Kleine zelfhelpgids voor de hoogleraar aan deze universiteit

Transcriptie

1 Kleine zelfhelpgids voor de hoogleraar aan deze universiteit Openbare les ter gelegenheid van het afscheid als gewoon hoogleraar sociale wetenschappen in het bijzonder arbeid en organisatie aan de Open universiteit gegeven op 11 juni 2010 door J. von Grumbkow Kleine zelfhelpgids voor de hoogleraar aan deze universiteit 1

2 Colofon ISBN Copyright J. von Grumbkow, 2010 Omslagontwerp en lay-out Sandra Daems en Annette Bouwels, creatief en eigenzinnig Redactie Jan Hendriks, streng maar dienstbaar Drukwerk Océ Business Services Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier zonder voorafgaande toestemming van de copyrighthouder. 2 Afscheidsrede J. von Grumbkow

3 Kleine zelfhelpgids voor de hoogleraar aan deze universiteit * J. von Grumbkow Dames en heren, In deze openbare les behandel ik enkele oude vragen. Ik kwam ze tegen toen ik nog student was in Leiden en in Groningen. De vragen zijn oud én actueel. Toen ik studeerde in Leiden, deed ik met twee andere studenten het eerste experiment uit mijn academische leven. Het werd begeleid door Charles Vlek die later hoogleraar in Groningen werd. We maakten een apparaat en deden een proef over subliminale waarneming. Dat is waarneming die valt onder de waarnemingsdrempel van het bewustzijn. Toon je iemand een paar milliseconden bepaalde woorden, dan is deze zich niet bewust van die woorden; ze beïnvloeden mogelijk wel het gedrag. Al Gore, de tegenkandidaat van oud-president Bush, werd in tv-spotjes getoond met korte flitsen van het woord rat. De verwachting was dat de kiezers Al Gore zouden verbinden met ratten. Later is Bush hierover geïnterviewd. Hij was waarschijnlijk onschuldig, want hij wist niet wat subliminaal was en kon het woord subliminal zelfs niet uitspreken. 1 Uit ons experiment kwam niets. Dat was de start van een loopbaan met veel onderzoek waar eveneens niets uitkwam. Als dat gebeurt, is het onpubliceerbaar. Zonder publicaties valt er weinig te vieren. Op het mededelingenbord bij ons op de faculteit, hangen trots de eerste pagina s van de nieuwe artikelen. Als dat gebeurt, dan is het onderzoek pas geslaagd en wordt er een vlaai aangesneden. * Openbare les uitgesproken op 11 juni 2010 (met uitzondering van de vragen 8 en 9). De zelfhelpstellingen staan in de noten en margeteksten. Over verschillende vragen heb ik van gedachten kunnen wisselen met collega s. Deze heb ik op een eerder moment bedankt en zij blijven verder ongenoemd. De gedrukte versie is inhoudelijk afgesloten op 18 mei Als instellingsnaam is de oude spelling genomen ( Open universiteit met als afkorting Ou ) want de spelling verandert om de paar jaar. Tentamen bij de professor In de jaren zestig hadden de hoogleraren een ongebreidelde macht. Een hoogleraar die zijn bril thuis had laten liggen, stuurde rustig een wetenschappelijk medewerker op de fiets de stromende regen in, om deze aan de andere kant van de stad te gaan halen. Van een andere hoogleraar was bekend dat hij de hbs eigenlijk geen geschikte basis vond voor de studie psychologie. Bij de tentamens vroeg hij eerst naar de vooropleiding om vervolgens de gymnasiasten gemakkelijker te laten passeren dan de hbs ers (Leidraad, april 2003). Als oud-hbs er deed ik thuis bij de professor tentamen. Op tijd en met een knellende stropdas stond ik voor de deur. Ik stelde mij voor aan Mevrouw de professor die in de stille huiskamer een kopje thee bracht op een bibberig dienblad met zilveren kannetjes en tangetjes. Zij bleek de dienstmeid te zijn. De professor keek mij vanuit zijn leunstoel peinzend aan en formuleerde een vraag over het zijnde. Het zijnde? Meekijken naar jezelf In mijn herinnering zat prof. Van de Geer ( ) in Stanford een boek over multivariate analyse te schrijven. Zijn op de band opgenomen colleges Statistiek werden in Leiden afgespeeld op een grote zwart-wit-tv met 25 studenten ervoor. Tussen de diagonale strepen zag je Van de Geers hand met een krijtje formules wegstrepen en hoorde je hem mompelen. Soms spoelde een assistent de band door. Later in het collegejaar ben ik nog eens gaan kijken. Van de Geer was terug. Dezelfde band werd nog steeds afgespeeld. Van de Geer stond in de hoek van de ruimte geïnteresseerd mee te kijken. s Morgens jagen, s middags vissen Op de Ou zijn wat (kleine) cursussen gratis, als late erfenis van Ou-voorzitter Wöltgens die bij zijn afscheid (2005) een betoog hield om een oud socialistisch ideaal waar te maken: vrij en kosteloos onderwijs voor allen. Kleine zelfhelpgids voor de hoogleraar aan deze universiteit 3

4 s Morgens jagen, s middags vissen en s avonds, na de tv en de borrel, voor iedereen een gratis cursus. Minister Van der Hoeven zei bij Wöltgens afscheid: Met deze Persoonlijke Standaard Uitrusting (PSU), bestaande uit een fles heerlijke wijn, je favoriete sigaar én een praktisch heupflesje, kun je de toekomst vrolijk tegemoet zien. (In 2001 bood Henk van der Molen tijdens zijn Ou-afscheidscollege hem ook al een doos dikke sigaren aan.) De dageraad van het klassenloze paradijs met levenslang gratis leren, met veel PSU en sigaren, zou in de ontvolkte Oostelijke Mijnstreek gloren. In Die deutsche Ideologie schreef Marx blijmoedig dat hij s morgens zou kunnen jagen, s middags vissen, en s avonds veeboer kon zijn. Hij zou na het eten kritieken schrijven, zonder ooit jager, visser of veeboer te worden. Dus alleen kritieken schrijven als vrijgestelde, zonder beroep. Op wie of wat zouden Marx en Wöltgens (de intellectueel van zijn partij) in het paradijs nog kritiek moeten leveren? Het antwoord kwam tijdens Mao s culturele revolutie. Kritiek kwam op intellectuelen die een leven lang wilden leren. In plaats daarvan mochten ze de Oostelijke Chinese Mijnstreek herbevolken. Dan maar liever een vrijgestelde met een PSU. Gratis levert geld op Met subsidie en enig zweet van docenten en stafleden, waarvan tijd en kosten sinds jaar en dag niet geregistreerd worden, zijn zo n 24 leuke gratis cursussen van circa 25 uur door de Ou op het web gezet. Veel mensen waren nieuwsgierig naar die 24 gratis cursussen: De helft keek ten minste twee minuten. Die mensen worden gebruikers genoemd. Van die gebruikers hebben 32 mensen een toets afgelegd: 32 van de Onderwijskundig geen doorslaand succes. Een uit de hand gelopen promotiecampagne voor enthousiaste bestuurders? Nee hoor, het is een interessant experiment om voor zes tot acht ton 24 minicursussen aan een bestand van cursussen (die reeds op het web zijn) toe te voegen en om vervolgens 32 serieuze tentamendeelnemers over te houden. Gratis cursus- Vraag 1 Waarom moeten onderwijs en onderzoek verbonden zijn? Achteraf gezien hadden we van ons eerste experiment een rommeltje gemaakt. In het onderwijs zie je hoe moeilijk het is om studenten goed onderzoek aan te leren. Het verschil tussen wetenschap en pseudowetenschap zit in het formuleren en operationaliseren van toetsbare hypothesen. Grafologie, gelaatskunde, handoplegging, telepathie, gebedsgenezing, het is allemaal ontoetsbaar. Pseudowetenschappelijke opvattingen blijven natuurlijk altijd bestaan, maar een student hoeft voor mij geen activistisch scepticus te worden die allerlei pseudowetenschappelijke onzin gaat bestrijden. Het is voldoende als een student een sceptische houding heeft en kan zien of een hypothese of idee onderzoekbaar is. De grens tussen wetenschap en pseudowetenschap zit in een sceptische houding en in het goed kunnen formuleren van onderzoeksvragen. Dat is een reden waarom onderzoek en onderwijs verbonden moeten zijn. Onderwijs geven is kritische, onderzoekbare vragen stellen en deze proberen te beantwoorden door onderzoek te doen. Onderwijs is gezamenlijk onderzoek doen. Onderzoek doen is gezamenlijk leren. Echte kennisoverdracht vindt plaats als je samen met studenten alle fasen van het onderzoek doet en wel in het vakgebied waarin ze afstuderen, zoals ik indertijd in Leiden mocht ervaren met dat mislukte experiment over subliminale waarneming. Onderzoek moet je zo vroeg mogelijk in de studie doen, dus in de bachelorfase, zoals de commissie Veerman twee maanden geleden nog betoogde. Studenten rechten moeten juridisch onderzoek doen. Studenten cultuurwetenschappen moeten cultuurwetenschappelijk onderzoek doen. Dus, geen praktijkgedreven onderzoek, geen breed universitair onderzoeksthema, maar aansluiten bij de state of the art van de eigen discipline. Dit is het antwoord op de vraag waarom onderwijs en onderzoek verbonden moeten zijn. Het is een vraag die sommige studenten stellen. Het is een antwoord dat sommige bestuurders niet zint. Maar de vraag is oud én actueel. 2 Vraag 2 Waarom moet er in een opleiding een methodenpluralisme zijn? Het belangrijkste dat de wetenschap ons leert is de wetenschappelijke methode. De wetenschappelijke methode betekent niet dat er maar één methode zou zijn. Elk onderzoeksgebied kent een me- 4 Afscheidsrede J. von Grumbkow

