan kwaliteitsverbetering en faalkostenreductie, dan vergroot dit de kans op succes. Middelen en activiteiten NEPROM, NVB en Bouwend Nederland zetten voor de uitvoering van het Kennisoverdracht- en Stimuleringsprogramma een mix aan middelen in. Zoals het toegankelijk maken van een beperkt aantal, snel toepasbare energieconcepten, gebaseerd op al gerealiseerde projecten. Ook organiseren ze excursies, trainingen en cursussen om bestaande kennis over te dragen. Vanaf de eerste activiteiten loopt het meteen al storm, vertelt Bouwens. Begin februari organiseerden we een bijeenkomst over energiezuinige conceptontwikkeling voor woningen. We rekenden op zo n 25 aanmeldingen, maar ontvingen er ruim negentig! Ook de opkomst voor een sessie over energiezuinige kantoren was veel hoger dan ingeschat. Er blijkt een enorme dorst naar kennis te zijn. In eerste instantie is men vooral geïnteresseerd in de techniek. Dit jaar wil Bouwens benutten om een stevige bodem in het kennisniveau te leggen door middel van bijeenkomsten, incompanytrainingen, cursussen en factsheets. Surf voor meer informatie naar Voor meer informatie is Claudia Bouwens bereikbaar via cb@lenteakkoord.nl of BAS VAN DE GRIENDT (MILIEUMANAGER BIJ BOUWFONDS ONTWIKKELING): Baat het niet, dan gaat het niet! Om de doelstellingen van het Lente-Akkoord te halen, legt het Kennisoverdracht- en Stimuleringsprogramma sterk de nadruk op kennis en de inzet van bestaande en bewezen technieken. Terecht, want dat is waar het in de branche aan ontbreekt en wat het Lente-Akkoord beoogt. Maar een succesvolle implementatie vraagt, zoals ook Claudia Bouwens aangeeft, meer dan alleen kennis en techniek. Techniek staat voor mij vooral voor milieuprestaties en daarmee voor de P van Planet. Succesvolle implementatie zit hem echter vooral ook in de twee andere P s: die van People en van Profit. Wil je consumenten bewegen om een duurzame woning te kopen of te huren, dan moet er voor hen wel een financieel voordeel te behalen zijn. Dit bereik je door lagere energielasten, waarna je ze niet alleen een goedkopere, maar ook een hogere hypotheek zou moeten verstrekken. Baat het niet, dan gaat het niet!, hebben we uit een eigen woonconsumentenonderzoek geconcludeerd. We moeten de kennis en techniek op orde hebben, maar vervolgens aansluiten bij de beleving van woonconsumenten en het spelen via de portemonnee. Echter, ook die verwachtingen moeten we managen. Want het te behalen voordeel (zowel energetisch als financieel) is sterk afhankelijk van het type huishouden. Niet elk huishouden heeft namelijk hetzelfde energieverbruik. De EPC is wat dat betreft geen goede maat. Bij een gezin met kinderen draait de droogtrommel misschien wel de hele dag, terwijl een alleenstaande yup of een werkend stel zonder kinderen veel minder energie verbruikt. Duurzame concepten, technisch én financieel, moeten daar goed op in kunnen spelen.

18 20 duurzaam september 2009 De reparatie van de stad Mosae Forum heelt binnenstad Maastricht door Kees de Graaf Het was bon ton in de jaren zestig van de vorige eeuw: het bereikbaar maken van onze binnensteden voor de automobiel, die net in die tijd binnen bereik kwam van de massa s. Geholpen door de visioenen van op modernistische leest geschoolde stedenbouwers werd er niet geschroomd om meerbaans asfalt door het soms uiterst kleinschalig stedelijk weefsel te jagen. Het leidde in veel gevallen tot schier onneembare infrastructurele barrières, die alleen met veel pijn en moeite weer kunnen worden geslecht. Het onlangs opgeleverde project Mosae Forum in Maastricht is een voorbeeld van waar duurzame stadsreparatie toe kan leiden. Conclusie: een boel lange adem is nooit weg. In Boston hebben ze de Big Dig: een grote snelweg die dwars door de binnenstad liep, is tegen fenomenale kosten ondergronds gebracht. In Barcelona zijn diverse snelwegen overbouwd, waardoor ruimte is ontstaan voor nieuwe pleinen. In Rotterdam gaan er stemmen op om de twee keer tweebaans autoweg over de Boompjes onder de grond te stoppen, zodat ook daar de binnenstad weer in contact kan komen met de rivier. In Maastricht was er het Maastracé: een bundel asfalt die de binnenstad afsloot van dezelfde Maas, waardoor de rivieroever alleen bezocht werd door mensen die hier rustig een biertje konden drinken of een jointje konden roken. De situatie werd nog verergerd door de aanwezigheid van een forse, zevenlaagse parkeergarage (in jarenzestigarchitectuur) en de forse aanlanding van de Wilhelminabrug, die op deze plaats doorbrak naar de Markt van Maastricht. Het vergt weinig voorstellingsvermogen om in te zien dat de stedelijke kwaliteit ter plekke er door deze ingrepen niet bepaald op vooruit was gegaan. Elders in de

