proces Weg vrij voor sloop Zwarte Madonna

Transcriptie

1 Beweging Bouwfonds MAB heeft een uitstekend jaar achter de rug. Zowel op het terrein van gebiedsontwikkeling als commercieel vastgoed is duidelijk te merken dat de markt volop in beweging is. Dat zijn we als organisatie zelf ook. De overname van Bouwfonds MAB door Rabobank is definitief afgerond en het integratieproces staat op de rails. Tijdens het opstellen van het regeerakkoord stonden de thema s stedelijke vernieuwing en investeren in het landschap hoog op de agenda, vermeldde minister Winsemius tijdens de drukbezochte nieuwjaarsreceptie van Rabo Vastgoed. Deze onderwerpen komen uitgebreid aan de orde in dit nummer. Met de projecten Nieuwe Beeklaan en Wijnhavenkwartier in Den Haag illustreren we hoe wij omgaan met stedelijke vernieuwingsprojecten. We verwachten dat de stijgende lijn zich in 2007 voortzet. Dit is niet alleen te merken aan ontwikkelingen op de woningmarkt maar tevens aan de investeringsbereidheid van bedrijven. Goede voorbeelden daarvan zijn de komst van City Inn met het grootste hotel van Nederland en TomTom met haar hoofdkantoor op het Oosterdokseiland in Amsterdam. Tevens behaalden we nieuwe successen in het buitenland met retailprojecten in Bordeaux en Genève en woningprojecten in Valladolid en Alicante in Spanje. inhoud NAW staat voor de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden. NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Bij het NAW magazine hoort het NAW Dossier. Zorg ervoor dat u ook deze aanvulling in handen krijgt. Met het Experience Park Limburg bij Venlo, tevens belicht in deze editie, spelen wij in op de behoefte aan vernieuwing in de zich internationaliserende retailmarkt, waarover meer in het artikel over de International Council of Shopping Centers. Kortom wij voorzien weer een enerverend jaar met veel beweging. Veel leesplezier toegewenst, Isaäc Kalisvaart Lid van de directie actueel Een beredeneerde kans markt Varen op geloof en vertrouwen beleid Krachtenveld van duurzame energie cultuur Ik heb de leukste baan die er is proces Weg vrij voor sloop Zwarte Madonna groen Hoogste tijd om in het landschap te investeren winkelcentra Retail is booming volgens ICSC pagina 15 En verder in dit nummer De overname van Bouwfonds door Rabobank is in december 2006 officieel afgerond. Alle reden om met een luchtig vraaggesprek kennis te maken met Tjalling Halbertsma en Henk van Zandvoort. pagina 4 Het bouwen van koopwoningen in stedelijke vernieuwingsgebieden is niet eenvoudig. Veel betrokkenen, nog meer overheidsvoorschriften en een moeilijke markt. Toch ligt hier voor velen juist de uitdaging. pagina 10 De bouwwereld heeft te maken met verdergaande aanscherping van regelgeving op het gebied van duurzame energie. Een discussie over de rol van bewoners en de verantwoordelijkheid van partijen. pagina 18 Fons an Meijgaarden is directeur van het Bouwfonds Cultuurfonds. Dit fonds sponsort gemeentelijke culturele actviteiten. Een interview met Van Meijgaarden: Het voelt soms een beetje als Sinterklaas spelen. pagina 32 Op 2 juni gaat de sloopkogel er tegenaan. De Zwarte Madonna in Den Haag maakt plaats voor twee ministeries en een woontoren. Het nieuwe centrum middenin de stad krijgt hiermee eindelijk vorm. pagina 40 Het Nederlandse cultuurlandschap schreeuwt om aandacht: verpaupering, verschraling en verwaarlozing liggen op de loer. Een integrale aanpak is nodig aldus het Nationaal Groenfonds en Nationaal Restauratiefonds. pagina 50 retail Experience Park Limburg pagina 26 wonen Collectief particulier opdrachtgeverschap pagina 48 lezersaanbieding kunstaankoop 8 vastgoed bekend 16 kunst openbare ruimte 24 verhuizen jaar wonen werken winkelen 31 de verandering 38 marktinformatie 39 excursie 46 interieur 54

2 actueel Tjalling Halbertsma en Henk van Zandvoort over de overname van Bouwfonds Een beredeneerde kans auteur Hans Ouwerkerk beeld Maarten van de Velde De overname van Bouwfonds door Rabobank is in december officieel afgerond. Momenteel wordt er, vooralsnog, achter de schermen hard gewerkt aan de integratie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling met Rabo Vastgoed. Rond de zomer moet het in elkaar schuiven van de twee organisaties een feit zijn. Kortom, reden genoeg om kennis te maken met Tjalling Halbertsma, voorzitter hoofddirectie Rabo Bouwfonds en Henk van Zandvoort, directievoorzitter van de nieuw te vormen ontwikkelingsdivisie. Een luchtig vraaggesprek met een verrassende conclusie: de overname van Bouwfonds door Rabobank is feitelijk een goed beredeneerde gok. Het ruime kantoor van Tjalling Halbertsma in Hoevelaken vormt het decor voor het gesprek. Ontspannen zitten de twee heren tegenover elkaar. Een drukke periode voor u beiden? Halbertsma: Ik heb het nooit druk. Of anders gezegd ik maak mij nooit zo druk. Als ik, zoals nu, zo n 100 s per dag binnenkrijg, dan weet ik gewoon dat het mij toch nooit zal lukken om ze allemaal dezelfde dag nog te beantwoorden. Van Zandvoort: Er is ook een verschil tussen druk en druk. Het is voor ons momenteel allemaal een spannende en drukke periode, maar niet vervelend druk. Halbertsma: Je moet het ook zo zien, dat de markt op dit moment ongelofelijk veel kansen biedt en snel beweegt. Neem de veranderende houding van woningcorporaties. Ze staan voor een enorme opgave om hun bezit te vernieuwen, en dat zijn voor ons natuurlijk kansen. Van Zandvoort: Het zijn schuivende panelen. De essentie van Rabo Bouwfonds is dat we terugkeren naar de stad om daar gemengde projecten te realiseren. En daarvoor zijn we voor woningcorporaties een serieuze gesprekspartner. Dat is inderdaad een trendbreuk met pakweg zes, zeven jaar geleden, toen zij nog volop aarzelden om met anderen samen te werken. Hoe staat het eigenlijk met uw Fries, mijnheer Van Zandvoort? Van Zandvoort lachend: Beroerd. Mijn Brabants is een stuk beter. Halbertsma: Het is heel simpel. De komende managementbijeenkomst wordt in Friesland gehouden. Ooit handelde u, mijnheer Halbertsma, in modeltreinen. Nu in huizen. Wel een groot verschil? Halbertsma: Wij handelen niet in huizen maar ontwikkelen, financieren en beheren ze. Het in- en verkopen van die treintjes heb ik tijdens mijn studententijd gedaan en ik moet zeggen, dat was wel een heel leuke periode. Ik kocht die treinen daar waar ze het goedkoopste waren en verkocht ze vervolgens in de rijkere regio s in Europa waar wij nu graag onze huizen willen realiseren. Van Zandvoort: Heel goed. Halbertsma: Maar even zonder gekheid, dat voor eigen rekening handelen bepaalde toen wel in hoge mate mijn levensgeluk. Heel dicht bij de business staan daar ging het toen om. En dat probeer ik overigens nu nog steeds. Dat betekent dat ik mij graag rechtstreeks laat informeren over projecten. Ik wil als het ware ook regelmatig met mijn Ik heb het nooit druk. Of anders gezegd ik maak mij nooit zo druk. voeten in de klei staan. Dat is noodzakelijk want anders dreigt het gevaar, dat je te ver van de werkelijkheid af komt te staan. Om een voorbeeld te geven, ons droombeeld is om binnen tien jaar dé herontwikkelaar van Nederland te worden. Dat is leuk. Maar als je dat zegt, moet je wel weten hoeveel energie en inzet dat van de medewerkers vergt. Met andere woorden, ik moet zelf ervaren dat 4 actueel actueel 5

3 aan de slag gaan in de bestaande stad van een geheel andere orde is dan bijvoorbeeld bouwen op een uitleglocatie. Alleen roepen dat je woningen per jaar extra wil bouwen wanneer je niet weet welke inspanningen daarvoor op de werkvloer moeten worden geleverd, heeft geen enkele zin. Kortom, het heeft ook iets te maken met je geloofwaardigheid. Van Zandvoort: Ik kan het daar natuurlijk alleen maar mee eens zijn. Kunt u al iets over de nieuwe organisatie zeggen? Van Zandvoort: We zijn bezig met de integratie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Rabo Vastgoed. Dat is een omvangrijke operatie die tijd kost. We moeten en willen dat ook zorgvuldig doen. Je hebt te maken met twee organisaties die hun eigen systematiek hebben. Dat betekent dat je de tijd moet nemen om dat goed te regelen. We streven ernaar om de integratie na de zomer af te ronden. En dan kan het natuurlijk best zo zijn, dat nog niet alle regiokantoren van Bouwfonds en Rabo Vastgoed ook fysiek zijn samengevoegd, maar er wordt dan in elk geval wel als één onderneming gewerkt. Halbertsma: Je moet ook niet vergeten dat Rabobank feitelijk op 1 december vorig jaar Bouwfonds pas officieel heeft gekocht. Dat is pas een paar maanden geleden. Je hebt ook te maken met twee organisaties die hun eigen systematiek hebben. Ooit heeft u mijnheer Halbertsma, ergens in een interview gezegd, dat het kopen van aandelen en zelfs hele bedrijven een kwestie is van deels berekening, deels intuïtie en deels beredeneerd gokken. Tot welke categorie behoort de aankoop van Bouwfonds? Er verschijnt een brede glimlach op zijn gelaat. Na een korte stilte zegt hij: Een beredeneerde gok. Om er serieus op te laten volgen: Zonder gekheid, er zat natuurlijk een sterke ratio achter het aankopen van Bouwfonds. Kijk, niemand kan zien hoe de wereld er van vastgoed er over pakweg 10 jaar uitziet. Wat wel duidelijk is, is dat er grote vastgoedcombinaties ontstaan waarbij financieren, beleggen en ontwikkelen hand in hand gaan. Dat komt omdat de projecten steeds groter, gecompliceerder en dus ook kostbaarder worden. Van Zandvoort knikt: Als we tien jaar verder zijn zul je zien, dat de schotten die er nu soms nog zijn tussen de commercieel vastgoedontwikkelaar en woningontwikkelaar helemaal weg zijn. Een goed voorbeeld daarvan zijn nu al de huidige multifunctionele projecten van de vestiging van Bouwfonds MAB in Den Haag. Maar ik ben het met Tjalling eens, dat een overname altijd een gok is. Hoewel we in de voorfase natuurlijk al wel tot de ontdekking zijn gekomen dat de werkwijze en de visie van de twee organisaties op elkaar lijken. Op welke punten vullen de twee organisaties elkaar aan? Van Zandvoort: Ik denk dat we in de combinatie nog meer multifunctioneel zijn. Bouwfonds MAB heeft in het verleden misschien altijd iets meer geopteerd voor de grote locaties. Rabo Vastgoed is weer meer aanwezig op de kleinere locaties. Onze portefeuilles vullen elkaar ook in tijd goed aan. Halbertsma: Je ziet dat de aandacht van het nieuwe kabinet zich sterk richt op de problematiek in de grote en middelgrote steden. Maar ook in de kleinere steden en dorpen is heel veel te doen. En Rabobank vormt met z n 188 aangesloten banken natuurlijk een fijnmazig netwerk. Wij zijn heel decentraal georiënteerd en dus ook in die kleine gemeente aanwezig. Dat is onze kracht. De redenering achter de gok zal blijken te kloppen als het inderdaad lukt het lokale netwerk aan dat van de Nederlandse Gemeenten van het Bouwfonds te koppelen. Dan vergroten we onze slagkracht als ontwikkelaar. Daarnaast hebben we bijvoorbeeld ook nog MKB Vastgoed Plan aangekocht die zich specifiek richt op winkel- en centrumontwikkelingen juist in die wat kleinere gemeenten. Kortom, een verdere versteviging van het netwerk. Streven jullie naar een sexy imago? Halbertsma: Het is maar zeer de vraag of wij sexy willen zijn. Wij zijn een solide, betrouwbaar én innovatief bedrijf en naar mijn mening zijn wij een aantrekkelijke partner om mee samen te werken. Het is maar net hoe je het bekijkt. Van Zandvoort: Bouwfonds heeft het imago Zonder gekheid, er zat natuurlijk een sterke ratio achter het aankopen van Bouwfonds. van het verleden, toen wij wij nog in handen van een groot aantal Nederlandse gemeenten waren van zich afgeschud. Toen waren wij uitsluitend actief in gesubsidieerde en goedkope koopwoningen. Nu zijn wij actief in alle segmenten van de woningmarkt en een zeer grote speler in het commerciële vastgoed geworden. Daar past een ander imago bij. Mede door de aankoop van het voormalige MAB hebben wij ook een flink aantal spraakmakende projecten. De bijnaam van u mijnheer Halbertsma is de Rode Bankier. Een geuzennaam? Halbertsma: Zeker weten. En ik ben er ook hartstikke trots op. Hij staat resoluut op om uit de kast aan de muur van zijn kantoor een bankbiljet te pakken. Het knalrode biljet bevat een foto van hem en heeft als tekst 100 beloften van de Rode Bankier. Dit heb ik een keer van een relatie gekregen. Heel leuk. Ik zie het echt als een geuzennaam. Ik kom uit een rood nest maar doe graag goede zaken. En vooral zaken die maatschappelijk verantwoord zijn. Daarom past deze omgeving goed bij mij. Wij houden ons bezig met de herinrichting van Nederland. En dat moet je niet alleen zorgvuldig maar vooral ook maatschappelijk verantwoord doen. En uw bijnaam, mijnheer Van Zandvoort? Ome Henk. naw@bouwfonds.nl > Ik wil als het ware ook regelmatig met mijn voeten in de klei staan Tjalling Halbertsma, voorzitter hoofddirectie Rabo Bouwfonds > Ik denk dat we in de combinatie nog meer multifunctioneel zijn. Henk van Zandvoort, directievoorzitter van de nieuw te vormen ontwikkelingsdivisie Hoofdkantoor Bouwfonds MAB in Hoevelaken Hoofdkantoor Rabo Vastgoed in Utrecht 6 actueel actueel 7

