Eerst denken en dan doen

Transcriptie

1 Eerst denken en dan doen Over het versterken van de eigen kracht van gezinnen en het beter benutten van het sociale netwerk Dr. Mr. Goos Cardol 3

2

3 Eerst denken en dan doen over het versterken van de eigen kracht van gezinnen en het beter benutten van het sociale netwerk dr. mr. Goos Cardol bijzonder lector Opvoeden in het Publieke Domein aan de Zuyd Hogeschool, Faculteit Sociale Studies Sittard 1 1 Met dank aan Nol Reverda, Jos van Rooij en Wim Theunissen voor hun kritisch commentaar.

4

5 Inhoudsopgave 1 Introductie 4 2 Het gezin 8 3 De sociale omgeving van het gezin 15 4 De staat als opvoeder 22 5 De professional 25 6 Dit lectoraat 29 Literatuur 33 3

6 1 Introductie Schijnbaar begint mens-zijn met nieuwsgierigheid Sandor Marai, Vrede op Ithaca Vandaag, 26 januari 2012, is het precies 6 jaar geleden dat de moeder van Savanna werd veroordeeld tot zes jaar detentie en tbs ( LJN AV0466 Gerechtshof Den Haag). Savanna was niet het eerste slachtoffer wier dood in verband werd gebracht met het handelen van de jeugdzorg en de jeugdbescherming. En na het overlijden van Savanna volgden er meer incidenten waar kinderen overleden én waar jeugdzorg betrokken was bij de hulpverlening aan het gezin. Overigens kent niet ieder incident een dodelijke afloop; ook pogingen tot suïcide, vermoedens van fysiek en seksueel geweld worden door de Inspectie Jeugdzorg tot incidenten gerekend (Inspectie Jeugdzorg 2010). Werden in 2009 nog 363 incidenten bij hen gemeld, in 2010 bedroeg dit aantal 413. Het benoemen en registreren van incidenten heeft in de afgelopen jaren meer aandacht gekregen. Mocht ik hiermee het beeld hebben opgeroepen dat er een directe relatie ligt tussen bemoeienis van jeugdzorg en incidenten, dan wil ik dat bij deze meteen ontkrachten. Het is mijn stellige overtuiging dat er altijd incidenten zullen zijn, ook in de toekomst, hoeveel geld er ook naar de jeugdzorg toegaat en ongeacht het aantal uren begeleiding dat een gezin ontvangt. Voor alle duidelijkheid: als ik in deze bijdrage over jeugdzorg spreek, versta ik daar in de context van deze rede naast de jeugdzorg gemakshalve ook het jeugdwelzijn onder, evenals de jeugdhulpverlening en de jeugdbescherming onder, tenzij anders aangegeven. 4

7 De dood van Savanna kan wel worden gezien als een markering in het denken over zorg voor kinderen. De ideeën en ontwikkelingen over wat goede zorg is volgden elkaar na 2004 snel op in de politiek, in de samenleving en binnen de jeugdzorg. Met als resultaat dat hulpverlening aan jeugdigen nu als onderwerp op de politieke agenda staat, mede door de toenemende druk op met name de zwaardere jeugdzorg, terwijl het aantal jeugdigen in Nederland niet noemenswaardig is gestegen (Hermanns 2009). Het Programmaministerie voor Jeugd en Gezin presenteerde in haar korte bestaan haar visie op de toekomst van de zorg voor jeugd in het document Alle kansen voor alle kinderen. Zij zette vaart achter de herziening van de kinderbeschermingsmaatregelen, waardoor kinderen eerder hulp zouden kunnen krijgen, entameerde de invoering van de meldcode kindermishandeling, de transitie naar de gemeenten en de vorming van de Centra voor Jeugd en Gezin. Niet in de laatste plaats ontwikkelde het ministerie plannen voor de professionalisering van werkers, waaronder het invoeren van een tuchtrecht en registratie van professionals. De samenleving werd kritischer op het functioneren van organisaties en werkers. Er was een roep om eerder en meer effectief ingrijpen. De media rapporteerden en rapporteren met regelmaat over misstanden in de jeugdzorg. Met, wat mij betreft, als negatieve uitschieter de zaak Laura Dekkers. De hectiek over het al dan niet mogen uitzeilen maakte duidelijk dat iedere Nederlander met of zonder visie zich (mijns inziens onterecht) eventjes pedagoog achtte. Voorts deed de Nationale onderzoeksraad voor de Veiligheid onderzoek of de veiligheid van kinderen binnen de jeugdbescherming voldoende werd gewaarborgd. Er was maatschappelijke onrust over het mogelijk toegenomen aantal uithuisplaatsingen na het overlijden van Savanna (Boersema 2009). In de zeer nabije toekomst krijgt diezelfde samenleving middels de stelselherziening een belangrijke taak toebedeeld van de overheid, namelijk bijdragen aan het versterken van de krachten van het gezin, onder meer door het beter benutten van het sociale netwerk. Maar ook binnen de jeugdzorg was en is er volop beweging. Ik noem het opzetten van de Centra voor Jeugd en Gezin, de ontwikkelde en geïmplementeerde Deltamethodiek bij de Bureaus Jeugdzorg en de nieuwe methodiek die door de Raad voor de Kinderbescherming werd ontwikkeld. De conclusie kan niet anders luiden dan, naar analogie in het recht, dat de jeugdzorg geen rustig bezit is. 5

