JAARVERSLAG juni 2014

Transcriptie

1 JAARVERSLAG juni 2014

2 2 Jaarverslag 2013 KERNCIJFERS Werkgevers en deelnemers Aangesloten werkgevers Actieve deelnemers Arbeidsongeschikte deelnemers Slapers Pensioengerechtigden Totaal deelnemers Deelnemers met Arbeidsongeschiktheids pensioen Pensioenvermogen en verplichtingen (in duizenden euro s en procenten) Pensioenvermogen Totaal pensioenverplichtingen Algemene reserve Dekkingsgraad 126% 127% 124% 137% 142% Toeslag slapers en gepensioneerden 1,66% 2,00% 2,29% 0,95% 1,60% Toeslag actieve deelnemers 0,75% 2,00% 1,80% 1,00% 0,00% Premies en uitkeringen (in procenten) Premie ouderdoms- en partnerpensioen 21,0 21,0 21,0 21,0 19,0 Werknemersbijdrage 7,3 7,3 7,3 7,3 6,6 Ontvangen premies (in duizenden euro s) Premie ouderdoms- en partnerpensioen Uitkeringen (in duizenden euro s) Uitkeringen ouderdoms- en prepensioen Uitkeringen partnerpensioen Wezenpensioen Afkoopsommen Arbeidsongeschiktheidspensioen Totaal uitkeringen

3 Jaarverslag Andere resultaten (in duizenden euro s) Opbrengst beleggingen Inkomende waardeoverdrachten Uitgaande waardeoverdrachten Beleggingen (in duizenden euro s) Obligaties en credits Aandelen Direct Onroerend Goed Hypotheken Onderhandse leningen Derivaten Intrestgevende saldi (incl. kas) Totaal belegd vermogen Portefeuillesamenstelling (in percentages van totaal) Obligaties en credits 50,94 53,07 52,29 45,84 42,24 Aandelen 45,00 39,06 38,58 44,33 44,55 Direct Onroerend Goed 0,17 0,18 7,94 8,44 9,52 Hypotheken 0,14 0,20 0,24 0,29 0,46 Onderhandse leningen 0,11 0,16 0,24 0,32 0,43 Derivaten -0,04 0,52-0,81-0,80-0,48 Intrestgevende saldi 3,68 6,81 1,52 1,58 3,28 Totaal 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Rendementen (in percentages) Obligaties en credits -7,8 13,8 22,0 8,2 9,5 Aandelen 5,4 15,5-3,6 20,6 45,2 Onroerende Goederen -9,3-8,4 5,7 5,0 6,2 Hypotheken 3,9 3,8 3,2 10,8 5,6 Onderhandse leningen 0,8 3,5 3,3 3,8 3,2 Intrestgevende saldi 1,3 2,0-6,3 1,3 1,4 Gemiddeld rendement -2,0 13,3 8,4 11,6 21,1 Administratie Bestuurs- en administratiekosten Aantal personeelsleden (fte) 4,5 5,0 5,1 5,3 5,3

4

5 Jaarverslag INHOUDSOPGAVE KERNCIJFERS... 2 INHOUDSOPGAVE... 5 VOORWOORD... 7 FONDS, ORGANISATIE EN ADVISEURS... 9 Doelstelling... 9 Bestuur en besluitvorming... 9 Adviseurs Verantwoording conform artikel 96 PW FONDSORGANEN Deelnemersraad Bevindingen en oordeel Verantwoordingsorgaan SAMENVATTEND VERSLAG VISITATIE 2014 BIJ STICHTING COOP PENSIOENFONDS Taakopdracht en wettelijk kader Samenvattend oordeel Samenvattende bevindingen en aanbevelingen uit het visitatierapport Reactie van het bestuur HET PENSIOENBEDRIJF Pensioenregeling Financiering van de pensioenregeling BELEGGINGEN Organisatie en structuur vermogensbeheer Beleggingsbeleid RISICOMANAGEMENT JAARREKENING Grondslagen voor de waardering en resultaatbepaling Balans op 31 december Staat van baten en lasten Kasstroomoverzicht Toelichting op de balans Activa Passiva Toelichting op de staat van baten en lasten Baten Lasten Bestuurs- en organisatiekosten Overige gegevens ACTUARIËLE TOELICHTING Technische Voorziening en actuariële veronderstellingen ACTUARIËLE VERKLARING CONTROLEVERKLARING VAN DE ONAFHANKELIJKE ACCOUNTANT LIJST MET AFKORTINGEN... 81

6

7 Jaarverslag Voorwoord Voor u ligt het jaarverslag voor het jaar 2013 waarin zowel in algemene zin als specifiek voor ons fonds veel is gebeurd. We blikken terug en kijken vooruit. In 2014 bestaat Co-op Pensioenfonds 85 jaar. Vanaf 1 juli 2014 verdwijnt het streepje in onze naam en schrijven we voortaan Coop Pensioenfonds. We sluiten daarmee aan bij de naam van onze grootste sponsor, Coop Supermarkten. Wet versterking bestuur pensioenfondsen De naamswijziging is onderdeel van een statutenwijziging. Deze is het gevolg van de Wet versterking bestuur pensioenfondsen (Wvbp). Coop Pensioenfonds heeft voor continuïteit van bestuur gekozen. Sociale partners vormen het (paritaire) bestuur, vanaf 1 juli met een zetel voor gepensioneerden. Onze uitkeringsgerechtigden hebben in maart 2014 gekozen tussen twee kandidaten. Toezicht en FTK De crisis en de tekorten bij veel pensioenfondsen heeft een discussie over de houdbaarheid van ons pensioen losgemaakt die tot de dag van vandaag voortduurt. Een commissie onder leiding van Kees Goudswaard heeft in 2010 gewezen op de inherente onzekerheid achter pensioentoezeggingen. Hij heeft inzichtelijk gemaakt dat er risico's zijn waarvoor geen dekking aanwezig is. Zijn rapport is het startschot geweest voor een nieuw financieel toetsingskader (FTK), dat in 2015 het bestaande moet gaan vervangen. In pensioenland wordt verschillend gedacht. Er zijn fondsen die een nominaal pensioen voorstaan en fondsen die een pensioen op reële basis wensen. Zekerheid van laag, vast pensioen versus de kans op meer en het risico op minder. De overheid is in 2012 gevolgd met concept regelgeving die pensioenfondsen de keuze laat en twee sporen of kaders beschrijft met eigen voorschriften. Een overheid die zich niet wil wagen aan invaarproblematiek, die een stelselwijziging met zich meebrengt. Daartegen is verzet gerezen, omdat dit de transparantie van de pensioensector niet ten goede komt. Dekkingsgraden zijn niet meer eenduidig vergelijkbaar. Wat betekent dit voor mensen die van baan en van soort pensioen veranderen? De staatssecretaris heeft in september 2013 een draai gemaakt en aangekondigd met één kader te willen komen waarin de uitersten samenkomen. Helaas is daarna niet doorgepakt, maar is besluitvorming uitgesteld terwijl de invoeringsdatum van 1 januari 2015 overeind is gebleven. De tijd dringt. Fiscale regelgeving en versobering Het kabinet van VVD en PvdA heeft een bezuinigingsdoelstelling. Pensioenen blijven niet buiten schot. De AOW-leeftijd gaat omhoog naar 67 jaar en mogelijk verder. De aanvullende pensioenen gaan mee; voor de toekomstige opbouw is 67 jaar de norm. De maximale pensioenopbouw wordt verder beperkt. Nieuw is een maximumsalaris voor pensioenopbouw van een ton. De fiscus bespaart zich de aftrek en haalt belastingheffing naar voren. De versobering wordt anderzijds ingegeven door de economische realiteit en de marktomstandigheden. Door de aanhoudende lage rentes is pensioeninkoop duur. De kostprijs is verder omhoog gegaan door de langere levensverwachting. Naar verwachting stijgt deze verder door. De sector kijkt uit naar september als het Actuarieel Genootschap nieuwe cijfers publiceert.

8 8 Jaarverslag 2013 Bij Coop Pensioenfonds vinden bestuur en sociale partners dat de premie niet moet stijgen. Gevolg is dat de opbouw moet worden verlaagd, van 2,15% in 2012 tot 1,80% in Het einde van de dalende opbouw is niet in zicht. Punt van aandacht is ook dat de gekoppelde partnerpensioenen dalen, met name voor jongere deelnemers. Uitbesteding pensioenadministratie De regeldruk leidt tot kosten om te blijven voldoen en aan te passen aan wet- en regelgeving. Het bestuur heeft in najaar 2013 de conclusie getrokken dat het Pensioenbureau te klein is om kosteneffectief te kunnen opereren. Het bestuur heeft veel waardering voor de inzet en de geleverde prestaties, de kwaliteit van de dienstverlening en de professionaliteit van de medewerkers zijn hoog. Vanaf 1 januari 2015 wordt de uitvoering uitbesteed aan Syntrus Achmea. Zij zijn uit een uitgebreid onderzoek naar voren gekomen als de nieuwe uitvoeringsorganisatie waarmee Coop Pensioenfonds zich wil verbinden. Het Pensioenbureau wordt gesloten. Het personeel kan bij Syntrus Achmea in dienst treden. Deelnemersraadpleging In september 2013 hebben we deelnemers en gepensioneerden voor het eerst in een enquête gevraagd aan te geven hoe ze denken over hun pensioen, het pensioenfonds en de toekomst. Verderop in het verslag gaan we er dieper op in. De respons was verheugend hoog. Het bestuur bedankt alle inzenders hartelijk voor hun bijdrage. Financiële prestaties Het verslagjaar laat een tegenvallend rendement zien van 2% negatief. Het verlies over de vastrentende matching portefeuille is logisch want gerelateerd aan de stijging van de rente. Tegenover dit verlies staat in principe verlaging van de pensioenverplichtingen door diezelfde rentestijging. De verplichtingen zijn per saldo gestegen. Dat is het gevolg van nieuwe opbouw, indexatie en de inkoop van VPL-rechten. In 2013 hebben de emerging markets slecht gepresteerd doordat beleggers onder invloed van het beleid van de FED en economische dan wel politieke onevenwichtigheden in de landen zelf middelen hebben gerealloceerd. Aandelen van ontwikkelde markten deden het daarentegen goed. Helaas heeft het fonds van onze vermogensbeheerder onder de benchmark gepresteerd. De onroerendgoedmarkt was blijvend zwak. In 2013 is participatie in winkelvastgoed gerealiseerd. Middelen voor een investering in woningvastgoed zijn liquide aangehouden. De dekkingsgraad is stabiel gebleven. Indexatie Najaar 2013 heeft het bestuur moeten besluiten de indexatieambitie aan te passen naar 60% van de maatstaven. Voor volledige indexatie wordt een dekkingsgraad van 125% als leidraad aangehouden. De aanpassing was noodzakelijk, omdat volledige indexatie conform de maatstaven naar verwachting niet haalbaar is. Het goede nieuws is dat er nog steeds geïndexeerd wordt. Het bestuur heeft zichzelf opdracht gegeven om in 2014 een nieuw indexatiebeleid te ontwikkelen. Tot slot Het bestuur bedankt iedereen die heeft meegewerkt aan de activiteiten van het pensioenfonds in het verslagjaar. Utrecht, 30 juni 2014 Bestuur en directie Stichting Coop Pensioenfonds

9 Jaarverslag Fonds, organisatie en adviseurs Doelstelling Stichting Coop Pensioenfonds 1, hierna te noemen Coop Pensioenfonds, is sinds 1929 het pensioenfonds voor aangesloten verbruikscoöperaties. De verbruikscoöperaties zijn lid van de Nederlandse Vereniging van Coöperatieve Werkgevers. Voor de aangesloten ondernemingen Coop Nederland u.a. (handelsnaam Coop Supermarkten) en De Volharding u.a. en De Laatste Eer u.a. (gezamenlijke werkorganisatie Eer & Volharding), drie bloeiende coöperaties en geworteld in de samenleving, wil Coop Pensioenfonds een eigentijdse en betrokken partner in pensioenen zijn. Coop Pensioenfonds verzekert voor werknemers bij de aangesloten ondernemingen alsmede de eigen werknemers een goed pensioenpakket tegen een zo gunstig mogelijke prijs. De Stichting wil dit verwezenlijken door de van werkgevers en werknemers ontvangen premie zodanig te beleggen dat op lange termijn een voor die doelstellingen acceptabel rendement wordt behaald tegen op korte en lange termijn aanvaardbare risico s. Coop Pensioenfonds ziet het als haar taak om samen met de aangesloten werkgevers goede en deugdelijke informatie tijdig met deelnemers te communiceren. Coop Pensioenfonds ondersteunt de onderlinge betrokkenheid bij het coöperatieve verleden van haar gepensioneerden. Bestuur en besluitvorming Wet versterking bestuur pensioenfondsen Op 10 juli 2013 heeft de Eerste Kamer de Wet versterking bestuur pensioenfondsen (Wvbp of de wet) aangenomen. De overheid wil de professionaliteit van de besturen verbeteren en de betrokkenheid van belanghebbenden vergroten. In de wet is een vijftal bestuursmodellen vastgelegd en er zijn procedures voorgeschreven. De Nederlandsche Bank houdt toezicht op de implementatie van de wet. Het interne toezicht wordt uitgebouwd en afhankelijk van het te kiezen model ingebouwd. Behalve de betrokkenheid van sociale partners wordt bij wet plaats ingeruimd voor gepensioneerden. Coop Pensioenfonds heeft de oude bestuursvorm als uitgangspunt gekozen om het zogenaamde paritaire model te implementeren. In het paritaire model blijven sociale partners als uitvoerende bestuurders betrokken. Dezelfde partijen hebben kennis van de branche, hebben historische kennis en zijn direct betrokken bij de totstandkoming van de pensioenregeling. De objectiviteit wordt geborgd door intern toezicht buiten het bestuur georganiseerd. In het bestuur wordt vanaf 1 juli 2014 een zetel aan (of namens) gepensioneerden gegeven waarvoor werknemers een zetel afstaan. In maart 2014 zijn verkiezingen gehouden. De vertegenwoordiger namens gepensioneerden is gekozen. Gepensioneerden en vakorganisaties konden kandidaten stellen. Het intern toezicht wordt vervuld door het verantwoordingsorgaan nieuwe stijl en de visitatiecommissie. In het nieuwe Verantwoordingsorgaan komen de bevoegdheden van de oude Deelnemersraad en het Verantwoordingsorgaan samen. De belanghebbenden deelnemers, 1 Tot 1 juli 2014: Stichting Co-op Pensioenfonds