5 thodenpluralisme: beschrijvend onderzoek, naast correlationeel en experimenteel onderzoek. Studenten vragen altijd: welke methode moet ik gebruiken? De keuze voor de methode wordt bepaald door het onderzoeksprobleem en is tot op zekere hoogte pragmatisch. Ik kwam het methodenpluralisme voor het eerst tegen tijdens mijn opleiding in Leiden. Ik deed experimenten, maar kreeg ook les van de professor Chorus. Professor Chorus ( ) hield niet van experimenteel onderzoek. Hij noemde het rattenpsychologie. De mathematische psychologie was voor hem getallenmagie. Chorus legde nadruk op het gezonde verstand. Je moest je gezonde verstand gebruiken. Hij gaf werkgroepen over bekende schrijvers. Chorus meende dat je veel kon leren uit romans. Dat is waar, maar kennis van de literatuur maakt iemand nog niet tot een psycholoog. Ik was niet naar Leiden gekomen om literatuur te studeren. Dat zei mijn gezonde verstand. 3 Zoals de meeste hoogleraren toen, werkte hij meestal thuis. Zijn huis stond op het terrein van de Jelgersmakliniek. Het hoofd van die kliniek was professor Bastiaans. 4 Bastiaans ( ) was een psychiater met landelijke bekendheid door zijn lsd-behandeling van overlevenden van concentratiekampen. Bastiaans probeerde zijn collega Chorus tevergeefs van het terrein en uit dat mooie huis te krijgen. Chorus noemde zijn hond vervolgens Bas. Bij het uitlaten in de tuin van de kliniek, in de buurt van de werkkamer van Bastiaans, riep hij zijn hond Bas regelmatig tot de orde: Koest Bas! Hier Bas! Toen leek het mij erg leuk om in de wetenschap te blijven. Ik ben daarin niet teleurgesteld. Ik moet bekennen dat ik met veel plezier mijn steentje heb bijgedragen aan al de academische plagerijen. Het methodenpluralisme in Leiden was het toevallige gevolg van elkaar venijnig dwarszitten. De vraag was daar: wie heeft de kennis in pacht? Die vraag hoort thuis in de kennisleer. Die vraag kun je niet vanuit de psychologische methoden zelf beantwoorden. De verschillen in Leiden gingen dus dieper. Aan de ene kant belandde ik in de fenomenologie of moest ik mijn gezond verstand gebruiken. Aan de andere kant werd ik getraind in de empirisch-analytische benadering, de methode uit de logisch-positivistische filosofie. Volgens die filosofie zijn er veel wetenschappen, maar is er slechts één methodologie. Die kreeg ik aangereikt met het boek Methodologie van Adriaan de Groot ( ). De methode had één doel: het verklaren, het voorspellen en het beheersen van de werkelijkheid. De Groot schreef: Als ik iets weet, kan ik iets voorspellen. Weet ik niets, dan kan ik niets voorspellen. sen in die vorm zullen verdwijnen, want financieel krankjorem. Gratis wordt onderdeel van een verdienmodel door rond die gratis cursussen betaalde diensten te zetten. Diensten hebben de toekomst. Cursussen zijn minder onderscheidend geworden. Je onderscheidt je door dienstverlening, door hoe je de student benadert en zo bijdraagt aan zijn of haar ontwikkeling. Zelfhelp: Investeer in excellente (digitale) begeleiding. Bron: R. Schuwer: Zicht op opener: resultaten en effecten van een experiment met open educational resources. Heerlen: OU (2008). Een klein slokje bier Gratis Ou-cursussen dienen om mensen te verleiden om betaald te gaan studeren. Geef ze een gratis biertje en ze zetten het op een drinken. Psychologie heeft maar liefst drie gratis cursussen. Vraag je de studenten of ze er iets voor willen betalen, dan zegt een meerderheid: Ja, dág! Dat hadden psychologen kunnen weten. Pas als je mensen laat betalen, denken ze na over hun beslissing om ook eens een academisch studietje te proberen. Na het jagen en het vissen, gaan ze niet een cursus uitproberen als de prijs ten koste gaat van hun PSU (Persoonlijke Standaard Uitrusting om het zingen van schlagers en bierliederen te bevorderen). Individuele keuzen kun je beïnvloeden door kosten in rekening te brengen. Het verdienmodel is inmiddels: een klein slokje bier en dan het volle pond betalen, incl. alle kosten van dat slokje, plus alle kosten van al de gratis biertjes die anderen hebben gedronken zonder iets te hebben betaald. Bron: Uit onderzoek van de faculteit Psychologie: 16% van de 1058 bezoekers van gratis cursussen wil iets betalen voor tentamen doen. Begeleiding willen ze liever niet betalen. Bij jongeren onder de 35 jaar is de bereidheid om te betalen het geringst. Dozenschuivers en dienstenschuivers Aan producten (ontwikkeling en productie cursusmateriaal) valt minder te verdienen dan aan de dienstverlening (begeleiding) rond die producten. Kleine zelfhelpgids voor de hoogleraar aan deze universiteit 5

6 IBM haalt nu meer dan de helft van haar omzet uit aanvullende diensten. Océ verdient meer aan het onderhoud van printers dan aan de verkoop ervan. Maar let op: volgens Ericsson kun je alleen diensten leveren als je de producten goed begrijpt. Oufaculteiten zijn in een aantal jaren getransformeerd van cursusmakers (productiegericht) naar hoogwaardige begeleidingsgerichte leernetwerken (communities of practice). Cursussen (of delen ervan) zijn extern in te kopen. Als je de begeleidingsexpertise voor die leernetwerken ook door uitbesteding gaat inkopen, dan hoef je alleen maar een bestuur over te houden dat met dozen (cursussen) en diensten (begeleiding) schuift. Lekker goedkoop, zolang bestuurlijk werk maar niet te veel schuift. Een vergeten vraag Bij het derde Ou-lustrum (1999) vroeg Ou-hoogleraar Henk de Wolf zich af wat goedkoper, efficiënter en effectiever is: de Ou in de lucht houden of alle Ou-middelen als vouchers aan iedereen beschikbaar stellen. Een ieder kan dan zelf een cursus kopen via het portaal van een netwerkuniversiteit. Dit is Leven lang leren in optima forma: een Ou zonder wetenschappelijk personeel. In 2002 startte in Zweden de Netwerkuniversiteit met een budget van 470 miljoen kronen (circa 50 miljoen euro) en met circa 35 universiteiten. In 2007 zijn er 3000 cursussen en ongeveer 80 programma s. De overheid betaalt de universiteiten voor elke succesvolle cursusafronding. Het geld gaat direct naar de deelnemende universiteit. Het netwerk kent geen academische staf en geen onderwijskundigen. Het is een portaal. Het incentivesysteem prikkelt de universiteiten om hun cursussen via de netwerkuniversiteit online te zetten. Langs die weg certificeert de universiteit en ontvangt direct het geld. Het is dus mogelijk om een netwerkuniversiteit samen met een Netwerk Open Hogeschool (NOH) op te zetten, zonder eigen opleidingen en zonder academici en met een beperkt aantal onderwijskundigen. De NOH De positivistische werkwijze en de empirische cyclus die ik toen en door de experimenten van Charles Vlek leerde, werd de succesvolle praktijk met veel vlaaien. Mijn collega s en ik zijn in de positivistische werkwijze getraind, maar een dieper begrip van de betrekkelijkheid van de methoden, krijg je door confrontatie met een pluralisme aan methoden. Vraag 3 Wat bevordert in de wetenschap de creativiteit? In Leiden was een andere hoogleraar, prof. J. H. van den Berg, die precies vandaag 96 is geworden. Van den Berg was hoogleraar Fenomenologische methode en deskundige in een zelfbedachte wetenschap, genaamd de Metabletica. Van den Berg was een steile calvinist. Professor Chorus was rooms. Zij hadden zich verschanst in hun eigen instituten. In die tijd fietste je op en neer van de Hooigracht naar het Rapenburg en de Rijnsburgerweg, naar al die instituten die opgetrokken waren rond hun leerstoelen. Later werd John van de Geer ( ) benoemd en toen begon de experimentele revolutie pas echt. Ze zaten elkaar daar goed dwars. Dat dwarszitten heeft ook iets moois. Het bijzondere van een universiteit is dat er open competitie en enige anarchie heerst. Je proeft als student meteen de academische vrijheid. Die combinatie van anarchie, competitie en vrijheid bevordert de creativiteit. Sommige studenten vinden het maar een rommeltje, terwijl het juist de bedoeling is dat de studenten er een schepje bovenop leggen. Bestuurders en magistraten vinden het natuurlijk niks. Het vertraagt de studie. Voor je het weet, gaat iedereen levenslang studeren en bederf je de jeugd. Lang geleden hebben de magistraten een docent, omdat hij de jeugd bedierf, te pakken genomen. Die docent was Socrates. Socrates bedierf de jeugd. Op dat punt is er dus weinig nieuws onder de zon. Mijn vraag is dus oud én actueel. Ik hoop dat mijn antwoord een troost is voor de nieuwe hoogleraren en de docenten. Dames en heren, bederf de student door competitie, creativiteit en vrijheid! Voor de metableticus professor Van den Berg was een metabletisch moment een intrigerende gebeurtenis, die je pas begrijpt als je deze gebeurtenis in een verband brengt met andere, gelijktijdig voorkomende, synchrone gebeurtenissen. Zijn wetenschap was gebaseerd op synchroniciteit, een begrip dat ook de Zwitserse psychiater Jung gebruikte. Astrologie kun je met het principe van synchroniciteit ver- 6 Afscheidsrede J. von Grumbkow