8 Cadeau voor de toekomst van onze jeugd Jeugdbeleid en jeugdzorg hebben één doel: jongeren helpen om weer een gewoon leven te gaan leiden. Problemen behandelen is nuttig, maar vooraleerst moeten jeugdigen opgevoed worden door opvoeders die zich bij dat opvoeden zeker voelen. Het bijzonder lectoraat geeft aan die ontwikkeling een stevige impuls. Daarmee is het lectoraat een provinciaal cadeau voor de toekomst van onze jeugd. Peter Boonen Programmaleider jeugdzorg, Provincie Limburg Het lectoraat Opvoeden in het publieke domein richt zich op een belangrijk deel van de zojuist genoemde ontwikkelingen: het versterken van de eigen kracht van gezinnen en het beter benutten van het sociale netwerk rondom het gezin. En dat bij voorkeur in een zo vroeg mogelijk stadium, als er nog geen opvoedproblemen zijn, maar nog slechts opvoedvragen. Het lectoraat wil een bijdrage leveren aan het onderbouwen van het belang hiervan en handen en voeten geven aan de gevolgen van deze benadering voor hulpverleners en beleidsmakers. Dit alles zoveel mogelijk in samenspraak met de Limburgse samenleving, waaronder ik zowel de niet professionele instellingen, organisaties en werkers als de professionele organisaties versta. Met elkaar bewegen wij ons in het spanningsveld van het gezin (ouder en kind), samenleving en overheid. In mijn bijdrage zal ik de positie van deze drie spelers in genoemde volgorde aan de orde stellen en vervolgens inzoomen op wat dit betekent voor diegenen die met het gezin werken. Ik zal betogen dat de ingezette processen alleen dan kunnen slagen als er een goede basis ligt, dat wil zeggen: dat we goed moeten nadenken, niet alleen over de vorm, maar vooral ook over de bodem waarop gebouwd wordt. Zo is het in mijn optiek belangrijk te weten wat we verstaan onder de gehanteerde begrippen als versterken eigen kracht en inzetten van sociaal netwerk en op welke wijze maatschappelijke vraagstukken als veiligheid hierin een plaats krijgen. Er dient duidelijkheid te zijn over hoe een en ander gefaciliteerd wordt en wat dit 6

9 betekent voor professionals en voor opleidingen als de Zuyd Hogeschool. Gebeurt dat onvoldoende, dan bestaat het gevaar dat in de snelheid van de veranderingen de begrippen te weinig omlijning krijgen, er geen eenduidigheid gaat ontstaan over de betekenis en de grenzen. En in dat geval durf ik nu al te voorspellen dat binnen een beperkt aantal jaren we zullen concluderen dat het niet gewerkt heeft. Dit lectoraat wil een bijdrage leveren aan het wel laten werken van deze benadering, in samenspraak en samenwerking met de Faculteit Sociale Studies, als onderdeel van CESRT, het onderzoekscentrum van Zuyd Hogeschool op dit gebied. De rede is volgt opgebouwd: allereerst zal ik ingaan op de betekenis van het gezin en de wijze waarop opvoeding is veranderd ten opzichte van enkele decennia geleden. Vervolgens zoom ik in op de sociale omgeving van het gezin. Wat verstaan we hieronder, is de begripsdefinitie eigenlijk wel duidelijk? En: wat kan de waarde van de sociale omgeving zijn voor het gezin? Daarna besteed ik kort aandacht aan de rol van de overheid. Hoe verhoudt de overheid zich tot het gezin, welke verwachtingen, of misschien meer dwingend geformuleerd, welke eisen stelt de overheid aan het gezin? Ik vertaal de betekenis hiervan voor diegenen die met het gezin werken, waarbij ik mij zal richten tot de professional. Tot slot geef ik aan hoe ik in dit lectoraat aan de genoemde aspecten invulling zal worden gegeven. 7