10 10 Jaarverslag 2013 gepensioneerden en werkgevers zijn in het Verantwoordingsorgaan vertegenwoordigd. De kandidaten worden door werkgever en vakorganisaties voorgedragen. Het bestuur blijft vooralsnog uit acht leden bestaan, maar op termijn wordt voorzien in een bestuur van zes leden hetgeen naar verwachting door natuurlijk verloop zal worden bereikt. Het jaarverslag wordt onder verantwoordelijkheid van het oude bestuur vastgesteld. Algemeen Bestuur Het beleid van het pensioenfonds wordt bepaald door het Algemeen Bestuur. Het bestuur bestaat tot 1 juli 2014 uit acht leden en is paritair samengesteld. Vier leden zijn afgevaardigd vanuit de werkgeversorganisatie en vier leden zijn afgevaardigd vanuit werknemersorganisaties. De werkgeversleden worden benoemd door de Nederlandse Vereniging van Coöperatieve Werkgevers (NVCW). De vakbonden FNV Bondgenoten en CNV Dienstenbond dragen resp. drie en één bestuursleden voor. De functie van voorzitter uit het bestuur wordt in principe telkens voor de tijd van een kalenderjaar door een werkgeverslid, respectievelijk werknemerslid vervuld. Het Algemeen Bestuur bestuurt en besluit waar mogelijk op hoofdlijnen. Ter voorbereiding van de besluitvorming in het bestuur heeft het bestuur een aantal commissies ingesteld. De commissies behandelen de onderwerpen inhoudelijk en stellen een advies op, op basis waarvan het bestuur overgaat tot besluitvorming. Deze efficiënte werkwijze bevordert een optimale inzet van kennis en expertise van de individuele bestuursleden. Verderop in dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de ingestelde commissies. Bestuursleden worden benoemd voor de periode van vier jaar. Het bestuur bespreekt jaarlijks zijn eigen functioneren door middel van een bestuursevaluatie binnen het bestuur als geheel. De bestuursleden van het pensioenfonds houden zich aan een gedragscode. Deze gedragscode ziet onder meer toe op regels over gedragstoezicht en belangenverstrengeling en het zogenaamde effectentypisch gedrag. Het bestuur heeft een deskundigheidsplan opgesteld dat ten tijde van het schrijven van dit jaarverslag wordt aangepast aan nieuwe vereisten uit de Wet versterking bestuur pensioenfondsen. Bestuursleden wordt de ruimte gegeven voor gewenste ontwikkeling en educatie. Jaarlijks organiseert het fonds een presentatie in het kader van permanente scholing. In 2013 is een kennissessie georganiseerd rondom het thema nieuw Financieel Toetsingskader. In het verslagjaar was mevrouw J.A.M. Bergervoet fungerend voorzitter. Op 31 december 2013 was het bestuur als volgt samengesteld:

11 Jaarverslag Algemeen Bestuur Leden werkgevers Voordragende organisatie Jaar van aftreden H.A. Louwhoff NVCW 2016 H.J. Boer NVCW 2017 Th. van Gameren (voorzitter) NVCW 2014 G.W. Wegh NVCW 2015 Leden werknemers H.B.M. Grutters FNV Bondgenoten 2016 A.A.M. Steijaert FNV Bondgenoten 2017* J.A.M. Bergervoet (voorzitter) FNV Bondgenoten 2014 P.M.B. Wilson CNV Dienstenbond 2015 *) De heer Steijaert treedt per 1 juli 2014 terug om plaats te maken voor een bestuurslid op de zetel namens gepensioneerden. Activiteiten Het bestuur is in 2013 vijf keer bijeen geweest in vergadering. De volgende onderwerpen zijn in 2013 aan de orde gekomen: VPL-overgangsregeling Het bestuur heeft in 2013 de VPL-overgangsregeling beëindigd en de gevormde bestemmingsreserve toegedeeld aan de resterende deelnemers. VPL staat voor Vut, Prepensioen en Levensloop, en de overgangsregeling was een arbeidsvoorwaardelijke afspraak die door het pensioenfonds werd uitgevoerd. Verderop in dit verslag wordt het onderwerp verder besproken. Nieuw Financieel Toetsingskader In 2009 is de aanzet gegeven tot aanpassing van het Nederlands pensioensysteem. Het streven was dat dit zou leiden tot de invoering van een nieuw Financieel Toetsingskader (nftk) per 1 januari Gaandeweg zijn er twee typen contracten geïntroduceerd, een nominaal en een reëel pensioencontract met hun eigen vereisten. Aan pensioenfondsen en sociale partners werd de keuze gelaten. Onderdeel van het maken van de keuze was het consulteren van de belanghebbenden en het meewegen van hun risicobereidheid. Tot dit moment is er nog geen wetsvoorstel ingediend, waarmee de invoering per 1 januari 2015 steeds onwaarschijnlijker wordt. In 2014 blijft het bestuur de ontwikkelingen over het nftk nauwlettend volgen. Deelnemersraadpleging Vooruitlopend op het wetsvoorstel nftk hebben DNB en de Pensioenfederatie de pensioenfondsen opgeroepen alvast met de contouren van het nftk aan de slag te gaan. Daarom heeft het bestuur in september 2013 een deelnemersraadpleging gehouden met als doel inzicht in de risicobereidheid van actieve en gepensioneerde deelnemers te krijgen. De enquête is uitgevoerd door marktonderzoeksbureau Panteia actieve deelnemers en gepensioneerden zijn uitgenodigd om aan de enquête deel te nemen. Belangrijke conclusies zijn dat de gemiddelde deelnemer van Coop Pensioenfonds risico-avers is. Om de pensioenen betaalbaar te houden kiest het grootste deel voor langer werken in combinatie met een hogere premie. De solidariteit tussen jong en oud is groot. In een situatie van eventuele tekorten vindt de meerderheid dat iedereen moet bijdragen. Tenslotte is het bestuur verheugd dat het vertrouwen in en de betrokkenheid (gemiddelde response 25%) bij Coop Pensioenfonds hoog zijn.

12 12 Jaarverslag 2013 Aanpassing toeslagbeleid Afhankelijk van de financiële situatie van het pensioenfonds, kan het bestuur de opgebouwde en ingegane pensioenen jaarlijks verhogen met een toeslag, ook wel indexatie genoemd. Gedurende de gehele historie van het pensioenfonds is er nog nooit gekort op de toeslagverlening. Om het pensioenfonds ook in de toekomst financieel gezond te houden, heeft het bestuur het toeslagbeleid geëvalueerd en een consistentietoets uitgevoerd. Gebleken is dat op lange(re) termijn de kans op volledige toeslagen dusdanig is afgenomen, dat de ambitie naar verwachting niet kan worden waargemaakt. Daarom heeft het bestuur besloten om de ambitie voor indexatie te verlagen van 100% naar 60% van de loon- en prijsinflatie. Het bestuur heeft de Pensioencommissie opdracht gegeven om in 2014 de afspraken te evalueren en zo nodig met nieuwe voorstellen te komen. Toeslagverlening De pensioenen van gepensioneerden en slapers worden per 1 januari 2014 met 1,66% verhoogd. Aan actieve deelnemers wordt 0,75% toeslag verleend. Vastgoed Eind 2012 is een deel van de vrijgekomen middelen uit de verkoop van de directe vastgoedportefeuille herbelegd in winkelvastgoed van CBRE. Het resterende deel van de middelen zal in woningvastgoed worden belegd. Door de situatie op de woningmarkt is het nog niet belegd en wordt het instapmoment nader bepaald. Uitvoeringsovereenkomst De afspraken tussen Coop Pensioenfonds en de aangesloten werkgevers in de NVCW zijn in de uitvoeringsovereenkomst vastgelegd. Beëindiging van de VPL-overgangsregeling was aanleiding om de uitvoeringsovereenkomst te agenderen. Er is geconstateerd dat meerdere aanstaande wijzigingen, waaronder de uitbesteding van de pensioenadministratie, zullen leiden tot aanpassing van de overeenkomst. Crisisplan De Beleidsregels van DNB verplichten pensioenfondsen om een financieel crisisplan op te stellen en te onderhouden. Het crisisplan is sinds 2012 onderdeel van de ABTN. In 2013 is het crisisplan geëvalueerd aan de hand van de artikelen 4 12 van de Beleidsregels Het bestuur heeft vastgesteld dat het crisisplan voldoet. Echter, op basis van de good practices van DNB volgt dat de beschrijving van het besluitvormingsproces kan worden aangescherpt. In de ABTN 2014 wordt dit meegenomen. Compliance Het pensioenfonds heeft de controle op integriteit geregeld in de in 2012 opgestelde Gedragscode. De code is zoveel mogelijk gebaseerd op de model-gedragscode zoals die door de pensioenkoepels is opgesteld. De door het bestuur benoemde compliance officer houdt toezicht op de naleving van de gedragscode en overige wettelijke regelingen. Jaarlijkse rapport hij zijn bevindingen. Zowel de bestuursleden alsook de medewerkers van Coop Pensioenfonds zijn gehouden aan de gedragscode. Alle in 2013 aan Coop Pensioenfonds verbonden personen hebben de jaarlijkse verklaring van naleving ondertekend en een opgave van nevenfuncties gedaan. Vanaf 2013 is naleving Gedragscode een vast agendapunt. Met betrekking tot de in 2013 ontvangen meldingen heeft de compliance officer geoordeeld dat er geen aanleiding is voor nader onderzoek.

13 Jaarverslag De compliance officer voor Coop Pensioenfonds is de heer R. Mersch van GBA accountants & Adviseurs. Governance De governance en de Wet versterking bestuur pensioenfondsen zijn hiervoor al aan de orde gekomen. Visie op fonds en organisatie Het bestuur maakt zich al langer zorgen over de kosten, de hoogte en de beheersing ervan. De eigen uitvoeringsorganisatie, het Pensioenbureau, is kwetsbaar. In 2013 heeft het bestuur zich, onder begeleiding van Towers Watson verder verdiept in de mogelijke schaalvoordelen bij uitbesteding. Het bestuur heeft eind december 2013 op voorstel van de klankbordgroep het besluit genomen om de pensioenadministratie en de bestuursondersteuning met ingang van 1 januari 2015 uit te besteden. Voorjaar 2014 is het contract met Syntrus Achmea getekend. Pensioenregeling De Pensioencommissie, waarin vertegenwoordigers van sociale partners zitting hebben, heeft in 2013 onderzoek gedaan naar de noodzakelijke wijzigingen in de Co-op pensioenregeling per De noodzaak is enerzijds ingegeven door de lage rentestanden en anderzijds door de fiscale regelgeving. Dit leidt tot het besluit om de opbouwpercentages aan te passen. De opbouwpercentages worden gesteld op 1,80% tot het maximum Wfsv-loon en 1,84% vanaf het maximum Wfsv-loon. De premie voor 2014 wordt gehandhaafd op 21%. Conform beleid besluit het Algemeen Bestuur om de ruil-, in- en afkoopfactoren aan te passen voor Jaarrekening en jaarverslag Het bestuur keurt in de junivergadering het jaarverslag en de jaarrekening over 2012 goed. Beleggingsbeleid Het beleggingsbeleid voor 2013 wordt in 2014 voortgezet. In de decembervergadering zijn nadere restricties vastgesteld over het concentratierisico. Coop Pensioenfonds wil als participant in beleggingsfondsen niet meer dan 5% van de participaties. Eind 2013 is de overeenkomst met Aberdeen Asset Management opgezegd. Er zijn drie redenen. Een belastingclaim over de management fees , ontbrekende transparantie in de kosten en tegenvallende prestaties liggen hieraan ten grondslag. Het bestuur betwist overigens de aanslag en heeft bezwaar aangetekend. Ten tweede wil het bestuur meer transparantie over kosten. Ten derde blijven de prestaties achter. Dagelijks Bestuur Het Dagelijks Bestuur wordt gevormd door beide voorzitters en de directeur van het Pensioenbureau. Het Dagelijks Bestuur houdt toezicht op de dagelijkse gang van zaken en neemt hiertoe besluiten voor zover de bevoegdheid hiertoe niet bij de directie ligt en voor zover mandaat van het Algemeen Bestuur is verkregen. Het Dagelijks Bestuur oefent controle uit op de directie en bereidt bestuursvergaderingen voor. Hiertoe worden door het Dagelijks Bestuur beleidsnotities en besluiten voorbereid. Vervolgens wordt de uitvoering van bestuursbesluiten bewaakt.

14 14 Jaarverslag 2013 Dagelijks Bestuur Th. van Gameren J.A.M. Bergervoet B.O. Kok voorzitter namens werkgevers voorzitter namens werknemers directeur / secretaris Het Dagelijks Bestuur heeft in 2013 zes keer vergaderd. Daarnaast heeft het Dagelijks Bestuur driemaal overleg gevoerd met leden van het Verantwoordingsorgaan en de Deelnemersraad gezamenlijk. Pensioencommissie De Pensioencommissie doet voorstellen aan het bestuur over het pensioenbeleid, de aard en inhoud van de pensioenregelingen alsmede de premiestelling. De Pensioencommissie vervult daarmee de rol van sociale partners. De samenstelling is paritair. Pensioencommissie G.W. Wegh H.A. Louwhoff H.B.M. Grutters P.M.B. Wilson B.O. Kok lid namens werkgevers lid namens werkgevers lid namens werknemers lid namens werknemers voorzitter / secretaris De Pensioencommissie is in 2013 zesmaal bijeen geweest. Veel tijd is besteed aan de beëindiging van de VPL-overgangsregeling, de studie op het nominale en reële pensioencontract, de effecten van de fiscale versobering als gevolg van de herziening van het Witteveenkader op de pensioenregeling 2014 en de heroriëntatie op het toeslagbeleid. Naar verwachting zal in 2014 de focus liggen op het nieuwe pensioencontract en de verdere versobering van het Witteveenkader. Beleggingscommissie De Beleggingscommissie bereidt voorstellen voor het beleggingsbeleid voor en toetst periodiek de resultaten. Beleggingscommissie Th. van Gameren lid namens werkgevers J.A.M. Bergervoet lid namens werknemers Voorzitter H.A. Louwhoff lid namens werkgevers P.M.B. Wilson lid namens werknemers B.O. Kok secretaris De Beleggingscommissie is in 2013 vier keer bijeen geweest. Herinvesteren van het resterende deel van het vrijgekomen vermogen uit de verkoop van direct vastgoed in een woningvastgoedfonds was een belangrijk onderwerp voor de Beleggingscommissie. Daarnaast heeft de Beleggingscommissie de performance, kwaliteit van dienstverlening en de vergoedingenstructuur van Aberdeen Asset Management (AAM) kritisch gevolgd. De belastingclaim over de management fee, ontbrekende transparantie in de kosten en tegenvallende prestaties waren redenen om het contract eind 2013 op te zeggen. Communicatiecommissie De Communicatiecommissie adviseert het bestuur gevraagd en ongevraagd over alle aangelegenheden betreffende het communicatiebeleid van Coop Pensioenfonds. Ter uitoefening

15 Jaarverslag van haar adviestaak beoordeelt de Communicatiecommissie periodiek of er behoefte is aan communicatie richting de deelnemer dan wel derden en in welke vorm deze communicatie zal plaatsvinden. De taakomschrijving van de Communicatiecommissie is in het communicatieplan opgenomen. De werkzaamheden van de Communicatiecommissie zijn vooral gericht op het voorbereiden van voorstellen voor het communicatiebeleid en het uitwerken van het communicatieplan. Communicatiecommissie G.W. Wegh lid namens werkgevers Voorzitter J. Schiebergen lid namens werknemers F. van Ommeren lid namens gepensioneerden B.O. Kok secretaris De Communicatiecommissie is in 2013 drie keer bijeen geweest. De digitale informatievoorziening en de deelnemersraadpleging waren belangrijke onderwerpen voor de Communicatiecommissie. De Wet Pensioencommunicatie en Pensioen van de Pensioenfederatie zullen in 2014 hoog op de agenda van de Communicatiecommissie staan. Deelnemersraad De Deelnemersraad heeft de volgende samenstelling per 31 december Deelnemersraad Jaar van aftreden A.P.W. Polman lid namens actieve deelnemers 2017 S.N.M. Vlaar lid namens actieve deelnemers 2014 F. van Ommeren lid namens gepensioneerden secretaris 2015 H.J. Deken lid namens gepensioneerden voorzitter 2015 Door de aanstaande statutenwijziging als gevolg van de Wet versterking bestuur pensioenfondsen zal de Deelnemersraad als zodanig verdwijnen en opgaan in het nieuwe Verantwoordingsorgaan. Het Algemeen Bestuur heeft de Deelnemersraad gevraagd advies uit te brengen over het jaarverslag Op 16 juni 2014 heeft de Deelnemersraad zich gebogen over de (concept) jaarrekening en deze besproken met het Algemeen Bestuur. De opmerkingen van de Deelnemersraad zijn in het voorliggend jaarverslag verwerkt. De Deelnemersraad heeft na inzage in het definitieve concept het Algemeen Bestuur geadviseerd akkoord te gaan met de jaarrekening en het jaarverslag. Het Algemeen Bestuur heeft met instemming van het advies kennis genomen. Verantwoordingsorgaan In het Verantwoordingsorgaan zijn direct belanghebbenden vertegenwoordigd. De samenstelling is als volgt. Verantwoordingsorgaan Jaar van aftreden S.N.M. Vlaar namens actieve deelnemers FNV BG 2014 N.J. van Dijk namens werkgevers NVCW voorzitter 2015 F. van Ommeren namens gepensioneerden DB CNV secretaris 2015