4 eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbienbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan rsaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding kunstaankoop lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding kunstaankoop lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbienbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan rsaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbienbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan rsaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding Bas Meerman in uw collectie? Ik doe altijd een bekentenis Vincent van Gogh is zijn grootste voorbeeld. Bas Meerman noemt zichzelf dan ook een typische Nederlandse kunstenaar. Ik schilder volgens de Nederlandse traditie en gebruik altijd hele traditionele thema s; een landschap, een stilleven of een portret. Nederlandse schilders zijn realisten en stellen de vorm vaak boven de inhoud. Nederlands werk is niet zwanger van betekenis, symboliek of een boodschap. Meerman noemt zich ook een bekentenis kunstenaar. Iedereen die mijn werk kent, kent mij. Voor zichzelf hield Meerman jarenlang een dagboek bij, waarin hij iedere ochtend een tekening maakte. Deze tekeningen kwamen boven de keukentafel te hangen of in een hoek van zijn atelier, maar nooit liet hij ze aan een publiek zien. Ik wilde met mijn werk een kunstzinnige uitspraak doen, geen persoonlijk verhaal vertellen. Toch werden zijn tekeningen steeds belangrijker. Ze kregen een soort kunstzinnige rijpheid. Hij besloot de tekeningen te gaan schilderen en hiermee is hij toch gaan exposeren. Dit dagboek vormt voor mij nog steeds een bron van inspiratie, maar dat hele persoonlijke wil ik niet meer. Voor mijn bekentenissen gebruik ik nu meer universele vormen. Zo ook deze litho. Dat vlammende oranje en de compositie van het loof op de donkere achtergrond. Dit heeft voor mij een erotische lading en staat voor vergankelijkheid. Door dit in de vorm van een traditioneel stilleven te doen, leg ik mijzelf een beperking op. Binnen die vorm moet ik laten zien wat ik wil. Over de lithografie Meerman maakt graag litho s. Het is een heel ander proces dan schilderen. Daar ontstaat het schilderij op de ezel, bij een litho moet ik van te voren het eindresultaat al in mijn hoofd hebben. Lithografie is een grafische techniek. Deze techniek, al sinds de achttiende eeuw toegepast, wordt ook wel steendruk genoemd. Voor het maken van een litho wordt een vlakke kalksteen gebruikt waarop de voorstelling met vetkrijt of inkt wordt aangebracht. Na het etsen met Arabische gom en salpeterzuur wordt de steen met water bevochtigd; de niet-betekende delen nemen het water op en de vette getekende delen stoten het water af. De steen wordt daarna ingerold met inkt en de inkt hecht alleen op de vette delen van de steen en niet op de vochtige delen omdat water en vet elkaar afstoten. Tot slot wordt er een stuk papier over de steen gelegd en met behulp van een lithopers aangedrukt en afgedrukt. Het is ook mogelijk om op een steen een aluminium of zinken plaat te leggen en deze net zo te behandelen als een steen. Deze litho is gedrukt door Rento Brattinga van de Steendrukkerij in Amsterdam in samenwerking met Bas Meerman. Dit kunstwerk in uw collectie? NAW biedt lezers de kans om een speciaal ontworpen litho van Bas Meerman. Tegen een gereduceerd tarief van 195,- wordt u eigenaar van dit kunstwerk dat in beperkte oplage is gemaakt. Deze unieke aanbieding voor lezers van NAW is een initiatief van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in samenwerking met de Bouwfonds Kunststichting. Feiten over het kunstwerk Titel: zonder titel Jaar: 2006 Formaat: 48 x 75 cm Oplage: 25 genummerde en gesigneerde exemplaren Techniek: lithografie Uitgave: Steendrukkerij Amsterdam Prijs: 195,- (inclusief btw en exclusief 7,25 verzendkosten) Bas Meerman In 1996 werd de Koninklijke Prijs voor Vrije Schilderkunst aan Bas Meerman (1970, Hilversum) uitgereikt. Vanaf dat moment is hij bekend geworden onder een breder publiek. Zijn werk is vertegenwoordigd in diverse belangrijke museale collecties (Stedelijk Museum Amsterdam, Gemeentemuseum Den Haag, Museum Boijmans van Beuningen) en bedrijfscollecties (Bouwfonds, AKZO Nobel, ABN AMRO). Vanaf 4 maart tot en met 13 mei is zijn werk te zien in Museum Het Prinsenhof in Delft in de tentoonstelling Contour/Continuïteit, Heden en Verleden: 111 kunstenaars in Delft. En van 17 februari tot 6 mei 2007 in de tentoonstelling Leve de Schilderkunst! Terug naar de Figuur in de Kunsthal Rotterdam. 8 lezersaanbieding lezersaanbieding 9

5 markt > De bestaande stedenbouwkundige stempels in de Eendrachtsparkbuurt in de Westelijke Tuinsteden in Amsterdam worden verbroken en het gehele gebied krijgt hierdoor een nieuw elan. Want ook de bestaande bouw krijgt een nieuwe uitstraling, aldus Kristal directeur Leo Versteijlen De uitdaging van koopwoningen in stedelijke vernieuwing Geloof en vertrouwen auteur Boukje Klinker beeld Peter van Breukelen en ERA Een diversiteit aan betrokkenen, veel overheidsvoorschriften én een moeilijke markt. Het klinkt niet bepaald als een aanbeveling. Toch zijn het de antwoorden die je krijgt als je ontwikkelaars vraagt naar hun ervaringen met bouwen van koopwoningen in stedelijke vernieuwingsgebieden. > Job van Zomeren, adjunct directeur ERA Bouw over Le Medi in de Rotterdamse wijk Bospolder/Tussendijken: De plannen zien er buitengewoon goed uit. Met Le Medi creëren we in deze wijk een bijzonder en aantrekkelijk woonmilieu. En dan hebben dergelijke projecten ook nog eens een laag rendement, doet Leo Versteijlen, directeur Kristal, er nog eens een schepje bovenop. Waarom we het doen? Om middengroepen vast te houden in de stad en om de negatieve spiraal van een wijk te doorbreken. Of zoals Job van Zomeren, adjunct directeur ERA Bouw, het verwoordt: Voor het sterker maken van steden. Stedelijke vernieuwing is de aanpak van (vaak naoorlogse) wijken met veel sociale huurwoningen, weinig differentiatie en een bevolking met economische en sociale achterstanden. Met programma s op fysiek, economisch en sociaal vlak moeten wijken in de lift komen. Aangezien het overgrote deel van de woningen in dergelijke wijken corporatiebezit is, werkt Kristal als corporatiegelieerde ontwikkelaar aan verschillende stedelijke vernieuwingsprojecten. Versteijlen: Daarbij gaat stedelijke vernieuwing voor ons altijd om gebiedsontwikkeling en niet om slechts één woningbouwproject. Een goed voorbeeld hiervan is de Eendrachtsparkbuurt in de Dit gebouw durfden we aan omdat het gehele gebied eromheen verbeterd wordt. Westelijke Tuinsteden van Amsterdam. Om dit gebied een boost te geven, bouwt Kristal hier een identiteitsdrager : een bijzonder gebouw van het bekende Amsterdamse architectenbureau MVRDV met dure huurwoningen aan een nieuw aangelegd park. Dit gebouw durfden we hier aan omdat het gehele gebied eromheen verbeterd wordt. De bestaande stedenbouwkundige stempels worden verbroken en het gehele gebied krijgt een nieuw elan met het woonmilieu wonen aan een park. Ook Van Zomeren gelooft in een bredere gebiedsontwikkeling: In dit soort wijken bouw je in eerste instantie voor bewoners uit de buurt die een stap in hun wooncarrière willen zetten. Maar het draagvlak van de wijk kent een plafond en dan moet je mensen weten te verleiden er te gaan wonen. Dat kan alleen door het gebied als geheel te verbeteren en door de nieuwe bewoners iets extra s te bieden. Gemeente stelt programma Een uitdagende factor van stedelijke vernieuwing is de vele betrokken actoren met soms uiteenlopende belangen die uiteindelijk toch verenigd moeten worden. Zo zijn er de 10 markt markt 11

6 mogelijkheid om binnen twee jaar de woning alsnog te kopen. We zien nu dat een groot deel van de bewoners toch besloten heeft om te kopen nu ze eenmaal gewend en gesetteld zijn in de buurt en geloven in de toekomst van Geuzenveld. Aandachtspunten voor stedelijke vernieuwing > In de Eendrachtsparkbuurt in de Westelijke Tuinsteden van Amsterdam gaan nieuwbouw en bestaande bouw bijna hand in hand waardoor er als het ware een compleet nieuwe sfeer ontstaat. Versteijlen ziet het bouwen van koopwoningen als één van de middelen om de verbeteringsdoel stellingen in deze wijken te behalen. Vaak is duurdere huur een goede manier om een start te geven aan de vernieuwing. Het lijkt ook logisch dat mensen eerder huren dan kopen in een wijk, voor hen onbekend, met een matig imago. Duurdere huur gebruiken we dan ook bewust als katalysator voor het verbeteren van de wijk. Gaat het straks beter met de wijk en hebben mensen vertrouwen in de toekomst, dan kunnen we de woningen alsnog verkopen. Voorbeelden van de resultaten hiervan kan Versteijlen nog niet noemen, daarvoor is de stedelijke vernieuwing nog te kort op gang. Pas over tien jaar zullen we kunnen zien of en hoe de koopwoningen een bijdrage hebben geleverd. Tot die tijd is het, zoals Versteijlen zegt, varen op geloof en vertrouwen. Stedelijke vernieuwing is een complexe opgave. Immers meestal gaat het om meer dan één project met vaak meerdere partijen. Om de slagingskans van projecten te verhogen hebben wij een aantal aandachtpunten op een rij gezet: Om nieuwe bewoners te verleiden naar het gebied te komen, moet er iets extra s zijn in het gebied of het project. Toekomstige bewoners krijgen door een bijzonder aantrekkelijk en onderscheidend woonmilieu, een legitimatie om in een vernieuwingsgebied te gaan wonen. Het op constructieve wijze betrekken van de verschillende actoren huidige bewoners, omwonenden, politiek, Le Medi moet een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van de wijk toekomstige bewoners, enzovoort bij de vernieuwing, levert niet alleen draagvlak op maar ook een bijdrage aan de kwaliteit van het project. Een goede woning is de eerste stap om nieuwe bewoners enthousiast te maken voor een wijk. Als mensen eenmaal in een vernieuwingsgebied wonen, ontdekken ze vanzelf de positieve kanten van de wijk. Het bouwen van koopwoningen is slechts één van de middelen om de verbeteringsdoelstellingen in vernieuwingsgebieden te behalen. Vaak is duurdere huur een goede manier om een start te geven aan de vernieuwing, aangezien mensen makkelijker te stap nemen te huren in wijken met een minder goed imago dan te kopen. huidige bewoners van de te slopen woningen die vaak terug willen keren naar hun wijk, maar de nieuwe koopwoningen niet kunnen betalen. En de omwonenden, die best iets nieuws tegenover zich willen, maar vaak vooral iets wat sterk afwijkt van wat er al was. En dan is er nog de gemeente, die eisen stelt aan het bouwtempo en het programma en daarbij vaak niet naar de markt kijkt. De politiek bepaalt dan bijvoorbeeld dat minimaal hetzelfde aantal appartementen teruggebouwd moet worden op de plek waar gesloopt is. Daarbij wordt dan geen rekening gehouden met het feit dat appartementen in dergelijke gebieden moeilijk verkocht worden, vertelt Versteijlen. Hij ziet daar gelukkig inmiddels een omslag in: Voor de Westelijke Tuinsteden heeft de gemeente Amsterdam een aantal jaar geleden al gekozen voor meer gedifferentieerde woonmilieus en eengezinswoningen, die overigens wel goed verkopen. Het Pact op Zuid schept in Rotterdam nu ook mogelijkheden om meer marktgerichte keuzes te maken. In Den Haag zie je dat er ook ruimte komt om de appartementen op bijzondere locaties te plaatsen, en daaromheen buurtjes met eengezinswoningen te ontwikkelen. Voor de Westelijke Tuinsteden is gekozen voor meer eengezinswoningen Wat wil de bewoner? Marktgericht bouwen, oftewel proberen te voldoen aan de wensen en eisen van de toekomstige bewoners, is één van de belangrijkste factoren bij het ontwikkelen van koopwoningen in dergelijke gebieden. Hoe trek je ze naar een woning in een wijk met een slechte of minder goede reputatie? Door ze een bijzonder aantrekkelijk en onderscheidend woonmilieu te bieden, zodat ze legitimatie hebben om er te gaan wonen, is het antwoord van Van Zomeren. Mensen willen op een verjaardag niet vertellen dat ze in een slechte wijk gaan wonen, maar wel dat ze een huis in een bijzonder project hebben gekocht. In het project Le Medi in de wijk Bospolder/ Tussendijken in Rotterdam heeft ERA Bouw samen met Com wonen en Woonbron bewust dit bijzondere woonmilieu gecreëerd. In Le Medi omvatten de buitenste huizen als het ware de buurt. Zo ontstaat een soort medina, een ommuurde stad zoals die ook in de landen rondom de Middellandse Zee te vinden is. In het hart van de wijk komt een waterrijk plein met een fontein en waterloopjes. Het ommuurde van Le Medi is vergelijkbaar met de voor Rotterdam bekende hofjes: overdag is de buurt en het binnenterrein gewoon voor iedereen toegankelijk, s avonds gaan de poorten dicht. Uit panelonderzoek onder de doelgroep, naar aanleiding van het schets ontwerp, bleken zij enthousiast over het planconcept, inclusief zaken als veiligheid en uitbreidbaarheid van de woning. De kopers kunnen hun woning dan ook naar wens aanpassen en uitbreiden. Zien is geloven Le Medi moet en kan een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van de wijk. Van Zomeren: Kwamen de kopers van de eerste projecten in Bospolder-Tussendijken bijna allemaal uit de wijk, de woningen in Le Medi worden momenteel allemaal aan mensen van buiten de wijk verkocht. De kopers sluiten naadloos aan op het vooraf opgestelde profiel van de toekomstige bewoners van Le Medi: De Nieuwe Rotterdammer. Onze overtuiging is dat de woning de eerste stap is, als mensen er eenmaal wonen zullen ze vanzelf de wijk ontdekken met z n leuke winkeltjes en bijzondere eettentjes. Als mensen eenmaal in de wijk wonen, gaan ze dus vanzelf de positieve kanten van de wijk zien? Die ervaring heeft ook Kristal, vertelt Versteijlen: In het project Geuzentuinen hebben we de woningen verhuurd, met de > Met het project Le Medi in de Rotterdamse wijk Bospolder/ Tussendijken in Rotterdam wordt er een bijzonder woonmilieu gecreëerd. Door het kleurgebruik en archictuur is er sprake van een mediterrane uitstraling. 12 markt markt 13