7 klaren. Uit de stand van de planeten is, volgens Jung, af te lezen wat op aarde gebeurt. 5 Professor Van den Berg leerde ons dat de werkelijkheid ontstaat uit onze steeds veranderende waarneming. Zijn is waargenomen worden. De evolutietheorie noemde Van den Berg een soort geloof. Hij zou nu onder de vlag van het creationisme geschaard worden. Hij zei: Er zit een Geest achter, die al die veranderingen verwekt. 6 De natuur zou bestaan uit vingerwijzingen van het Opperwezen. Die aanwijzingen moet de mens zien te interpreteren en daarvoor doen we dus aan wetenschap. Tegelijk leerde ik in Leiden dat de psychologie als wetenschap pas mogelijk is, als we ervan uitgaan dat mensen onderworpen zijn aan aardse (en dus niet aan buitenaardse) wetten. Ik werd dus ingevoerd in de pseudowetenschappen, maar onder de leesstof vielen ook De Groot en de filosoof Karl Popper ( ). Ik vond het toen prachtig en nog steeds kan het me niet gek genoeg zijn. Vraag 4 Is er niets nieuws onder het zonnetje van de academische verhoudingen? Bij Van den Berg deed ik tentamen. Hoogleraren gaf je pas een hand als zij zelf het initiatief namen. Ik herinner mij dat hij mij een stoel wees. Zwijgend schoof hij mij over zijn bureau een oud kaartenbakje toe, waaruit ik drie kaarten moest trekken. Ik had gehoord dat dat een onderdeel was van het ritueel. Ik was verrast dat het klopte. De werkelijkheid bleek dus meer wetmatig dan zijn metabletica ons leerde. Van den Berg had nog steeds niks gezegd. Dus ik stak van wal. Ondertussen zocht ik zenuwachtig naar de synchroniciteit tussen die drie kaartjes. Ik kan mij niet herinneren dat hij iets heeft gezegd. Toen ik sprak, keek hij steeds op zijn horloge. Een paar dagen later kreeg ik mijn tentamenbriefje. Elk cijfer tussen 0 en 10 zou mogelijk zijn. Het was een zesje. De sterren en de hemellichamen waren mij op de tentamendag gunstig gezind geweest. Ik was weggekomen met dat zesje, omdat een medestudent mij had gezegd dat ik de bekende fenomenologische trefwoorden door mijn antwoorden moest rijgen. Daar was ik blijkbaar een beetje in geslaagd, hoewel ik er weinig van begreep. 7 Nu is de docent die een tentamen afneemt een pc, even zwijgzaam als mijn hoogleraar van toen. De vragen verschijnen volgens toeval geeft een belangwekkend antwoord op de inmiddels vergeten vraag van Henk de Wolf van tien jaar geleden. De NOH zou net als het Zweedse model de Ou tot een echt goedkope voorziening voor Leven lang leren kunnen maken door met dozen (cursussen) en service (begeleiding) te schuiven. In Zweden bestaat een vrij aardig geslaagd praktijkvoorbeeld dat, qua programma s en cursussen, inmiddels een factor tien groter is dan de Ou. Vooralsnog zijn de weerstand tegen onderwijsexperimenten en het belang van de werkgelegenheid in de Oostelijke Mijnstreek sterker. Bronnen: H. de Wolf: Beeld van een instelling in de voorhoede van de onderwijsvernieuwing (Heerlen: Ou, 1999). Christie, M.F., & Jurado, R.G.: UKeU and Sweden s net university. Intern. Conf. Engineering Education & Research , Melbourne, Australia. Gedownload januari De pols van de decaan De Ou-ondernemingsraad, met een meerderheid van niet-wetenschappers, bewaakt de kwaliteit van de scripties. Een citaat uit de OR-notulen: Uit een brief van de medewerkers blijkt dat alleen nog maar gepromoveerden of medewerkers die promoveren scripties mogen begeleiden. Hieruit blijkt dat dhr von Grumbkow vooruit loopt op de kwalitatieve reorganisatie van het wetenschappelijk personeel. De OR zal een vinger aan de pols houden! Ach... wat is plagiaat? René Diekstra beklaagt zich in het Leidse universiteitsblad Mare (2003) over het Ou-benoemingsbeleid: Zo werd ik door de benoemingscommissie voorgedragen voor een leerstoel psychologie aan de Open Universiteit. De academische cultuur leek me daar wat minder verstard. Maar de hoogleraar (...) heeft hemel en aarde bewogen om de commissie terug te fluiten. Blijkbaar ziet een groep psychologen mij als bedreiging. Op de valreep werd Diekstra s benoeming als decaan onder druk van de faculteit tegengehouden. (Ik hoor in de commissie nog: Ach, wat is plagiaat? ) Kleine zelfhelpgids voor de hoogleraar aan deze universiteit 7

8 Gerda Smets werd als hoogleraardirecteur op de valreep wél benoemd (1996). Haar reputatie als letterdievegge was haar vooruit gesneld, maar de benoemingscommissie zette door. Frank van Kolfschoten had vier jaar eerder vragen gesteld. Smets weigerde te antwoorden. Zij overwoog een proces wegens laster als hij over de kwestie zou publiceren. Hij publiceerde maar er gebeurde niets. Smets kwam. Was het toeval dat de altijd vrolijke Kasper Boon en de gewetensvolle Fred Mulder het even later voor gezien hielden? Bronnen: Diekstra: Doorgaan met de middelvinger omhoog (Mare ). Frank van Kolfschoten: Valse vooruitgang (Amsterdam, 1992). Etalageprofessor als pr-stunt In ijltempo benoemt de Ou mensen uit bedrijfsleven en advieswereld tot hoogleraar (etalageprofessor). Een aantal heeft nimmer een artikel in een peer reviewed tijdschrift geschreven. Dat hoeft ook niet want ze werken vrijwel voor niets (flexprofessor). Een enkeling zou beloond worden naar het aantal promoties dat hij aflevert. De titel van hoogleraar is goed voor de eigen business. Dus kun je gratis werken. Decaan Willems Koops: Het titelfetisjisme vind ik stuitend. Vincent Icke over de verdiensten van prof. Wubbo Okkels: Die heeft zich als een zak zout rond de aarde laten slepen. Leuk voor Ockels, maar om de man nou hoogleraar ruimtevaart te maken in Delft? Het betreft hier een pr-stunt. Als je een gewone leerstoel niet wil betalen en de etalage moet stofferen, dan moet je niet zeuren over verlaging van benoemingscriteria. Bron: E. Brandt: Groene Amsterdammer, Organisatiemodel: leerkrukjes en nepotisme Bijzondere hoogleraren hebben doorgaans een kleine aanstelling ( leerkrukjes ). Hun invloed is nihil, want bij leerkrukjes past een organisatiemodel met personeel dat weinig kost, dat nauwelijks aanwezig is en dat alles best vindt. Dat soort personeel maakt ambtelijke sturing makkelijk. op het scherm, zoals toen uit dat kaartenbakje. De student antwoordt door toetsen in te drukken. Is het afgelopen, dan trekt de student de deur achter zich dicht. De student snapt, net zo min als ik toentertijd, waar dat cijfer vandaan komt. Is er dan niets nieuws onder de zon? Ja, nu geef je elkaar gewoon een hand. Of de student roept hoi! In die veertig jaar is het allemaal informeler geworden, meer zakelijk, maar even chaotisch. Voor dat laatste hoef je geen moeite te doen. Dus het antwoord op de vraag of er nieuws onder de zon is, luidt: ja en nee. Vraag 5 Waarom moet wetenschapsfilosofie onderdeel zijn van de psychologie (en van andere academische opleidingen)? De discussie van toen over de natuurwetenschappelijke en de interpretatieve, hermeneutische benadering, speelt tot de dag van vandaag. Het verzet tegen het positivisme en tegen het monopolie van de causale verklaring kwam ik later weer tegen in het sociaal constructionisme van professor Gergen in Tilburg. De werkelijkheid zou een linguïstisch idealisme zijn. Wat dat is, vertolkte oud-president Richard Nixon heel duidelijk. Nixon zei: Alleen waarover gesproken wordt, bestaat. Niets heeft werkelijkheid, totdat erover gesproken wordt. Iets bestaat dus als de media er lucht van krijgen. 8 Deze universiteit had vorig jaar, en ook zes jaar geleden, een aantal erepromoties. Daarover stond vrijwel niets in de pers. Daaruit kun je concluderen dat deze universiteit niet bestaat. Ik begin langzaam te vermoeden dat die Richard Nixon nog zo gek niet was. Een bericht moet een pakkende boodschap zijn, liefst korter dan één minuut. Zoals de soundbite een Leven lang leuteren. Daarmee kwam deze universiteit wél in de pers. Ik denk, omdat van deze leus ook minder diplomatieke varianten bestaan. Op die leus, een Leven lang leuteren, kom ik terug. Volgens het sociaal constructionisme is de werkelijkheid een sociale constructie. Door informatie in de pers over bijvoorbeeld psychische stoornissen gaan mensen zich omschrijven in termen van deze stoornissen. Vervolgens komen er meer beroepen in de geestelijke gezondheidzorg en wordt de maatschappij zieker. Volgens professor Gergen moet je een theorie beoordelen op wat zij veroorzaakt en niet op de juistheid van de theorie. Zijn denkwijze relativeert de resultaten van empirisch-analytisch onderzoek en relativeert de algemeenheid van wetenschappelijke 8 Afscheidsrede J. von Grumbkow

9 uitspraken. Dergelijke controverses, die tot de dag van vandaag duren, maken dat wetenschapsfilosofie onderdeel moet blijven van de psychologie. Dat is hier op deze universiteit gelukkig het geval. Naar mijn mening moet wetenschapsfilosofie ook deel uitmaken van andere academische opleidingen. Ambiguïteit, paradoxen, tegenspraak en methodenpluralisme zijn vruchtbaarder dan conformisme. Daarmee heb ik mijn reactie op de vraag naar de plaats van de wetenschapsfilosofie in het programma gegeven. Vraag 6 Hoe universitaire stromingen herkennen? Na Leiden volgde Groningen. In Groningen deed ik experimenten naar de gevolgen van onrechtvaardigheid op de arbeidsprestatie. De experimenten waren een idee van mijn hoogleraar Henk Wilke. 9 Het was het begin van de jaren zeventig. Het instituut aan de Kraneweg was bevolkt met een militante groep studenten die vond dat dergelijk onderzoek ten nadele zou zijn van de werkende klasse en deze klasse zou misleiden. Met activisten als Ton Regtien, voerden deze studenten acties in de strokartonindustrie in Oost-Groningen en studeerden daarmee af. Mijn experiment werd in een plenaire vergadering doorgelicht met behulp van het historisch materialisme van Karl Marx. Dat was daar de gewoonte, maar ik maakte mij doorgaans niet veel zorgen want meestal eindigden de vergaderingen met een solidariteitsverklaring aan de arbeiders in een ver land. Maar dit keer liep het mis. Ik was van de regen in de drup gekomen. Van de fenomenologie in het marxisme. Van het illusionisme in het reëel bestaande socialisme. Mijn experiment moest ik zo n beetje in het geheim gaan uitvoeren. Die periode liep snel af omdat de werkgelegenheid inzakte en het zogenoemde no-nonsense denken opkwam. Japan werd ons nieuwe gidsland, met veel nadruk op kwaliteit. Je zat niet meer onder de knoet van de vakbondsbaas, maar onder die van de kwaliteitscontroleur. Dat is tot de dag van vandaag zo gebleven met veel visitaties naar de kwaliteit. Iets waaraan ik zelf fanatiek meedoe. In Groningen was naast de empirisch-wetenschappelijke en de marxistische stroming ook nog een kleine derde stroming om tot zelfontdekking te komen. In het marxisme ging het om de uitwendige revolutie. Hier ging het om de inwendige revolutie. In Groningen klonk dus ook de herkenningsmelodie van het ik-tijdperk. Er werden cursussen gegeven over organisatieontwikkeling en sensitivitytraining. Nu heet het Change Management want dat verkoopt beter. Je Hun inbedding in netwerken met andere prestige-indices vermindert gedoe met wetenschappelijke netwerken en visitaties. Nog een voordeel: Titulaire feestneuzen (Chris Lorenz) bevorderen hbo-ïsering en ontacademisering. Toch is niet iedereen het daarmee eens. Een aanbeveling van een oud-hoofddocent Rechtswetenschappen van de Ou (nov. 2009): Ik zou het een lief ding waard vinden als het nepotisme eens zou verdwijnen. De faculteit Psychologie kon dit organisatiemodel ontlopen (in elk geval tot juni 2010). Als benoemingen gericht zijn op het binnenhalen van goedkope arbeidskrachten, binding aan niet-academische netwerken en andere organisatiemodellen, dan is de vraag wie of wat het leerstoelen- en benoemingsbeleid drijft. Bron: E. Brandt, op. cit. Erebegraafplaats van de wetenschap Eind vorig jaar kreeg een van onze onderzoekers een mooi idee over de relatie tussen cortisol, subjectieve stress en de prestaties van het werkgeheugen. Hij toetste zijn idee aan data die hij eerder had gepubliceerd. Deze onderzoeker, John Taverniers, zocht naar extra databestanden met vergelijkbare variabelen om te hergebruiken. Dat is zoeken naar een speld in een hooiberg. Dat moet je de computer laten doen. Maar wetenschappelijke kennis is niet goed opgeslagen. De conclusie was dat hij zelf nieuw onderzoek zou moeten doen. Dat zou maanden kosten, terwijl deze bestanden waarschijnlijk op de erebegraafplaats van de wetenschap liggen begraven.een artikel is een staatsbegrafenis voor wetenschappelijke resultaten (Van Harmelen, 2009). Conclusie: standaarden voor data-representatie moeten verder ontwikkeld worden. Bronnen: John Taverniers et al: Multiple mediation analysis. EARLI SIG meeting (June 3-5, 2010, Zurich); Frank van Harmelen: Web en wetenschap (VU: Diesrede, 2009). Kleine zelfhelpgids voor de hoogleraar aan deze universiteit 9