16 16 Jaarverslag 2013 Het Verantwoordingsorgaan bevraagt het Bestuur over het gevoerde beleid en de resultaten en geeft daarover zijn oordeel. In het verslagjaar heeft het Verantwoordingsorgaan advies uitgebracht over: Het toeslagbeleid en toeslagverlening Afwikkeling van de VPL-overgangsregeling Beëindiging van de vrijwillige aanvullingsregeling Visitatiecommissie De reglementen van Coop Pensioenfonds voorzien in de instelling van een Visitatiecommissie voor intern toezicht. Opdracht en taak van de Visitatiecommissie is Coop Pensioenfonds jaarlijks door te lichten op relevante thema s en daarover met het bestuur in dialoog te gaan. In 2013/2014 heeft visitatie bij het pensioenfonds plaatsgevonden. Dit is gebeurd door de in 2009 ingestelde visitatiecommissie. Het oordeel van de visitatiecommissie over de afgelopen drie jaar is verder in dit verslag opgenomen. Klankbordgroep: Uitbesteding Het bestuur maakt zich zorgen over de kostenontwikkeling van het fonds. Eind 2011 is een Klankbordgroep samengesteld om met de directie de uitvoering en de kosten te evalueren. Najaar 2012 is het bestuur tot de conclusie gekomen dat er niet in de kosten van de uitvoeringsorganisatie kan worden gesneden om de kosten op aanvaardbaar niveau terug te brengen. De efficiency en slagkracht zijn zeker toegenomen en het bestuur heeft waardering voor hetgeen het Pensioenbureau bereikt heeft. Voor verdergaande professionalisering is echter de schaal te klein. De implementatie van nieuwe ontwikkelingen vraagt deskundigheden die het Pensioenbureau niet of beperkt aanwezig zijn. In het verslagjaar is met begeleiding van Towers Watson de gehele of gedeeltelijke uitbesteding van de fondsactiviteiten onderzocht. Dat heeft geleid tot een zoektocht naar een mogelijke uitvoerder. Vier pensioenuitvoerders zijn gevraagd om een voorstel uit te brengen voor de uitbesteding van de pensioenadministratie en bestuursondersteuning. Vervolgens hebben drie pensioenuitvoerders zich aan de klankbordgroep gepresenteerd. Naar aanleiding daarvan heeft de klankbordgroep twee uitvoerders op locatie bezocht en kennis genomen van de administratiesystemen, de deelnemerscommunicatie en de financiële administratie. Ook de kwaliteit van rapporteren en risicobeheersing hebben de aandacht van de klankbordgroep gehad. In het najaar heeft het bestuur gekozen voor Syntrus Achmea als toekomstige uitvoerder. De overeenkomst is in april 2014 getekend. Vanaf 1 januari 2015 neemt Syntrus Achmea de pensioenadministratie en het secretariaat over en wordt het Pensioenbureau gesloten. Voor de beleggingsadministratie en rapportage wordt de bestaande overeenkomst met Kas Bank uitgebreid. De vaste medewerkers van het Pensioenbureau krijgen de mogelijkheid om over te stappen naar de nieuwe uitvoerder. Directie en uitvoeringsorganisatie Het bestuur en de bestuurlijke organen worden ondersteund door een ambtelijk secretaris tevens directeur van de uitvoeringsorganisatie waaraan hij leiding geeft. De directeur is belast met de dagelijkse leiding en de externe vertegenwoordiging van het fonds. De uitvoeringsorganisatie wordt aangeduid als Pensioenbureau en heeft de volgende taken: De beleidsvoorbereiding t.b.v. het bestuur en zijn organen; De operationele uitvoering van het beleid; De pensioen- en deelnemersadministratie; De beleggingen in direct vastgoed, hypotheken en onderhandse leningen; De uitbesteding van werkzaamheden aan derden en het toezicht erop;

17 Jaarverslag Het verzorgen van rapportages over het gevoerde beleid aan bestuur en toezichthouders; Het beheersen van de risico s van het fonds (risicomanagement); In 2014 moet de overdracht naar de nieuwe uitvoerder worden ondersteund. Het aantal medewerkers in dienst op 31 december 2013 is negen, waarvan drie oproepkrachten. De capaciteit in fulltime equivalenten (fte) is afgerond 4,5. Sprenkels & Verschuren heeft het fonds geholpen met het jaarwerk over De heer R.R. Casteleijn van Casteleijn Consultancy B.V. heeft mede geholpen bij het tot stand komen van deze jaarrekening. Via Talent-Pro is mevrouw K. Nijkamp ingehuurd voor secretariële en beleidsondersteuning. Voor de pensioen- en deelnemersadministratie wordt gebruik gemaakt van het programma Lifetime van Inovita. Neventaak van de directie is het voeren van de administratie en het secretariaat van de Nederlandse Vereniging van Coöperatieve Werkgevers (NVCW). Adviseurs Towers Watson treedt op als adviserend en als certificerend actuaris. De heer R. Westhoff is adviserend actuaris. De heer T. Veerman is certificerend actuaris. De heer G. Liefers van Towers Watson heeft het bestuur begeleid in de verschillende fasen van het onderzoek naar uitbesteding van de pensioenuitvoering. De heer M.C. Spierings en de heer P.J. van Kaam van EY treden op als fungerend accountant van Coop Pensioenfonds. De heer N. Tetteroo van EY staat ons fiscaal-juridisch bij. Towers Watson en de heer E. Bannet van Quinator hebben inzake vermogensbeheer geadviseerd. Zanders Treasury and Finance Solutions heeft adviezen uitgebracht met betrekking tot vastgoed. Bosselaar en Strengers heeft het fonds in een juridische procedure bijgestaan. Mevrouw A. Middel van Bureau Lyncs heeft het deskundigheidsplan nader vormgegeven en heeft de bestuurlijke zelfevaluatie geleid. Sprenkels & Verschuren heeft de continuïteitsanalyse gemaakt. Verantwoording conform artikel 96 PW In artikel 96 van de Pensioenwet staat dat een pensioenfonds in zijn jaarverslag dient op te nemen of er door toezichthouders een corrigerende maatregel is getroffen, dwangsommen of boetes zijn opgelegd. Hierbij verklaart het bestuur dat Coop Pensioenfonds heeft voldaan aan de regels zoals gesteld door de wet en de toezichthouders. Er zijn geen corrigerende maatregelen getroffen, dwangsommen of boetes jegens het pensioenfonds opgelegd.

18

19 Jaarverslag Fondsorganen Deelnemersraad De samenstelling van de Deelnemersraad in 2013 was als volgt: * H.J. Deken voorzitter gepensioneerden * F. van Ommeren secretaris gepensioneerden * S.N.M. Vlaar actieve deelnemers * A.P.W. Polman actieve deelnemers Werkzaamheden en overleg met Bestuur van Coop Pensioenfonds De Deelnemersraad heeft in 2013 tweemaal met het Dagelijks Bestuur en eenmaal met het Algemeen Bestuur vergaderd. De bijeenkomst met het Dagelijks Bestuur d.d stond in het teken van het door het Coop Pensioenfonds gevoerde beleid in Tijdens de bijeenkomst d.d werd er teruggekeken op 2013 en vooruitgeblikt naar De vergadering van met het Algemeen Bestuur stond in teken van het jaarverslag Er is uitgebreid toelichting gegeven op de concept jaarrekening en het concept jaarverslag. De vele vragen zijn uitvoerig en zorgvuldig beantwoord. De Deelnemersraad heeft een positief advies gegeven met betrekking tot de vaststelling van het jaarverslag en de jaarrekening Onderling Overleg De Deelnemersraad en het Verantwoordingsorgaan zijn zesmaal bij elkaar geweest. Tijdens deze vergaderingen zijn o.a. onderstaande onderwerpen besproken: - Wet Versterking Pensioenfondsbestuur - Resultaten Coop Pensioenfonds - Dekkingsgraden - Beleggingsbeleid - Jaarrekening Bestuurlijke aansprakelijkheid - Uitvoeringskosten - Toename levensverwachting / sterftetafels - Aanpassing pensioenregeling Pensioenakkoord Adviesaanvragen De Deelnemersraad heeft in 2013 een aantal adviesaanvragen ontvangen, voor deze adviesaanvragen is na uitvoerig overleg een positief advies gegeven: - Jaarrekening Aanpassing pensioenregeling Wijziging uitvoeringsovereenkomst m.b.t. beëindiging van de VPL regeling per Wijziging pensioenreglement m.b.t. arbeidsongeschikten onder eindloonregeling - Wijziging pensioenreglement m.b.t. het vervallen van de vrijwillige aanvullingsregeling - Wijziging pensioenreglement m.b.t. themaonderzoek artikel 5 Pensioenwet Scholing In 2013 heeft Towers Watson een tweetal dagen ondersteund bij het invullen van het scholingstraject. Een aantal onderwerpen zijn behandeld zoals o.a.:

20 20 Jaarverslag Strategisch beleggingsbeleid - Toename levensverwachting en gevolgen hiervan op de dekkingsgraad - Gevolgen van de renteperikelen op de dekkingsgraad Terugblik 2013 is door de leden van de Deelnemersraad wederom als enerverend ervaren. Niet alleen de diversiteit aan onderwerpen, maar ook het feit dat de media wekelijks berichtten over pensioenen, wel of geen indexatie, dekkingsgraden, pensioenakkoord, uitvoeringskosten, etc. betekende veel werk. Ook het komend jaar 2014 zal wederom een druk jaar worden met de te verwachten wijzigingen in "pensioenland". Overleg met het Dagelijks Bestuur Het overleg met het Dagelijks Bestuur heeft op een correcte wijze plaatsgevonden. Reglement Deelnemersraad Het reglement van de Deelnemersraad met daarin o.a. vermeld de bevoegdheden van de Deelnemersraad is openbaar en staat gepubliceerd op de website van de Stichting Coop Pensioenfonds.

21 Jaarverslag Bevindingen en oordeel Verantwoordingsorgaan Geacht Bestuur, Onderstaand het oordeel van het Verantwoordingsorgaan. Samenstelling * N.J. van Dijk, voorzitter * F. van Ommeren, secretaris * S.N.M. Vlaar Overleg met het Bestuur van Stichting Coop Pensioenfonds Het Verantwoordingsorgaan heeft in 2013 tweemaal met het Dagelijks Bestuur en eenmaal met het Algemeen Bestuur vergaderd. De volgende beleidsterreinen zijn besproken: * Financieel beleid * Pensioen beleid * Uitvoeringsbeleid / uitbestedingsbeleid * Beleggingsbeleid * Risicomanagement * Goed Pensioenfondsbestuur ( naleving) * Communicatie beleid Het overleg met het Dagelijks Bestuur en het Algemeen Bestuur heeft in een open en transparante sfeer plaatsgevonden. Jaarverslag en jaarrekening 2013 Op 16 juni 2014 is de (concept) jaarrekening besproken met het Algemeen Bestuur. Het Verantwoordingsorgaan is van mening dat het (concept) jaarverslag 2013 en de (concept) jaarrekening 2013 voldoende inzicht geven in de werkzaamheden en de financiële status van Stichting Coop Pensioenfonds, alsmede in de ontwikkelingen welke bij Stichting Coop Pensioenfonds hebben plaatsgevonden. Tevens heeft het Verantwoordingsorgaan gekeken naar de toekomstige ontwikkelingen bij Stichting Coop Pensioenfonds. Oordeel Het Verantwoordingsorgaan geeft een positief oordeel over het door het Algemeen Bestuur gevoerde beleid in Utrecht, 30 juni 2013 Het Verantwoordingsorgaan

22 22 Jaarverslag 2013 Reactie van het Bestuur Het Algemeen Bestuur neemt met genoegen kennis van het positieve oordeel van het Verantwoordingsorgaan over het gevoerde beleid en de weerslag daarvan in de jaarrekening. Het Algemeen Bestuur spreekt zijn waardering uit voor de inzet, samenwerking en oordeel van het Verantwoordingsorgaan en zijn bijdrage aan het functioneren van Coop Pensioenfonds. Utrecht, 30 juni 2014 Het Bestuur

23 Jaarverslag SAMENVATTEND VERSLAG VISITATIE 2014 BIJ STICHTING COOP PENSIOENFONDS Taakopdracht en wettelijk kader De visitatie is opgezet zoals in de Pensioenwet en de Principes voor Goed Pensioenfondsbestuur is beschreven. Doel van de visitatie is het beoordelen van de beleids- en bestuursprocedures enprocessen en de checks en balances binnen het fonds, het beoordelen van de manier waarop het fonds wordt aangestuurd en het beoordelen van de manier waarop het bestuur omgaat met de risico s op de korte en langere termijn. De visitatie heeft een breed karakter en dekt alle relevante beleidsgebieden. Daarmee is sprake van een volledige visitatie. Het visitatierapport is gebaseerd op analyse van geleverde documentatie en/of op gesprekken met bestuur, verantwoordingsorgaan, commissies, certificerend actuaris en controlerend accountant. De waarnemingsperiode is voor de documentatie de periode maart 2010 tot en met oktober De uitkomsten zijn besproken met het bestuur. Hierna volgen ons samenvattend oordeel en onze samenvattende bevindingen en aanbevelingen. Het volledige rapport is beschikbaar bij het bestuur. Samenvattend oordeel Op basis van de uitgevoerde visitatie zijn wij van oordeel dat de beleids- en bestuursprocedures en de checks en balances voldoende 2 zijn ontwikkeld. Daarnaast concluderen wij dat het fonds adequaat wordt aangestuurd. Integraal risicomanagement is nog onvoldoende geïmplementeerd. Wij zijn van mening dat het bestuur op belangrijke strategische thema s, zoals inrichting van het vermogensbeheer en uitbesteding, wel verantwoord omgaat met risico s op zowel de korte als langere termijn. Samenvattende bevindingen en aanbevelingen uit het visitatierapport Opvolging aanbevelingen vorige visitatie Bij de visitatie uit 2009 zat het pensioenfonds midden in een proces van professionalisering van de uitvoeringsorganisatie. Wij onderkenden toen drie kritische succesfactoren om als bestuur incontrol te zijn: (1) reorganisatie van het vermogensbeheer en van het management van het afdekken van het renterisico (2) introductie van gestructureerde en systematische managementinformatie voor het bestuur (3) implementatie van integrale risicoanalyse, met benoeming en uitwerking van de belangrijkste risico s en de beheersing daarvan. De mate waarin deze drie elementen nu drie jaar later geïmplementeerd zijn, vormen de basis voor onze beoordeling van het functioneren van het bestuur. Wat betreft de inrichting van het vermogensbeheer en de beleggingsrapportages zijn belangrijke stappen voorwaarts gezet. Veel tijd is besteed aan het afstoten van het direct vastgoed. Ook de bestuurlijke deskundigheid is verbeterd. Het management, ofwel de organisatie, beheersing en monitoring, van het renterisico is volledig geïmplementeerd. 2 De visitatiecommissie hanteert twee kwalificaties: onvoldoende en voldoende.