7 Haverleij s-hertogenbosch Haverleij Zaterdag 19 mei 2007 >Project Nieuwe Beeklaan omvat in totaal 90 appartementen en 14 stadswoningen NAW organiseert in samenwerking met Cultureel Organisatiebureau Artifex een aantrekkelijk arrangement in Haverleij s-hertogenbosch. Stedelijke vernieuwing in Den Haag Nieuwe Beeklaan verleidt bewoners Wethouder Norder van gemeente Den Haag noemde het ooit het mooiste binnenstedelijke plan van Met het project Nieuwe Beeklaan wil Bouwfonds MAB Ontwikkeling dan ook de Haagse grandeur terugbrengen. In een wijk met betrokken bewoners en omwonenden, móést Bouwfonds MAB wel verleiden met een mooi plan. De eerste gesprekken met buurtbewoners verliepen stroef. Er werd al erg lang over de planvorming gesproken, terwijl buurtbewoners alleen wilden weten wat er ging komen, vertelt Wim de Haas, directeur projecten regio Zuid-West. Om het door de gemeente gestelde programma op een financieel haalbare manier te realiseren, moesten we intensiever bouwen dan de reeds gesloopte originele bebouwing. Zoals te verwachten, waren bewoners daar negatief en wantrouwend over. Wij hebben toen als Bouwfonds MAB besloten een plan te ontwikkelen met grote ambitie, dat herkend en geadopteerd moest worden door de buurtbewoners. Die opzet is geslaagd. Met een gedetailleerd voorlopig ontwerp in de hand, is gecommuniceerd met mooie artist impressions en een grote maquette van het plan. Zo konden bewoners in een vroegtijdig stadium zien wat er in hun omgeving zou komen. De Haas: Ze vonden het zo n mooi plan dat de enige echte vragen die we kregen waren gaan jullie dit echt bouwen? en wanneer starten jullie?. Zelfs het feit dat het op de hoek aan de Loosduinseweg door een bijzonder penthouse met torentje nog net iets hoger werd dan oorspronkelijk gepland, werd als een extra kwaliteit ervaren. Het voorstel om het torentje weg te laten om wat lager uit te komen, werd door de bewoners weggestemd! Via het intensieve contact met de bewonerscommissie kwamen een aantal goede tips en aandachtspunten van bewoners die Bouwfonds MAB heeft kunnen meenemen in het definitief ontwerp. Door de positieve reactie van bewoners en het vroegtijdig contact met de buurt is het vervolgtraject redelijke soepel verlopen. Ook nu nog blijven we regelmatig in contact met de buurt. Zo is er een kunstwerk op de bouwhekken gemaakt en nodigen we buurtbewoners uit voor de onthulling van het bouwbord en verkoop- en informatieavonden. En blijkbaar werkt het, want ik heb nog nooit zoveel medewerking gehad van omwonenden als hier, aldus De Haas. De verleiding van een bijzonder project bleek niet alleen voor de bestaande bewoners te werken, ook toekomstige bewoners zijn enthousiast. In februari is begonnen met de bouw van de 75 appartementen en 2 stadswoningen, zowel koop als huur, op de Nieuwe Beeklaan. De startuitvoering van nog eens 15 appartementen en 12 stadswoningen is gepland voor begin Haverleij bij s-hertogenbosch, pal aan de Maas en het mooie Engelermeer, is een uniek project waarbij wonen op een landgoed in de 21e eeuw centraal staat. Het is geen gangbare stadsuitbreiding, maar een nieuwe fase in de Nederlandse woontraditie. Aan Haverleij wordt al enige jaren gewerkt, waardoor de eerste kastelen in het gebied al bewoond zijn. NAW biedt u de mogelijkheid deze unieke locatie te bezoeken. De dag begint met een ontvangst in het Clubhuis Burggolf Haverleij, waar u wordt ontvangen met koffie/thee en gebak. Hier zal Peter Hoesbergen, als ontwikkelingsmanager en stedenbouwkundige bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling het een en ander vertellen over de ontwikkeling en de realisatie van het gebied. Op deze plaats staat tevens de maquette die een goed beeld geeft hoe het gebied er na voltooiing uit gaat zien. Hierna maakt u een rondrit door Haverleij maar worden ook te voet de voltooide projecten bezocht. Haverleij Twee toonaangevende architecten: stedenbouwkundige Sjoerd Soeters en landschapsarchitect Paul van Beek kwamen met het idee voor Haverleij. Wonen en natuur gaan hand in hand, een uitgestrekt natuurlandschap met her en der Aanmelden De prijs voor dit arrangement bedraagt 50,-. (inclusief ontvangst met koffie/thee en gebak, lezing door Peter Hoesbergen, busrit over het gebied en een architectuurhistorische begeleiding). U kunt zich voor dit arrangement aanmelden door te bellen met Cultureel een woonkasteel. Het concept is gebaseerd op vroegere woonvormen als Franse kastelen, middeleeuwse burchten en Engelse landhuizen. De hedendaagse kastelen van Haverleij zijn uitgerust met comfort en luxe van de huidige tijd, maar wel met de ruimte en geborgenheid van weleer. De unieke ligging aan het Engelermeer, naast de dorpjes Engelen en Bokhoven en de Maas, maakt dat de natuur een grote overhand heeft. Slechts tien procent van het in totaal 225 hectare grote gebied is voor de bebouwing gereserveerd. Haverleij bestaat uit negen kastelen, het Slot Haverleij en een golfbaan die zich rond de kastelen uitstrekt. De Kastelen De kasteelgebouwen zijn ontworpen met de visie dat ze moeten aansluiten op de ligging en sfeer van het omliggende landschap, met rietzones, de waterplas, de parktuinen en het wandelbos. Privacy is belangrijk en omdat slechts tien procent voor de bebouwing is, is er een ruim uitzicht over in het landschap. De kastelen hebben allemaal een eigen binnenplaats, qua inrichting passend bij de sfeer van het kasteel. Ieder kasteel telt tussen de 50 en 90 woningen. Er zijn al vijf kastelen voltooid en volledig bewoond: Velderwoude van de Antwerpse Organisatiebureau Artifex (020) U kunt zich ook schriftelijk aanmelden door een briefje met uw persoonlijke gegevens, de arrangementsnaam en datum te richten aan Cultureel Organisatiebureau Artifex, Westeinde 20, 1017 ZP Amsterdam. Dat kan ook per info@artifex.nu. Het deelnamebedrag maal het architect Jo Crépain, Zwaenenstede van de Florentijnse architect Adolfo Natalini, Wuyvenhaerd ontworpen door de Amsterdamse architecten Lafour & Wijk en Leliënhuyze van Soeters Van Eldonk Ponec Architecten uit Amsterdam. En het laatste voltooide kasteel is van Michael Graves, Kasteel Holterveste. Het volgende kasteel dat wordt gebouwd is Kasteel Daliënwaard van de Oostenrijkse architect Franz Demblin en zal gaan bestaan uit zowel huur- als koopwoningen. De realisatie van het Slot Haverleij, een sfeervol vestigingsstadje met straatjes en pleintjes, is nog in volle gang. Het Slot vormt het hart van het gebied met een school, kinderopvang en praktijkwoningen. Programma uur Ontvangst in Clubhuis BurgGolf Haverleij met koffie/thee en gebak uur Lezing door Peter Hoesbergen over de ontwikkeling en realisatie van het hele gebied uur Busrit over het Haverleij gebied waarbij u de al voltooide en nog in aanbouw zijnde projecten zult bezoeken. aantal deelnemers kunt u overmaken naar bank of giro t.n.v. Artifex onder vermelding van Haverleij + 19 mei. Na betalingsontvangst, krijgt u twee weken voor aanvang een schriftelijke bevestiging. Voor meer informatie en de annuleringsregeling zie: 14 markt excursie 15

8 astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend vastgoed bekend vastgoed vastgoed vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend va vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v auteur Saskia van der Kam beeld Peter van Breukelen Annemarie Jorritsma (56) is sinds augustus 2003 burgemeester van Almere. Ze vindt het een unieke kans om een stad te besturen die pas dertig jaar bestaat. Dat geeft een aparte dynamiek. De stad is voor mij belangrijker dan mijn burgemeesterschap. Blij is ze dan ook met het besluit dat ze met haar gezin heeft genomen om daar gezamenlijk een huis te bouwen. Ik heb ook nog wel overwogen om in Bolsward te blijven wonen en een pied à terre in Almere te nemen, maar ik ben blij dat we er nu met zijn allen wonen. Eindelijk geen weekendrelatie meer. > Waar woont u? In de bijzondere Villawijk Overgooi. Het zijn mooie grote kavels op een prachtige plek aan de bosrand. En vanuit mijn slaapkamer kijk ik uit over het Gooimeer. We hebben de plek zelf gekozen en het huis zelf gebouwd. > Met wie woont u daar? Ik woon daar met mijn man en met onze dochters en hun gezin. Beide dochters hebben één kind en bij de oudste is er een tweede op komst. We hebben dit huis met elkaar ontworpen en gebouwd. Het is één huis met één voordeur, maar van binnen zijn het drie aparte woningen. Alles is flexibel ingedeeld, dus de volgende bewoner kan er zo weer één woonruimte van maken. > Last van een lege nest syndroom? Nee hoor. Het was het idee van mijn kinderen. Wij waren altijd een beetje een atomisch gezin; moeder in Den Haag, vader in Bolsward, de ene dochter in Rotterdam en de andere in IJsselstein, dus zo vaak zagen we elkaar niet. Toen wij hier in Almere naar een kavel aan het kijken waren, opperden onze kinderen samen een huis te bouwen. Bijkomend voordeel voor mijn dochters is dat er altijd een oom, tante, opa of oma in de buurt is om op te passen. > Heeft deze oma wel tijd om op te passen? Niet heel veel, maar s avonds en in het weekend wel. Dat is het prettige van zo dicht bij elkaar wonen, oppassen kan ook voor een uurtje. En als één van de andere opa s en oma s langskomt dan hebben we hier ook nog een gastenverblijf, ideaal. > Waarom woont u waar u woont? Het is een prachtige plek in het groen en heel erg goed bereikbaar. Je bent in een half uur in Amsterdam of Utrecht en in een uur in Friesland, waar we ook nog steeds graag komen. Als burgemeester moet je natuurlijk ook in je eigen stad wonen, maar ook na die tijd ga ik niet meer weg. Op één na zijn al mijn voorgangers hier trouwens blijven wonen. > Is hier sprake van een droomhuis? Ja absoluut. Hiervoor woonden we in een huis dat mijn schoonouders zelf hadden gebouwd. Toen woonden we dus eigenlijk in hun droomhuis. Nu wonen we in onze eigen dromen en wensen. Er zitten leuke architectonische verrassingen in. De ramen lopen bijvoorbeeld door in het dak. Er zit een waanzinnige eetkamer in waar we met zestien personen kunnen eten en we hebben een prachtige badkamer. Met een heel groot bad met lichtjes erboven en de kraan komt uit het plafond. > Wat is het mooiste plekje in uw huis? De eetkamer. > Hoe vaak bent u verhuisd? In mijn hele leven zeven keer. En sinds ik getrouwd ben drie keer. Hier heb ik niet al mijn verhuizingen in Den Haag bij gerekend. Toen wij nog een weekendrelatie hadden ben ik daar verschillende malen van pied à terre naar kamer, naar hotel en weer terug naar pied à terre verhuisd. > Welke provincie is favoriet? Tja, misschien mag ik dat eigenlijk niet zeggen, maar dat blijft toch Friesland. Dat heeft zo n eigen sfeer. Ik heb mij daar altijd thuis gevoeld. Friezen zijn heel gastvrij. > Wat is de beste plek om te wonen? Dat is absoluut Almere. Van buiten wordt er door sommigen nog steeds met enig dédain naar gekeken. Maar wie de stap waagt is om. Je hebt hier nog de ruimte en het ligt op steenworp afstand van Amsterdam. Woningen zijn er in alle soorten en maten. Er is water, er zijn stranden en het is inmiddels ook een echte stad, met een eigen cultureel leven. > Waar zou u nooit willen wonen? Ik zou nooit echt op het platteland willen wonen. Niet helemaal van alles en iedereen verlaten. Ik heb wel een beetje reuring nodig. > Hoe zou u uw buurt omschrijven? Ik woon in een heel klein buurtje in opbouw. Straks als Klein Overgooi klaar is, staan er ongeveer vijfentwintig huizen. Iedereen kent elkaar. Bij nieuwe bewoners laten we na hun eerste nachtje een ontbijtje op bed bezorgen. > Lijkt u op uw buren? Ik heb de leukste buurvrouw van Nederland. Ik woon namelijk naast Tineke Schouten. En we lijken in die zin op elkaar, dat we het allebei buitengewoon druk hebben. Dat wekt wel onderling begrip. 16 vastgoed bekend vastgoed bekend 17