10 2 Het gezin 2.1 De betekenis van het gezin De wens van de overheid om meer aandacht te besteden aan het versterken van de eigen kracht van gezinnen en het beter benutten van het sociale netwerk rondom het gezin, veronderstelt dat dit aspect in de afgelopen jaren geminimaliseerd was. Ik denk dat dit, vanuit de optiek van de jeugdzorg, juist is, want het beeld is altijd geweest en is nog steeds dat het gezin de hoeksteen van de samenleving is. Het gezin neemt al eeuwen een prominente positie in onze samenleving in. Ook op dit moment is het gezin nog steeds één van de meest dominante samenlevingsvormen in de maatschappij (Sociaal en Cultureel Planbureau 2011). Alhoewel onderzoek uitwijst dat het percentage gezinnen in ons land in de afgelopen decennia wel is gedaald van 44% in 1981 naar 28% in 2010, bestaat nog steeds tweederde van de huishoudens in de leeftijdsfase van 35 tot 50 uit een gezin met kinderen. Uit het gegeven dat de leeftijd waarop jongeren het huis verlaten gemiddeld ruim boven de 18 jaar ligt (jongens rond de 22 jaar, meisjes iets eerder, tussen de 20 en 21 jaar), kan mede worden afgeleid dat het gezin voor jongeren een prettige plek is om te verblijven (Sociaal en Cultureel Planbureau 2011). Critici die menen dat het gezin als samenlevingsvorm heeft afgedaan hebben ongelijk. Hierbij moet wel worden aangetekend dat de vraag wat precies onder een gezin moet worden verstaan naar de achtergrond is verschoven. Of men gehuwd of ongehuwd is, ongeacht het gaat om heteroseksuele dan wel homoseksuele opvoeders, of men een één ouder gezin vormt, een samengesteld gezin of een gescheiden gezin is niet meer zo relevant, de vorm van het gezin is als het ware elastisch geworden; de nadruk ligt op de functie van het gezin (Green en Parker 2006; Hoek 2008). 8

11 Maar wat is dan de functie van het gezin? In de eerste plaats is het de plek waar kinderen grootgebracht en opgevoed worden. Het gezin is de plek waar overtuigingen, beelden, waarden en normen worden geleerd aan jeugdigen. Marja van Bijsterveldt, minister van Onderwijs, benadrukte dat recent in haar campagne om ouders meer bij het onderwijs te betrekken. Hierbij zij opgemerkt dat het overdragen van waarden en normen aan jongeren geen eenrichtingsverkeer is; jongeren maken eveneens eigen keuzes welke waarden zij belangrijk vinden en beïnvloeden hun ouders. Het opvoedingsklimaat bepaalt echter wel de spanwijdte die jongeren hierin krijgen. Het gezin is volgens Hoek (2008) de bakermat voor goed burgerschap. In de literatuur vinden we terug dat zelfontplooiing en autonomie, en afhankelijk van het opleidingsniveau van ouders, ook adaptatie als belangrijke waarden worden gezien (Furedi 2008; Cleaver, Cawson en Gorin 2009; Vansieleghem 2010). Jongeren leren in het gezin sociale relaties aan te gaan; de eerste affectieve band wordt binnen het gezin ontwikkeld en deze dient als basis voor de wijze waarop jongeren in de toekomst relaties zullen aangaan. Dit gebeurt over het algemeen binnen een sfeer van gelijkwaardigheid en vriendschappelijkheid, met een voortdurende reflectie op de kwaliteit van de relaties. Het gezin biedt emotionele en affectieve geborgenheid, weliswaar in een veeleisende sociale omgeving (Komter, Burgers & Engbersen 2000). In deze context maakt het kind zich vaardigheden eigen waardoor men leert controle te hebben over het eigen leven en dat levert weer meer veerkracht op om tegenslagen op te vangen en men leert om met teleurstellingen om te gaan (Groenhuijsen 2008; Sociaal en Cultureel Planbureau 2011). Goleman (1995) heeft in zijn boek geconcludeerd dat zelfdiscipline en empathie zelfs belangrijker zijn voor het latere functioneren in de samenleving dan bijvoorbeeld het IQ van een jeugdige. Green en Parker (2006) bundelen de bovengenoemde aspecten in hun visie hoe zij de functies van het gezin zien. Zij benoemen vier aspecten: Het leren van emotionele veerkracht (vertrouwen en controle, veiligheid en zelfontplooiing) Het bieden van basisbehoeften (hygiëne, gezondheid, onderdak, voeding) Het aanleren van sociale relaties binnen en buiten het gezin (liefde, vertrouwen, ouderschap en burgerschap) Het leren zich aan te passen (educatie, gedrag, werk, levensvaardigheden) 9