24 24 Jaarverslag 2013 De bestuurlijke managementinformatie is inmiddels integraal beschikbaar. Maandelijks monitort het bestuur de ontwikkeling van de financiële positie en de ontwikkelingen in de beleggingen en de beleggingsperformance met de dekkingsgraadrapportage. De beschikbare operationele managementinformatie wordt echter niet als vast agendapunt in het hele bestuur besproken. Naar onze mening zou dit wel moeten gebeuren, zodat het hele spectrum van de pensioenuitvoering adequaat wordt gemonitord. Wij vinden dat het bestuur voldoende aandacht heeft voor de belangrijke strategische risico s. Dit blijkt onder meer uit herstructurering van het beleggingsproces, het afstoten van direct vastgoed en het beheersen van de kosten. De implementatie van integrale en systematische risicobeheersing heeft nog niet plaatsgevonden. Naast het analyseren van relevante risico s bij strategische besluiten dient risicomanagement naar onze mening ook een eigen plaats te hebben binnen bestuur en organisatie. In de nieuwe situatie van uitbesteding is dat ten minste even belangrijk als in de huidige situatie. Het bestuur heeft nog geen uitgewerkt plan voor het organiseren en inbedden van integraal risicomanagement. Wij bevelen aan dit punt met spoed op te pakken. Hierbij kan helpen om risicomanagement als portefeuille te beleggen bij één of twee bestuursleden, of via de inzet van een bestuurlijke commissie. Goed pensioenfondsbestuur Naar onze mening is de kwaliteit van de besluitvorming op orde. Er is nog geen expliciete toets van besluiten aan strategische missie en doelstellingen, of aan risicoanalyse en risicobeleid en evenwichtige belangenafweging. Dit is wel aan te bevelen. Op basis van de gevoerde gesprekken stellen wij vast dat het bestuur in de besluitvorming aandacht heeft voor evenwichtige belangenafweging. Wij vinden wel dat dit punt in het kader van transparantie in de notulen van vergaderingen duidelijker naar voren moet komen. Het bestuur hanteert een jaarkalender waarin terugkerende standaardwerkzaamheden per categorie zijn opgenomen. Wij bevelen aan de jaarkalender uit te werken tot een bestuurlijk beleidsjaarplan, door ook jaar overstijgende onderwerpen op te nemen. Organisatie, uitvoering en uitbesteding Belangrijk punt in de periode waarop de visitatie betrekking heeft is de keuze om de uitvoering niet langer in eigen beheer te doen, maar om deze uit te besteden. Wij stellen vast dat de besluitvorming hierover zorgvuldig en gedegen heeft plaatsgevonden. Ditzelfde geldt voor het proces om een nieuwe uitvoerder te kiezen. Het bestuur heeft voldoende aandacht voor het feit dat meer taken bij het (dagelijks) bestuur komen te liggen bij het wegvallen van de ondersteuning van het huidige Pensioenbureau. Belangrijk aandachtspunt voor de toekomst blijft de beheersing van de kosten. Financiële opzet en pensioenbeleid De financiële positie ligt met een nominale dekkingsgraad van circa 126% op een comfortabel niveau. Daarbij heeft het fonds de afgelopen periode de pensioenen niet hoeven te korten en is regelmatig indexatie verleend. Wel dient het bestuur te herijken wat thans de indexatieambitie is: is de ambitie om 100% van de prijs/loonontwikkeling te indexeren of 60%, zoals na de laatste continuïteitsanalyse in het pensioenreglement is vastgelegd. Omdat in het verleden altijd geïndexeerd is, is geen beleid voor inhaalindexatie geformuleerd. Nu de ambitie voor indexatie verlaagd is naar 60%, is het opstellen van een beleid voor inhaalindexatie aan te raden. Beleggingsbeleid en uitvoering Wij vinden dat belangrijke verbeteringen zijn aangebracht in afdekking van het renterisico. Dit is onder meer gerealiseerd door duidelijk onderscheid aan te brengen tussen de matching- en

25 Jaarverslag return portefeuille. Voorts is de monitoring op orde en heeft het bestuur goed oog voor relevante curve-risico s, waarbij er onderscheid is tussen het renterisico op economische basis en op basis van UFR. Ook stellen we stellen vast dat verkoop van de directe vastgoedportefeuille zorgvuldig heeft plaatsgevonden. Communicatie- en informatiebeleid Het bestuur werkt vanuit een uitgebreid en goed gestructureerd communicatieplan dat is uitgewerkt met doelen en acties. Tevens is er aandacht voor effectmeting van communicatie uitingen. De website is compleet. Uit de deelnemersraadpleging kwam naar voren dat de deelnemers tevreden zijn over de communicatie. Controle en toezicht Integriteitbeleid is niet volledig uitgewerkt. Wel is in de fondsdocumenten aangegeven dat in de uitbestedingsovereenkomsten waarborgen voor integere bedrijfsvoering zijn verwerkt. Externe partijen rapporteren niet hierover aan het fonds. Wij bevelen aan het integriteitbeleid compleet uit te werken, met aandacht voor gedrag, houding en cultuur. Daarbij is het ook goed om aan te geven hoe de compliance functie is ingericht en welke rol de compliance officer vervult. Ook dient te worden verduidelijkt hoe het voldoen aan wet- en regelgeving bestuurlijk is belegd. De opvolging van bevindingen en aanbevelingen vindt naar tevredenheid van accountant en actuaris plaats. Aandachtspunt is het duidelijker vastleggen van de acties die volgen uit de aanbevelingen en hoe de voortgang hiervan gemonitord wordt. Het intern toezicht vindt plaats via visitatie. Het visitatieproces is volgens de wettelijke normen ingericht. We bevelen aan de procedure rond aanstelling van intern toezicht in het kader van de wet versterking bestuur pensioenfondsen te formaliseren. Ook dient het bestuur het verantwoordingsorgaan nadrukkelijker te betrekken bij de inrichting van het intern toezicht. Daarbij is rekening te houden met de eisen volgens de Wet versterking bestuur pensioenfondsen. Het bestuur is met deze punten bezig. ToezichtOpMaat, 26 maart 2014 Drs. J. Groenewoud H.J.P. Strang RA D. Wenting AAG RBA Reactie van het bestuur Het bestuur is de Visitatiecommissie zeer erkentelijk voor de heldere bevindingen en de rapportage over de beoordeling van het functioneren van het pensioenfonds. Het rapport is het vervolg op de visitatie van 2009 en er zijn sindsdien vele stappen gezet die naar oordeel van de Visitatiecommissie als voldoende worden aangemerkt. Ook het risicomanagement heeft een vaste plek gekregen, maar het bestuur ziet in dat integraal risicomanagement moet worden geïmplementeerd. Het bestuur heeft dan ook besloten om een werkgroep in te stellen en zich ten doel te stellen in het najaar 2014 een raamwerk voor samenhangende risico s gereed te hebben. Het bestuur neemt de bevindingen ter harte. Utrecht, 30 juni 2014 Het bestuur

26

27 Jaarverslag Het Pensioenbedrijf Pensioenregeling 2013 Coop Pensioenfonds voert drie regelingen: De Co-op pensioenregeling; De Co-op pensioen- en prepensioenregeling; De Co-op Excedent- en aanvullingsregeling Hieronder worden de belangrijkste kenmerken van de regelingen weergegeven. Voor de volledige beschrijving verwijzen we naar de reglementen. Co-op Pensioen- en Co-op Pensioenregeling Prepensioenregeling Karakterisering Uitkeringsovereenkomst Voorwaardelijk geïndexeerd middelloon Uitkeringsovereenkomst Eindloon (65 jaar) en voorwaardelijk geïndexeerd middelloon Pensioenleeftijd 65 jaar 65 jaar 62 jaar (prepensioen Toetredingsleeftijd 21 jaar Gesloten; deelnemers geboren vóór 1950 en onafgebroken deelnemer Opbouw 1,95% tot loon Wfsv 2,05% tot maximum pensioensalaris Franchise Loons Wfsv Maximum pensioensalaris Partnerpensioen 70% van (te bereiken) ouderdomspensioen Idem Wezenpensioen 14% van (te bereiken) ouderdomspensioen Idem Indexatie maatstaf gepensioneerden: consumentenprijsindex actieve deelnemers: loonindex Idem 1,75% (vanaf 65 jaar) 2,00% (van 62 tot 65 jaar) Voor de hogere opbouw in de Co-op Pensioenregeling vanaf het loon Wfsv is gekozen om te compenseren voor het verlies aan pensioenopbouw als gevolg van de wijziging van eindloon naar middelloon. Co-op Excedentregeling Deze regeling is op basis van beschikbare premie. De premie is gestaffeld naar leeftijd in cohorten van 5 jaar. In onderstaande tabel zijn de af te dragen premies vermeld. Leeftijd op 1-1 Tot en met ,6% 7,1% ,9% 8,6% ,6% 10,4% ,8% 12,6% ,5% 15,2% ,9% 18,4% ,8% 22,2% ,4% 26,9% ,7% 32,7% De franchise voor de excedentregeling is in De deelnemers ontvangen het fondsrendement over hun inleg. De inleg is de premie minus 8% voor premievoortzetting bij arbeidsongeschiktheid, 5% voor het overlijdensrisico en 9% kosten. De Co-op Excedentregeling is een premieovereenkomst. Op 1 juli 2013 is de vrijwillige aanvullingsmogelijkheid uit het reglement geschrapt.

28 28 Jaarverslag 2013 Financiering van de pensioenregeling Kostendekkende en gedempte premie Per 1 januari 2011 is de middelloonregeling ingevoerd met een (doorsnee)premie van 21% over de pensioengrondslag. Voor (jaarlijkse) vaststelling van de premie heeft het bestuur gekozen voor de systematiek van de gedempte kostendekkende premie. Uitgangspunt is een zo stabiel mogelijke (doorsnee)premie. De doorsneepremie wordt vastgesteld op basis van maximaal 4% rekenrente. Voor de gedempte premiesystematiek geldt als uitgangspunt een 10-jaars voortschrijdende gemiddelde marktrente op basis van het gemiddelde van 120 rentetermijnstructuren op maandbasis. Voor 2013 is de referteperiode 31 oktober 2002 en 30 september Per 1 oktober 2012 is een vaste gemiddelde nominale marktrente berekend op circa 4,1%. Het bestuur heeft in de decembervergadering de doorsneepremie voor 2013 vastgesteld op 21%van de pensioengrondslagsom op basis van 4% rekenrente. Na afloop van het kalenderjaar is de ontvangen premie getoetst. Aan premie is in 2013 circa 4,7 miljoen ontvangen. Dat is hoger dan de berekende kostendekkende premie, die afgerond eveneens 4,7 miljoen bedraagt. De ontvangen premie is derhalve toereikend. De zuiver kostendekkende premie op basis van de feitelijke marktrente per 1 januari 2013 is berekend en vastgesteld op circa 6,5 miljoen. Dat is circa 29,0% van de pensioengrondslagsom. De vaste gemiddelde nominale marktrente is per 1 januari 2013 circa 2,21%. De rente is ook in het verslagjaar laag gebleven. De voortschrijdende gemiddelde nominale marktrente blijft derhalve de komende jaren dalen. Bij ongewijzigd beleid en gelijke omstandigheden zal de premiemarge in 2014 negatief worden. Sociale partners zijn overeen gekomen om in 2014 de opbouw met 0,15% te verlagen voor de pensioenopbouw onder het SVloon en met 0,21% voor de pensioenopbouw boven het SV-loon, bij een pensioenleeftijd van 65 jaar. Met deze aanpassing zal de premiemarge op basis van de gedempte premiesystematiek in 2014 naar verwachting positief blijven. Voor 2015 geldt wellicht een nieuw financieel toetsingskader met nieuwe regels. Werkgevers- en deelnemerspremie Ten aanzien van de Co-op Pensioenregeling en de Co-op Pensioen en prepensioenregeling bedroeg de werkgeverspremie in het afgelopen jaar 13,7% van de pensioenpremiegrondslag. De deelnemerspremie bedroeg 7,3%. De premie voor deelnemers die op full time basis een pensioensalaris genoten dat hoger lag dan werd berekend op basis van een staffel en varieert van 8,6% tot 33,7% (2013). Indexatie Coop Pensioenfonds streeft ernaar om de opgebouwde pensioenen jaarlijks te verhogen. De maatstaf is de loonontwikkeling in de levensmiddelenbranche voor actieve deelnemers en de consumentenprijsindex voor gepensioneerden en slapers. Het pensioenfonds is niet verplicht om toeslagen te verlenen. Of en in welke mate er verhoogd wordt, is afhankelijk van een bestuursbesluit. Daarbij beoordeelt het bestuur of en in welke mate het verantwoord is te indexeren gelet op de financiële positie van het fonds en de te verwachten economische ontwikkelingen. In de premiestelling is geen rekening gehouden met het verlenen van toeslagen en er wordt ook geen reserve voor aangehouden. In 2013 is een continuïteitsanalyse uitgevoerd, waaruit blijkt dat het niet waarschijnlijk is dat het pensioenfonds jaarlijks volledig kan indexeren volgens de maatstaven. De door DNB gestelde

29 Jaarverslag norm van 70% wordt niet gehaald. Dat heeft ertoe geleid dat het bestuur de ambitie heeft bijgesteld naar 60% van de maatstaven. Daarnaast wordt pas volledig geïndexeerd als de dekkingsgraad 125% of hoger is. Met deze maatregelen wordt de norm gehaald. De huidige tekst in de ABTN moet nog aan het besluit worden aangepast. Het bestuur heeft de Pensioencommissie gevraagd om zich in 2014 opnieuw te buigen over het indexatiebeleid en de diverse ontwikkelingen mee te nemen. Op basis van het nieuwe toeslagbeleid en de ontwikkelingen van de lonen en prijzen in 2013 heeft het bestuur besloten om de pensioenrechten van de actieve deelnemers in de Co-op pensioenregeling, per 1 januari 2014 te verhogen met 0,75%. De pensioenen van de gewezen en gepensioneerde deelnemers zijn verhoogd met 1,66%. Voor beide groepen heeft 60% van de toeslagverlening conform het beleid plaatsgevonden. Deelnemers en gepensioneerden In 2013 is het aantal deelnemers met pensioenopbouw aan de basispensioenregeling vrijwel gelijk gebleven op (-6) deelnemers. Daaronder zijn arbeidsongeschikte deelnemers met premievrije opbouw inbegrepen; hun aantal is van 59 naar 58 gegaan. Het aantal gewezen deelnemers is met 672 gedaald van naar Dit is het gevolg van een actief afkoopbeleid onder gewezen deelnemers met een bruto pensioen lager dan 205,83. Het aantal pensioengerechtigden (inclusief prepensioenen) is in 2013 gedaald van naar 2.107, een afname van 472 (-/-18,3%). De afname van het aantal gepensioneerden is versneld door het in najaar 2012 geïmplementeerde afkoopbeleid. Afkoopbeleid Sinds een aantal jaren voert Coop Pensioenfonds beleid om kleine pensioenen af te kopen bij pensionering. Als afkoopgrens is de wettelijke afkoopgrens gehanteerd van 451,22 (2013). In het Co-op Pensioenreglement per 1 januari 2011 zijn meer mogelijkheden voor afkoop opgenomen. Het bestuur heeft in oktober 2012 het afkoopbeleid opnieuw vastgesteld en een onderscheid gemaakt tussen afkoop harde grens (2013: 451,22) en een afkoop zachte grens (2013: 205,83). Gewezen deelnemers: de rechten van gewezen deelnemers met een pensioen kleiner dan 205,83 worden twee jaar na beëindiging van het deelnemerschap, binnen zes maanden afgekocht. Ouderdoms-, partner- en wezenpensioen: Kleine pensioenen, lager dan 205,83, worden op de ingangsdatum afgekocht. Als het pensioen tussen 205,83 en 451,22 bedraagt, heeft de deelnemer de keuze tussen afkoop of een periodieke pensioenuitkering. Bijzonder partnerpensioen: de rechten van ex-partners worden binnen zes maanden na de datum van scheiding afgekocht indien het bedrag ligt onder de harde afkoopgrens. Tussen najaar 2012 en voorjaar 2014 zijn gewezen deelnemers en gepensioneerden met een klein pensioen(recht) aangeschreven met een aanbod voor afkoop. Van de gepensioneerden en nabestaanden blijkt een kleine 50% het afkoopbedrag te willen ontvangen. Onder gewezen deelnemers die langer dan twee jaar en zes maanden geen pensioen hebben opgebouwd is de animo tot afkoop eveneens circa 50%. Overgangsregeling afgeschaft De overgangsregeling of VPL-regeling was het gevolg van het pensioenakkoord van VPL staat voor Vut, Prepensioen en Levensloop. De regeling was bedoeld voor oudere deelnemers als aanvulling op een hogere pensioenopbouw vanaf Doelstelling was dat de toenmalige deelnemers vervroegd met pensioen konden gaan. De regeling was voorwaardelijk; bij vertrek verviel het overgangsrecht.