9 beleid...in het Kyoto-verdrag, maken......de gewenste energie besparing gaan......het isoleren van huizen hebben... Krachtenveld van duurzame energie auteur David Bosch en Hans Ouwerkerk beeld Ineke Oostveen De warmste winter sinds jaren, de film An inconvenient truth van Al Gore is een hit in de bioscopen, en ex-president Bill Clinton speecht over klimaat verandering en de opwarming van de aarde tijdens de Postcode Loterij WereldMeeting op Paleis Soestdijk. Het lijkt wel of de thema s klimaat verandering en duurzame energie weer helemaal terug van weggeweest zijn. Maar niets is minder waar. Voor de bouwwereld spelen deze thema s al veel langer. Mede door de steeds verdergaande aanscherping van regelgeving van de afgelopen jaren. Hoog tijd om met Frans van Ekerschot (VROM), Ad van der Aa (Cauberg-Huygen, Raadgevende Ingeneurs) en Bas van de Griendt (Bouwfonds MAB Ontwikkeling) te discus siëren over duurzame energie, de EPCnorm, EPL doelstellingen, de rol van de bewoners, de verantwoordelijkheid van (markt)partijen en hun verwachtingen over de toekomst. Op het hoofdkantoor van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in Amersfoort komen Frans van Ekerschot, coördinator klimaat- en energiebesparingsbeleid gebouwde omgeving van het ministerie van VROM, Ad van der Aa, technisch directeur Cauberg-Huygen, Raadgevende Ingenieurs BV en Bas van de Griendt, milieumanager van Bouwfonds MAB Ontwikkeling bij elkaar. Alledrie zijn het specialisten op het gebied van milieu en duurzaamheid en vinden het leuk om een middagje te stoeien met dit voor hen zo boeiende thema. Bas van de Griendt trapt af: Alles wat Bouwfonds MAB Ontwikkeling doet, doen we met het idee dat we kwaliteit voor de toekomst willen realiseren en morgen nog terug willen komen. Dat is voor ons de kern van duurzaam ontwikkelen. Energie is daarbij één van de belangrijkste milieudossiers en een wezenlijk onderdeel van gebiedsontwikkeling. Je hebt het dan namelijk niet alleen over milieu en duurzaamheid, maar ook over comfort, leefbaarheid én niet op de laatste plaats de portemonnee. Frans van Ekerschot is het daar roerend mee eens: De afspraken die we hebben gemaakt met de Europese Unie en in het Kyoto-verdrag, maken het terugbrengen van de CO2-uitstoot één van de belangrijkste opgaven waar we als overheid nu voor staan. En de vraag is natuur- lijk hoe we de gewenste energie besparing gaan financieren. Deze gaat miljarden kosten en het zal duidelijk zijn dat dit niet alleen door de overheid kan worden gefinancierd. En dat hoeft ook niet. Energiebesparingen kunnen namelijk buitengewoon profijtelijk zijn, maar dan moeten mensen wel bereid en/of in staat zijn om te investeren. Belasting en subsidie Vooral in de bestaande woningvoorraad valt nog veel winst te behalen. Deze is verantwoordelijk voor 30 tot 35 miljoen ton CO2 per jaar en dat is bijna goed voor 20 procent van de totale CO2-uitstoot. Berekend is dat een jaarlijkse reductie van 6 miljoen ton CO2-uitstoot haalbaar is, wanneer deze voorraad beter wordt geïsoleerd. Ter vergelijking: de totale milieuwinst vanuit de nieuwbouw is aanzienlijk kleiner. Vooral de staat van de vaak oudere sociale huurwoningen steken schril af tegen de rest van Nederland en dragen bij aan een hoog energieverbruik. Van Ekerschot: In bepaalde gevallen in de sociale huur zijn de energielasten hoger dan de huur lasten en dat is echt een probleem. Temeer de energieprijzen harder stijgen dan de huur prijzen. Je hebt het hier over de onderkant van de markt: woningen in belabberde staat, mensen met de laagste inkomens die relatief de hoogste energielasten hebben en het minst kunnen investeren. Van die kant kunnen we dan ook weinig verwachten. De overheid heeft in het verleden verschillende stappen ondernomen om het energieverbruik terug te dringen. Van Ekerschot: Met belas tingen hebben we geprobeerd huiseigenaren energiebewuster te maken en te laten investeren in hun woning, maar dit werkt maar ten dele. Vooral bij de hogere inkomens moet je namelijk eerder verleiden en belonen dan straffen. Ook aan de subsidiekant is gebleken dat niet alle subsidies werken. De subsidies op het isoleren van huizen hebben we bijvoorbeeld afgeschaft. Je zag in de praktijk dat sommige corporaties deze gebruikten om de huizen op te knappen en daarna de huren te verhogen, en dat is natuurlijk niet de bedoeling. Levenskracht Dat ook vanuit de marktpartijen gemengd wordt aangekeken tegen dergelijke subsidies blijkt wel uit de reactie van Ad van der Aa. Hij is technisch directeur van het ingenieursbureau Cauberg-Huygen en staat bekend als een man met bijzondere ideeën op het gebied van energie en is een echte opiniemaker: Ik ben ook niet zo dol op die vorm van subsidies. Zeker als het bijvoorbeeld gaat om de subsi dies op PV-cellen (zonnepanelen), waarbij de ontwikkeling moest worden stopgezet toen de subsidie eindigde. Dergelijke projecten hebben geen bestaansrecht van zichzelf en kosten de maatschappij meer geld dan ze opleveren. Subsidies moeten worden ingezet als tijdelijke ondersteuning voor de markt introductie van nieuwe technieken, totdat deze technieken na verloop van tijd rendabel zijn en op hun eigen benen kunnen staan. Het gaat er om dat je mensen verleidt. De Projectgroep Duurzame Energie Projectontwikkeling Woningbouw heeft nu een Toolkit ontwikkeld, waarin kennis omtrent bouwen en energie is gebundeld in de vorm van concrete concepten en waar de partijen direct mee aan de slag kunnen. Het is een instrument waarmee je je als marktpartij kunt onderscheiden en dat wekt vervolgens de interesse op bij de concurrenten. Zij hebben dan zoiets van: dat willen wij ook. Het idee is dat met deze Toolkit de middenmoot, die nu nog te weinig uit zichzelf onderneemt, in beweging wordt gebracht. Persoonlijk zie ik de subsidies als een gegeven om gedrag te beïnvloeden, zeg maar een steuntje in de rug. Bedoeld om te sturen en Liever meer woonoppervlak dan een lage energierekening veranderingen op gang te brengen, omdat er sprake is van een soort falen van de markt, geeft Van de Griendt zijn visie. De energierekening voor huishoudens is de afgelopen jaren jaarlijks met gemiddeld vijf tot tien procent gestegen en dit betekent na een paar jaar al gauw een verdubbeling van de maandelijkse energielasten. Kortom, iedereen heeft er baat bij om in een huis te wonen dat een laag energieverbruik heeft, maar vrijwel niemand doet er wat aan. Als je het aan de mensen vraagt vinden ze vermindering van de CO2-uitstoot belangrijk en moet er wat aan de klimaatverandering worden gedaan. Maar als het puntje bij paaltje komt, hebben ze liever een nieuwe keuken of 5 m 2 extra woon oppervlakte, dan een lagere 18 beleid beleid 19

10 ... het terugdringen van het energieverbruik verschil tussen commercieel vastgoed en......in het Kyoto-verdrag, maken de markt in beweging krijgen op het gebied van energie-efficiëntie... > Bas van de Griendt: Alles wat Bouwfonds MAB Ontwikkeling doet, doen we met het idee dat we kwaliteit voor de toekomst willen realiseren en morgen nog terug willen komen. energierekening. Dat is de maatschappelijke realiteit waar we als ontwikkelaar ook mee te maken hebben. Van Ekerschot knikt: En dit terwijl de investeringen zich al na drie tot vijf jaar terugverdienen. Veel mensen ondernemen geen stappen vanwege de bijkomende rompslomp, zoals het regelen van de voorfinanciering en het openbreken van het huis. Maar in sommige gevallen is er ook gewoon onvoldoende kennis aanwezig bij de mensen. De aanbiedersmarkt laat het naar mijn mening dan ook afweten. Ik denk dat het verstandig is als vaker op zoek wordt gegaan naar een natuurlijk investeringsmoment voor de huis eigenaren, zoals tijdens het afsluiten van een hypotheek. Als de aanbieders dan met hun voordelen komen, krijg je een soort supermarkt effect. Daar leggen ze bij de kassa ook iets neer tegen korting en dat werkt erg goed. Marktpartijen Naast de rol die de overheid, de huurders en de huiseigenaren spelen in het terugdringen van het energieverbruik, zijn natuurlijk ook de Coalitievorming voor energie besparing ligt voor de hand marktpartijen een belangrijke factor in het geheel. De ervaringen met deze partijen zijn niet onverdeeld positief. Mijn ervaring is dat vooral de energiebedrijven niet hun nek durven uit te steken, zegt Van der Aa kritisch. Als je het met hen hebt over de ontwikkeling van een locatie met duurzame energie, dan zie je dat de financiële afwegingen voorop staan. Het ontbreekt hen vaak aan een stukje lef en de wil tot risicoparticipatie in projecten. De energiebedrijven behoren dan ook zeker niet tot de koplopers in het wielerveld. Gevolg hiervan is dat bij de Zuidas in Amsterdam, maar ook op veel andere plaatsen, ontwikkelaars er voor kiezen om hun eigen energievoorziening te realiseren. Ontwikkelaars pakken het dan ook wél goed op. Zij zien zowel imagovoordelen als de echte marktkansen. Klopt, zegt de milieumanager van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Al zit er nog wel een groot verschil tussen commercieel vastgoed en de woningmarkt. Als ik bijvoorbeeld kijk naar mijn eigen organisatie dan zie ik dat commercieel vastgoed echt tot de koplopers van Nederland behoort. De verschillende projecten die ze nu uitvoeren op het Oosterdokseiland in Amsterdam (zie kader) en het project De Rotterdam in Rotterdam, laten zien dat met goede wil, samenwerking én nieuwe systemen als warmte- en koude opslag, niet alleen de CO2 uitstoot voor kantoorpanden sterk omlaag kan, maar er ook een groot financieel voordeel is te behalen. Wat de woningmarkt betreft zijn we misschien iets te veel middle-of-the-road. Al zijn we daar nu wel mondjesmaat verandering in aan het aanbrengen. Dat dit niet zo snel gaat als we zouden willen, heeft onder andere te maken met de aanscherping van de EPCnorm vorig jaar van 1.0 naar 0.8. Daar zijn we nu nog van aan het bijkomen. Van Ekerschot veert op als Van de Griendt dit zegt. Het heeft ons enorm verbaasd dat er over die aanscherping zo n grote ophef is > Ad van der Aa: Als adviseur merk ik wel dat de trein op gang is gebracht. EPN, EPC en EPL: wat betekent het? EPN en EPC Sinds 1995 worden in het Bouwbesluit eisen gesteld ten aanzien van de energie zuinig heid. Om hier handen en voeten aan te geven heeft de overheid de Energie Prestatie Normering (EPN) ingesteld. De EPN beschrijft hoe de energie-efficiëntie van een nieuw gebouw in een getal kan worden uitge drukt en dit wordt de Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) genoemd. ontstaan. Deze was immers ruim van te voren aangekondigd en de realiteit is dat we het hier echt hebben over de minimale norm, zoals die in een groot deel van de bouwpraktijk al wordt toegepast. Waar we eigenlijk op hopen, is dat de bouwwereld de door de aanscherping van de EPC opgedane ervaringen in de nieuwbouw gaat gebruiken voor de bestaande woningvoorraad. Op deze wijze willen we de markt in beweging krijgen en ervoor zorgen dat deze kosteneffectief wordt. Het blijkt namelijk dat als er integraal wordt ontworpen, het met de kosten wel meevalt. Je moet dan ook niet eerst gaan bouwen en dan als laatste pas aan de energiebesparing denken, het moet echt een onderdeel zijn van het bouwproces. Zonder integraal ontwerpen is de EPC-norm overigens een stuk moeilijker te realiseren. Ambitieniveau Ik moet zeggen dat ik met het laatste eens ben, maar de realiteit is de maatschappelijke positie waar de ontwikkelaars nu inzitten, Deze wordt berekend op basis van de gebouweigenschappen, de gebouw gebonden installaties en gestandaar diseerd gebruikersgedrag. Hoe lager de EPC des te beter de energie-efficiëntie. EPL Naast de EPC is ook de Energie Prestatie op Locatie (EPL) ingesteld. Dit is een instrument van de overheid om besparingen op fossiele brand stoffen te realiseren. De EPL is net zoals de EPC een norm voor de energetische reageert Van de Griendt. Nog afgezien van het feit dat we aan het bijkomen zijn van die EPC-verlaging vragen veel gemeenten ook nog eens om 20 procent onder deze nieuwe norm te gaan zitten. Zij willen namelijk graag schermen met hun hoge ambitieniveau op het gebied van energie-efficiëntie, maar hebben vaak geen idee hoe het in elkaar steekt. Wat mij betreft mogen de adviseurs van SenterNovem op dit vlak dan ook wel wat meer uitleg geven aan de gemeenten. Bestuurlijk gezien lijkt het nu teveel op een copy-paste cultuur van de gemeenten, en ook dat is de praktijk waarmee we te maken hebben. Met de laatste aanscherping is het een paar duizend euro duurder om een woning te bouwen. En daar komen de extra kosten als gevolg van de aanvullende eisen en ambities van gemeenten dan nog bij. Als woningen dan niet duurder mogen worden, omdat ze voor een bepaald marktsegment moeten worden ontwikkeld of eenvoudigweg niet meer verkoopbaar zijn, dan zit je dus met kwaliteit, maar dan voor een gehele bouwlocatie. De EPL kent een schaal van 0 tot 10, waarbij 10 staat voor een ideaalsituatie die CO 2 neutraal is. De laatste jaren zijn de EPC en de EPL (verder) aangescherpt als gevolg van Europese richtlijnen en de Kyoto-afspraken. Per 1 januari 2006 is de EPC verlaagd van 1.0 naar 0.8 en de EPL verhoogd van 6.0 naar 6.6. We hebben het hier dan over de minimale eisen. Partijen die zichzelf nog eens 15 tot 20 procent scherpere eisen opleggen, worden door de overheid gezien als innovatief. 20 beleid beleid 21