12 De kracht van de gezinnen De kern van de leeropdracht van het lectoraat sluit aan op onze visie. Krachten in de gezinnen benutten is precies datgene wat wij als Raad voor de Kinderbescherming ook willen. Het mobiliseren van het potentieel binnen de gezinnen is een belangrijke voorwaarde om succesvol te kunnen zijn. Familienetwerkberaden en ook onze nieuwe werkwijze, het versterkt methodisch werken, gaan uit van deze eigen kracht van mensen. Tine van Wijk Regiodirecteur Raad voor de Kinderbescherming Limburg In mijn optiek zijn deze functies niet exclusief belegd bij het gezin en dragen vele andere professionele en niet-professionele individuen en organisaties hier aan bij. Ik kom op dit aspect terug bij de bespreking van de betekenis van de sociale omgeving van het gezin. Ouders hebben van de wetgever veel ruimte gekregen om de opvoeding naar eigen inzicht vorm te geven. De wetgever heeft alleen de buitengrenzen geformuleerd (geen geweld in de opvoeding, leerplicht enz.). Dat is maar goed ook, want vele wegen kunnen naar Rome leiden, met andere woorden: er bestaan vele opvoedingswaarden en opvoedingsnormen naast elkaar in onze samenleving en deze kunnen op even zo vele manieren worden overgedragen aan de jongere. Een programma als Jouw vrouw, mijn vrouw toont dit mooi aan, evenals het programma EHBO: Eerste Hulp bij Opvoeden. Wat men ook van deze vorm van televisie mag vinden, de programma s maken duidelijk dat er verschillende wegen kunnen worden bewandeld in de opvoeding en dat er verschillende opvattingen over ouderschap en opvoeden bestaan. Terzijde wil ik opgemerkt hebben dat als we over opvoeden praten, we het wel heel vaak hebben over vrouwen en niet over mannen. Binnen de ruimte die de opvoeder heeft, dienen de juiste condities aanwezig te zijn om alle genoemde functies goed te kunnen uitoefenen. Voor deze condities verwijs ik graag naar Kalverboer en Zijlstra (2006); zij benoemen onder meer een 10

13 veilige fysieke directe omgeving als belangrijke opvoedingsconditie, evenals een affectief klimaat, een ondersteunende opvoedingsstructuur, adequaat voorbeeldgedrag en interesse in het kind. Als deze opvoedingscondities niet of onvoldoende aanwezig zijn, kan er schade ontstaan in de ontwikkeling van het kind, met soms verstrekkende gevolgen (Perry & Szalavitz 2006). Naast opvoedingscondities is tevens aandacht voor het ouderschap noodzakelijk. Ik bedoel dan niet de ouder als opvoeder, maar de ouder als persoon. Ouderschap stelt in iedere ontwikkelingsfase van het kind andere eisen aan de persoon van de ouder. Voorts is het niet alleen de ouder die het kind beïnvloedt, maar ook het kind dat invloed heeft op het ouderschap van de ouder. Bovendien is het ouder zijn en tegelijkertijd ook partner, werknemer, vriend(in) en vrijwilliger een grote opgave. Aandacht voor de persoon van de ouder is dan ook noodzakelijk. De ouder is namelijk de cruciale factor waar het om draait in de opvoeding. Het welbevinden van de ouder bepaalt in substantiële mate de kwaliteit van de opvoeding. Vooruitlopend op het analyseren van de betekenis van de sociale omgeving, past het om hier al te benadrukken dat de sociale omgeving als een belangrijke buffer kan fungeren als opvoedingsvragen de druk op de persoon van de ouder te zwaar maken (van der Pas 2006). 2.2 Veranderd ouderschap De gevolgen van het hebben van verschillende rollen, naast de rol van opvoeder, moet niet onderschat worden. Van ouders wordt verwacht dat zij economisch actief zijn én tegelijkertijd gelukkige zelfredzame burgers grootbrengen (Sociaal en Cultureel Planbureau 2011). Opleiding en carrière zijn vele malen belangrijker geworden en dat leidt onder meer tot het op latere leeftijd krijgen van kinderen: Nederlandse moeders behoren dan ook tot de oudste moeders ter wereld (Boekhoorn en De Jong 2008). De vele rollen van een ouder maken dat, meer dan voorheen, functies worden uitbesteed. Denk aan de oppas, opa s en oma s, de huiswerkbegeleiding, crêches en naschoolse opvang. Toch wijst onderzoek uit dat opvoeders momenteel meer aandacht aan hun kinderen besteden dan ooit tevoren (Sociaal en Cultureel Planbureau 2011). Dat is niet alles: opvoederschap is op meer fundamentele wijze veranderd. Ik doel dan op de professionalisering en de toegenomen invloed van de technologie op het ouderschap. Vanaf de jaren 70 is langzamerhand afscheid genomen van het beeld dat opvoeding slechts overdracht van waarden en normen inhield, slechts een vorm van disciplinering inhield. Dit beeld, waar overigens ook wel wat op af te dingen valt, komt voort uit het idee dat geloof, gewoonte en traditie een minder prominente plaats in onze samenleving hebben gekregen, waardoor het houvast voor ouders verdwenen, of in ieder geval verminderd is (Smeyers 2010). 11