30 30 Jaarverslag 2013 De overgangsregeling was onderdeel van het reglement. Er werd een voorziening voor berekend en er is in 2007 en 2008 een reserve gevormd. Vanaf 2010 hebben deelnemers gebruik gemaakt van de regeling. Eind oktober 2012 heeft DNB in een zogenaamde sectorbrief aangegeven dat de overgangsregeling geen (bijzonder) pensioen is, maar een arbeidsvoorwaardelijke regeling betreft. Een pensioenfonds mag de VPL-regeling uitvoeren voor sociale partners. Het vermogen voor de VPL-regeling dient strikt gescheiden te zijn van het pensioenvermogen. Het pensioenfonds mag er geen risico op lopen. Het pensioenfonds moet hierover sluitende afspraken maken met sociale partners. De VPL-regelingen moeten met terugwerkende kracht tot invoering aan de visie en opvattingen van DNB voldoen. Het bestuur heeft besloten om de VPL-regeling per 1 juli 2013 uit het reglement te schrappen. De reserve is per die datum omgezet naar (onvoorwaardelijke) pensioenrechten voor de betreffende deelnemers. Communicatie Coop Pensioenfonds draagt zorg voor een effectief communicatiebeleid. Dit beleid is erop gericht de belanghebbenden op begrijpelijke wijze voor te lichten over de inhoud van de pensioenregeling, de pensioenresultaten, het wel en wee van het fonds en de relevante veranderingen. De pensioenregeling is een belangrijk onderdeel van het arbeidsvoorwaardenpakket. Vanuit het oogpunt van de Pensioenwet en het begrip zorgplicht is pensioencommunicatie een gezamenlijke verantwoordelijkheid van werkgevers en pensioenfonds. De primaire doelstellingen zijn: informatieverstrekking, pensioenbewustwording, pensioeninzicht en ondersteuning bij vragen van deelnemers, vertrouwen in het pensioenfonds opwekken. Het bestuur heeft besloten om de kosten voor communicatie terug te dringen en deze te willen beperken tot het nodige en noodzakelijke. Daar waar mogelijk zal met inzet van goedkopere productiemiddelen de communicatie op voldoende peil gehouden worden. Daarbij wordt met name gebruik gemaakt van instrumenten waarvan bewezen is dat hiermee de deelnemer wordt bereikt, zoals de Scoop, het personeelsblad van Coop Supermarkten. Alle medewerkers van Coop Supermarkten zijn in 2013 via Scoop periodiek geïnformeerd over pensioenzaken. In juni hebben de actieve deelnemers hun Uniform Pensioen Overzicht (UPO) ontvangen. De gewezen deelnemers hebben in 2012 een UPO ontvangen; zij worden eens in de vijf jaar geïnformeerd. In september 2013 is een deelnemersonderzoek gehouden onder deelnemers en gepensioneerden over de wensen en voorkeuren ten behoeve van het ontwerp van een nieuwe pensioenregeling. Er zijn gepensioneerden aangeschreven en deelnemers per uitgenodigd om hun opvattingen over het pensioenfonds en hun risicohouding te ventileren. De respons was 35% onder de actieve deelnemers en 20% onder gepensioneerden. Een paar conclusies: De betrokkenheid bij het pensioenfonds is groot, hetgeen blijkt uit de respons. Het vertrouwen in Coop Pensioenfonds is groot. De risicobereidheid is merendeels klein. Men verkiest een zeker, vast pensioen boven een onzeker, geïndexeerd pensioen. De solidariteit onder deelnemers en gepensioneerden is groot. Bij eventuele tekorten moet de pijn verdeeld worden. Maandelijks is de actuele dekkingsgraad op de website gepubliceerd.

31 Jaarverslag Uitvoeringskosten De uitvoeringskosten staan vol in de aandacht. De Pensioenfederatie heeft richtlijnen gegeven voor het inzichtelijk maken van kosten en toerekeningen. Bestuur en uitvoeringsorganisatie hebben werk gemaakt van budgettering met periodieke planning en controle. De uitvoeringskosten bestaan uit kosten voor de pensioenadministratie en voor het vermogensbeheer. De kosten voor vermogensbeheer zijn onder het hoofdstuk Beleggingen opgenomen. De uitvoeringskosten zijn in 2013 gestegen ten opzichte van De bestuurs- en administratiekosten bedragen in totaal 1,3 tegen 1,2 miljoen in Na toerekeningen (NVCW: en kosten Excedentregeling: ) en aftrek van kosten voor vermogensbeheer resteert voor de pensioenuitvoering tegen in De kosten van het bestuur zijn in 2013 gestegen met vooral als gevolg van het toegenomen aantal vergaderingen en de activiteiten van de klankbordgroep. De kosten voor personeel, inclusief ingeleende krachten, zijn met gedaald tot De overige kosten zijn in het verslagjaar toegenomen met Hierin is begrepen voor advies en begeleiding van het traject dat heeft geleid tot uitbesteding van de fondsactiviteiten. Door de deelnemersraadpleging zijn de kosten voor communicatie met gestegen tot Ten slotte zijn de kosten huisvesting naar beneden gegaan met Aan intern en extern vermogensbeheer is toegerekend. Het betreft de kosten voor advies, administratie en rapportage. De pensioenuitvoering dient kostendekkend te zijn. De pensioenuitvoeringskosten zijn bekostigd uit: kostenopslag premie ( ), vrijval uit uitkeringen en afkopen ( ) en vrijval van uit de extra kostenvoorziening. In 2011 is een extra kostenvoorziening getroffen van 1,1 miljoen. Er is geprognosticeerd dat jaarlijks vrijvalt tot In 2013 kon het beroep op deze voorziening worden beperkt tot In de resultatenrekening is aan bestuurs- en administratiekosten verantwoord (= / ). De kostennorm van de Pensioenfederatie is gedefinieerd als de kosten voor de pensioenuitvoering gedeeld door het aantal actieve deelnemers en gepensioneerden. De kostennorm voor 2013 is ( / ( ) = 265,46. Ter vergelijking 2012: ( / ( ) = 201,07 3 In het jaarverslag 2012 is voor kosten voor de Excedentregeling meegerekend, waardoor de gerapporteerde kosten (afgerond naar beneden) uitkwamen op

32

33 Jaarverslag BELEGGINGEN Organisatie en structuur vermogensbeheer Het bestuur is verantwoordelijk voor het vermogensbeheer. De Beleggingscommissie van het bestuur beoordeelt periodiek de resultaten, doet onderzoek en doet voorstellen voor het beleggingsbeleid. De Beleggingscommissie wordt daarin ondersteund door de directie. Desgewenst worden adviseurs ingeschakeld. In het verslagjaar is de organisatie en structuur van het vermogensbeheer ongewijzigd. Het beheer over het grootste deel van het vermogen is uitbesteed aan Aberdeen Asset Management (AAM) en BlackRock. Bij beide managers wordt in beleggingspools belegd. De custodian van AAM is BNP Paribas. De beleggingspools van BlackRock hebben in 2013 JP Morgan als custodian. Voor beleggingen in vastgoed wordt vanaf 2012 belegd in indirect vastgoed van CBRE (winkels) en Synvest (gemengd). Bij Aberdeen en BlackRock zijn de waarderingen van de beleggingspools dagelijks te volgen. Beide beheerders rapporteren maandelijks over resultaten en waardeontwikkelingen. Kasbank is custodian voor Coop Pensioenfonds. Toevoegingen en onttrekkingen van middelen in het mandaat alsmede vastlegging van het aantal participaties vindt voor Aberdeen plaats via een mandaatrekening bij Kasbank. Beleggingsbeleid Teneinde de beoogde pensioenuitkeringen op korte en lange termijn veilig te stellen wenst het bestuur de toevertrouwde middelen op een verantwoorde en solide wijze te beleggen. Hoofddoelstelling van het beleggingsbeleid is het op lange termijn realiseren van een zo hoog mogelijk rendement bij een acceptabel risico, rekening houdend met de verplichtingenstructuur van het pensioenfonds. Er dient ook binnen de grenzen van maatschappelijk verantwoord ondernemen gebleven te worden. Het bestuur onderschrijft de op 7 augustus 2013 in werking getreden bepaling in de PW (artikel 135, lid 4) dat pensioenfondsen rekenschap dienen te geven over hun beleggingsbeleid. Er wordt niet belegd in fondsen die de UN-code tegen clustermunitie overtreden. En bij voorkeur wordt niet belegd in fondsen die geen inzicht geven in milieu, klimaat, mensenrechten en sociale verhoudingen. Dit komt overeen met de prudent person gedachte conform de Europese richtlijnen. Het bestuur heeft de beleggingsbeginselen (investments beliefs) voorjaar 2014 opnieuw vastgesteld. In 2010 en 2011 heeft het fonds een ALM-studie laten uitvoeren. De belangrijkste conclusie van de ALM-studie is dat de beleggingsportefeuille van Coop Pensioenfonds robuust is en dat de beleggingsmix bij het fonds past. Op totaalniveau is de verhouding tussen risico en rendement in orde bij het huidige economische klimaat. Eind 2012 heeft het bestuur een nieuw beleggingsbeleid vastgesteld en het beleggingsplan 2013 goedgekeurd, Beleggingsbeleid en plan bouwen voort op de eerder ingeslagen weg en de inzichten uit de ALM-studie. In het beleggingsbeleid maakt het fonds onderscheid tussen matching en rendement. Door marktwaardering van de verplichtingen is het renterisico zichtbaar. Het renterisico wordt gedempt door vastrentende beleggingen met idealiter een gelijk renterisico. Daarvoor wordt

34 34 Jaarverslag 2013 belegd in liability driven investment -funds (LDI-fondsen) van BlackRock met een horizon tot Doelstelling van de rendementsportefeuille is met acceptabele risico s extra rendement te genereren. Er wordt in twee aandelenfondsen en een creditfonds van Aberdeen belegd en in vooral indirect vastgoed. In principe worden de voor beleggen beschikbare middelen 50/50 verdeeld tussen de matching- en de rendementsportefeuille. Matching en renterisico s Door de gedaalde rente zijn de verplichtingen de afgelopen jaren steeds meer waard geworden. De verplichtingen worden voor een deel gematcht. De ervaring heeft geleerd dat de omvang van de matching portefeuille dient mee te bewegen met de renteontwikkelingen. Voor 2013 was de doelstelling om tussen de 70% en 85% van het renterisico op de verplichtingen af te dekken. Deze beleidsmatige bandbreedte is gebaseerd op de actuele nominale rentetermijnstructuur (RTS). De overeenkomstige afdekking op basis van de najaar 2012 ingevoerde ultimate forward rente (UFR) is berekend op 85-95%. Het beleid is niet houdbaar gebleken. Vanaf medio 2012 is de renteafdekking geleidelijk onder de minimumgrens gedaald, o.a. door extra verplichtingen als gevolg van indexaties. Door de omzetting van de VPL-bestemmingsreserve in pensioenverplichtingen is de renteafdekking verder gedaald. Najaar 2013 is het beleid bijgesteld en is de renteafdekking vastgesteld op 55-70%. De renterisico s zoals die kunnen worden gemeten met RTS en UFR kunnen een tegengesteld beeld te zien geven. Dat uit zich in de dekkingsgraad doordat de vastrentende waarden met de marktrente meebewegen en de verplichtingen met de beleidsrente van DNB. Onder UFR staan de langlopende verplichtingen minder bloot aan renteschommelingen en is dat renterisico navenant kleiner. Voor de korte looptijden is er geen ander onderscheid dan de 3-maands middeling die onderdeel is van het toetsingskader. Onder RTS manifesteert het renterisico zich juist in de lange looptijden. In de LDI-fondsen van de vermogensbeheerder BlackRock kan het renterisico tot 30 jaar vrijwel volledig worden afgedekt. Om toch een hogere renteafdekking te realiseren moet er met een hefboom worden gewerkt. Een nadeel daarvan is dat het een rentecurve-risico introduceert. Een ander nadeel is dat er een aanzienlijke hoeveelheid middelen moet worden gerealloceerd om de renteafdekking op peil te houden, hetgeen ten koste gaat van de rendementsportefeuille. Ten slotte betekent dit onder UFR een negatieve koppeling in het looptijdensegment waarin extra wordt belegd, d.w.z. dat rentestijging in het lange segment de dekkingsgraad negatief beïnvloedt. Derhalve is het beleid in het najaar van 2013 bijgesteld. Eind 2013 was de renteafdekking circa 59% inclusief de indexatie van 1 januari BlackRock is aangesteld als passieve beheerder voor de externe matching portefeuille. Coop Pensioenfonds houdt nog een, inmiddels bijna niet noemenswaardige, portefeuille hypotheken en onderhandse leningen aan, alsmede een omvangrijke post liquiditeiten. De matching portefeuille maakt structureel 50% uit van de totale portefeuille met een tactische bandbreedte tussen 40 en 55%. De tactische bandbreedte is niet heilig, maar heeft signaalwaarde. Rendementsportefeuille De rendementsportefeuille is ingericht om te renderen binnen de door het pensioenfonds gestelde kaders. Er wordt belegd in aandelen, onroerend goed en credits. Het is een mix van liquide (aandelen en credits) en minder liquide beleggingen. Met een actieve beleggingsstijl wordt een hoger rendement nagestreefd dan de bijbehorende benchmarks.