19 september 2009 duurzaam 21 stad werd in de jaren tachtig en negentig, onder leiding van wethouder John Wevers en met inzet van toenmalig directeur stadsontwikkeling Huub Smeets, volop ingezet op een verhoging van de kwaliteit van stedenbouw, architectuur en openbare ruimte. Dat leidde onder meer tot de aanleg van hoogwaardige openbare ruimtes in de vorm van nieuwe pleinen als het Herdenkingsplein, Hoogfrankrijk en het Misericordeplein. Een recentere toevoeging is het project Entre Deux, dat Markt en Vrijthof verbindt. Ook in het flankerend beleid voor de binnenstad, zoals bij het terrassenbeleid (geen plastic meubilair meer toegestaan) en het reclamebeleid (alleen nog maar ingetogen gevelreclame toegestaan) was kwaliteit de inzet. En met succes: Maastricht staat al jaren hoog op de lijst van aantrekkelijke steden om te verblijven. Groeiend programma De kwaliteitsgolf die in de rest van de binnenstad op gang was gekomen, deed de behoefte ontstaan om ook dit deel van de binnenstad aan te pakken, om daarmee tegelijk een bruggenhoofd te slaan naar een ander, noordelijker gelegen deel van Maastricht dat uit zichzelf al aan een tweede jeugd was begonnen: het Bassin. Nog een stukje verder zal in de nabije toekomst de herontwikkeling van het Belvedereterrein aan snee komen, met daarop de oude Sphinxgebouwen. Een belangrijk scharnierpunt in de stad dus, deze locatie die aanvankelijk als het MarktMaas-project door het leven ging. Gemeente Maastricht en ontwikkelaar 3W vonden elkaar reeds in 1987, met de ambitie om gezamenlijk de kwaliteit van dit gebied te verhogen. De gemeente had er een verouderd stadskantoor in bezit en wilde daar een nieuwe huisvesting voor in de plaats hebben. Gaandeweg is deze projectdefinitie opgerekt en werd het programma voor het project vergroot. Zo werd op enig moment besloten om de raadszaal van het stadhuis aan het project toe te voegen. Later werd besloten om de Grote Markt vrij van blik te maken en om de genoemde oude parkeergarage af te breken. Beide besluiten maakten een nieuwe, ondergrondse parkeergarage noodzakelijk. Op de plek van de oude garage werd echter een complex stelsel van ondergrondse, hoge en boog vormige gewelven aangetroffen. Een kans die werd aangegrepen om het plangebied te vergroten en om in deze ondergrondse wereld (een vergeten plek in de stad) de ingang van de nieuwe ondergrondse garage te situeren. De nieuw ontdekte benedenwereld, in de vorm van de ondergrondse gewelven, is aangegrepen om een bijzonder culinair concept te introduceren: Mosae Gusto. In combinatie met een versmarkt waar onder meer regionale Limburgse producten worden verkocht, kon de bezoeker hier terecht voor allerlei zaken op het gebied van eten en koken. Met de nadruk op kón, want door een faillissement is een belangrijk onderdeel van Mosae Gusto (Cucina Mosae) niet meer in bedrijf en wordt er gezocht naar een vervangende invulling. Gezien de bijzondere karakteristiek van de ondergrondse ruimte zal dat een functie moeten zijn die daar goed bij past. Een bijzonder restaurant wellicht, of een nachtclub. Maastricht heeft er hier in ieder geval een aparte plek bij gekregen. Nieuw circuit Het project mag dan in de loop van de tijd groter en complexer zijn geworden, de doelstellingen zijn dezelfde gebleven als in 1992, toen de eerste samenwerkingsovereenkomst tussen de gemeente Maastricht en de ontwikkelaar werd getekend. Vanaf het begin had men drie doelstellingen voor ogen met dit project: een uitbreiding van het kernwinkelgebied, het accommoderen van het grootwinkelbedrijf (dat anders wellicht de wijk zou nemen naar een stadsrandlocatie) en het terugbrengen van de stad naar de Maas. De eerste doelstelling is uitgewerkt door het maken van een nieuw circuit in de Maastrichtse binnenstad. Voorheen keerden veel bezoekers van de binnenstad om zodra zij bij de Grote Markt kwamen en daar geconfronteerd werden met een plein vol auto s. In de nieuwe situatie kunnen winkelende bezoekers via Mosae Forum en de Markt een rondje lopen, om zo weer uit te komen bij het Vrijthof. Het grootwinkelbedrijf heeft hier winkelruimtes gevonden die het in de krappe panden van de binnenstad niet kon