14 Doordat daarnaast het kind in de opvoeding een centrale plaats heeft gekregen en iedere ouder de opdracht heeft om het beste uit het kind naar boven te halen, is opvoeden tevens een leerproces voor ouders geworden. Immers, ieder kind is anders en stelt eigen eisen aan de opvoeder. Het kind als object van zelfactualisatie (Vansieleghem 2010). Vanwege de uniciteit van het kind kan een ouder nog maar beperkt te rade gaan bij zijn eigen ouders; want als het ontwikkelingsproces van dat unieke kind centraal staat, zijn de grootouders geen expert meer en zijn zij zelfs meer buitenstaander geworden. De nadruk is steeds nadrukkelijker komen te liggen op het verwezenlijken van de mogelijkheden van dat ene unieke kind. Daarin kan men ook doorslaan. Zo pleit Lister (2003) voor een child centred social investment strategy voor ieder kind. Dat gaat mij te ver en getuigt niet van realiteitzin. Het gewone van opvoeden en de spontaniteit in de relatie tussen ouder en kind verdwijnen daarmee wel erg naar de achtergrond. Kort samengevat is de kern van het bovenstaande dat ouders zich vanwege de uniciteit van hun kind in algemene zin minder kunnen verlaten op de normen en waarden van de omgeving ten aanzien van opvoeding. Algemene opvoedingsnormen zijn niet altijd meer de normen die voor hun kind het meest optimaal zijn. Veel normen worden niet breed gedragen en zijn minder eenduidig in hun betekenis. Vansieleghem (2010) formuleert het als volgt: dat ene unieke kind is de norm en daarmee is het bijzondere de norm geworden. Met als gevolg dat de ander, de omgeving, een vreemde kan worden met betrekking tot de opvoeding. Opvoeden wordt dan steeds meer een eenzame exercitie, omdat de relatie met de omgeving aan betekenis dreigt te verliezen en zo ook de relatie tussen generaties. Dat is niet de weg die we moeten bewandelen, lijkt mij. Want, the healthy development of any community depends on the quality of the bond that links different generations (Furedi 2008, p. 37). Kinderen maken deel uit van Furedi s community en profiteren dus ook van een goede verbinding met de omgeving in zowel verticale als in horizontale lijn. Net als ouders. Dan de toegenomen invloed van de technologie op de opvoeding. Informatie is een cruciale factor geworden in de opvoeding: kennisvergaring door advies in te winnen. Adviezen van experts wel te verstaan. Dat begon misschien wel bij het in 1940 verschenen boek over kinderverzorging van dr. Spock, waarna, tot op heden, in steeds sterkere mate een enorme stroom aan tips, adviezen, verboden en geboden is gevolgd. Onzekerheid bij ouders kan hiervan het gevolg zijn als zij zoeken naar het antwoord op vragen als: Kan mijn kind wel een maaltijd overslaan als hij niet wil eten? Mag ik mijn kind bij mij in bed laten slapen als hij angstig is? Hoe straf ik mijn kind? De antwoorden van experts zijn vaak niet eenduidig en tips en aanbevelingen kunnen elkaar soms in hoog tempo opvolgen of zelfs tegengesteld aan elkaar zijn. De onzekerheid bij ouders kan nog verder worden 12