10 Bijklussende hoogleraren In de trein terug naar Tilburg, maakten we de enveloppen open die ons tijdens een diner waren overhandigd als afsluiting van een bedrijfsonderzoek. In mijn envelop zat, net als in die van een andere wetenschappelijk medewerker eerste klasse, 2500 gulden (meer dan een maandsalaris). De oudere hoofdmedewerker die achteloos met zijn (dikkere) envelop speelde, zei: Het staat waarschijnlijk niet in de boeken, maar je moet het wel aan de belasting opgeven. Dit was voordat bijklussende hoogleraren in de pers verschenen. Nevenwerkzaamheden gaan over geld, maar dat is het probleem niet. Leidinggeven en wetenschap vragen concentratie. Intensief aandacht op iets kunnen vestigen is moeilijk. Het is onbegrijpelijk dat hoogleraren en bestuurders nevenwerkzaamheden doen die weinig te maken hebben met de vooruitgang en verspreiding van wetenschap. De klusjes dienen de eigen portemonnee, het individuele prestige en versluieren mogelijk een latente afkeer van wetenschap. Nevenwerkzaamheden Hoogleraren zijn verplicht hun nevenwerkzaamheden te publiceren. De mijne staan al jaren op het Ou-intranet (tot 11 juni 2010): Onbezoldigd assistent-hoeder van twee geiten, vijf kippen en vier konijnen. Adviseur (boven balkenendenorm) voor zinloze adviezen. Voorzitter van de Commissie voor het vergroten van problemen (CVP). Dat ik er nooit wat over heb gehoord, doet vermoeden dat deze werkzaamheden geacht worden te behoren bij een normale taakuitoefening van een hoogleraar. Niets in of niets aan het handje? Bij zijn eerste oratie aan de Ou (1994) verhaalde Henk van der Molen over de kennismaking met het College van Bestuur. Hij vroeg hoe de financiële situatie was. Niets aan het handje, zei collegelid Hans Krosse met stalen ziet deze stroming ook terug in de positieve psychologie en in studies naar bevlogenheid. 10 In de faculteit Psychologie doen we ook aan wat positieve psychologie en aan bevlogenheid. Het aardige van de positieve psychologie is, dat je altijd wel een docent hebt die blij, euforisch en op pantoffeltjes door de gangen van de faculteit huppelt. Ik werd dus ingevoerd in de empirisch-wetenschappelijke methode, in de fenomenologie, in het marxisme en in de humanistische methoden. Later kwam het marktdenken eroverheen, met meer aandacht voor de klant of voor de student. Het voert te ver om op dit moment op het marktdenken in te gaan, maar het heeft weinig te maken met aandacht voor de klant of voor de student. Ik heb als arbeids- en organisatiepsycholoog een eenvoudig trucje bedacht, hoe je in een instelling het marktdenken kunt herkennen. Als bestuurders met gewichtige gezichten beweren dat ze ondernemer zijn, en dus op internationaal niveau moeten worden betaald, 11 als u dat hoort, dan moet u denken: ha, hier hebben we het marktdenken! Dus stromingen herken je door te kijken naar bevlogen mensen en naar hun eigenbelang (marxisten, creationisten, humanisten, marktdenkers en niet te vergeten de citatietellers uit de impactscore-industrie). Dit wil ik graag de nieuwe hoogleraren en docenten meegeven. Vraag 7 Hoe ontrekken aan politiek en bestuurlijk hobbyisme? Even terug naar Groningen. Mijn promotiebegeleider van toen ben ik nog steeds dankbaar dat hij zijn experimenten gewoon uitvoerde. Dat was een les die ik leerde en steeds hoop over te dragen: onttrek je aan een context die de academische vrijheid belemmert. Het maakt niet uit wie met de ideologische knuppel zwaait: protesterende studenten, bestuurders met commerciële vergezichten, de ondernemingsraad, de faculteitsraad. Wat betreft die academische vrijheid, heb ik altijd makkelijk praten gehad. Er zijn landen waar wetenschappers het nog steeds erg moeilijk hebben. Maar geachte studenten, als u kunt uitleggen waarom iets wetenschappelijk interessant is, dan moet u het gewoon doen. Dat is het antwoord op de vraag hoe je je onttrekt aan politiek en bestuurlijk hobbyisme. 10 Afscheidsrede J. von Grumbkow

11 Vraag 8 Empirisme of rationalisme? Aan de universiteit van Tilburg, een paar jaar nadat deze universiteit even de Karl Marx Universiteit heette, was ik proefleider bij de experimenten van Jef Syroit. Tilburg had een modern laboratorium en Syroit experimenteerde met reactietijden. De menselijke motivatie is daarmee beter vast te stellen dan met de experimentele taken die ik toen gebruikte. Na afloop van zijn experimenten zagen we toevallig dat proefpersonen die te hoog betaald waren, vrijwillig een deel van hun loon afstonden aan proefpersonen die te laag betaald waren. Die spontane gulheid hadden Henk Wilke en ik al eerder in Groningen gezien. Het afgelopen jaar gebeurde hetzelfde, toen directeuren van grote bedrijven hun bonus teruggaven. Ik ben dat in het hoger onderwijs nog niet tegengekomen, maar misschien zijn die bonussen minder groot of meer terecht. Was die teruggave uit gevoelens van rechtvaardigheid, kwam het door de sociale druk of hadden de ontvangers zo veel dat het toch allemaal niets uitmaakt? Door in experimenten gedragswaarnemingen te doen, zagen we een samenhang tussen gevoelens van rechtvaardigheid en sociale druk. Gedragswaarnemingen (als empirisch element) zijn dus belangrijk. Waarnemingen zijn naturalistisch en leiden tot oordelen die inductief, op basis van deze waarnemingen, worden verkregen. Experimenten zijn wat anders. Die zijn rationeel van karakter en zijn zelf deductieve afleidingen uit hypothesen. Neem je waar, dan probeer je vooropgestelde ideeën tussen haakjes te zetten, de feiten voor zich te laten spreken, en dus inductief te werk te gaan. Maar je kunt de feiten niet voor zich laten spreken, omdat feiten bepaalde interpretaties impliceren. Door je dit te realiseren, ontsnap je aan het dogmatische van het empirisme en van het rationalisme. Het belangrijkste wat ik toen als onderzoeker leerde, is dat je een brug moet slaan tussen empirisme en rationalisme. Wetenschap is geen zuivere ratio of zuivere empirie, maar een combinatie van beide. Eigenlijk was dat niet anders, dan dat ik langs een omweg uitkwam bij de visie van een groot wijsgeer, Immanuel Kant. Het antwoord op de vraag empirisme of rationalisme is dus: beide. 12 Vraag 9 Gedragsobservatie of zelfrapportages? In de jaren zestig en zeventig was ik bezig om gedrag te observeren en vast te leggen. Inmiddels vervangen zelfrapportages gedragsgezicht. Van der Molen zat nog niet koud op zijn leerstoel of hij staarde in een financieel gat. Van der Molen blijft beweren dat Krosse gezegd moet hebben Niets aan het handje in plaats van Niets ín het handje. Bij zijn tweede oratie in Groningen kreeg Van der Molen een combi-toga voor gebruik in Groningen en op de Ou, vervaardigd door carnavalkleermaakster Marjan Specker. De Erasmus Universiteit Rotterdam waar Van der Molen zijn derde oratie hield, vond dat hij een Rotterdamse toga moest aanschaffen. Een toga kost een aardige duit, maar die van Rotterdam heeft een vrolijke kleur met sjerp. Van der Molen kocht hem want die toga is goed te gebruiken bij bezoek aan de Kuip. Een paar jaar later kregen we een kijkje in Krosses gevulde hand (inmiddels Gemeente Rotterdam): Bij mijn aanstelling is afgesproken dat ik 1100 gulden per maand kon spenderen aan het huren van een pied-à-terre, waar ik gemiddeld drie keer per week bleef slapen. Ik heb er zelf niets aan betaald, de dienst heeft er zo n tot gulden in gestoken. Hoe zit het dan met dat fitnessapparaat? Hoort dat ook tot de standaarduitrusting van een dienstwoning annex kantoor van de sociale dienst? Ik heb op een gegeven moment een roeiapparaat besteld om in conditie te blijven. De dienst heeft die ook betaald, maar wel met de mondelinge afspraak dat ik het ding bij mijn vertrek zou meenemen en alsnog betalen. Conclusie van burgemeesterwatcher Korsten op de affaire Krosse: Hij dacht dat zijn handelen wel kon in de Rotterdamse snelle cultuur. Hij is mogelijk ietwat verblind geraakt. Bronnen: Trouw ( ); A. Korsten: In opspraak komen en je dan rehabiliteren: hoe? (Binnenlands Bestuur). Gediplomeerd maatschappijverbeteraar In de jaren tachtig groeide in Amsterdam de andragologie. Een groei vergelijkbaar met communicatiewetenschappen nu. De studenten werden gediplomeerd maatschappijverande- Kleine zelfhelpgids voor de hoogleraar aan deze universiteit 11