11 ... veel meer naar nieuwe concepten zelf een warmtenet aanleggen ten aanzien van duurzame energie procent minder CO gebruik van warmte- en koude opwekking... > Frans van Ekerschot: De ophef over de EPC-aanscherping heeft ons verbaasd. een probleem. De kunst is om dat inzichtelijk en bespreekbaar te maken. Daarbij moet je ook de vraag durven stellen of we niet alleen de goede dingen doen, maar of we de dingen ook goed doen. Is het dan bijvoorbeeld niet verstandiger om een bepaald bedrag per nieuwbouwwoning in een potje te stoppen en deze te gebruiken om de bestaande woningvoorraad aan te pakken? Het effect op het totale energieverbruik van een bepaald gebied zou zo wel eens veel groter kunnen zijn dan steeds maar weer die EPC-norm aan te scher pen. Duurzame energie biedt volop kansen om imago te verbeteren initiatieven hiertoe. Frans van Ekerschot: Op dit moment is men nationaal en lokaal aan het kijken of we een aantal van de 56 prioriteitswijken van de herstructurering kunnen inzetten voor een nieuwe aanpak. We gaan toch al met deze wijken aan de slag en het wordt relatief gezien alleen maar goedkoper als je op meerdere vlakken gelijktijdig actie onderneemt. Normaal wordt er in deze wijken alleen gekeken naar de schil van de woningen: het aanbrengen van dubbel glas en de isolatie van de woningen. Maar wij willen verder gaan en ook kijken naar andere soorten van energievoorziening. Den Haag is bijvoorbeeld al aan de slag gegaan met energieopslag in de bodem. Het moeilijke in een dergelijk traject is wel om de gemeenten, de corporaties, de ondernemers en de bewoners allemaal op één lijn te krijgen. verwachtingen: Over vijf jaar zou de Toolkit die Van der Aa en de zijnen hebben ontwikkeld niet meer nodig moeten zijn, omdat het dan al bij iedereen tussen de oren zit en partijen het ook zonder de overheid oppakken. Maar ik ben bang dat we dan pas op de helft zitten. Wel voorzie ik een coalitievorming voor energie besparing in de bestaande bouw. Gelukkig is te zien, dat we als Nederland nog steeds bij de koplopers in Europa horen en dat zullen we de aankomende jaren zeker blijven. De al op stapel staande aanscherping van de EPC-norm in 2012 naar 0.6 zal hier zeker debet aan zijn, vult Van de Griendt aan. Maar ik denk dat de markt duurzaamheid De trein is op gang gekomen en zal niet zo maar meer stoppen van energie meer uit zichzelf gaat oppakken en dat dus niet alleen doet vanwege de regels die ons worden opgelegd. Maatschappelijk onder nemer schap en externe prikkels zullen hier zo hun invloed op hebben. Je ziet bijvoorbeeld de laatste tijd dat de energie zekerheid vanuit Rusland geen garantie meer is en dat gaat ervoor zorgen dat energie steeds meer in het bewustzijn van de bouwers aanwezig zal zijn. Ik verwacht, zegt Van de Griendt, dat we over vijf jaar op de woning markt van middle-of-the-road flink opgeschoven zullen zijn naar de voorhoede van het peloton. Om maar in de wieler vergelijking van Van der Aa te blijven. Als we dan bovendien in staat zijn om samen met de overheid bijvoorbeeld investeringen in energie en hypotheken op dat gebied te vergroenen, dan is dat een positie die we niet gemakkelijk zullen afstaan. De NEPROM, Vereniging van Nederlandse Projectontwikkeling Maatschap pijen, werkt op dit moment dan ook hard aan een plan om in de nieuwbouw een wezenlijke stap te zetten in het verder terugdringen van het energiegebruik en aan voorstellen om de EPCmethodiek grondig op de schop te nemen. Integraal ontwerpen Volgens mij, vervolgt Van de Griendt, is het dan ook beter om niet alleen te kijken naar de energetische oplossingen, maar veel meer naar nieuwe concepten. Dus inderdaad zoals Van Ekerschot zegt, integraal ontwerpen. Wellicht moeten we als Bouwfonds MAB Ontwikkeling wel een andere weg in slaan en een aantal zaken zelf ter hand nemen. Waarom zouden we in de toekomst bijvoorbeeld niet zelf een warmtenet aanleggen? De overheid adviseert niet alleen om integraal te ontwerpen, maar onderneemt ook zelf 2012 Als aan de heren wordt gevraagd waar Nederland in 2012 zal staan ten aanzien van duurzame energie, is het even stil en wordt er diep nagedacht. Ad van de Aa reageert als eerste en zegt met een hoopvol gezicht: Ik hoop dat er dan echt is doorgepakt. Op dit moment merk ik als adviseur dat er met onze ideeën en adviezen nog te weinig wordt gedaan. Al vermoed ik dat het uit eindelijk wel goed gaat komen. Er is duidelijk een trein op gang gekomen en die stopt niet zomaar. Daarvoor zijn er teveel grote partijen aangesloten op het verhaal, die duide lijk uitspreken vooruit te willen. Belangrijk is wel dat de overheid daarin faciliterend is en met vragen naar de markt toe blijft komen. Marktpartijen zijn voor de overheid als klank bord echt nodig. Voor de nieuwbouw, maar zeker voor de bestaande woningvoorraad. Frans van Ekerschot heeft gematigder Oosterdokseiland: 65 procent minder CO 2 Dat commercieel vastgoed van Bouwfonds MAB Ontwikkeling goed bezig is op het gebied van duurzame energie, blijkt wel uit een uniek project in hartje Amsterdam: Oosterdokseiland (ODE). Het Oosterdokseiland ligt tussen het IJ en de binnenstad en daar verrijst op het oude postknooppunt één van de belangrijk ste multifunctionele projecten van Amsterdam van het aankomende decennium. Niet alleen van wege de m 2 oppervlakte aan moderne architectuur die hier wordt gebouwd, maar ook door het plaatsen van een uniek Lange Termijn Energie Opslag (LTEO) systeem. Van de totale 650 miljoen aan investering voor het project ODE, is namelijk 7,5 miljoen gereserveerd voor de energievoorziening. Deze investering is nodig om te kunnen voldoen aan het, door de gemeente Amsterdam geformuleerde, hoge ambitieniveau voor energie-efficiëntie. Er is een LTEO ontwikkeld die door gebruik van warmte- en koudeopwekking, in combinatie met bodemopslag en piekketels, alle aangesloten gebouwen op een duurzame wijze van energie gaat voorzien. Doordat de warmtepompen op de koudste dagen van het jaar de totale vraag naar warmte waarschijnlijk net niet aankunnen, wordt om de laatste 10 à 15 procent te realiseren onder andere een piekketel ingezet die gestookt wordt op bio-olie. Bio-olie is plant aardige olie, afkomstig van speciaal daartoe geteelde gewassen, die bij verbranding niet bijdraagt aan het broeikaseffect. Dit LTEO systeem stoot dan ook circa 65 procent minder CO 2 uit, in vergelijking met conventionele installaties. Toepassing van bio-olie binnen een dergelijk groot utiliteitsproject is uniek te noemen en sluit aan op de Europese doelstellingen. ODE is een joint venture van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Meyer Bergman, in samenwerking met de gemeente Amsterdam, Rabo Vastgoed, woning corporatie Het Oosten en New China Town. De technische dienstverlener GTI is verantwoor de lijk voor de realisatie en exploitatie van de energievoorziening voor een periode van vijftien jaar. 22 beleid beleid 23

12 imte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte Kunstenaar: Carel Visser Titel: Dubbelspel Jaar: 1968 Afmeting: 450 x 275 cm Locatie: plantsoen voor Bataafse Kamp, hoek Enschedesestraat / Wolter ten Catestraat in Hengelo Schenker: Machinefabriek Stork nbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de nst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare r ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de imte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte nbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de kunst openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte de kunst in openbare ruimte openbare kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de nst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare r ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst de openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de imte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte nbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de nst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare r ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de imte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte nbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de nst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare r ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de imte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte nbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de nst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare r Een geschenk van Stork auteur Saskia van der Kam beeld Rogier Alleblas Groot feest was het. De heer Oude Brinkhuis is inmiddels gepensioneerd, maar hij weet het nog goed. Op 4 september 1968 vierde de machinefabriek Stork in Hengelo haar honderdjarig bestaan. Hoogtepunt van de dag was de onthulling van het metaalplastiek Dubbelspel van kunstenaar Carel Visser door Prins Bernhard. Dit beeld had de directie uitgekozen om ter gelegenheid van haar jubileum aan de gemeente Hengelo te schenken. Nu, ruim 38 jaar later, is het beeld nog steeds één van de topstukken van het openbaar kunstbezit van de gemeente Hengelo. Veel is er niet meer te vinden over de keuze voor het kunstwerk van Carel Visser. De heer Oude Brinkhuis is nog maar één van de weinigen die deze feestelijke dag kan navertellen, maar over de keuze van het kunstwerk weet hij niets. Dat heeft de directie gedaan. Ik zat in de ondernemingsraad en hield me bezig met andere zaken. Wel weet hij nog dat s avonds de beroemde Zwitserse slagerzanger Vico Torriani kwam optreden. En dat alle medewerkers twee kandelaars van de Koninklijke Porseleyne Fles in een gelimiteerde oplage kregen. Deze kunststukjes waren niet alleen in Delfts blauw, maar ook in het uniekere Delfts groen vervaardigd. De meeste werknemers hadden op geld gehoopt. Er waren erbij die hun teleurstelling niet konden onderdrukken en uit balorig protest, hun geschenk in de beek naast de feestlocatie slingerden. Wat zij toen niet wisten, is dat die kandelaren nu een paar honderd euro waard zijn. Stork was en is belangrijk voor Oude Brinkhuis. Hij heeft er meer dan 46 jaar gewerkt en is ook als gepensioneerde nog actief. Binnen handbereik heeft hij dan ook de jaarboeken en alle jaargangen van de Fabrieksbode liggen. In één van de jaarboeken staat een klein stukje tekst over de onthulling van het beeld: Ons bloedeigen muziekkorps Armonia heeft het wel geweten dat Stork honderd jaar bestond! Onvermoeibaar hebben onze mensen in de gehele week hun beste nootjes geblazen. Ze waren onder meer de muzikale omlijsting bij de plechtigheid rond de onthulling van het metaalplastiek van Carel Visser, dat door onze onderneming aan de gemeente Hengelo werd aangeboden en dat thans de contouren van de Bataafse Kamp siert. Signaalfunctie Jan Baetsen is bij de gemeente Hengelo verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van het gemeentelijk kunstbezit. Ook hij kan weinig meer terugvinden over hoe de keuze op Carel Visser is gevallen. In het archief vond hij wel een brief van de gemeente gericht aan Stork, waarin staat dat zij het beeld gaarne in ontvangst nemen. Maar over de kosten en keuze van het beeld staat niets. Grappig, ik vind hier wel een zeer uitgebreide en gedetailleerde begroting van de sokkel die onder het beeld moest komen. De gemeente moest de sokkel zelf betalen en elke schep zand die daarvoor nodig was staat genoteerd, gulden staat er uiteindelijk onder de streep. Baetsen vindt het een verrassende keuze van Stork. Vooruitstrevend ook. Dit was de eerste van een serie grote monumentale kunstwerken die Hengelo nu rijk is. Ze hadden ook een bronzen beeld van de oprichters kunnen schenken. Maar dit is echt een kunstwerk met museale waarde. Het past goed in de stad waarin staal een belangrijke functie heeft. Mede door Stork staat Hengelo bekend als staalstad. Dat stoere robuuste werk past er goed. Na Dubbelspel hebben we nog meer van dit soort kunstwerken met een signaalfunctie in de stad geplaatst. Het gaat daarbij niet om de fijne details, maar ze fungeren als markeringspunten in een bepaald gebied. In de tweede helft van de jaren vijftig maakte Carel Visser school met geometrisch abstracte sculpturen. Dubbelspel is een abstracte stilering van een vogel in zijn vlucht, maar die herkomst is als zodanig niet meer van belang. Wat telt is het nieuwe beeld. De duidelijke geometrie van het ontwerp, de uitvoering in roestvaststaal en de spiegeling van vormen. Het werk van Visser werd in die tijd gezien als de typisch Nederlandse vorm van de moderne kunst. Nazaat van Mondriaan, De Stijl en het constructivisme. Intellectueel tegenhanger van de expressionistische en chaotische lijn van Cobra. Carel Visser in de Bouwfonds Kunstcollectie Het beeld Auschwitz van beeldhouwer Carel Visser (1928) was tot voor kort te zien in de tentoonstelling Room with a view: De Bouwfonds Kunstcollectie in het Gemeentemuseum Den Haag (zie afb.). Dit belangrijke beeld uit 1957 verwierf de Bouwfonds Kunststichting begin Binnen het oeuvre van Carel Visser speelt het beeld een belangrijke rol. Vanaf 1957 heeft Carel Visser meerdere versies van het beeld gemaakt. Het Stedelijk Museum Amsterdam, het Kröller-Müller Museum en de Tate Gallery in Londen hebben bijvoorbeeld een variant van het beeld in hun collectie. De serie sculpturen is voortgekomen uit een internationale competitie om een monument te ontwerpen voor de slachtoffers van het vernietigingskamp Auschwitz. Voor Carel Visser was dit een confronterende opdracht vanwege zijn herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog. De horizontale en de verticale lijnen van het beeld verwijzen naar de spoorlijnen en schoorstenen van het kamp. Carel Visser heeft het uiteindelijke monument niet kunnen realiseren, omdat een andere kunstenaar de opdracht heeft gekregen. Zijn plan was om het beeld uit te voeren in beton en 30 meter hoog te maken. Feiten over het kunstwerk in de Bouwfonds Kunstcollectie Kunstenaar: Carel Visser (1928) Titel: Auschwitz Jaar: 1957 Afmeting: 60.8 x 85.4 x 79 cm Locatie: hoofdkantoor Bouwfonds te Hoevelaken Jaar van aankoop: kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte 25