15 Voorkom pleisters plakken Preventief werken is beter dan curatief pleisters plakken. Het is de uitdaging te voorkomen dat pleisters geplakt moeten worden. Het is zaak er zo vroeg mogelijk bij te zijn en te concentreren op de talenten en krachten van jeugdigen en hun opvoeders. Dit bijzondere lectoraat concentreert zich hierop. Dat levert de meerwaarde voor de professional, voor het werkveld en voor het onderwijs. Want door de wisselwerking tussen onderwijs en lectoraat kunnen docenten en studenten samen met de lector onderzoeken, ontwikkelen en delen. Chantal van Lieshout Docent Social Work en lid kenniskring CESRT vergroot doordat impliciet de boodschap kan doorklinken dat fouten maken tot beschadiging van het kind kan leiden. En: dat je als ouder eigenlijk nooit genoeg kunt doen voor je kind. Weer haal ik Vansieleghem (2010) aan, die meent dat de ouder is geworden tot een persoon without content, that is as someone who is permanently in need of information, knowledge, competencies and advice. Met andere woorden: de behoefte van het kind lijkt het gewonnen te hebben van de norm. Opvoeden is vele malen meer technologisch geworden: het gaat om vaardigheden en technieken van de opvoeder, het gaat om de juiste informatie op het juiste moment (Smith 2010). Tegelijkertijd dient opvoeden wel op een leuke, ontspannen en speelse manier plaats te vinden: de fun morality (Furedi 2008). De opkomst van de technologie heeft tot gevolg gehad dat we problemen van kinderen ook meer technologisch benaderen. Ik chargeer: we kennen geen rotkinderen meer en etterbakken zijn verdwenen. We hebben wel adhd kinderen, kinderen met een aandachtsdeficit, of kinderen met pdd-nos stoornis. Alle eisen die aan ouders worden gesteld en de taak waar zij voor staan, maken ouderschap niet tot iets wat je er even bij doet. De verwachtingen van ouderschap kunnen zelfs onrealistische en onwenselijke vormen aannemen. Furedi 13

16 spreekt in deze van een culture of paranoia. Hij zet daar tegenover dat parenting not a complex science is, it is not science at all. It is actually quite a natural undertaking (Furedi 2008). Anderen reageren soortgelijk. Smith benadrukt bijvoorbeeld dat we het zijn vergeten zijn. Ouderschap impliceert namelijk ook een vorm van passiviteit. Het gewoon met je kind op de bank zitten, een spelletje spelen, zonder te denken aan het kind als object van opvoeding (Smith 2010). Niet alleen ouderschap en opvoeding zijn professioneler geworden en meer technologisch, ook de positie van het kind is veranderd, hetgeen consequenties heeft voor de opvoeding. Het kind is subject van rechten geworden en wordt niet geacht automatisch te vinden wat zijn ouders vinden. Dit wordt ook in het recht erkend en met name het Internationale Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) geeft invulling aan het kind als rechtssubject (Cardol en Theunissen 2007). Volgens Smith is deze gedachte zelfs wat doorgeslagen als kinderen, in de queeste om hun veiligheid te verhogen, worden aangespoord om naar hun ouders te kijken als mogelijke risicofactoren, om informatie te verzamelen die het eigen proces van zelfactualisatie kan frustreren (Smith 2010; Smeyers 2010b). Dat is naar mijn mening niet waar de verdragsopstellers naar streefden toen zij het IVRK concipieerden. Een te zwaar accent op deze uitwassen, vertroebelt de blik op de waarde van de boodschap die de verdragsopstellers uitdragen. En dat zou jammer zijn. Na deze beschouwing over het gezin en de veranderende opvoeding, wil ik aandacht besteden aan de tweede speler van de driehoek die eerder noemde: de sociale omgeving voor het gezin. 14

17 3 De sociale omgeving van het gezin There is no such thing as society, there are only individuals and their families, zo stelde de Britse oud-premier Margaret Thatcher ooit (RMO 2011). Deze stelling behoeft wel enige nuancering. Thatcher heeft gelijk voor zover we constateren dat de samenleving niet kan bestaan zonder individuen en gezinnen. Maar dé samenleving bestaat wel degelijk. Individuen en gezinnen vormen die samenleving en deze heeft grote betekenis voor de opvoeding en het welzijn van jeugdigen. Immers, als er voldoende binding, solidariteit en wederkerigheid in een samenleving aanwezig is, vormt dit tezamen het sociaal kapitaal dat bijdraagt aan een ongestoorde ontwikkeling van jeugdigen. Putnam formuleert het als volgt: Child development is powerfully shaped by social capital en social capital keeps bad things from happening to good kids (Putnam 2000). Sociaal kapitaal verwijst naar de capaciteit van een samenleving om zinvolle interacties en netwerken tussen haar leden te ontwikkelen, waarbij wederzijds vertrouwen een centrale rol speelt (Reverda 2004). Het biedt de burger de ruimte om zich te ontwikkelen en schept tevens de contouren waarbinnen dat moet gebeuren. Bij voldoende sociaal kapitaal neemt de kans op maatschappelijk succes voor burgers toe en neemt de kans op kindermishandeling en jeugdcriminaliteit af (De Winter 2011). De aanwezigheid van sociaal kapitaal is tevens een voorwaarde voor goed ouderschap. Want, zoals al eerder opgemerkt in deze bijdrage, inbedding in een sociale context biedt ouders een buffer voor henzelf en voor de opvoeding (Van der Pas 2006). Naast al deze lofuitingen op de waarde van sociaal kapitaal, past echter wel een kanttekening. Sociaal kapitaal is niet altijd positief, het kan ook tot negatieve inkleuring krijgen, denk aan pesten en uitsluiting binnen gemeenschappen. Denk aan de katholieke kerk, die als veronderstelde bindende factor in de samenleving heeft laten zien dat binding kon leiden tot excessen, met voor de slachtoffers soms langdurige negatieve gevolgen. 15