12 raar. Zoals een christen op zondagmorgen ter kerke ging, gingen de studenten demonstreren. Na afloop liepen ze gelouterd naar huis (Hartgers, 2009). De opleiding werd opgeheven. De 940 studenten die Andragologie volgden, konden afstuderen. Einde verhaal. Wat liep mis? Het vooruitgangsgeloof was verminderd. De samenleving werd minder zorgzaam. Dat vroeg om beheersbaarheid en visitatiecommissies. Een opleiding die zich laat meevoeren door politieke ambities van hoogleraren en bestuurders belandt later, als de wind uit een andere hoek waait, op de grond met een hoop studenten tussen de scherven. Zelfhelp: Laat je meevoeren door wetenschappelijke wind. Dan blijft je kop lekker fris. Bron: Hartgers, R.: Geboren uit engagement. Folia, 2009, 11, pp Geheime liefde Onderzoek en onderwijs werden in de jaren tachtig gescheiden. Als je financiert op grond van het aantal studenten en niet op grond van de kwaliteit van het onderzoek, dan is de richting van het onderzoek niet met geld te sturen. Van Kemenade schrapte voor de Ou het onderzoek. Wetenschappers moesten hun vak bijhouden en niet ontwikkelen. Had Darwin zijn vak slechts bijgehouden en niet ontwikkeld, dan was hij niet verder gekomen dan de kennis van zijn tijd. Hij zou slechts het bestaande hebben doorgegeven. De scheiding op de Ou tussen onderwijs en onderzoek was nog niet uitgesproken of de twee geliefden lagen alweer in elkaars armen, al was het maar een uurtje en hielden ze het geheim. Bron: Verkuylen, C.: De maakbare universiteit. Heerlen: Ou,1994, p. 94. Voor verkeerde banen opleiden Moeten universitaire opleidingen reageren op de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt of op die uit de wetenschap? Een goede opleiding incorporeert turbulente wetenschappelijke ontwikkelingen. Net als modeontwerpers lopen goede wetenwaarnemingen. In de negentiende eeuw hielden psychologen zich voornamelijk bezig met zelfrapportages (introspectie). De belangrijkste ontwikkeling in de twintigste eeuw is de verschuiving van zelfrapportages naar gedragsobservaties. Empirische artikelen over gedrag zijn vanaf de jaren tachtig echter weer sterk afgenomen. De meeste artikelen bevatten hypothetische scenario s en introspectieve zelfbeoordelingsvragenlijsten. We zijn kennelijk terug bij de introspectie. Het nadeel van deze benadering is, dat je niet weet of mensen doen wat zij zeggen gewoonlijk te doen of te gaan doen. Mensen kennen niet de echte oorzaken van hun gedrag. Als ze de redenen van het eigen gedrag analyseren, dan misleiden mensen vaak zichzelf. Het probleem is dat als je een artikel indient met alleen gedrag, de redacteur vraagt: waarom heb je niet naar de innerlijke processen gekeken? Als je alleen innerlijke processen rapporteert, dan wordt niet gevraagd wat de implicaties zijn van deze processen voor het gedrag. Ik vind het altijd mooi als een artikel zowel directe gedragsobservaties bevat als de innerlijke processen die geïntegreerd zijn met dit gedrag. Dat betekent voor de gedragswetenschappen en voor de sociale wetenschappen dat er aandacht moet blijven voor gedragsobservatie in de opleiding. 13 Vraag 10 Is het mogelijk om de psychologie te reduceren tot de natuurwetenschappen? Toen ik in 1986 aan deze universiteit benoemd werd, moest er binnen de brede sociale wetenschappen een opleiding arbeid en organisatie komen. Sociologische en psychologische aspecten moesten geïntegreerd worden. Ik stuitte toen voor het eerst op het probleem van de reductie van de wetenschappen. Sociologische begrippen zijn niet te reduceren tot psychologische begrippen. Het reductieprobleem doet zich ook voor als je van het psychologische niveau afdaalt naar een meer elementair niveau. De cognitieve neurowetenschappen zijn zo n meer elementair niveau. De cognitieve neurowetenschappen doen onderzoek naar het zenuwstelsel en proberen de biologische basis van gedrag te begrijpen. De neuro-ergonomie tracht door kennis over het functioneren van de hersenen de werkplek te verbeteren. Door de neurowetenschappen kan men beter inzicht krijgen in stress en in leren op het werk. De neurowetenschappen horen bij de snelst groeiende wetenschapsgebieden Afscheidsrede J. von Grumbkow

13 Met name het fmri-apparaat is populair. Ook in mijn vakgebied, de arbeids- en organisatiepsychologie, neemt de populariteit van dit instrument toe. Het is een apparaat om de activiteit van de hersenen zichtbaar te maken met behulp van een hersenscan. Een hoogleraar salesmanagement verwacht dat binnen vijf jaar de werkgevers hun sollicitanten gaan testen met een hersenscan. In actualiteitenprogramma s in Nederland en in Vlaanderen zei hij, dat hij met deze techniek had kunnen zien dat de bekende bankier Rijkman Groenink van ABN/Amro te veel met zichzelf bezig was. Volgens hem was deze bankier waarschijnlijk licht autistisch. Ook had hij de bekende Amerikaanse beleggingsfraudeur Bernard Madoff met deze scanner kunnen ontmaskeren. Je kunt met de scanner nagaan wat mensen echt denken en doen. U zult denken ach, het is maar een hoogleraar salesmanagement, maar toch Als je zoiets met stelligheid in de media beweert, dan weet niemand meer wat wetenschap is en wat pseudowetenschap. Het interpreteren van fmri-onderzoek is niet zo gemakkelijk als men denkt. Er is een drempelbepaling nodig. Je moet het signaal detecteren te midden van heel veel ruis. Je moet veel waarnemingen optellen en middelen voordat je wat hebt. fmri-uitslagen zijn gebaseerd op complexe beslissingen. 15 Maar ik ben sceptisch om een andere reden. Onze gedachten en ons gedrag kunnen niet door inzicht in de hersenen worden verklaard. Mentale processen en hersenen kun je niet tot elkaar te reduceren. Gedrag wordt niet door hersenen geproduceerd, maar wordt door hersenen mogelijk gemaakt. Een oud-hoogleraar biologische psychiatrie van Groningen, die als de dichter Rutger Kopland bekendstaat, zei het ongeveer als volgt. Het geloof dat gedrag door onze hersenen wordt geproduceerd, verschilt niet van het geloof, dat het de hoorn van de telefoon is, die tot ons spreekt. Het geluid wordt niet door de telefoonhoorn gemaakt, maar wordt door de hoorn mogelijk gemaakt. Gedrag wordt door hersenen mogelijk gemaakt. Hersenen zijn noodzakelijke voorwaarden voor gedrag, maar ze zijn niet voldoende voorwaarden. Hersenen en bewustzijn kunnen niet onafhankelijk van elkaar bestaan. Het één kan niet zonder het ander. Als het geen twee entiteiten zijn, bestaat er ook geen interactie tussen het fysische en het mentale. De vraag naar de causaliteit van het één tot het ander gaat daardoor niet op. Je kunt ze niet tot elkaar herleiden. Het is verleidelijk om de psychologie te reduceren tot de natuurwetenschappen. Dat komt omdat complexe systemen uit eenvoudige schappers een paar seizoenen voor. Vergelijk je de onderwijsvisitaties (met 6 of 12 jaar verschil), dan zie je hoe het onderwijsprogramma meegegaan is met de wetenschappelijke ontwikkelingen. Juist daardoor is de student in staat de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt te volgen. Wat te doen met arbeidsmarktgegevens? De lijst van de verwachte top 10-banen van tien jaar geleden verschilt enorm met de top 10-banen van nu. Als we ons toen hadden laten leiden door de verwachte ontwikkelingen op de arbeidsmarkt, dan hadden we de studenten voor de verkeerde banen opgeleid. Zelfhelp: Opleiding, volg de wetenschappelijke ontwikkelingen en de beste studenten stromen toe! Van paradigma veranderen Roos Vonk zei bij haar oratie (2002): Als een paradigma eenmaal werkt, dan houd je je adem in bij vervolgonderzoek. Niks veranderen, anders werkt het niet meer. Ons prestatieonderzoek (Henk Wilke, Herman Steensma, Jef Syroit) met ingewikkelde prestatiemetingen leverde weinig op. We veranderden van paradigma. We onderzochten niet meer hoe proefpersonen presteerden, maar hoe ze beloningen verdeelden tussen fictieve anderen in het vacuüm van een virtueel laboratorium (dus met vragenlijsten). Je kijkt dan niet meer naar gedrag. De resultaten konden we gemakkelijk publiceren. Dat bleven we dus een tijdje doen. We verlieten het meer interessante maar ingewikkelder prestatieparadigma. Onderzoek loopt dood als het onpubliceerbaar blijft. Conclusie: het is even jammer als begrijpelijk dat vragenlijsten een hoge vlucht nemen ten koste van gedragsobservaties. Wat is een goed onderzoeksthema? Studenten vragen vaak naar een goed thema voor hun onderzoek. Een thema gaat leven met een goede docent. De meester-gezelrelatie is belangrijk, maar een thema raakt je het meest. Ik weet niet wat het belangrijkste is: een thema of een docent. Soms denk ik: een enthousiaste docent is altijd wel te vinden, maar het één kan niet Kleine zelfhelpgids voor de hoogleraar aan deze universiteit 13