13 Experience Park Limburg retail Nieuw concept voor winkelen en recreatie in 21e eeuw auteur Jan Rutten portret Sabine Plamper Naast het toekomstige Floriadeterrein in de gemeente Venlo ontwikkelt Bouwfonds MAB Ontwikkeling het Experience Park Limburg, een nieuw concept voor winkelen en recreatie in de 21e eeuw. Sfeer en beleving zijn belangrijke ingrediënten van het concept. Try and buy is de kern van de actieve vorm van winkelen en vermaak. Met ruim dertig miljoen consumenten op anderhalf uur rijden kan het Experience Park een enorme impuls geven aan de regionale economie van Noord-Limburg. Een immpressie van het toekomstige Experience Park, waar hotels en retail een belangrijke plaats innemen. Het concept van het Experience Park Limburg speelt volgens Ad Alderliesten, directeur Projecten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in Den Haag, in op een aantal trends op het gebied van vrije tijd en toerisme. De laatste decennia zie je in Nederland naast de bossen, meren en de Hollandse kust, een nieuwe infrastructuur ontstaan voor vrije tijd en toerisme. Grote gebieden ondergaan een ingrijpende transformatie. Grootschalige en massale vormen van vrijetijdsbesteding zijn in opkomst; van factory outlet centres tot wellness resorts, megabioscopen, meubelboulevards en skihallen. Volgens het recente advies van de VROM-raad Groeten uit Holland, è fantastico kan de sector vrije tijd en toerisme een belangrijke rol spelen bij de vormgeving en het beheer van de omgeving. Ook is de sector een bron van veel nieuwe werkgelegenheid en extra nationaal inkomen. Alderliesten: Daarbij moeten we overigens wel oppassen dat we ons land niet verder laten verrommelen en de karakteristieke ruimtelijke kwaliteit zorgvuldig bewaren. Anders gooien we het kind met het badwater weg. Recreatie en winkelen vormen de belangrijkste vormen van vrijetijdsbesteding en gaan, aldus Alderliesten, steeds meer hand in hand. Stadscentra spelen van oudsher een grote rol in en voorzien nog steeds in een groeiende behoefte. Identiteit, authenticiteit en gezelligheid zijn sterke troeven van de traditionele centra. Tegelijk is er een fysieke grens aan het vermogen van de stadscentra om aan alle nieuwe ontwikkelingen onderdak te bieden. Voor verdere schaalvergroting is in de oude binnensteden meestal geen ruimte. Een andere trend is volgens Alderliesten dat consumenten steeds ongrijpbaarder worden: Probeer ze niet in een hokje te duwen. Er zijn jongere ouderen, oudere jongeren, autochtone allochtonen en koopjesjagende big spenders. Soms zijn ze het allemaal tegelijk. Het ene moment zuinig, het andere moment met een gat in de hand. Nu ouderwets, dan weer heel vooruitstrevend. Traditionele vrijetijdsconcepten en doelgroepdenken zijn daarom steeds minder van toepassing. Winkelen en recreatie vragen vanuit die optiek om nieuwe concepten: Experience is het sleutelwoord van zo n nieuw vrijetijdsconcept. Winkelen is niet langer zomaar praktische inkopen doen. De consument heeft alles al, zeggen ze in de USA. Winkelen wordt een vorm van vermaak. Sfeer en beleving zijn belangrijke ingrediënten. Het combineren van ruimtelijke kwaliteit en vermaak is de uitdaging van de 21ste eeuw. Dat lukt alleen door een nieuw retail- en leisure concept te ontwikkelen met dezelfde authenticiteit, identiteit en sfeer als het klassieke stadscentrum. Retailtheater Voor zo n nieuw concept van winkelen en recreatie gebruikt Alderliesten het begrip retailtheater: Dat is iets anders dan een gewoon winkelcentrum of een shopping mall met alles binnen onder één dak en een groot parkeerterrein voor de deur. Binnen en buiten lopen in elkaar over, net zoals in het traditionele stadscentrum. Met als grote verschillen de schaal van de winkels, de relatie met het omliggende landschap en de oplossing van mobiliteit en parkeren. Recreatie en winkelen gaan steeds meer hand in hand Gebouw, landschap, natuur en infrastructuur maken integraal deel uit van het concept. In een aantal workshops met toonaangevende architecten en landschapsarchitecten (Willem- Jan Neutelings, Arn Meijs, Paul van Beek en Ronald Rietveld) heeft Bouwfonds MAB Ontwikkeling dit nieuwe concept de afgelopen maanden vorm gegeven. Het moet volgens Alderliesten nog verder worden uitgewerkt en ingevuld, maar is op hoofdlijnen wel duidelijk: Het Experience Park heeft de vorm van een omgekeerde piramide en staat op de rand van een park van 35 hectare. Door zijn verschijningsvorm is het echt een icoon in het landschap. Het gebouw heeft een oppervlakte van circa vierkante meter over meerdere verdiepingen die naar boven toe steeds breder worden. Bezoekers rijden met de auto vanaf de snelweg door een poort het park in en van daar langs de buitenkant het gebouw omhoog. Alderliesten: Mobiliteit en parkeren worden zo onderdeel van de totale beleving van het Experience Park Limburg. Als je rond het gebouw rijdt, zie je steeds een wisselend landschap onder je langs trekken. Anders dan in de traditionele shopping mall, heeft de bezoeker volgens Alderliesten niet het gevoel dat hij rondloopt in een afgesloten ruimte. De winkellagen zijn van ruime doorzichten naar buiten voorzien. De kern van het complex bestaat uit royale atria die in rechtstreekse verbinding staan met de open lucht. De ruimte van deze atria bieden mogelijkheden voor bijzondere activiteiten en ervaringen, van skydiven tot muziekvoorstellingen en lasershows. Het dak van de atria kan in de winter of met slecht weer worden gesloten. Op de begane grond zijn winkels en andere activiteiten gesitueerd met een binnenen buitenprogramma, zoals bike&hike, autoshowroom of dierenwinkel annex dierentuin. Bezoekers en kopers kunnen direct vanuit de winkels het park in. Het gebouw is echt een icoon in het landschap Lusthof Het retailtheater ligt als een kasteel op de rand van een parkachtig lusthof dat wordt omringd door een wal en brede slotgracht. Net als de oude stadswallen vormt de omheining een prachtige route om rond het park te slenteren of te fietsen. Het park binnen de wal is daarmee de contramal voor de levendigheid en dynamiek in en om het gebouw zelf. Alderliesten: Het park is opgedeeld in vlakken die afhankelijk van seizoen en jaargetijde verschillende functies kunnen krijgen, van tulpenveld tot paardenshow, antieke autotentoonstelling of manifestatieterrein. Op sommige plekken bruisend en druk, op andere plaatsen weer rustig en leeg. Een domein waar iedereen zijn eigen buitenervaring kan vinden. Het park is, op de toegangsweg na, autovrij, maar geen gesloten wereld. Vanuit de omliggende bossen en omgeving worden bestaande wandel- en fietsroutes doorgetrokken. Wel wordt het park, net als een gewoon stadspark, in de nachtelijke uren 26 retail retail 27

14 Ronald Rietveld winnaar van de Prix de Rome 2006 Architectuur Impuls voor regionale economie Op initiatief van de provincie Limburg heeft Bouwfonds MAB Ontwikkeling een concept ontwikkeld voor het Experience Park Limburg. Een speurtocht naar geschikte locaties kwam uit op een gebied nabij het toekomstige Floriadeterrein aan de rand van de gemeente Venlo. Een locatie van 35 hectare omringd door uitgestrekte bossen en landbouwgebieden. Maar ook een hoog dynamisch gebied waar een groot aantal ontwikkelingen gaande zijn, zoals de Floriade, een Agricentrum, Hippisch Centrum, bedrijventerreinen en nieuwe kassengebieden. De locatie is optimaal gelegen langs de autosnelweg, vlakbij de Duitse grens en op enkele kilometers afstand van het centrum van Venlo dat met de vernieuwing van de Maasboulevard en Vleesplein een ingrijpende make-over ondergaat. Er wonen ruim 30 miljoen consumenten in Nederland, België en Duitsland binnen een straal van 150 kilometer. Realisatie van het Experience Park levert een belangrijke bijdrage aan de werkgelegenheid in de regio met nieuwe directe en indirecte arbeidsplaatsen. Plus nog eens arbeidsplaatsen tijdens de bouw. Bij de verdere invulling is er zorgvuldig overleg met de provincie, de gemeente Venlo en het midden- en kleinbedrijf in de regio. Verder zijn en worden grote, landelijke retailers en producenten uitvoerig geconsulteerd. gesloten voor bezoekers en verkeer. De moderne bezoeker moet de aarde kunnen voelen, vindt Alderliesten. Ecologie vormt dan ook een belangrijk uitgangspunt van het concept. Hergebruik van afval wordt zoveel mogelijk binnen het domein geregeld. Regenwater op en rond de bebouwing komt in een bassin dat op zijn beurt weer een plek vormt voor activiteiten als zwemmen, kanovaren en duiken. Ook kan een verbinding worden gelegd met vennen en (grind)plassen in de omgeving. De moderne bezoeker moet de aarde kunnen voelen Laboratorium Experience Park Limburg is een nieuw concept in Nederland. Het is een laboratorium voor het creëren, verkennen, introduceren, verkopen en beleven van nieuwe retail- en leisureproducten. Winkels, attracties en evenementen vormen de dragers van het concept. Het programma speelt in op een actieve vorm van winkelen en vermaak onder de noemer try and buy, dus niet alleen kijken en kopen, ook zelf ter plekke proeven en beproeven. Experience Park Limburg is volgens Alderliesten de plek waar je de beste audioapparatuur koopt, de nieuwste modetrends kunt vinden en bijvoorbeeld kennis kunt maken met de top slow food restaurants en leveranciers: Maar waar je ook buiten op de budget resort, een soort bazaar, voor weinig geld met de mooiste spullen naar huis kunt. En waar je in de 3D-bioscoop een filmpremière meemaakt, of in het park naar een concert van Robbie Williams luistert. Winkelen en andere activiteiten in Experience Park Limburg zijn volgens Alderliesten opgehangen aan vijf thema s: mode & trends, sport & vrije tijd, cultuur, mobiliteit en gezondheid. Binnen een thema is er een breed palet aan winkels en attracties te vinden; van internationale formules met winkeloppervlaktes van enkele duizenden meters tot intieme en ambachtelijke kwaliteitszaakjes. Variërend van brandstores tot luxe kledingwinkels, sport- en andere vrijetijdszaken, galeries of een museum voor Dutch Design. Sommige thema s kennen een vrije spreiding door het gebouw heen. Weer andere winkels en attracties met een extensief buitenprogramma zitten op de begane grond en hebben een uitloop naar buiten in het park waar bezoekers producten kunnen testen. Avontuur en herkenbaarheid wisselen elkaar daarmee op een vanzelfsprekende manier af. Veilig, vertrouwd en toch spannend; dat is wat Experience Park Limburg onderscheidt van gewone winkels en shopping malls. naw@bouwfonds.nl Combinatie van hard werken en mondige mensen Bijzonder. Zo omschrijft Ronald Rietveld het Experience Park Limburg (EPL), een project waarbij hij in opdracht van Bouwfonds MAB Ontwikkeling vanaf het allereerste begin betrokken was. Het eerste concept van een grote machine middenin het hart van de Greenport rond Venlo ligt er. Een vijftal ontwerpsessies waren ervoor nodig om de eerste klus te klaren: een totaalconcept voor een nieuwe soort vrijetijdsindustrie waar beleving in al haar facetten centraal staat. Het resultaat mag er wezen. Een enorme omgedraaide kegel met daaromheen het park Lusthof, te midden van 300 hectare groen, ingebed in de Greenport rond Venlo van ruim hectare groot. De ruimte rondom de machine zoals wij dat noemen kan er steeds anders uitzien. Op het ene moment de leegte, een oase van rust als tegenpool van de drukte rondom de toren, terwijl de Lusthof op het andere moment juist het verlengde is van alle activiteiten, legt Rietveld uit. Het EPL maakt deel uit van de openbare ruimte rondom Venlo. Er wordt dan ook veel aandacht besteed aan de verankering van het park in de bestaande omgeving, door het integreren van de bestaande fijnmazige infrastructuur wordt het terrein verbonden met de omgeving. Aan de andere kant worden elementen aan het park toegevoegd die niet vanzelfsprekend in het gebied voorkomen. Zo wordt waterattractie gecreëerd door de opvang van regenwater. Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat het EPL de dialoog aangaat met de gehele natuurlijke omgeving. Stevige discussies Het concept zoals dat er nu ligt, was er binnen een paar maanden. Toch ging de totstandkoming ervan niet zonder slag of stoot. Stevige discussies, huiswerkstudies, maar bovenal de samenwerking tussen Neutelings Riedijk Architects, Arn Meijs Architecten, Paul van Beek Landschappen, Bouwfonds MAB Ontwikkeling, een aantal mondige mensen en mijzelf vormen de basis voor het plan, benadrukt Rietveld. De grote lijnen liggen er nu, op architectonisch, landschappelijk en programmatisch vlak wordt het concept de komende maanden verder uitgewerkt. Rietveld in NAW Ronald Rietveld is winnaar van de Prix de Rome 2006 Architectuur. Deze staatsprijs wordt gezien als de meest prestigieuze prijs voor jonge architecten. Bouwfonds MAB Ontwikkeling is hoofdsponsor van de Prix de Rome Architectuur die tweejaarlijks wordt gehouden. De inzending van Ronald Rietveld, Generating Dune Scapes, betrof een bijzondere oplossing voor het Forteiland in IJmuiden. Rietveld creëert in zijn ontwerp nieuwe duinen, waaruit nieuwe ecologie, recreatie en architectuur voortkomen. Momenteel werkt Rietveld naast het EPL aan een prestigieus project voor de haven van Rotterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Daarnaast werkte hij samen met o.a. Droog Design en diverse architectenbureaus. Het afgelopen half jaar gaf hij tevens ruim twintig lezingen en les op Academies van Bouwkunst in Rotterdam, Amsterdam en de Design Academy te Eindhoven. Dit is het slot van de serie waarin wij Ronald Rietveld in zijn eerste jaar na het winnen van de Prix de Rome hebben gevolgd. 28 retail retail 29