35 Jaarverslag Aberdeen Asset Management beheert sinds 2007 het grootste, liquide deel van de rendementsportefeuille. Deze vermogensbeheerder hanteert een actieve beleggingsstijl. Dat wil zeggen, het realiseren van een hoger rendement dan de performance van de benchmark, binnen de verderop beschreven restricties, op basis van de marktvisie van de vermogensbeheerder. Aberdeen beheert de aandelenportefeuille in twee beleggingsfondsen. Een wereldwijd aandelenfonds, het Global World Equity Fund (GWEF), en een aandelenfonds dat belegt in Emerging Markets, Het Global Emerging Market Fund (GEMF). Aberdeens stijl is bottom-up. De manager selecteert primair bedrijven op grond van kwaliteitscriteria. Aankoop en verkoop vinden plaats op grond van de prijs-/kwaliteitverhouding. In het GWEF past Aberdeen de criteria van Social Responsible Investments toe. Er wordt niet belegd in bedrijven die de UNcode tegen clustermunitie niet naleven. Bij de selectie van aandelen wordt beoordeeld op milieu en mensenrechten. Aberdeen rapporteert op kwartaalbasis over het gevoerde beleid. Daarnaast beheert Aberdeen een credit fonds, het Aberdeen Global Credit Fund. In de beleggingsafspraken streeft Aberdeen naar een outperformance van drie procent boven de benchmark. Dat wordt in 2013 niet waargemaakt. Begin 2013 is belegd in het winkelfonds van CBRE. Daarmee is uitvoering gegeven aan het besluit om de vrijgekomen middelen uit de verkoop van het eigen vastgoed te herbeleggen in indirect vastgoed. Herinvestering in woningvastgoed heeft in 2013 nog geen vervolg gekregen. Marktomstandigheden hebben het fonds weerhouden om daadwerkelijk te investeren een woningfonds. Het bestuur toetst met regelmaat de ontwikkeling van het directe en indirecte rendement aan het risicoarme rendement op liquide middelen. Naast CBRE wordt belegd in het mixed fonds van Synvest Real Estate (winkels, kantoren en woningen). De middelen worden toevertrouwd aan een beperkt aantal vermogensbeheerders in een beperkt aantal producten en fondsen. Waarderingsgrondslagen Beleggingen worden zo mogelijk op actuele waarde gewaardeerd. Voor aandelen is dat de beurswaarde en hetzelfde geldt voor obligaties en credits. Onderhandse leningen en hypothecaire geldleningen zijn gewaardeerd op basis van de netto contante waarde. Bij niet beursgenoteerd vastgoed maken we onderscheid tussen participaties in OG-fondsen en het eigen kantoorpand. Het laatste is in 2012 opgenomen op de balans voor de WOZ-waarde; de laatste taxatie is uitgevoerd eind Vanaf 2012 wordt belegd in het OG-fonds van Synvest Real Estate. De waarde van de participaties is de handelsprijs die wordt bepaald door Synvest. Vanaf november 2012 is het fonds tijdelijk op slot en er kan niet meer via Synvest gehandeld kan worden. Het jaarverslag 2013 van Synvest met goedkeurende verklaring van de accountant is ontvangen. Strategische assetmix De strategische assetmix is gebaseerd op de ALM-studie van Uitgangspunt is de marktwaardering van de verplichtingen op basis van de (afgeleide) rentetermijnstructuur. Daaruit heeft het bestuur de conclusie getrokken de beleggingsportefeuille te onderscheiden in matching en rendement. Als leidraad wordt gehanteerd een verdeling tussen matching en rendement. De renteontwikkelingen in het recente verleden hebben de focus gericht op het afdekken van het renterisico. De afdekking van het renterisico gaat voor de verdeling tussen matching en

36 36 Jaarverslag 2013 rendement portefeuille in de strategische assetmix. Het renterisico op basis van de actuele RTS is strategisch voor 60% afgedekt, met een bandbreedte van 55 tot 70%. Structureel Minimum Maximum Matching Rendement Begin 2009 heeft het bestuur de vermogensbeheerders opdracht gegeven om automatische rebalancing achterwege te laten en besloten geen tactische over- of onderwegingen toe te staan. De normgewichten zijn zwevend; de tactische grenzen worden bewaakt. De normportefeuille ziet er eind 2013 als volgt uit: Rendementsportfolio Structureel Minimum Maximum Benchmark Wereldwijde aandelen SRI MSCI World Index Idem opkomende markten MSCI Emerging Markets Index Totaal aandelen Barclays Capital Global Global Credit Fund Aggregate Onroerend Goed Valuta afdekking* 0 -/-3 3 Totaal rendement 100 Beleggingsrapportages Van het vermogensbeheer wordt periodiek, per maand en per kwartaal, verslag gedaan. De vermogensbeheerders brengen verslag uit over de hen gemandateerde beleggingen. De renteafdekking wordt op kwartaalbasis gemonitord door Towers Watson op basis van kasstromen. Quinator maakt ten behoeve van de directie een rapportage over het vermogensbeheer en de geconsolideerde performances. Samenstelling belegd vermogen De samenstelling van het belegd vermogen per 31 december 2013 is in de onderstaande tabel weergegeven.

37 Jaarverslag Ultimo 2013 Ultimo 2012 Normgewichten in Bandbreedte % % totaal Aandelen ,2% ,6% 37% 30,5-41 Derivaten -69 0,0% ,5% 0,0% -1,5-1,5 Direct OG 324 0,2% 344 0,2% Indirect OG ,8% ,4% 7,5% 5-9 Global Select Credit Bond ,9% ,6% 5,5% 4-7,5 Totaal rendementsportefeuille ,1% ,3% 50,0% LDI-pools, obligaties en credits ,1% ,5% 50% Hypotheken 272 0,1% 394 0,2% <1% <1 Onderhandse leningen 213 0,1% 318 0,2% <1% <1 Deposito's / (intrest gevende) saldi ,7% ,8% 0% 0-10 Totaal matchingsportefeuille ,0% ,7% 50% Totaal belegd ,0% ,0% 100,0% De portefeuilles hypotheken en onderhandse leningen zijn gesloten. Er zijn geen nieuwe leningen verstrekt. De verhouding tussen matching en rendement portefeuille is afgelopen jaar op totaal niveau vrijwel gelijk gebleven en binnen de bandbreedte. Begin 2012 is het directe vastgoed verkocht voor een bedrag van 13,25 miljoen. Er is voor 1 miljoen herbelegd in het vastgoedfonds van de kopende partij. Begin 2013 is voor 6,25 miljoen belegd in commercieel vastgoed van CBRE. De rest van de verkoopopbrengst is liquide aangehouden. het bestuur houdt de ontwikkeling van het directe en totale rendement van woningvastgoed nauwlettend in de gaten. Op basis van deze ontwikkelingen zal het optimale instapmoment worden bepaald. De renteafdekking op basis van RTS is eind 2013 berekend op 59%, en bevindt zich hiermee binnen het beleidsmatige interval van 55-70%. De daling van circa 67% naar 59% is onder andere het gevolg van nieuwe kasstromen door nieuwe pensioenopbouw, gegeven indexatie en de inkoop van pensioenrechten uit de VPL-bestemmingsreserve. Rendement Het netto rendement op het vermogen is na aftrek van directe vermogensbeheerkosten -2,0%. Zie onderstaande tabel. Rendementen 2013 % portefeuille Obligaties en credits -7,8 50,94 Aandelen 5,4 45 Onroerende Goederen -9,3 0,17 Hypotheken 3,9 0,14 Derivaten 0-0,04 Onderhandse leningen 0,8 0,11 Intrestgevende saldi 1,3 3,67 Gemiddeld rendement -2,0 100,0

38 38 Jaarverslag 2013 Per saldo is de marktrente in 2013 gestegen, hetgeen een negatief rendement op vastrentende waarden betekent. De performance van de matching portefeuille was -7,8%. Aandelen hebben een slechte relatieve performance laten zien; ten opzichte van de markt hebben de aandelen 10,1% laten liggen. Opkomende markten deden het slecht en het Emerging Markets Fonds beleefde een underperformance. De performance van Aberdeen bedroeg 3,26%, exclusief valuta afdekking (inclusief 5,34%) versus een benchmarkrendement van 10,97%. De outperformance over 2013 bedraagt derhalve 7,72% negatief. Het AG Emerging markets Equity fonds behaalde een performance van 10,32% negatief tegenover de 6,49% negatief voor de benchmark. De performance van het AG Responsible World Equity fonds was 9,65%, een underperformance van 12,21%-punt in vergelijking met de benchmark (21,86%). Vermogensbeheerkosten De vermogensbeheerkosten zijn een belangrijk onderdeel van de uitvoeringskosten. De Pensioenfederatie heeft richtlijnen ontwikkeld om de kosten voor vermogensbeheer transparant te presenteren. Een van de aanbevelingen is de kosten uit te splitsen voor de verschillende kostensoorten en ook kosten te presenteren die in de waardering van de beleggingen zijn verrekend.

39 Jaarverslag Kosten per beleggingscategorie (x 1.000) Beheerkosten Performance gerelateerde kosten Transactiekosten Totaal Aandelen Vastrentende waarden Onroerend goed Totaal Overlay Totaal Overige beheerkosten Beheerkosten Performance gerelateerde kosten Transactiekosten Totaal Pensioenbureau Bewaarloon Advieskosten Totaal overig Totaal kosten vermogensbeheer In 2013 hebben Aberdeen Asset Management en BlackRock een management fee in rekening gebracht van respectievelijk , waardoor de totale management fee in bedraagt. De management fee van Aberdeen is door ons gesplitst in een deel dat betrekking heeft op vastrentende waarden ( ) en een deel voor aandelen ( ). De bedragen zijn onderdeel van de beheerkosten voor aandelen en vastrentende waarden. Er zijn geen kosten gemaakt als gevolg van aan- en verkoop van vastrentende waarden. Met de overige beheerkosten komt het totaal kosten vermogensbeheer op In de jaarrekening is aan vermogensbeheerkosten opgenomen. Het verschil wordt veroorzaakt door interne kosten bij de fondsen die in de waardering van de participaties is verrekend. De vermogensbeheerders hebben hun kosten binnen de beleggingsfondsen in basispunten per beleggingsfonds aan ons doorgegeven. Het pensioenfonds heeft de kosten geschat. De kosten in euro s zijn berekend over het gemiddeld ingelegd vermogen per fonds en per maand. Van Aberdeen zijn de kosten uitgesplitst naar beheer- en transactiekosten. Van BlackRock is alleen het totaal ontvangen en verantwoord onder beheerkosten bij vastrentende waarden. Van de kosten gemaakt voor de valuta overlay is van Aberdeen geen opgave ontvangen en de kosten worden evenmin in rekening gebracht. Derhalve zijn deze kosten op nul gezet. Het bewaarloon heeft alleen betrekking op de kosten die Kas Bank in rekening brengt. De vermogensbeheerders maken hun bewaarkosten niet separaat aan ons kenbaar. In 2013 is geen sprake van performance gerelateerde kosten. Van de vastgoedbeheerders zijn geen kosten opgenomen. De beheer- en transactiekosten ( ) zijn in ,51% uitgedrukt in het gemiddeld belegd vermogen ( )/2). In 2012 waren de kosten nog 0,95% ( / (( )/2) * 100%). In de gepresenteerde beheerkosten en de performance gerelateerde kosten van de vermogensbeheerders is rekening gehouden met mogelijke btw-heffing over alle geleverde en in rekening gebrachte diensten. De btw die ziet op de diensten van de vermogensbeheerders wordt gereserveerd maar niet afgedragen. De Belastingdienst heeft in 2013 een naheffingsaanslag

40 40 Jaarverslag 2013 opgelegd over de management fees van Aberdeen voor de periode Deze belastingclaim wordt door ons betwist. Ten opzichte van 2012 zijn de factureerde fees van de vermogensbeheerders gedaald van naar in De daling wordt veroorzaakt door drie factoren: het ontbreken van een performance fee door de prestaties van Aberdeen; de daling van het totaal belegd vermogen, waardoor de grondslag voor fees lager is; het verschuiven van vermogen naar BlackRock die een lagere management fee berekent.

41 Jaarverslag RISICOMANAGEMENT Coop Pensioenfonds is het pensioenfonds voor Coop Supermarkten en Eer & Volharding en wil voor werkgevers, werknemers en andere belanghebbenden een toekomstbestendige collectieve pensioenregeling bieden. Daarvoor is voldoende vermogen nodig. Het belangrijkste risico is dan ook dat er onvoldoende vermogen is om (lange termijn) aan de verplichtingen te kunnen voldoen, het solvabiliteitsrisico. De solvabiliteit is voor een deel te beïnvloeden door het fonds. Het fonds kan actief sturen op de kostendekkende premie en de toeslagen die verleend worden als en voor zover de financiële situatie dat toelaat. Het fonds heeft bijvoorbeeld geen invloed op de financiële markten of de ontwikkeling van de levensverwachting. Wel kan het fonds rekening houden met de gevolgen van deze ontwikkelingen. Ten aanzien van de financiële markten is solide beleggen van belang. Onlangs heeft het bestuur zich gebogen over de beleggingsbeginselen. Het bestuur heeft geen rentevisie, maar heeft wel zicht op de renteschommelingen en de effecten op de balans en de solvabiliteit. Om de rente-effecten effectief te stabiliseren en te managen is in de beleggingen een matching portefeuille ingericht. Voor het risico op onvoldoende solvabiliteit heeft het fonds een crisisplan gemaakt. Ingeval van slecht weer geeft het fonds aan welke maatregelen zij overweegt en voor wie dat gevolgen heeft. De solvabiliteit wordt maandelijks gemeten en beoordeeld in de dekkingsgraadrapportage, en vier keer per jaar worden met een liability watch de financiële risico s goed in kaart gebracht. Pensioenfondsen dienen gezamenlijk een publiek, maatschappelijk belang. De fondsen zelf zijn collectiviteiten van deelnemers, die op basis van solidariteit verzekerd zijn. Vertrouwen en integriteit zijn daarbij essentieel. Belanghebbenden moeten vertrouwen hebben in de continuïteit van het fonds en in de degenen die hun belangen behartigen. Het bestuur moet deskundig en deugdelijk zijn, besluiten nemen op basis van zorgvuldige belangenafweging en bereid zijn daarover intern en extern verantwoording af te leggen. Onder interne verantwoording verstaan we belanghebbenden en organen van toezicht en verantwoording; extern wordt verantwoord naar opdrachtgevers en toezichthouders. Vanaf 2012 geldt voor bestuursleden en beleidsbepalers een gedragscode met een meldingsplicht voor activiteiten die de integriteit (mogelijk) raken. Er is een compliance officer aangesteld die jaarlijks rapporteert. Voor beleggingen onderschrijft het bestuur het belang van verantwoord beleggen in ondernemingen en activiteiten die integer en maatschappelijk verantwoord zijn. Deze principes worden vertaald naar richtlijnen voor de vermogensbeheerders. Het bestuur voert jaarlijks een zelfevaluatie uit naar het eigen functioneren. Jaarlijks, of frequenter wanneer nodig schraagt het bestuur zijn deskundigheid door themadagdelen te beleggen. Najaar 2013 zijn deelnemers en gepensioneerden geraadpleegd en daarbij zijn vragen gesteld over het vertrouwen in het pensioenfonds en de onderlinge solidariteit (jong vs oud). Uit de peiling bleek sprake van (groot) vertrouwen (83%) en uit de opkomst (25%) blijkt betrokkenheid. Over de uitvoering word uitgebreid gerapporteerd aan het bestuur. De uitvoering staat aan de vooravond van een drastische verandering. Het Pensioenbureau wordt eind 2014 gesloten en de uitvoering wordt volledig uitbesteed. Het bestuur zal daarbij sturen op contract en SLA. De transitie naar de nieuwe uitvoerder brengt nieuwe (continuïteits-) risico s met zich mee. Het bestuur zal voor de najaarsvergadering 2014 een raamwerk voor risico s in kaart brengen en in onderlinge samenhang vaststellen.