20 22 duurzaam september 2009 weer in hun oorspronkelijke staat teruggebracht. Tezamen met de grote houten parasolconstructie onder het overkoepelende dak levert dit een opvallende combinatie van oud en nieuw op. vinden. Denk daarbij aan een grote kledingformule als de Sting. Het terugbrengen van de stad aan de Maas heeft de vorm gekregen van een nieuwe aanlanding van de Wilhelminabrug, die nu gevorkt landt op de westelijke Maasoever. Daarnaast is het autoverkeer langs de Maas in een tunnel ondergebracht. Het gevolg: ruimte voor een nieuwe Maasboulevard. Op twee niveaus kan nu weer echt langs het water geflaneerd worden. Voor het stedenbouwkundig plan is architect Jo Coenen verantwoordelijk; zelf Lange adem Twintig jaar doorzettingsvermogen aan de kant van de gemeente en ontwikkelaar 3W heeft Maastricht nu een nieuw stuk gerepareerde stad opgeleverd, die enorm afsteekt bij de situatie zoals die de afgelopen decennia was. Wie de luchtfoto s van voor en na de ingreep bekijkt, ziet dat de bebouwing nog steeds wel fors aan de maat is. Het nieuwe stadskantoor is een stevige toevoeging, waarvan je je kunt afvragen of maat en schaal niet een tikkeltje te groot zijn voor het omliggend weefsel. Dit is echter peanuts in vergelijking met de grote winst die in termen van openbare ruimte en verkeersafhandeling is bereikt. Nog steeds zullen veel mensen per auto naar de binnenstad komen (zeker met zo n mooie parkeergarage), maar ze worden aan het zicht onttrokken en hinderen bezoekers die naar de rivier toe willen lopen niet meer overmatig. Dat deze operatie in totaal twintig jaar heeft geduurd, maakt duidelijk wat voor taaie materie het repareren van een stad behelst. Het lijkt er soms wel op alsof het aanrichten van rampen (in casu het opwerpen van verkeersbarrières) veel minder tijd kost dan het weer verhelpen daarvan. Dat geeft te denken. De slotsom mag echter luiden Twintig jaar doorzettingsvermogen repareerde een stuk van de stad met zijn bureau in Maastricht gevestigd en eerder onder meer verantwoordelijk voor het Céramiqueterrein. Coenen nam ook het ontwerp voor een deel van het stadskantoor voor zijn rekening. Het andere deel werd ontworpen door de Luikse architect Bruno Albert. Citroenverzameling Het zijn ten slotte enkele details die van deze toch al indrukwekkende stadsreparatie een meer dan gemiddeld project maken. Zo is de parkeergarage, die zich verticaal uitstrekt tot niveau -4, in ontwerptechnisch opzicht zeer bijzonder. Met roltrappen wordt de bezoeker die per auto is gearriveerd naar boven vervoerd. Veel aandacht is besteed aan transparantie en aan het naar beneden brengen van zoveel mogelijk daglicht. Wie eenmaal bijna boven is, wordt getroffen door de grote glazen vitrines waarin een enorme verzameling oude schaalmodellen van autofabrikant Citroën worden getoond. Deze werden ter beschikking gesteld door een bevriende relatie van ontwikkelaar 3W. Het zorgt er bij elkaar voor dat de garage, die is verkocht aan Q-Park, nationaal en internationaal als een voorbeeldproject wordt gezien. Op de plek waar Mosae Forum aantakt op de binnenstad is een nieuw overdekt pleintje gemaakt. Het was noodzakelijk om hier een doorbraak door een monumentaal pand te maken, maar tegelijkertijd zijn de achterkanten van de aangrenzende panden ontdaan van allerlei aanbouwsels en dat publiek en privaat hier elkaar hebben vastgehouden en hebben doorgezet. In een tijdperk waarin in toenemende mate wordt getwijfeld aan nut en noodzaak van publiekprivate samenwerking (daarbij geholpen door Brussel dat alles in Europese aanbestedingen wil onderbrengen), blijkt zo n ouderwetse een-op-een verbintenis nog steeds kwaliteit op te kunnen leveren. De totstandkoming van het project Mosae Forum is uitgebreid beschreven in de publicatie Geschiedenis als grondlegger. Dit is een gezamenlijke uitgave van de NEPROM (Nederlandse Vereniging van Projectontwikkelingsmaatschappijen) en Projectbureau Belvedere. Zie De website van Mosae Forum is