15 verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen Utrecht verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen Utrecht verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen jaar 100 wonen werken winkelen wonen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen werken 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen auteur werken winkelen 100 Jaap jaar wonen werken winkelen Huisman 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen Utrecht achter de postcode auteur Kim van Eerde beeld Don Wijns Alsof de laatste klusjesmannen net vertrokken zijn, zo ruikt het nieuwe huis van Bouk en Danique Zelissen in het Utrechtse Leidsche Rijn. De gordijnstalen over de stoel verraden dat de puntjes nog op de i gezet moeten worden. De verhuizing van ons oude appartement naar deze ruime woning, betekent een volgende fase in ons leven. Waar in het vorige huis spullen van Bouk de boventoon voerden, is het nieuwe huis een mix van ons beiden. Tweedeling in werkend Nederland Al viereneenhalf jaar woonden Bouk en Danique samen in het nieuwbouwappartement van Bouk, net buiten de singels in het centrum van Utrecht. Een echt mannenhuis met een vrouwelijke touch, beschrijft Danique. Met een grote hoeveelheid aan spullen en een kinderwens groeiden we letterlijk en figuurlijk uit het huis. Dat was het begin van een lange zoektocht, eerst binnen het centrum van Utrecht in populaire wijken als Wittevrouwen en de Vogelenbuurt. Bouk: Dat bleek jammer genoeg geen haalbare kaart. De huizenprijzen daar lagen te hoog en het lijstje met ènnen werd ons te lang. We moesten teveel inleveren, terwijl we er qua ruimte niet eens zoveel op vooruitgingen. De knop om Na verloop van tijd kwam ook de nieuwe wijk Leidsche Rijn in beeld. Absolute voorwaarde voor mij was, dat we na de verhuizing nog steeds Utrecht achter de postcode hadden staan, bekent Danique. Dat is gelukt! We hebben een heerlijk huis in Terwijde, het waterrijke gedeelte van Leidsche Rijn. Achteraf zijn we ook blij dat we voor een nieuw huis hebben gekozen. Voor ons dus geen ellende met een lekkend dak of kozijnen die aan vervanging toe zijn. Toch lonkt de levendige binnenstad nog steeds. Er zijn hier nog niet zoveel winkels en we staan vanaf hier niet zoals in het oude huis binnen tien minuten op de Neude met al de terrassen. Maar deze nadelen wegen zeker niet op tegen de vele voordelen. Zeker nu er een kindje op komst is. We wonen hier rustig, aan het water met volop de ruimte binnen èn buiten. En in de binnenstad komen we nog steeds, maar we pakken nu gewoon de auto, lacht Bouk. Het is misschien ook meer een gevoel dat in de binnenstad alles binnen handbereik is. Het is wel even een knop die we om hebben moeten zetten, maar dat went al aardig, vult Danique aan. Verhoudingen Het verschil in ruimte tussen het oude en nieuwe huis is enorm. Van een appartement van nog geen 70 vierkante meter, naar een huis dat met 200 vierkante meter bijna drie keer zo groot is. Ons gevoel voor verhoudingen was dan ook even zoek, legt Danique uit. Voor de oplevering leek onze badkamer ontzettend klein, maar toen het eenmaal was ingericht bleek het een enorme ruimte. En voor de slaapkamer hebben we zelfs een nieuw bed aangeschaft en de kast een stuk uitgebouwd. In vergelijking met onze krappe slaapkamer in het vorige huis, lijkt die wel op een balzaal. Er staat zelfs nog een kamer leeg. Maar wanneer alles goed gaat weten we daar in de toekomst wel raad mee, zegt Bouk veelbetekenend. Eén van de grootste ergernissen van de stadsbouwmeester van Almere is dat de busbaan langs allerlei achterkanten van bedrijventerreinen voert. De schaduwzijde van de stad dus nee, dat is niet het prettigste uitzicht voor een busreiziger. Een paar jaar geleden stapte ik uit in zo n niemandsland, op zoek naar een specialist in geëmailleerde nummerbordjes. Ooit was dat een florerende onderneming, beroemd geworden door grote reclameborden op gevels, nu was het bedrijf teruggebracht tot een veredelde garagebox. Het moet voor de nieuwe eigenaar even slikken zijn geweest, want niet alleen had zijn nering veel glans verloren, de omgeving was die al veel eerder kwijtgeraakt. De producent van geëmailleerde bordjes was omringd door inzamelaars van oud papier, een koelkast-recyclingbedrijf, een archiefvernietiging en enkele opslagloodsen. We mogen ons vanaf de snelweg blind staren op stralende zichtlocaties, het gros van bedrijfsterreinen ziet er volgens mij uit zoals dat terrein in Almere, de Steiger. Hoe een nieuwe stad zo ongegeneerd kan afbladderen. Ik stel me voor hoe de werknemers in de Steiger hun (lunch)pauzes doorbrengen. Niet in een nabijgelegen kroeg, snackbar of restaurant, want die zijn er niet, dus met het boterhamtrommeltje op een formicatafel. Uitzicht op rolluikdeuren, muren van kalkzandsteen en schaamgroen. Het kan niet anders of het personeelsverloop moet groot zijn, want hoe houd je het er langer dan een jaar uit in zo n troosteloze omgeving? Een kilometer verderop is de vooruitgang waarneembaar in het bedrijvenpark de Gooise Kant waar robuuste gebouwen baden in plantsoenen, met hier en daar een vijver, omzoomd door bamboe en ruisend riet. Hier hebben zich bedrijven gevestigd waar het management een cursus image branding heeft gevolgd. Het kantoor straalt uit wie je bent of wilt zijn. Dat begint al met de entree en de receptie, het visitekaartje van de onderneming. Daarachter mag zich een slaapverwekkend cellenkantoor bevinden, de hal geeft daarvan niets prijs. Wat doet het personeel in de pauze? Ook zij hoeven zich niet buiten te begeven want ook hier ontbreekt de horeca geen nood, elk bedrijf heeft zijn eigen restaurant. Zo kom je wel in contact met je eigen collega s maar zit je even zo goed opgesloten in je eigen gedesignede kantoorgebouw. De Steiger of Gooise Kant het maakt niet uit zijn symbolen van een nieuwe tweedeling in Nederland, tussen vuile en schone, arme en rijke, blauwe boorden- en witte boorden-bedrijven. Een distributeur die zich wilde vestigen op het paradepaardje van de Nederlandse bedrijvenparken, Papendorp in Utrecht, kreeg te horen dat hij daarvoor op een ander terrein moest zijn. Tussen soortgelijken a.u.b. Het chique ICTterrein heeft trouwens ook een keerzijde: omdat bezoekers hun auto s nergens in het park kunnen parkeren, zoeken ze de berm of de stoeprand maar op en moeten vervolgens zonder behoorlijk trottoir naar de luisterrijke hoofdingang lopen. Vergeleken daarmee hebben de werknemers op de Steiger het misschien zo slecht nog niet, de busbaan stopt bij de voordeur, pardon de achterdeur. naw@bouwfonds.nl 30 verhuizen 100 jaar wonen werken winkelen 31

16 > Regio Zuid-West Rotterdam, Nederlands Architectuur Instituut (NAi) Tentoonstelling Corbusier 2007 > Regio Midden Utrecht, Museum Catharijneconvent Restauratie museum 2006 Fons van Meijgaarden: directeur van Bouwfonds Cultuurfonds Ik heb de leukste baan die er is < Tentoonstelling Corbusier Over het algemeen is Bouwfonds Cultuurfonds niet erg happig op het ondersteunen van tentoonstellingen behalve als het een duidelijke link heeft met één van de activiteiten van Bouwfonds. Een overzichtstentoonstelling van de Picasso onder de architecten zoals Corbusier ook wel genoemd wordt, kon het Cultuurfonds dan ook niet ongemerkt aan zich voorbij laten gaan. Hij is de belangrijkste architect van de twintigste eeuw en heeft als geen ander de moderne architectuur gevormd. Bovendien valt de tentoonstelling in het Jaar van de Architectuur, 2007, voor het Cultuurfonds een extra reden om een steentje bij te dragen. In de tentoonstelling worden originele werken uit zijn eigen archieven getoond. Daarnaast is een bijzondere plaats ingeruimd voor zijn stofontwerpen, tekeningen, schilderijen en schetsboeken, en wordt zijn netwerk met vooraanstaande architecten en kunstenaars in beeld gebracht. y Restauratie Museum Catharijneconvent Dit unieke pand was vroeger een klooster dat met allerlei panden eromheen was verbonden. Daardoor bestond het uit allerlei kruip-door-sluipdoor gangetjes en was het bouwkundig een hele ingewikkelde verbouwing. Voor Bouwfonds was dit het topproject van het afgelopen jaar. Na anderhalf jaar is het museum sinds september 2006 weer geopend. Prachtige kunstvoorwerpen uit verleden en heden vertellen het verhaal van het christendom in Nederland. Spectaculair is de schatkamer waar de kerkelijke collectie goud en zilver te bewonderen valt. Bouwfonds Cultuurfonds heeft de realisatie hiervan ondersteund. auteur Saskia van der Kam beeld Don Wijns Het voelt soms een beetje als Sinterklaas spelen, vindt Fons van Meijgaarden. Ik mag mensen blij maken en omring mezelf dagelijks met leuke ideeën en enthousiaste mensen. Al meer dan tien jaar is hij directeur van het Bouwfonds Cultuurfonds. Met dit fonds sponsort Bouwfonds MAB Ontwikkeling gemeentelijke culturele activiteiten. Gemeenten en kunst. Beiden vormen ze een rode draad in de geschiedenis van Bouwfonds. En op deze plek komen ze bij elkaar. Van Meijgaarden is een gelukkig man. Ik heb de leukste baan die er is. Fons van Meijgaarden Jaarlijks krijgt het Bouwfonds Cultuurfonds zeshonderd aanvragen binnen. En daar zitten ook idioterieën bij hoor, lacht Van Meijgaarden. Zo wilde een speeltuinvereniging graag een wipkip en een Marokkaanse vrouwenvereniging één computer. Maar ook hele mooie projecten weten ons te vinden. Dan zijn we gewoon trots dat we een steentje bij mogen dragen. Om een goede keuze te kunnen maken tussen deze enorme stapel met aanvragen hanteert het Cultuurfonds een aantal criteria. Zo moeten de projecten niet alleen beschikken over culturele kwaliteit en uitstraling, maar is de voorwaarde ook dat ze nadrukkelijke raakvlakken hebben met de werkterreinen van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Dus met bouwen, de gebouwde omgeving, architectuur of ruimtelijke ordening. En soms kijken we daar ook iets ruimer naar hoor, zegt Van Meijgaarden terwijl hij naar een poster aan de muur wijst waar het Bouwfondslogo tussen een indrukwekkend rijtje sponsors en fondsen prijkt. De poster is een aankondiging van een 32 cultuur cultuur 33