18 Kennis en vaardigheden om met ouders te werken Als hulpverlener willen wij naast de ouders staan, de dialoog met ze aangaan. Samen kijken naar ouderschap en opvoeding zodat hun eigen kracht en die van de kinderen wordt vergroot. Voor onze persoonlijke ontwikkeling als professional zijn zowel de minor als het afstudeerproject dat we voor het lectoraat gaan doen, belangrijk. Ze reiken ons kennis en vaardigheden aan om op deze manier met ouders en gezinnen te werken. Laurie Stoffels en Milva Kobben Vierdejaars studenten Social Work Voorts wordt sociaal kapitaal niet alleen gevormd door mensen, maar tevens door onder meer de kwaliteit van huisvesting en het opleidingsniveau van burgers. De aanwezigheid van armoede en werkgelegenheid beïnvloeden eveneens het sociaal kapitaal. Deze factoren hebben bovendien effect op de ontwikkeling van kinderen. Zo leidt armoede bijvoorbeeld (6,4% van de Nederlandse kinderen leeft in armoede) tot stress en overbelasting van ouders (Sociaal en Cultureel Planbureau 2011, p. 87). Armoede levert niet alleen financiële beperkingen op, maar heeft tevens een verlaging van het zelfvertrouwen van ouders tot gevolg (Cleaver, Cawson, Gorin et.al 2009). De relatie tussen sociaaleconomische factoren en het welzijn van kinderen was al eerder benoemd door Belsky in zijn ecologische risicomodel (Belsky 1984). Terug naar het sociaal kapitaal. In de literatuur wordt nog al eens benadrukt dat de samenleving verschraald is, dat er minder sociaal kapitaal aanwezig is. De oorzaak daarvan zou dan gezocht moeten worden in de toegenomen individualisering, waardoor onder meer de omgeving als steunbron voor ouders is weggevallen (Komter, Burgers & Engbersen 2004). Onderzoek wijst ook uit dat verbindingen in gezinnen zijn afgenomen en dat de sociale context minder expliciet aanwezig is waardoor het informele pedagogische netwerk van ouders is uitgedund (Sociaal en Cultureel Planbureau 2011). Voor Limburg blijkt dit in nog sterkere mate te gelden dan voor de andere provincies, zo blijkt uit ander onderzoek (Schmeets en Aarts 2010). Dit accentueert nog maar eens het belang 16