42 42 Jaarverslag 2013 JAARREKENING Grondslagen voor de waardering en resultaatbepaling Algemeen De jaarrekening is opgesteld in overeenstemming met de wettelijke bepalingen van Titel 9 Boek 2 BW en de Richtlijn voor de Jaarverslaggeving voor Pensioenfondsen (RJ 610), uitgegeven door de Raad voor de Jaarverslaggeving. De jaarrekening is opgesteld in euro s en afgerond gepresenteerd in duizenden euro s (tenzij anders vermeld). Beleggingen en pensioenverplichtingen worden gewaardeerd op actuele waarde. De overige activa en passiva zijn opgenomen tegen de nominale waarde, tenzij anders vermeld. Baten en lasten worden toegerekend aan het boekjaar waarop deze betrekking hebben. Schattingen en veronderstellingen Bij toepassing van de grondslagen en regels voor het opstellen van de jaarrekening vormt het bestuur van het pensioenfonds zich verschillende oordelen en maakt schattingen die essentieel kunnen zijn voor de in de jaarrekening opgenomen bedragen. Indien het voor het geven van het in artikel 2:362 lid 1 BW vereiste inzicht noodzakelijk is, is de aard van deze oordelen en schattingen inclusief de bijbehorende veronderstellingen opgenomen bij de toelichting op de betreffende jaarrekeningposten. Schattingswijzigingen In het verslagjaar zijn er geen schattingsgrondslagen gewijzigd. Opname van een actief, verplichting, bate of last Een actief wordt in de balans opgenomen wanneer het waarschijnlijk is dat de toekomstige economische voordelen naar het pensioenfonds zullen toevloeien en de waarde daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. Een verplichting wordt in de balans opgenomen wanneer het waarschijnlijk is dat de afwikkeling daarvan gepaard zal gaan met een uitstroom van middelen en de omvang van het bedrag daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. Baten worden in de rekening van baten en lasten opgenomen wanneer een vermeerdering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermeerdering van een actief of een vermindering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. Lasten worden verwerkt wanneer een vermindering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermindering van een actief of een vermeerdering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. Verwerking van waardeveranderingen van beleggingen Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen gerealiseerde en ongerealiseerde waardeveranderingen van beleggingen. Alle waardeveranderingen van beleggingen, inclusief valutakoersverschillen, worden als beleggingsopbrengsten in de staat van baten en lasten opgenomen. Vreemde valuta Activa en verplichtingen in vreemde valuta s worden omgerekend naar euro s tegen de koers per balansdatum. Deze waardering is onderdeel van de waardering tegen reële waarde. Baten en

43 Jaarverslag lasten voortvloeiende uit transacties in vreemde valuta s worden omgerekend tegen de koers per transactiedatum. De gehanteerde wisselkoersen voor de belangrijkste valuta zijn ultimo december 2013 als volgt: Europa EUR 1,00000 Japan JPY 144,82542 Verenigde Staten USD 1,37791 Groot Brittannië GBP 0,83195 Beleggingen De beleggingen worden gewaardeerd op actuele waarde. Slechts indien de actuele waarde van een belegging niet betrouwbaar kan worden vastgesteld vindt waardering plaats op basis van geamortiseerde kostprijs. Participaties in beleggingsinstellingen, die gespecialiseerd zijn in een bepaald soort beleggingen, worden gerubriceerd en gewaardeerd volgens de grondslagen voor dat soort beleggingen. Uitzondering hierop zijn de beleggingen in indirect vastgoed. Deze zijn gerubriceerd onder aandelen. Beleggingen voor risico pensioenfonds en beleggingen voor risico van deelnemers worden op dezelfde wijze gewaardeerd. Vastgoedbeleggingen De beleggingen in direct vastgoed zijn, met uitzondering van het eigen kantoorpand, in januari 2012 verkocht. Voor de waardering van het eigen kantoorpand wordt vanaf 2012 de WOZwaarde aangehouden. Resultaten door wijziging in reële waarde worden in de staat van baten en lasten verantwoord. Beursgenoteerde (indirecte) vastgoedbeleggingen worden gewaardeerd tegen de per balansdatum geldende beurskoers. Niet-beursgenoteerde (indirecte) vastgoedbeleggingen worden gewaardeerd tegen de actuele waarde, welke is bepaald door de uitgevende instelling. Aandelen Beursgenoteerde aandelen en participaties in beursgenoteerde beleggingsinstellingen zijn gewaardeerd tegen de per balansdatum geldende beurskoers. De actuele waarde van niet-beursgenoteerde aandelen en participaties in beleggingsfondsen is bepaald door de uitgevende instelling. Aandelen en participaties staan op naam van Coop Pensioenfonds. Aandelen worden niet uitgeleend; securities lending is niet toegestaan. Vastrentende waarden Beursgenoteerde vastrentende waarden en participaties in beursgenoteerde beleggingsinstellingen zijn gewaardeerd tegen de per balansdatum geldende beurskoers. Indien de vastrentende waarden of participaties in beleggingsinstellingen niet-beursgenoteerd zijn, vindt waardebepaling plaats op basis van de geschatte toekomstige netto kasstromen (rente en aflossingen) die uit de beleggingen zullen voortvloeien, contant gemaakt tegen de geldende marktrente en rekening houdend met het risicoprofiel (kredietrisico, oninbaarheid) en de looptijd. Derivaten Derivaten worden gewaardeerd op reële waarde, te weten de relevante marktnotering of, als die er niet is, de waarde die wordt bepaald met behulp van marktconforme waarderingsmodellen.

44 44 Jaarverslag 2013 Herverzekeringen Uitgaande herverzekeringspremies worden verantwoord in de periode waarop de herverzekering betrekking heeft. Vorderingen uit herverzekeringscontracten op risicobasis worden verantwoord op het moment dat de verzekerde gebeurtenis zich voordoet. Vorderingen uit hoofde van winstdelingsregelingen in herverzekeringscontracten worden verantwoord op het moment van toekenning door de herverzekeraar. Materiële vaste activa De inventaris is opgenomen voor de aanschafwaarde, verminderd met lineaire afschrijvingen op basis van de geschatte levensduur. Technische voorzieningen Overlevingstafels September 2012 heeft het Actuarieel Genootschap de overlevingstafels geactualiseerd op basis van de demografische prognoses voor de periode Coop Pensioenfonds heeft voor de eigen actuariële tabellen gebruik gemaakt van de ervaringssterfte die in 2010 door Towers Watson is gemeten. Technische Voorziening De technische voorziening (pensioenverplichtingen) wordt gewaardeerd op actuele waarde (marktwaarde). De actuele waarde wordt bepaald met gebruikmaking van de marktrente die door DNB is voorgeschreven. De Nederlandsche Bank heeft in januari 2012 aangegeven dat de marktomstandigheden uitzonderlijk zijn. Derhalve schrijft de toezichthouder vanaf ultimo december 2011 een correctie voor op de actuele waarde. De correctie houdt in dat de waarde bepaald wordt op basis van het driemaands gemiddelde over alle handelsdagen van de voorgaande drie maanden. Per 1 oktober 2012 is de driemaands gemiddelde actuele rente voor looptijden van langer dan 20 jaar vervangen door een formule waarvan de actuele rente (per looptijd), de forward rente en de ultimate forward rate (UFR) deel uitmaken. De waarde van de technische voorzieningen wordt bepaald op basis van de contante waarde van de beste inschatting van toekomstige kasstromen die samenhangen met de op balansdatum onvoorwaardelijke pensioenverplichtingen. Onvoorwaardelijke pensioenverplichtingen zijn de opgebouwde nominale aanspraken en de onvoorwaardelijke (toeslag)toezeggingen. Bij de berekening van de voorziening pensioenverplichtingen is uitgegaan van de op de balansdatum geldende pensioenreglementen en van de over de verstreken deelnemersjaren verworven aanspraken. Jaarlijks wordt door het bestuur besloten of de opgebouwde pensioenaanspraken worden geïndexeerd. Alle per balansdatum bestaande toeslagbesluiten (ook voor toeslagbesluiten na balansdatum voor zover sprake is van ex ante condities) zijn in de berekening begrepen. Er wordt geen rekening gehouden met toekomstige salarisontwikkelingen. Met ingang van 2011 is de basispensioenregeling van Coop Pensioenfonds een middelloonregeling. Bij de berekening van de voorziening wordt rekening gehouden met premievrije pensioenopbouw in verband met invaliditeit op basis van de contante waarde van premies waarvoor vrijstelling is verleend wegens arbeidsongeschiktheid. Bij bepaling van de actuariële uitgangspunten wordt uitgegaan van voor de toezichthouder acceptabele grondslagen, waarbij rekening wordt gehouden met de voorzienbare trend in overlevingskansen. De berekeningen zijn uitgevoerd op basis van de volgende actuariële grondslagen en veronderstellingen:

45 Jaarverslag Intrest: Conform de rentetermijnstructuur van de driemaands gemiddelde nominale marktrente met UFR van alle handelsdagen in het vierde kwartaal 2012 zoals gepubliceerd door DNB. Overlevingstafels: AG prognosetafels Daarbij is een correctie op de overlevingskansen toegepast, om het verschil tussen de overlevingskansen van de beroepsbevolking en de gehele bevolking in aanmerking te nemen door toepassing van (de Towers Watson 2010) ervaringssterfte. Bepaalde partnersysteem. Voor partnerpensioen is aangenomen dat de partner 3 jaar jonger is dan de verzekerde man en 3 jaar ouder dan de verzekerde vrouw. Voor toekomstige excassokosten zijn alle verplichtingen met 4% verhoogd. Van de per 1 januari 2011 getroffen extra kostenvoorziening (van 1,1 miljoen), waarmee voorziene verliezen op uitvoeringskosten tot 2015 worden gedempt, resteert per 31 december en eind In de voorzieningen pensioenverplichtingen is de voorziening voor risico deelnemers (de Excedentregeling) buiten beschouwing gelaten. In de voorzieningen pensioenverplichtingen zijn tevens begrepen de voorziening arbeidsongeschiktheidspensioen, de voorziening toekomstige administratieonkosten en de IBNR voorziening. Zie hierna. Voorziening arbeidsongeschiktheidspensioen De voorziening arbeidsongeschiktheidspensioen wordt gewaardeerd als de actuariële contante waarde van het uit te keren arbeidsongeschiktheidspensioen. Aangezien binnen het fonds geen vervangend WIA-hiaat meer is verzekerd, betreft het alleen nog maar aflopende WAO-hiaten. De actuariële contante waarde is voldoende om de nog lopende WAO-hiaten te kunnen afwikkelen. IBNR Voorziening Volgens RJ 610, artikel 259, dient een voorziening te worden opgenomen voor zieke deelnemers. Bij de bepaling van de voorziening voor arbeidsongeschiktheid wordt rekening gehouden met een toekomstige schadelast van (2012: ) voor zieke deelnemers op balansdatum die naar verwachting arbeidsongeschikt zullen worden verklaard. Met betrekking tot deze laatste categorie is de verplichting geschat op basis van ervaringscijfers. Voorzieningen voor risico van deelnemers De waardering van de voorzieningen voor risico van deelnemers wordt bepaald door de waardering van de tegenover deze voorzieningen aangehouden beleggingen. Overige voorzieningen Bestemmingsreserve VPL (Voorziening overgangsbepaling) In 2013 is de bestemmingsreserve VPL verdeeld onder de deelnemers aan de overgangsregeling. De overgangsregeling was voorwaardelijk. Doelstelling was een aanvulling op het pensioen te genereren voor deelnemers die geboren zijn in of na 1950, en die op 31 december 2005 en 1 januari 2006 deelnemer zijn en onafgebroken deelnemer zijn en blijven tot pensioendatum of uiterlijk 1 januari Op 1 juli 2013 zijn onvoorwaardelijke pensioenrechten ingekocht voor de resterende deelnemers. Reserves Stichtingskapitaal en reserves Het stichtingskapitaal en reserves bestaat uit de algemene reserve en de weerstandsreserve. Zie hierna. Algemene reserve De algemene reserve geeft de financiële ruimte aan voor het opvangen van algemene risico s.

46 46 Jaarverslag 2013 Weerstandsreserve De weerstandsreserve dient om alle toekomstige verplichtingen te kunnen nakomen, ook onder ongunstige omstandigheden. De weerstandsreserve is gelijk aan de som van reserve algemene risico s en de reserve beleggingsrisico s. De weerstandsreserve is gelijk aan het vereist eigen vermogen minus de Technische Voorziening. Bij de vaststelling ervan wordt rekening gehouden met een mogelijke waardedaling van het belegde vermogen. De grootte van de weerstandsreserve wordt jaarlijks door de raadgevend actuaris van Coop Pensioenfonds berekend, door de certificerend actuaris gecontroleerd en door het bestuur vastgesteld. Bij de berekening wordt uitgegaan van de door de DNB verstrekte richtlijnen met betrekking tot de noodzakelijk geachte dekkingsgraad en de solvabiliteit. Kasstroomoverzicht Voor de opstelling van het kasstroomoverzicht is de directe methode gehanteerd. Dit houdt in dat alle ontvangsten en uitgaven als zodanig worden gepresenteerd. Er wordt onderscheid gemaakt tussen kasstromen uit pensioenuitvoeringsactiviteiten en kasstromen uit beleggingsactiviteiten. Alle bedragen in de jaarrekening zijn afgerond in duizenden euro s tenzij anders aangegeven.

47

48 48 Jaarverslag 2013 Balans op 31 december Activa Beleggingen (alle bedragen in duizenden euro 's ) Vastgoedbeleggingen [1] Aandelen [2] Vastrentende waarden [3] Derivaten [4] Overige beleggingen [5] Totaal Beleggingen Herverzekeringsdeel technische voorzieningen [6] Materiële vaste activa [7] 3 12 Vorderingen en overlopende activa [8] Premies Lopende intrest Debiteuren 8 16 Overige vorderingen en overlopende activa Totaal vorderingen en overlopende activa Totaal Activa

49 Jaarverslag Passiva Stichtingskapitaal en reserves (alle bedragen in duizenden euro 's ) Algemene reserve en weerstandsreserve [9] Technische voorzieningen Voorziening Pensioenverplichtingen [10] Voorziening pensioenverplichtingen voor risico deelnemers [11] Overige voorzieningen [12] Voorziening overgangsbepaling Totaal Overige voorzieningen Overige schulden en overlopende passiva [13] Totaal Passiva De balans is opgesteld na resultaatverdeling.

50 50 Jaarverslag 2013 Staat van baten en lasten baten (alle bedragen in duizenden euro 's ) Premiebijdragen [16] Premiebijdragen risico deelnemers [17] Beleggingsresultaten risico pensioenfonds [18] Beleggingsresultaten risico deelnemers [18] Uitkeringen herverzekering [19] Overige baten [20] Totaal baten lasten Pensioenuitkeringen [21] Pensioenuitvoeringskosten [22] Mutatie VPV voor rekening pensioenfonds [27] Pensioenopbouw Indexering en overige toeslagen Rentetoevoeging Onttrekking pensioenuitkeringen en pensioenuitvoeringskosten Wijziging marktrente Wijziging uit hoofde van overdracht van rechten Toename a.g.v. aanpassing excasso-opslag Overige mutaties in de voorziening pensioenverplichtingen Totaal mutatie VPV voor rekening pensioenfonds Mutatie pensioenvoorziening voor risico deelnemers [28] Risicopremie/Kostenvergoeding Pensioenopbouw uit premie en rendement Totaal mutatie pensioenvoorziening voor risico deelnemers Mutatie voorziening overgangsbepaling [29] Saldo overdracht van rechten [31] Premies herverzekering [32] Overige lasten [33] Totaal lasten Saldo van baten en lasten [34]

51 Jaarverslag Kasstroomoverzicht (alle bedragen in duizenden euro 's ) Kasstroom uit pensioenactiviteiten Ontvangen premies Ontvangen waardeoverdrachten Betaalde pensioenuitkeringen Betaalde waardeoverdrachten Betaalde pensioenuitvoeringskosten Ontvangen uitkeringen van herverzekeraars Betaalde premies herverzekering Totaal Kasstroom uit pensioenactiviteiten Kasstroom uit beleggingsactiviteiten (*) Verkopen en aflossingen van beleggingen Ontvangen directe beleggingsopbrengsten Aankopen beleggingen Totaal kasstroom uit beleggingsactiviteiten Kasstroom overige posten Uitgaven ter zake van interest en diverse lasten Inkomsten ter zake van diverse baten - 4 Totaal kasstroom overige posten Netto kasstroom Liquide middelen per 1 januari Liquide middelen per 31 december *:hierin zijn de aan- en verkopen van de derivaten opgenomen.