14 zonder het ander. Zelfhelp: Voor een afstandsuniversiteit moeten leernetwerken (communities of practice) voor het contact zorgen want afstand is second best. U kunt het doen zoals wij zeggen Wat is marktwerking en vraagsturing? Als de student te horen krijgt: U kunt het doen zoals wij zeggen hoe u het moet doen, anders moet u bijbetalen, dan is niet sprake van de macht van de student maar die van de universiteit. Een commerciële benadering moet gevolgen hebben voor de studentgerichtheid en daarmee voor de interne organisatie. Dat wil zeggen: outputgerichte sturing in plaats van sturing op input en op processen, en integraal management op facultair of opleidingsniveau. Zolang de interne organisatie niet aangepast is, zijn markt en taak moeilijk samen te brengen. De Ou kan alleen concurrerend zijn als zij met subsidies de prijs van haar negotie drukt. Markt is iets anders dan het volgen van trends. Je moet durven zeggen waar de commercie wel en waar deze niet werkt. Toch is het moeilijk om van commerciële ervaringen te leren, want leren door ervaring werkt alleen als mislukkingen worden gestraft en successen beloond. De wachtkamer van Baumol Als gezegd wordt: studenten meer centraal is meer contact, dan ben je gefopt. William Baumol zou dat veertig jaar geleden gezegd kunnen hebben. Een kapper knipt niet sneller dan veertig jaar geleden. Mozarts strijkkwartetten kun je niet spelen met minder strijkers. Diensten zoals onderwijs worden duurder, terwijl spullen in prijs dalen (pc s, auto s). Dat onderwijs niet in prijs daalt, komt doordat de onderwijslonen de lonen van de marktsector volgen, terwijl de productiviteit, net zoals van de kapper en de musicus, achterblijft bij de productiviteitsgroei in de marktsector. Jaarlijks volgen honderden studenten de Ou-cursus Sociale psychologie. De docent moet in een beperkt aantal onderwijsuren van alles bijhouden. Voor een individuele student resteelementen zijn ontstaan. Reduceer je, dan zoek je naar de eenheid van wetmatigheden. Je probeert een nomologische unificatie te bereiken. Je probeert dan een stelsel van wetten uit de psychologie te verklaren uit een stelsel van wetten uit de natuurwetenschappen. Stel dat je een psychologische eigenschap van de oud-bankier Rijkman Groenink kunt verklaren uit wetmatigheden van cellen uit zijn centrale zenuwstelsel. Die cellen bestaan uit moleculen. Moleculen bestaan uit atomen. Atomen kun je zichtbaar maken met een bepaalde microscoop, de Scanning Tunneling Microscope, waarvoor Heinrich Rohrer in 1986 de Nobelprijs kreeg. We zouden het hoofd van onze arme bankier dus onder die bijzondere microscoop moeten leggen. Maar dan zijn we er nog niet. 16 Vraag 11 Is er een pragmatische oplossing voor het probleem om gebieden tot elkaar te reduceren? Reduceer je, dan zijn er geen redenen om op een bepaald verklaringsniveau te stoppen. Atomen bestaan uit subatomaire deeltjes (quarks). Het zijn die deeltjes die het doen. In plaats van onze arme man in een scanner of onder de microscoop van Rohrer te leggen, moeten we dus afreizen naar de deeltjesversneller bij Genève. Daar staat het grootste apparaat dat de mensheid ooit heeft gebouwd. Als dat gebeurt, dan heb ik misschien eindelijk de bevestiging dat ik in Leiden en Groningen het verkeerde vak heb geleerd. Heb je eenmaal inzicht in deze microprocessen, dan moet je vervolgens terug naar het eerdere hogere niveau. Van microprocessen naar macroprocessen is even ingewikkeld. Je kunt namelijk niet zeggen, dat door de inwerking van het licht op een fotografische plaat zich uit die plaat langzaam een heel fototoestel heeft ontwikkeld. Het is knap als je dat kunt. Dat lukt alleen met de metabletica van professor Van den Berg. U begrijpt dat ik, toen ik hier benoemd werd in 1986, het lastig vond om in het onderwijsprogramma de psychologie en de sociologie te integreren. Het gaat om verschillende beschrijvingsniveaus. De praktijk is dat je de psychologie en de sociologie gewoon naast elkaar behandelt. Het bewustzijn, dus mentale activiteiten, de inhoud van gedachten, zijn alleen toegankelijk via het subjectieve: dus door het stellen van vragen en door gedragswaarnemingen te doen (met het eerder genoemde probleem van misleiding). Hersenactiviteiten en hormonale activiteiten zijn niet als enige metingen te gebruiken als je psycho- 14 Afscheidsrede J. von Grumbkow

15 logische fenomenen wilt vastleggen. Het is pragmatisch om de verschillende beschrijvingniveaus te behouden. Dit wil zeggen: het psychologische niveau van de dagelijkse taal en de technische taal van de neurowetenschappen. U moet ze beide kennen. 17 Daarom, geachte studenten, moet u thuis zijn in de relevantie van de neurowetenschappen voor de psychologie, maar ook in de wetenschapsfilosofische discussies over de pogingen om stelsels van wetmatigheden met elkaar in verband te brengen. Vraag 12 Hoe kan een discipline (zoals psychologie) bijdragen aan de oplossing van maatschappelijke kwesties? Mijn antwoord is: door een multidisciplinaire aanpak, vanuit de kracht van de eigen discipline. Als illustratie kom ik bij het thema Leven lang leren (LLL). Waarom? Een psychologische analyse levert altijd wel een kleine verrassing op. Het brein gaat na het dertigste levensjaar minder goed functioneren. Maar onze hersenen zijn plastisch. Hersenen hebben het vermogen om zich aan te passen. Plasticiteit neemt echter af met de leeftijd. Gebruik je hersenen, want anders raak je ze kwijt. Onderzoekers van de universiteit van Regensburg vergeleken de MRI-scans van twee groepen volwassenen. De ene groep volgde een cursus jongleren. De controlegroep volgde deze cursus niet. Het bleek dat bij degenen die jongleerden het functioneren van de grijze massa in bepaalde delen van hun hersenen verbeterde, om het eventjes plastisch te zeggen. 18 Een actieve levensstijl beschermt ons tegen aftakeling. Leren is dus mogelijk tot op hoge leeftijd. Afgelopen december (2009), tijdens de diesrede in Brussel, memoreerde de rector een Vlaams echtpaar dat aan deze universiteit Cultuurwetenschappen had gestudeerd. Meneer was flink in de zeventig, econoom en gepensioneerd. In Vlaanderen zeggen ze op rust. Na vandaag, dames en heren, ga ik op rust. Mevrouw was een lerares Frans en Duits, en ook niet meer zo piep op het moment dat ze beiden hun studie cultuurwetenschappen met succes afsloten. Studeren houdt je gezond. Je blijft de aftakeling voor. Dat is prachtig. Maar let op: het meeste leerresultaat boeken mensen níét als ze oud zijn, maar als ze jong zijn. Eigenlijk als ze heel jong zijn. De hersenontwikkeling van jonge kinderen bepaalt hun verdere levensloop. ren een of twee minuutjes om mails te beantwoorden en te bellen. Succes in afstandsonderwijs (meer studenten) verergert de ziekte van Baumol. Bij een gelijkblijvend aantal kappers wordt een dubbel aantal studenten nog maar half geknipt. Automatiseren schiet niet op. Het leidt tot wachttijden en ronddolen in een dwaaltuin. Dat blijkt uit een Mystery shoppingonderzoek (2006) als je via de Ouwebsite informatie vraagt. Komt je vraag niet exact overeen met het aanbod, dan ga je van het kastje naar de muur. De Ou is volgens dit onderzoek de enige (!) die de student in de wacht zet, geen persoonlijke gegevens vraagt en niet terugbelt. Psychologie hanteert al lange tijd wachtlijsten. Bestuurlijk mag je dat zo niet noemen, want dan leg je het probleem terug waar het veroorzaakt wordt: bij de instantie die de kappers verdeelt en dus Baumols wachtkamer vult. Bronnen: Baumol, W.: Macroeconomics of unbalanced growth (Am. Econ. Rev, 1967, 57, pp ) en Onderzoek Mystery shopping Belangstellenden (2006) waarin de prestaties van de Ou zijn vergeleken met LOI, NCOI, ISBW, NTI, De Baak, Schouten & Nelissen. Disciplinaire of algemene opleidingen? Bij algemene opleidingen passen algemene vaardigheden. De studenten komen daar terecht op functies met een academische denk- en werkhouding en met mondelinge- en schriftelijke uitdrukkingsvaardigheden (verkooppraatjes). Een student die geen studiekeuze kan maken, wordt bediend door opleidingen die het ook niet weten en die breed inzetbare academici voor open opleidingen aanprijzen als een soort universitaire brugklas. Psychologie, maar ook rechten en medicijnen zijn vakken met specifieke vaardigheden, benodigd voor fundamenteel onderzoek. Net als bij rechten en medicijnen is het niet raadzaam om je problemen te laten oplossen door een arts of een jurist met algemene vaardigheden. Aan beide soorten van opleidingen, algemene en disciplinaire, bestaat Kleine zelfhelpgids voor de hoogleraar aan deze universiteit 15