19 van het besluit van de provincie Limburg om dit lectoraat in te stellen als één van middelen om een bijdrage te leveren aan het versterken van de eigen kracht van gezinnen en het beter benutten van het sociale netwerk. Juist in Limburg is er veel werk te verzetten. Dat het sociaal netwerk is veranderd is ontegenzeglijk waar: verschillen tussen mensen zijn kleiner geworden en worden minder bepaald door stand, verstand en welstand en sterker door persoonlijke voorkeuren (RMO 2011a). Relaties kunnen van kortere duur zijn, meer flexibel en daardoor meer kwetsbaar. Zekerheden in de familie, in de lokale gemeenschap en in de arbeidssituatie zijn minder vanzelfsprekend. Al is het maar omdat geografische grenzen weggevallen zijn, waardoor onder meer de directe fysieke beschikbaarheid verminderd is. Ook is de verhouding tussen ouders en kinderen veranderd van een bevelshuishouding naar een onderhandelingshuishouden. Voor de jeugdzorg heeft dit geleid tot een professionalisering van de caritas, waardoor onder meer de vrijwillige inzet van burgers verdwenen is. De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling spreekt in dit verband over het verdwijnen van burgerkracht (RMO 2011a). Anderen, waartoe ik mijzelf reken, zijn van mening dat individualisering en solidariteit elkaar niet per definitie uitsluiten en dat er in de loop van de tijd andere vormen van solidariteit zijn ontstaan, niet per definitie bepaald door geografische of fysieke grenzen. Solidariteit kan immers op kilometers afstand gevoeld worden en meeting doesn t always lead to mating (Ruonavaara en Kouvo 2009). Een uitingsvorm hiervan is dat men zelfs een buurt als positief kan waarderen, zonder dat men is ingebed in de sociale structuur. Peter Mann (1954) toonde dit in zijn onderzoek aan. Hij maakt onderscheid tussen twee vormen van nabuurschap, zoals hij dat noemde: manifest en latent nabuurschap. Manifest nabuurschap in de zin van bij elkaar op bezoek gaan, gezamenlijk activiteiten ondernemen en latent nabuurschap als een vorm die aanduidt dat men pas tot actie overgaat in tijden van crisis, bij nood. Tussen deze twee vormen zit een continuüm met een positieve en een negatieve pool. Zijn onderzoek toont aan hoe misleidend manifest nabuurschap kan zijn, terwijl men op eerste gezicht geneigd is deze vorm te overschatten. Bovendien laat zijn onderzoek zien dat binnen een sociale omgeving behoeften per individu kunnen verschillen. Zijn bevindingen hebben naar mijn mening na 60 jaar aan relevantie niets verloren. Komter meent eveneens dat individualisering en solidariteit elkaar niet uitsluiten. Individualisering moet veeleer beschouwd worden als een nieuwe sociaal-culturele context, waarbinnen nieuwe typen afhankelijkheidsrelaties tussen mensen ontstaan en nieuwe vormen van solidariteit tot ontwikkeling komen (Komter, Burgers & Engbersen 2004). Solidariteit in de samenleving is in haar visie een multi-dimensionaal 17

20 begrip, een conglomeraat van diverse uiteenlopende sociale verschijnselen die niet zonder meer bij elkaar gevoegd kunnen worden om vervolgens te concluderen hoe het gesteld is met de solidariteit in de samenleving (Komter, Burgers & Engbersen 2004). Wel is door de individualisering de vanzelfsprekendheid van het ontwikkelen van solidariteit veranderd. Met als gevolg dat alleen dan binding kan ontstaan indien men daarvoor de juiste vaardigheden bezit. Dat zou onder meer de focus moeten zijn van de jeugdzorg: het versterken van vaardigheden waardoor de eigen kracht van de opvoeder wordt versterkt. De veranderingen in de sociale context van het gezin hebben beleidsmakers en wetenschappers doen pleiten voor het versterken van de eigen kracht en het beter benutten van de mogelijkheden van de omgeving van het gezin. Hermanns (2009) stelde in zijn inaugurele rede dat de bal terugleggen bij de burger de enige manier is om problemen op te lossen. Ter Horst (2006) pleitte eerder al voor herstel van het gewone leven. Graas en Janssen (2011) benoemen de noodzaak om dagelijkse opvoedsituaties te ontzorgen, waardoor deze weer worden genormaliseerd. In het recente advies van de RMO (2011a) wordt eveneens gepleit voor het versterken van de civil society, omdat de sociale omgeving van het gezin teveel naar de achtergrond verdwenen is. De RMO is van mening dat gezinnen weer onderdeel moeten zijn van een sociale structuur. Want, als dat gerealiseerd kan worden, is er minder zware hulpverlening nodig en wordt hulpverlening goedkoper. En dat is één van de problemen in de jeugdzorg: eenvoudige problemen worden te vaak met zware vormen van hulpverlening aangepakt, terwijl waakvlambegeleiding voldoende kan zijn als de sociale context beter wordt benut (Graas en Janssens 2011). Bovendien rijzen de kosten voor hulpverlening de pan uit. De vraag die onder meer in dit lectoraat moet worden beantwoord, is in welke vorm sociaal kapitaal in de huidige samenleving betekenis kan krijgen, met inachtneming van de maatschappelijke ontwikkelingen. De beantwoording is van belang opdat de sociale omgeving voor de ouder de buffer kan zijn waar Van der Pas over spreekt en voor kinderen in positieve zin kan bijdragen aan hun ontwikkeling. Maar aan de beantwoording van de vraag gaat een andere vraag vooraf: klopt het dat opvoeden een eenzame exercitie is geworden, ouders er alleen voor staan en geen sociaal leven meer hebben? Het antwoord is minder somber dan verondersteld kan worden op grond van het eerder geschetste beeld. Onderzoek laat zien dat een dergelijke conclusie te kort door de bocht is. Komter toonde aan dat in 1994 in Nederland op grote schaal 18