52 52 Jaarverslag 2013 Toelichting op de balans Activa [1] Vastgoedbeleggingen Boekwaarde op 1 januari Aankopen - - Verkopen Herwaardering Stand op 31 december Direct vastgoed Stand op 31 december De vastgoedbeleggingen worden gewaardeerd op WOZ-waarde. [2] Aandelen Stand op 1 januari Aankopen Verkopen Toename/afname actuele waarde Stand op 31 december Aandelen Aandelen beleggingsfondsen ontwikkelde markten Aandelen beleggingsfondsen opkomende markten Aandelen ontwikkelde markten Indirect vastgoed (participaties in beleggingsfondsen) Stand op 31 december De aandelen betreffen beleggingen in aandelen- en vastgoedfondsen. De aandelenfondsen worden gewaardeerd conform de gerapporteerde koers door de vermogensbeheerder. Deze waardering volgt uit de intrinsieke waarde op basis van de beleggingen in het fonds. De beleggingen in vastgoedfondsen worden gewaardeerd conform de gerapporteerde koers door de uitgevende instantie. De aandelenbeleggingen in de vorm van participaties staan ter vrije beschikking van het pensioenfonds. De aandelen in beursgenoteerde vastgoedfondsen (i.c. Corio, Vastned Retail en Unibail Rodamco; ) staan eveneens ter vrije beschikking van het pensioenfonds. De participaties in de indirect vastgoedfondsen van CBRE ( ) en Synvest ( ) zijn niet vrij verhandelbaar. Synvest Real Estate Fund is tijdelijk gesloten.

53 Jaarverslag [3] Vastrentende waarden Obligaties en credits Stand op 1 januari Aankopen Verkopen en lossingen Toename/afname actuele waarde Stand op 31 december Leningen op schuldbekentenis Stand op 1 januari Aankopen - - Verkopen en lossingen Toename/afname actuele waarde Stand op 31 december Hypothecaire leningen Stand op 1 januari Aankopen - - Verkopen en lossingen Toename/afname actuele waarde -5-3 Stand op 31 december Totaal vastrentende waarden [4] Derivaten Stand op 1 januari Aankopen Verkopen Toename/afname actuele waarde De waardering van vastrentende waarden hypotheken en leningen op schuldbekentenissen ( ) vindt plaats op basis van de geschatte toekomstige netto kasstromen (rente en aflossing) die uit de beleggingen zullen voortvloeien, contant gemaakt tegen de geldende marktrente en rekening houdend met het risicoprofiel (kredietrisico, oninbaarheid) en de looptijd. De overige vastrentende waarden ( ) zijn beleggingen in beleggingsfondsen en worden gewaardeerd conform de gerapporteerde koers door de vermogensbeheerder. De waardering is samengesteld op basis van de berekening van de netto contante waarde en de rentederivaten. De participaties staan ter vrije beschikking van het pensioenfonds.

54 54 Jaarverslag 2013 [5] Overige beleggingen Liquiditeiten F. van Lanschot Bankiers Rekening Courant Kasbank Rekening Courant 25 5 Kasbank Effectenrekening Deposito (< 1 jaar) Overige beleggingen Liquide middelen ten behoeve van beleggingen Liquide middelen Stand op 31 december De liquide middelen worden gewaardeerd op basis van de nominale waarde op balansdatum. De liquide middelen staan ter vrije beschikking van het pensioenfonds. [6] Herverzekeringsdeel technische voorzieningen Stand op 1 januari Mutatie technische voorziening herverzekering Stand op 31 december Het betreft een risico-herverzekering bij Delta Lloyd voor nabestaandenpensioen, die in 1982 is afgesloten en in 2002 is opgezegd. [7] Materiële vaste activa Inventaris en computers Boekwaarde op 1 januari Aanschaffingen 4 0 Afschrijvingen Boekwaarde op 31 december 3 12

55 Jaarverslag [8] Vorderingen en overlopende activa Premies Te ontvangen premies Lopende intrest Intrest banken Debiteuren Debiteuren Voorziening dubieuze debiteuren Overige vorderingen en overlopende activa Dividendbelasting Te ontvangen uitkeringen Vooruitbetaalde kosten Totaal vorderingen en overlopende activa

56 56 Jaarverslag 2013 Passiva [9] Stichtingskapitaal en reserves Algemene reserve Stand op 1 januari Toevoeging / onttrekking weerstandsreserve Resultaat boekjaar Stand op 31 december Weerstandsreserve Stand op 1 januari Onttrekking / toevoeging algemene reserve Stand op 31 december Totaal Stichtingskapitaal en reserves Solvabiliteit Minimaal vereist eigen vermogen Vereist eigen vermogen De nominale dekkingsgraad is eind ,9%. Deze wordt berekend door het vermogen te delen door de TV voor eigen rekening. De TV exclusief het aandeel herverzekeraars bedraagt Het bestuur heeft besloten om de voorziening voor excedent pensioen buiten de TV en het vermogen te laten voor de berekening van de dekkingsgraad. Het totaal vermogen bedraagt ultimo Voor de bepaling van het pensioenvermogen wordt het de voorziening excedent pensioen ( ) en de overige schulden en passiva ( ) buiten beschouwing gelaten. Het aanwezige vermogen bedraagt eind 2013 derhalve 187,8 miljoen (2012: 186,6 miljoen).

57 Jaarverslag [10] Technische voorzieningen TV inclusief aandeel herverzekeraars Stand op 1 januari Pensioenopbouw Indexering en overige toeslagen Rentetoevoeging Onttrekking voor pensioenuitkeringen Onttrekking voor pensioenuitvoeringskosten Wijziging marktrente Overige mutaties Saldo van inkomende en uitgaande Waardeoverdrachten Toename a.g.v. aanpassing sterftegrondslagen Toename a.g.v. aanpassing excasso-opslag Stand op 31 december Voorziening Arbeidsongeschiktheidspensioen Stand op 1 januari Af: Uitbetaald Bij: toeslagverlening per 1 januari 2 3 Bij: Intrestdotatie, risicopremie en wijziging rekenrente 1 13 Toename a.g.v. aanpassing excasso-opslag - 4 Stand op 31 december Voorziening toekomstige administratiekosten Stand op 1 januari Af: Vrijval Bij: Dotatie - Stand op 31 december - - Extra kostenvoorziening Stand op 1 januari Af: Vrijval Bij: Dotatie - - Stand op 31 december IBNR Voorziening Stand op 1 januari Af: vrijval Bij: Dotatie Stand op 31 december Totaal technische voorzieningen inclusief aandeel herverzekeraars In de overige mutaties zijn gesaldeerd. Toename door inkoop wegens invalidering, inkoop van voorwaardelijke overgangsrechten en aanvullend pensioen uit excedent.

58 58 Jaarverslag 2013 Afname door afkopen, revalidering, wijziging schadereserve, mutaties en correcties. Dit wordt toegelicht in de tabel Verloop TV ([27]) In 2011 is een tijdelijke extra kostenvoorziening getroffen van 1,1 miljoen om tot 2015 overschrijding van pensioenuitvoeringskosten te financieren. Zie verder toelichting 22. Technische voorzieningen Actieve deelnemers Pensioengerechtigden Gewezen deelnemers Netto pensioenverplichtingen Extra kostenvoorziening IBNR Voorziening Aandeel herverzekeraars in voorziening Totaal technische voorzieningen inclusief aandeel herverzekeraars De methode voor de berekening van de technische voorzieningen is zodanig toegepast dat er geen sprake is van een financieringsachterstand. Naar hun aard hebben de voorzieningen van de netto pensioenverplichtingen een langlopend karakter. Voor de looptijd van de technische voorzieningen verwijzen we naar pagina 62. De IBNR Voorziening heeft een looptijd van twee jaar, gelijk aan de duur van de loondoorbetaling bij ziekte als mogelijk voorportaal van arbeidsongeschiktheid. De extra kostenvoorziening heeft een tijdelijk karakter en loopt eind 2014 af

59 Jaarverslag [11] Voorziening Pensioenverplichtingen voor risico deelnemers Voorziening Excedentpensioen Stand op 1 januari Bij: Werkgevers- werknemersbijdrage Af/Bij: winstdeling Af: Risicopremie/Kostenvergoeding Af: Onttrekking wegens pensionering Stand op 31 december [12] Overige voorzieningen / bestemmingsreserve VPL Bestemmingsreserve VPL / Overige voorzieningen Stand op 1 januari Mutatie ontslag Mutatie pensionering Vrijval i.v.m. 100% A.O Mutatie overlijden Mutatie inkoop VPL recht Wijziging marktrente, risicopremie en overige oorzaken Bij: Toename a.g.v. aanpassing excasso-opslag Stand op 31 december In het boekjaar is op 1 juli 2013 is de bestemmingsreserve volledig aangewend voor de inkoop van onvoorwaardelijke pensioenrechten. De afname in de groep rechthebbenden wegens ontslag en arbeidsongeschiktheid bedroeg Wegens pensionering is ingekocht.

60 60 Jaarverslag 2013 [13] Overige schulden en overlopende passiva In 2013 zijn de spaargelden van de Co-op Spaarbank A.S.V. niet meer als zodanig zichtbaar. De laatste jaren is er geen spaargeld opgevraagd en daarom niet meer als schuld verantwoord. De post omzetbelasting omvat de berekende en gereserveerde omzetbelasting over vermogensbeheerdiensten. In 2013 heeft de Belastingdienst een naheffingsaanslag van opgelegd voor de periode De aanslag wordt betwist. De post verschuldigde, maar niet opgevraagde pensioenen is vanuit zijn aard langlopend. Risicobeheer en derivaten Solvabiliteitsrisico De solvabiliteit geeft de verhouding weer tussen de verplichtingen en de bezittingen van het fonds. Maatstaf voor de solvabiliteit is de nominale dekkingsgraad. Het solvabiliteitsrisico kan worden gedefinieerd als het risico dat de contante waarde van de toekomstige kasstromen de waarde van de bezittingen overstijgt. Maandelijks wordt een dekkingsgraadoverzicht gemaakt om het solvabiliteitsrisico te monitoren. Elk kwartaal wordt een Liability Watch gemaakt die nader inzicht geeft in de onderliggende risico s. Het solvabiliteitsrisico wordt deels beheerst door inrichting van de vastrentende matching portefeuille, het indexatiebeleid en er is een crisisplan. De aanwezige dekkingsgraad heeft zich als volgt ontwikkeld: Verschuldigde pensioenen 7 16 Verschuldigde, maar niet opgevraagde pensioenen Spaargelden Co-op Spaarbank A.S.V Waarborgsommen huurders - 6 Crediteuren Premies Vooruit gefactureerde aflossingen hypothecaire leningen Ontwikkeling dekkingsgraad Vooruit gefactureerde intrest hypotheken 6 9 Omzetbelasting Loonheffing etc Adviseurs- en controlekosten Diversen 7 54 Aanwezig Vermogen TV Dekkings- graad Stand per 1 januari ,6% Toename of afname ,7% Dekkingsgraad per 31 december ,9%

61 Jaarverslag Het surplus op FTK-grondslagen is als volgt: Technische voorziening Buffers: S1 Renterisico S2 Risico zakelijke waarden S3 Valutarisico S4 Grondstoffenrisico - - S5 Kredietrisico S6 Verzekeringstechnisch risico Correlatie effect Totaal S (vereiste buffers) Vereist eigen vermogen Aanwezig vermogen Surplus Het pensioenfonds heeft ter afdekking van risico s bepaalde derivatencontracten afgesloten. Hiermee is bij het bepalen van de vereiste buffers op de volgende wijze rekening gehouden: Het valutarisico (S3) is in 2013 geëvalueerd en er is geconstateerd dat er sprake is van een restrisico waarvoor een buffer moet worden aangehouden. Het renterisico is deels afgedekt door middel van renteswaps en draagt voor bij in de vereiste buffers. Bij de berekening van de buffers past het pensioenfonds de standaardmethode toe. Voor de samenstelling van de beleggingen wordt uitgegaan van de feitelijke asset mix in de evenwichtssituatie. Beleid en risicobeheer Het beleggingsbeleid is gebaseerd op de in het voorjaar 2011 afgeronde ALM-studie. Het bestuur heeft eind 2012 het beleggingsbeleid goedgekeurd. De beleggingen zijn met uitzondering van direct en indirect vastgoed uitbesteed aan Aberdeen Asset Management en BlackRock. Tevens worden gesloten en aflopende portefeuilles onderhandse leningen en hypotheken in eigen beheer aangehouden. Marktrisico Het marktrisico op beleggingen is het risico van financiële verliezen als gevolg van faillissement of betalingsonmacht van tegenpartijen. Door een goede selectie van staatsleningen en bedrijfsobligaties door de vermogensbeheerder wordt het risico beperkt. Voor de selectie van vastrentende waarden wordt gebruik gemaakt van onafhankelijke ratings. aan de selectie van aandelen ligt een grondige analyse van de bedrijfskenmerken ten grondslag. Maandelijks wordt een beleggingsrapportage gemaakt waarin de vermogensbeheerders worden gemonitord en vergeleken met relevante benchmarks. Prijsrisico Het prijsrisico is het risico op de gewogen marktwaardering van de onderliggende waardepapieren. Voor directe vastgoedbeleggingen is het prijsrisico het risico dat de verkoopprijs afwijkt van de taxatiewaarde.

62 62 Jaarverslag 2013 De segmentatie van vastgoed naar sectoren is als volgt: EUR % EUR % Kantoren Aandelen met valutarisico De beleggingsfondsen van Aberdeen Asset Management zijn genoteerd in dollars. In de fondsen wordt belegd in aandelen in diverse valuta, waaronder euro. In de kolom Voor EUR staat het in aandelen belegde vermogen uitgedrukt in euro, inclusief de waarde van de valuta overlay. In de gearceerde kolom Valuta derivaten EUR staat de waarde van de beleggingen van de beleggingen in dollars, ponden en yens, uitgedrukt in euro. Hieronder is de waarde weergegeven van de aandelenbeleggingen in de belangrijkste valuta (USD, GBP en JPY). De aansluiting tussen de waarde Valuta-derivaten EUR inde bovenstaande tabel en het Totaal vreemde valuta uit het volgende overzicht is de waarde van de valuta overlay op jaareinde. Zie toelichting 4. Voor EUR derivaten 2013 Valuta derivaten USD EUR Voor EUR Valuta- EUR Duration vastrentende waarden 17,6 20,9 Duration van de pensioenverplichtingen 17,5 18,6 Kredietrisico Het kredietrisico is het risico van verliezen als gevolg van faillissement en dergelijke van tegenpartijen. Om het kredietrisico tegen te gaan worden tegenpartijen gescreend en worden beleggingen gespreid. Liquiditeitsrisico Het liquiditeitsrisico is het risico dat niet meer aan de betalingsverplichting kan worden voldaan door onvoldoende kasmiddelen. Het liquiditeitsrisico wordt door actief management en voldoende liquide beleggingen geminimaliseerd.