16 behoefte. De algemene proberen van twee walletjes te eten maar zijn eigenlijk hbo-opleidingen. De disciplinaire zijn continu bezig zich verder te academiseren. Wat is sneller: staat of markt? In het Ou-gedenkboek (2009) verzucht de voorzitter van de werkgevers: Ach, als er geen Ou was geweest, dan zou de particuliere sector zich op dit terrein hebben ontwikkeld. Het zou misschien allemaal wat sneller zijn gegaan. Huis-aan-huisblaadje Op een feestelijke bijeenkomst ( ) in de Rotterdamse Laurenskerk ontving Rob de Way, de eerste Ou-afgestudeerde, zijn bul. Samen met Jan Sloot had ik zijn scriptie begeleid. De pers mocht niets weten om de pijnlijke vraag te voorkomen waar blijven al die duizenden Ouafgestudeerden? De Way was een vrij doctoraal en dus geen echt doctoraal. Twee jaar daarvoor reikte de Ou haar eerste propedeuses uit aan drie studenten Sociale wetenschappen ( ). In het bedrijfsblad poseren de trotse afgestudeerden samen met mij en Werner Buck (onderkoning van Limburg en toen CvB-voorzitter). De pers mocht er geen lucht van krijgen want alle drie gingen naar een andere universiteit! Eindelijk studeerde in 1992 de eerste echte student Sociale wetenschappen af. Dat was Martin Kempen. Als voorzitter van de examencommissie reikte ik op een feestelijke bijeenkomst in Den Haag de bul uit. Nog steeds moest alles geheim blijven. Toch kreeg het huisaan-huisblaadje van Zoetermeer er lucht van. Het plaatste een berichtje tussen de uitslagen van de handbalvereniging en de aanbiedingen van een meubelzaak. Dat was schrikken. Nederengels De Ou heeft in haar korte bestaan verschillende benamingen gehad. De voorgestelde benaming (april 2010) is een Engelse vorm van het koeterwaals (nederengels): Open Universiteit in the Netherlands. Laten we het eens proberen, zei het bestuur. Inderdaad, Ingrid Schoon, een Engelse collega maar dan in de ontwikkelingspsychologie, heeft de ontwikkelingsgegevens van mensen geanalyseerd die in 1958 en 1970 in Engeland waren geboren. Nu zijn deze mensen veertig of vijftig jaar. Wie toen als kind opgroeide in moeilijke omstandigheden, mentaal en fysiek, heeft een ontwikkeling doorgemaakt die nauwelijks te herstellen is. Dat zie je veertig of vijftig jaar later. In zijn algemeenheid kun je zeggen, dat hun cognitieve groei geremd is geweest. Hun behaalde opleidingsniveau is en blijft relatief laag. Ingrid Schoon gebruikt in haar analyses de sociaaleconomische context waarin de volwassene van nu toentertijd kind was. Die context is belangrijk. Je ziet deze terug in het gebruik van onderwijsvoorzieningen. Hogere inkomens hebben meer profijt van onderwijs dan lagere inkomens. Mensen met een hbo- of een wo-diploma nemen drie keer zo veel deel aan Leven lang leren-activiteiten dan laagopgeleiden. Die scheve verhouding is in tien jaar tijd ( ) niet wezenlijk veranderd. Ga je verder terug in de tijd, naar eind jaren zeventig, dan blijken die verschillen in deelname, naar opleidingsniveau gerekend, vrij stabiel te zijn. 19 Tijdens een eerdere dies, de verjaardag van deze universiteit van zes jaar geleden (2004), zei een directeur van het Centraal Planbureau dat je onderwijssubsidies moet richten op zwakke groepen. Paul Schnabel van het Sociaal en Cultureel Planbureau zei dat toen ook: richt je op zwakke groepen. Nog geen twee maanden geleden bevestigde de Commissie Veerman dat de lage deelname van studenten uit sociaal zwakkere milieus een zorgelijk punt is en wees naar deze universiteit. Het belang van deze groepen wordt groter naarmate de bekostiging van het hoger onderwijs door de overheid afneemt en deze groepen dus terugvallen op zichzelf. 20 Toch richt deze universiteit zich nog amper op deze groepen. Leven lang leren is een elitaire zaak geworden. De studie van ons bejaard Vlaams echtpaar komt daarmee in een ander daglicht te staan. Was de subsidiëring van hun studie efficiënt? Was deze sociaal rechtvaardig? Dames en heren, het was noch het een noch het ander. Misschien bleven ze geestelijk vitaal. Misschien deden ze minder beroep op de gezondheidsvoorzieningen. Jongleren had mogelijk hetzelfde effect gehad. Het was in ieder geval goedkoper geweest (voor de Nederlandse staat). De psychologie levert dus altijd wel een aardige verrassing op, zeker als je uitstapjes maakt naar andere vakgebieden. Van de neuropsychologie naar de gezondheidswetenschappen. Van de ontwikke- 16 Afscheidsrede J. von Grumbkow

17 lingspsychologie naar de sociologie en vervolgens naar de economie. Voor ik de volgende stap zet, eerst iets over die woordspeling een Leven lang leuteren. De woordspeling ging in een open brief naar belangrijke mensen, want deze universiteit wil graag als dienstencentrum voor Leven lang leren op de kaart komen. Ik ga de woordspeling op een andere manier framen. Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in de psychologie van de rechtvaardigheid. Deze universiteit, die zo veel leeftijdsgroepen herbergt (van jong tot oud), heeft te maken met de problematiek van intergenerationele rechtvaardigheid, rechtvaardigheid tussen generaties. Daarop wil ik de nieuwe hoogleraren en docenten nog even attent maken. Vraag 13 Welke bijdrage levert het wetenschappelijk afstandsonderwijs aan de intergenerationele rechtvaardigheid? James Heckman is een Amerikaans econoom. Heckman combineert drie perspectieven: het neuropsychologische, het sociologische en het economische perspectief. Heckman komt met deze figuur. rate of return to investment in human capital r De organisatie van de LOI Klachten van LOI en NTI over oneigenlijke concurrentie vonden gehoor bij de PvdA die in april 2004 met een motie de regering opdroeg om vorm te geven aan meer concurrentie. De PvdA was aanjager. De VVD (Rutte) voerde uit. Dit leidde tot het Experiment Open Bestel. Dat loopt tot Het experiment maakt duidelijk dat sommige commerciële hbo-opleidingen hetzelfde leveren en even goed zijn als (of soms beter dan) gesubsidieerde hbo-opleidingen en de staat en de student minder kosten. De Ou zal de organisatorische vormgeving van NTI en LOI moeten spiegelen aan de hare. Zij heeft daarvoor tot 2015 de tijd. Dus wanneer dit experiment stopt of breder wordt voortgezet. Oud-Ou-hoogleraar en internetwinkelier Martijn Hoogeveen zei zes jaar geleden op het laatste (en enige echte) hooglerarendiner dat de Ou nog wel iets kon leren van de LOI ( ). Zes jaar later worden de marktleiders in het afstandsonderwijs (met hun leerlingen), LOI en NTI, zwakjes geïmiteerd (abonpreschool programs schooling job training preschool school post-school age oppertunity cost of funds Figuur: De x-as toont de verschillende leeftijdsfasen. De y-as toont de toegevoegde waarde door te investeren. Hoeveel geld wordt terugverdiend als de samenleving investeert in Human capital? Noot: Rates of return to investment in human capital as function of age when the investment was initiated. The data were derived from a life cycle model of dynamic human capital accumulation with multiple periods and credit constraints. Investments wat maakt het uit? Als voorzitter van de examencommissie ontving ik een keer een brief gericht aan de Open Lucht Universiteit van Heerlen. Open bestel: behoorlijk bestuur Het Nederlands Talen Instituut (NTI) en de Leidse Onderwijs Instellingen (LOI) bieden hbo-bacheloropleidingen aan, die NVAOgeaccrediteerd zijn. Door die accreditatie zijn hun diploma s gelijkwaardig aan die van de publiekbekostigde hoger-onderwijsinstellingen. De kosten van hun opleidingen zijn voor student en maatschappij relatief laag. De student kan zelfs gewoon studiefinanciering krijgen. LOI en NTI klagen dat het niet past in de Nederlandse verhoudingen, dat inhoudelijk gelijke opleidingen een verschillende bekostiging kennen. Zij krijgen niets, terwijl voor dezelfde (of minder goede) prestaties de hogescholen subsidie vangen. Het principe van behoorlijk bestuur geldt niet voor hen: gelijke behandeling van gelijke gevallen. Kleine zelfhelpgids voor de hoogleraar aan deze universiteit 17

18 nementen, sobere website) maar de kostbare organisatorische vormgeving van de Ou blijft dezelfde. Kruissubsidies: wie is de pineut? Mogelijk zat tijdens mijn openbare les een student rechten naast een student informatica. Beiden betalen evenveel, maar eigenlijk verdwijnt een deel van wat de rechtenstudent betaalt als subsidie in de zak van de informaticastudent. Dat geld kan de faculteit Rechten goed gebruiken voor kostenverlaging, voor extra dienstverlening of voor kwaliteitsverbetering. Als de overheid de opleiding informatica maatschappelijk belangrijk vindt, dan moet de overheid deze opleiding extra steunen. Bepaalde maatschappelijke verantwoordelijkheden kun je niet op het individu, in dit geval onze arme rechtenstudent, afwentelen. Mogelijk zaten beide studenten naast Ou-medewerkers die ver van het primaire proces (overhead) werken. Dan zijn beide studenten de pineut, want het meeste van het onderwijsgeld gaat naar de overhead. Het rapport van de Inspectie der Rijksbelastingen (2010) hekelt kruissubsidies. Het is te begrijpen dat ook private instellingen (LOI en NTI) de kolere krijgen van deze kruissubsidiering. Zij zien meer in persoonlijke scholingsbudgetten, leerrechten of onderwijsvouchers (zoiets bestaat in Vlaanderen en wordt, opvallend genoeg, likkebaardend bekeken door de Ou-bestuurders). Studenten zouden die in het niet-bekostigde (maar geaccrediteerde) onderwijs moeten kunnen inwisselen om ook daar kwaliteitsverhoging, prijsverlaging of dienstverlening te bevorderen. Bronnen: Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 20. Leven lang leren. Brief staatssecretarissen OCW en SZW. Beleidsreactie Advies Denktank Leren en Werken ( ); Groot, W. & Maassen van den Brink, H.: Werkt het scholingsbudget? UM & UvA (2009); Inspectie der Rijksbelastingen: Brede heroverwegingen (april 2010). were initially set to be equal across all ages. Data represents the cost of the funds. Data and figure are from Cunha, F., Heckman, J., Lochner, L., & Masterov, D.V. : Interpreting the Evidence of Life Cycle Skill Formation (Handbook of the Economics of Education, Volume 1, edited by E.A. Hanushek & F. Welch. Elsevier, pp ). This figure is also presented in various OECD-reports. Op de x-as staat de leeftijd, van jong naar oud. Op de y-as staat de waardetoename als je investeert in mensen. Heckman vroeg zich af: waar zit het meeste voordeel van overheidsprogramma s? Waar moet je investeren? Het antwoord is: in het hoge begin van deze dalende curve. Op vroege leeftijd investeren leidt tot een hoog rendement. Daarna daalt het rendement. De fysieke, sociale en economische context beïnvloedt de hersenarchitectuur en de neurochemie van het kind. Deze beïnvloeden de ontwikkeling van cognitieve vaardigheden, van taalvaardigheden, van sociale vaardigheden. Later is dat moeilijk te corrigeren met herstelprogramma s. Vandaar dat dalend verloop van Heckmans curve. Overigens daalt de curve minder snel (maar daalt wel) als de context voor het kind positief is. Investeren in vroege perioden leidt tot betere schoolprestaties, minder schooluitval, minder gedragsproblemen, minder uitkeringen en minder uitgaven voor de reclassering. Zit iemand eenmaal op het havo of het vwo, dan stroomt die wel door. Maar zie ze daar maar eens te krijgen. Een kopietje van Heckmans curve hing een aantal jaren op mijn werkkamer op deze universiteit. James Heckman kreeg de Nobelprijs voor de economie. Twee jaar geleden gaf hij hier in Nederland een workshop voor ambtenaren van het Ministerie van Financiën. Die vonden het niet leuk dat een Nobelprijswinnaar kwam bevestigen dat Leven lang leren een vorm van Lang leven leuteren is en dus een leeg concept. Dat de baten van scholing van oudere werknemers bijzonder laag zijn. Toch vonden die ambtenaren het ook interessant. In Heckmans verhaal klinkt namelijk veel efficiency door. U weet: efficiency, dat is ambtelijk jargon voor bezuinigen en de bezem erdoor. 21 Al een jaar of vijf staan de analyses van Heckman in de OECD-rapporten. Je ziet zijn werk ook terugkomen in de programma s van de ministers voor Jeugd en Gezin en van Wonen, Wijken en Integratie. Dat is te begrijpen. Je kunt niet vroeg genoeg beginnen met aandacht te geven aan zwakke groepen. Leven lang leren heeft een begin. Dat begin ligt vroeg. Daar begint ook het vrij en kritisch denken, dat de 18 Afscheidsrede J. von Grumbkow

19 basis is van de wetenschap en van een democratische samenleving waarin kennis een overheersende rol speelt. 22 Laten we van Heckmans curve een tijdlijn maken en deze doortrekken naar het jaar Dan leven we met een generatie met veel niet-blanke jongeren, met een gemiddeld lage of onvoldoende scholing. Hun beroepsloopbaan is wisselend. Hun ouders waren gemiddeld arm. Zij moeten uw pensioen, uw gezondheidszorg, kortom uw welvaart, gaande houden. U weet: nu wordt één 65-plusser, dat ben ik sinds een paar dagen, onderhouden door vijf werkenden. Ik word onderhouden door vijf werkenden. Dank u beleefd! In dat jaar 2040 moeten die vijf werkenden twee 65-plussers onderhouden. Dan ben ik vijfennegentig. Dan valt er weinig te jongleren. Mogelijk ben ik dan naar andere velden gejongleerd. Misschien geeft dat enige verlichting. Als al die 65-plussers, of ze nu uit Vlaanderen of uit Nederland komen, ook nog eens gesubsidieerd gaan leren, dan is Leven lang leren voor de jongste generatie een duur grapje. Ik heb sympathie voor dat Vlaamse echtpaar. Ik vind het aandoenlijk hoe gemotiveerd zij zijn. Dat leeftijd niet telt. Ik gun ze de studie van harte. Maar een universiteit die meerdere generaties herbergt en zelf zo weinig doet aan sociaaleconomisch zwakke groepen, moet bedenken dat zo n woordspeling als een Leven lang leuteren de intergenerationele onrechtvaardigheden in deze samenleving toedekt. 23 Daarmee heb ik mijn antwoord gegeven op de vraag naar de bijdrage van het wetenschappelijk afstandsonderwijs aan de intergenerationele rechtvaardigheid. Een oude vraag én een actueel antwoord. Ik voeg daar iets aan toe. Op afstudeerbijeenkomsten zie ik nauwelijks allochtone studenten van niet-westerse afkomst. Ik heb daar geen gegevens over, maar ik ben bang dat deze universiteit een witte universiteit wordt voor de beter gesitueerden. In de geprinte versie van mijn openbare les heb ik een aantal zelfhelpstellingen geplaatst onder meer hierover. Vraag 14 Hoe functioneert het strategisch management in het wetenschappelijk afstandsonderwijs? Er hingen nog twee andere A4 tjes op mijn werkkamer. Ze gaan over hetzelfde, maar ze spreken elkaar tegen. Die tegenspraak is aardig te verklaren met de sociale-identiteitstheorie. 24 Het ene A4 tje bevat negatief nieuws. Het andere positief nieuws. Eerst het negatieve, Geforceerd hippe leeromgeving Uit de Ou-website: LEX moet je beleven om te voelen hoe leuk processen in een groep aangekleed en bevorderd kunnen worden. In warme, moderne architectuur en een uitnodigend interieurdesign. Vol multimediale snufjes ter versoepeling, versnelling en veraangenaming van onder andere presentaties, demonstraties, interacties, games, productpresentaties, (tele)conferenties. Voorzien van alle benodigde en gewenste horecafaciliteiten (gedownload: ). LEX staat voor Learning Experience en is een luxueus prestigeproject. Het is onderdeel van een grijs gebouw met een klassieke, arcadische entree, een geforceerd hippe leeromgeving, met muren die zacht aanvoelen en dat als bestuursgebouw fungeert. Kosten: pakweg 4 of 6 miljoen (of een schepje meer). De Ou trok een te grote architectonische broek aan. Op het plein bij het gebouw zou een verlichte toren van 30 meter hoogte verrijzen. Zoiets plan je als je jezelf machtiger voelt dan je omgeving. LEX staat grotendeels leeg. Het werd een noodlijdend commercieel centrum voor bedrijfstrainingen, blijvend ten laste van het onderwijs, onderzoek en studenten. Dat op de Ou nog goed onderwijs en onderzoek gedaan wordt, hoort bij de godsbewijzen. Stenen of mensen? Orbis Medisch Centrum (Sittard) investeerde net als de Ou in stenen en infrastructuur. Vanaf vorig jaar zit Orbis in de financiële problemen. Orbis kondigde een vacaturestop af, niet-verlenging van tijdelijke contracten, reducties in het primaire proces (het leveren van zorg) en noemde dit: Operatie van Innoveren naar Incasseren. Wat met stenen wordt geïnnoveerd, moet bij patiënten en personeel worden geïncasseerd, waarvan jaarlijks drie ton naar de bestuurders gaat. Zorg- en onderwijsdiensten verschillen niet veel sinds ze verzelfstandigd zijn. De Ou kent ook een traditie van bezuinigen. Als al die jaren zo veel was bezuinigd als volgens het bestuur moest, dan had hier niemand meer Kleine zelfhelpgids voor de hoogleraar aan deze universiteit 19

20 gezeten (behalve misschien bestuur en chauffeur). In de praktijk betekent bezuinigen namelijk iets anders: extra parafen, tweede klas reizen, een dikke-truiendag, schrappen van het kerstpakket en last-in-first-out. Het bestuur wilde stenen. Want: Je moet laten zien dat het goed gaat. Geld dat over is, moet je opmaken want anders pakt de minister het af. Dat is waar, althans als je geen idee hebt hoe je het universitaire karakter kan versterken. Einde van een superieur product Edubox (elektronische leeromgeving) is een onderwijskundig Ou-product. In 2001 krijgt IT-bedrijf Perot Systems een aantal goedbetaalde klussen van de Ou om Edubox te helpen. De rest van de wereld slaat een andere richting in en werkt gestaag aan Blackboard en WebCT. Met Edubox ( een superieur product ) treedt deze kleine universiteit Blackboard ( een inferieur product ) op de internationale arena tegemoet. Koortsachtig wordt gewerkt aan de opschaling van Edubox om meer cursussen operationeel te krijgen. Chronotech en Ordina worden erbij gehaald. Ordina haakt af. Het bewierookte Perot Systems krijgt de zak. De stekker gaat uit Edubox. De Ou zou met Edubox en EML (Educational Modelling Language) gidsland worden. Wij hadden het goed voor elkaar, ons onderwijs was goed, de sociale voorzieningen waren goed en we voelden ons veilig. Het gevoel was: deed de rest van de wereld maar hetzelfde als wij. Dat was onze identiteit (Van der Horst). Wij waren dat omdat we er zo veel geld instopten. Dan mag je gidsland zijn. Toen het geld op was, waren we het lachertje van Europa. De middelen waren intussen onttrokken aan onderwijs en onderzoek. Het prestigeobject ging regelrecht in een zwart gat, miljoenen met zich meeslepend. Zonder dat iemand verantwoordelijk is. Blackboard werd de nieuwe leeromgeving (om aangevuld te worden met Moodle, maar dat is een ander tenenkrommend verhaal). In de loop van de tijd verschoof de schuld van afdelingen die niet samenwerken, tweede A4 tje. Slecht nieuws moet je eerst brengen. Daarna, bij het volgende A4 tje, komt het weer in orde. De vraag spits ik toe op de positie van de deeltijdstudent in Nederland. De meeste studenten van deze universiteit zijn deeltijdstudenten. 25 Hoe is de positie van de deeltijdstudent? In het wetenschappelijk onderwijs is vanaf volgens de Onderwijsraad het aantal deeltijdstudenten gegroeid. Tegelijk gingen de universiteiten minder deeltijdopleidingen op bachelorniveau aanbieden. Wettelijk hoeven universiteiten namelijk geen deeltijdonderwijs te geven (organisatorisch zijn deeltijdopleidingen ingewikkeld). Er kwamen dus minder deeltijdopleidingen. Dat is een belangrijke reden dat Leven lang leren in Nederland ondermaats werkt. Dat zegt de OESO (Organisatie voor Europese Samenwerking en Ontwikkeling) en dat zegt de Onderwijsraad. De Onderwijsraad adviseert de minister om een aantal universiteiten speciaal te bekostigen voor deeltijdonderwijs, dus voor mensen die slechts een deel van hun tijd een volledige wetenschappelijke opleiding kunnen of willen volgen. actieve studenten 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 actieve studenten x Figuur: Ontwikkeling Ou van het aantal actieve studenten (aantal x 1000). Gegevens CBS (2010) (gedownload ). Actieve studenten zijn studenten die zich in een jaar voor een of meer cursussen hebben aangemeld; stand steeds per 1 januari van dat jaar. Procentuele verdeling van de vooropleidingen bleef in de loop van de tien laatste jaren vrijwel gelijk, meer dan de helft had niet eerder een diploma in het hoger onderwijs behaald en maakt gebruik van de tweedekansmogelijkheid. Het percentage mannen is sterker gedaald dan het percentage vrouwen, waardoor sinds 2005 meer vrouwen dan mannen bij de Ou ingeschreven zijn. Circa 20% heeft geen betaald werk en circa 62% heeft betaald werk. 20 Afscheidsrede J. von Grumbkow