17 > Regio Noord-Oost Oranjewoud, Museum Belvédère Restauratie Museum 2004 > Regio Regio Zuid Zuid Tilburg, Sealounge Project Project van van Rob Rob Birza Birza y Museum Belvédère De bijzondere manier waarop de architectuur aansluit bij het landschap gaf voor het Cultuurfonds de doorslag om de restauratie van dit museum vlakbij Heerenveen te ondersteunen. Dit museum voor Friese kunstenaars maakt namelijk deel uit van een project dat het oude landgoed Oranjewoud verbindt met het door Staatsbosbeheer ontwikkelde landschapspark. De Bouwfonds Kunststichting hoopt in het museum een eigen expositie te gaan organiseren. y Sealounge In opdracht van de gemeente Tilburg heeft kunstenaar Rob Birza voor de ontvangstruimte van sociaal-cultureel centrum V39 een interieurontwerp gemaakt dat hij Sealounge heeft genoemd. Het ontwerp bestaat uit een reusachtige bank, tafels, krukken en balies in roomkleurig polyester. De transparantie van de pui van de begane grond doet denken aan een aquarium of een kijkje op de oceaanbodem. De bestaande architectuur inspireerde Rob Birza diverse meubels te ontwerpen die doen denken aan grote fossielen uit een ver verleden. De grillige, organische vormen veranderen constant van kleur door binnenin geplaatste tl-buizen, die worden aangestuurd door een computerprogramma. Meubilair, licht, kleur en materiaal transformeren, samen met de transparante zwart-rode architectuur van V39, de gehele ruimte tot een Sealounge. Het feit dat dit werk in de openbare ruimte staat, het samenspel met de architectuur en de kwaliteiten van kunstenaar van Rob Birza waren voor het Cultuurfonds genoeg redenen om dit initiatief te steunen. Projecten moeten beschikken over culturele kwaliteit en uitstraling tentoonstelling over Herculaneum in het Valkhofmuseum in Nijmegen. Deze plaats naast Pompeii is op 25 augustus in 79 na chr. bedolven onder een laag lava uit dezelfde uitbarsting van de Vesuvius. Ook deze bewoners werden overvallen in hun dagelijkse bezigheden en is er nog heel veel te zien over hoe men toen leefde. Het geeft een goed beeld van wat wonen in die tijd betekende. En dat is de reden waarom ons logo daartussen staat. Een ander belangrijk criterium is dat het een gemeentelijk project is, of het moet een particulier project zijn dat de morele en financiële steun van de gemeente krijgt. Dat is belangrijk voor ons. We hebben natuurlijk al van oudsher een band met gemeenten, maar nu zijn ze ook belangrijke gelegenheidgevers voor ons. Het is voor onze ontwikkelingsmanagers prettig om aan te kunnen geven dat wij ook op een andere manier actief betrokken zijn bij de gemeente waarvoor zij werken. Als alle aanvragen zorgvuldig zijn gewikt, gewogen en beoordeeld door een onafhankelijk bestuur dan blijven er gemiddeld nog ongeveer 120 projecten over die op een bijdrage van het Cultuurfonds mogen rekenen. De gemiddelde bijdrage is euro per project, maar we proberen elk jaar ook een topproject te honoreren. Die geven we dan tussen de en de euro. De restauratie van het Catharijneconvent in Utrecht is bijvoorbeeld zo n topproject. Twee petten Van Meijgaarden werkt al 28 jaar bij Bouwfonds. Hij is er ooit begonnen bij personeelszaken. Toen in 1988 het Cultuurfonds werd opgericht heeft hij deze ontwikkeling nauwlettend in de gaten gehouden. De oprichting van het Cultuurfonds ontstond uit een behoefte van Bouwfonds om ook als commerciële ontwikkelaar maatschappelijk betrokken te blijven. Dat die betrokkenheid in de vorm van een Cultuurfonds gebeurde, paste wel bij het bedrijf. Bouwfonds en kunst en cultuur lijkt namelijk een goede Vier keer per jaar buigt het bestuur zich over de binnengekomen projecten combinatie. Al vanaf de jaren zestig is Bouwfonds begonnen met het aankopen van kunst en sinds 1975 is Bouwfonds een serieuze verzameling gestart die inmiddels is uitgegroeid tot een collectie van museaal niveau; de Bouwfonds Kunststichting. Voordat Van Meijgaarden directeur werd, was hij al een jaar of vijf betrokken bij de Kunststichting. Als directeur heeft Van Meijgaarden dan ook twee petten op. Drie dagen in de week die van het Cultuurfonds en één dag in de week zijn Kunststichtingpet. Die laatste pet past hem het best. Maar dat komt omdat hij het liefst de hele dag met kunst bezig is. Voor het Cultuurfonds moet meer georganiseerd, geregeld en vergaderd worden. Maar het mooie aan het Cultuurfonds is weer, dat we daarmee kunst- en cultuuruitingen ondersteunen. Mogelijkheden creëren en een bijdrage leveren. Ook dat is geweldig om te doen. Bestuur beslist Als directeur adviseert Van Meijgaarden zijn bestuur over de beoordeling van de aanvragen. Maar hij beslist zelf niet. Het bestuur is een onafhankelijk orgaan en bestaat altijd uit drie burgemeesters of wethouders. De bestuurders komen uit drie hoeken van het land en zijn van drie verschillende politieke denominaties. Vier keer per jaar roept Van Meijgaarden het bestuur bijeen en dan wordt er vergaderd over binnengekomen aanvragen. Alle projecten die binnenkomen, worden besproken. Dat zijn er dus zo n 150 per keer. Maar dat gaat heel snel hoor. Ter illustratie bladert hij op een behoorlijk tempo door de stapel papier die voor hem ligt. Ik heb alle projecten voor ze samengebonden en van een advies voorzien. Iedereen heeft dat van tevoren thuis gekregen, dus vaak zijn het heel concrete punten die we met elkaar bespreken. Regelmatig gaat Van Meijgaarden bij de projecten langs. Het helpt me om meer voeling te krijgen met een project. Soms heb ik het nodig om de situatie te zíen voor ik een goed advies kan uitbrengen. Minstens één keer per jaar neemt 34 cultuur cultuur 35

18 > Bijzonder project Den Haag, Theater Diligentia Verbouwing Stijlkamer 2003 > Bijzonder Project Doetinchem, Project D-toren Bijdrage aan het ontwerp 2003 y Theater Diligentia Alle grote namen uit de wereld van de kleinkunst hebben er gestaan. Theater Diligentia aan de Lange Voorhout. De gemeente Den Haag stelde het budget beschikbaar voor de verbouwing. Maar in de restauratie van het bijzondere plafond in de Stijlkamer, dat bij de verbouwing letterlijk aan het licht kwam, was budgettair niet voorzien. Bouwfonds Cultuurfonds heeft deze kosten gesponsord. Sindsdien heet de Stijlkamer ook wel de Bouwfonds Cultuurzaal en mag het bedrijf daar haar relaties ontvangen. y Project D-toren Hoe emotioneel is Doetinchem? De gemeente heeft een torenplan (3-dimensionale toren) ontwikkeld. Het idee en ontwerp is van architect en kunstenaar Lars van Spuijbroek. Met deze toren wil hij de emoties van de inwoners van Doetinchem meten. Door een ingenieus computerprogramma kunnen de bewoners hun emotionele toestand doorgeven aan de toren. Deze kleurt mee in groen (haat), rood (liefde), geel (angst) en blauw (geluk). Het originele idee en het enthousiasme en doorzettingsvermogen van de gemeente, gaven voor Bouwfonds Cultuurfonds de doorslag om mee te financieren. De ene keer zitten we in een museum en de andere keer in een fabriekspand dat volledig gerestaureerd moet worden hij ook het hele bestuur mee naar één van de projecten voor een vergadering op locatie. Dat is heel leuk, we komen op allerlei gekke plekken terecht. De ene keer zitten we in een museum en de andere keer in een fabriekspand dat volledig gerestaureerd moet worden. En we worden natuurlijk altijd heel hartelijk ontvangen. Lacht: Want als wij daar met zijn allen langskomen, denkt de aanvrager dat de buit al binnen is. Afstemming De regiokantoren van Bouwfonds MAB Ontwikkeling spelen ook een belangrijke rol bij de advisering. Als ik een aanvraag uit een bepaalde gemeente binnenkrijg, kijk ik altijd of wij daar als bedrijf ook actief zijn. In dat geval neem ik contact op met de regiodirecteur of de desbetreffende ontwikkelingsmanager om te vragen of hij het van belang vindt dat wij het project sponsoren. Over projecten die onze mensen belangrijk en interessant vinden, zal ik een extra positief advies uitbrengen. Het bestuur bepaalt, maar als het om projecten gaat die raakvlakken hebben met ons eigen werkveld, dan zijn wij daar wel extra in geïnteresseerd. Een mooi voorbeeld vindt Van Meijgaarden een aanvraag die afgelopen jaar binnenkwam. Een aanvraag voor kunst in de openbare ruimte in Hoogeveen. Regiokantoor Noord- Oost ontwikkelt daar de woonwijk Erflanden. Rondom die woonwijk komen beelden van kunstenaar Rudi van de Wint. Integratie De gemeente betaalt een beeld, de ontwikkelcombinatie waar Bouwfonds MAB Ontwikkeling ook deel van uit maakt betaalt er één en wij als Cultuurfonds nemen een beeld voor onze rekening. Een goede integratie van kunst en projectontwikkeling noemt Van Meijgaarden dit. Bovendien kunnen we zo als Bouwfonds op een leuke manier laten zien dat een goede samenwerking ons aan het hart gaat. Dat is het snijvlak dat we steeds proberen op te zoeken. naw@bouwfonds.nl Criteria Bouwfonds Cultuurfonds Projecten die in aanmerking willen komen voor sponsoring, moeten aan een aantal criteria voldoen. Criteria Projecten moeten raakvlakken hebben met het werkterrein van Bouwfonds: bouwen, de gebouwde omgeving, ruimtelijke ordening en architectuur. Het moet gaan om concrete, kleinschalige projecten van inhoudelijk belang en met een goede kwaliteit en uitstraling. Alleen projecten van organisaties of rechtspersonen waarbij een gemeente financieel substantieel betrokken is, komen voor ondersteuning in aanmerking. De organisaties of personen zelf niet. Het Cultuurfonds verleent een eenmalige ondersteuning en draagt niet bij in de exploitatiekosten van een instelling. Projecten die vóór of tijdens de behandeling van de aanvraag gerealiseerd zijn, worden niet ondersteund. Het Cultuurfonds verleent bij voorkeur eenmalige steun aan concrete, benoembare projecten in Nederland, die ten goede komen aan een zo breed mogelijk publiek. Sponsoring is in beginsel alleen mogelijk voor privaatrechtelijke rechtspersonen zonder winstoogmerk, in casu: stichtingen en verenigingen waarin de bestuursleden geen financieel belang hebben. Projecten met een internationaal karakter worden in de regel niet gehonoreerd. Het Cultuurfonds behandelt alleen aanvragen waarvan de vereiste projectinformatie is ontvangen. We sponsoren geen Projecten met een uitgesproken politiek, sociaal of religieus karakter. (Restauraties van) kerken die uitsluitend of in belangrijke mate gebruikt worden voor de eredienst. Aanvragen in de sfeer van gezondheidszorg, onderwijs, educatie, sport en recreatie. (Muziek)festivals en manifestaties. Theater- en podiumkunsten. Publicaties die niet nadrukkelijk verbonden zijn met een goedgekeurd project. Meer informatie over Bouwfonds Cultuurfonds kunt u vinden op Ga naar Zakelijk, klik op Ontwikkeling en dan op Cultuurfonds. 36 cultuur cultuur 37

19 verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering ndering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera g de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering ndering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering verandering de verandering verandering de vera g de verandering de verandering de verandering Pamela de verandering de verandering de verandering de verandering Boumeester verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de de verandering de ering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering verandering de verand de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering ndering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera g de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de de verandering de ering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering ndering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera g de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ering de verandering de verandering de verandering Directievoorzitter de verandering de verandering de verandering de verandering NS de verandering Poort de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering ndering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera g de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering ndering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera g de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie auteur marktinformatie Han marktinformatie Joosten, marktinformatie marktinformatie hoofd marktinformatie marktinformatie Marktonderzoek marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie Bouwfonds marktinformatie marktinformatie marktinformatie MAB marktinformatie Ontwikkeling marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie Bouwproductie in Nederland niet slecht maar kan beter Na een flinke inzinking in het begin van deze eeuw, ligt de Nederlandse bouwproductie de afgelopen twee jaar weer zo rond de woningen per jaar. Vergeleken met landen om ons heen doen we het daarmee eigenlijk helemaal niet slecht. Maar het kan altijd beter, zo blijkt als we de bevolkingsontwikkelingen in Europa en de daaraan gekoppelde woningbouwproductie eens nader bekijken. Niets is onmogelijk, als je hart je maar leidt auteur Kim van Eerde beeld Don Wijns Zo n kleine twintig jaar werk ik nu al weer bij de NS, blikt Pamela Boumeester terug op haar werkzame bestaan. Natuurlijk nooit met de gedachte er zo lang te blijven. Daar had ik destijds de leeftijd nog niet voor. Bovendien kun je nooit voorspellen hoe lang je ergens blijft. Sinds april 2006 is zij verantwoordelijk voor de integratie van NS Vastgoed en NS Stations tot één bedrijf, dat sinds het begin van dit jaar de naam NS Poort draagt. Tot 2020 zal de Nederlandse bevolking met nog zo n mensen toenemen. Het lijkt niet veel maar het is toch nog een stijging van 4,9 procent. Duitsland zal het bijvoorbeeld in 2020 met inwoners minder moeten doen. En ook onze Italiaanse vrienden kunnen een daling van de bevolking van 1,3 miljoen tegemoet zien. Explosieve groeiers daarentegen zijn landen als Turkije, Spanje en Ierland waar de bevolking met respectievelijk 9,9 miljoen, 4 miljoen en inwoners zal stijgen. Kijk, dat zijn nog eens aantallen. Maar deze cijfers vallen bijna in het niet bij de bevolkingsgroei van India. Dat land zal de komende veertien jaar maar liefst 204 miljoen nieuwe inwoners mogen begroeten. Een enorm aantal in vergelijking met bijvoorbeeld China. Immers, dit door velen bestempeld als droomland waar het op vastgoedgebied allemaal staat te gebeuren, zal de bevolking met maar 21 miljoen inwoners zien toenemen. Het zal duidelijk zijn dat deze prognoses gevolgen hebben voor de woningbouwproductie. Hoewel er echt betrouwbare statistische gegevens ontbreken, bouwt bijvoorbeeld Turkije jaarlijks naar schatting tussen de en woningen, waarvan de helft overigens illegaal (zonder bouwvergunning). Spanje doet daar, en dat cijfer is betrouwbaar, met woningen per jaar nog een flink schepje bovenop. Die enorme productie is overigens niet alleen nodig om de toekomstige bevolkingsgroei te kunnen huisvesten. In Spanje bleven jongeren van oudsher lang bij hun ouders wonen. Veel langer dan bijvoorbeeld hun Nederlandse leeftijdgenoten, die vaak al op achttienjarige leeftijd op eigen benen willen gaan staan. Maar ook in Spanje begint nu de vraag naar woningen door jongeren toe te nemen. Verder is ook het kopen van een tweede woning voor veel Spanjaarden tegenwoordig net zo normaal als het aanschaffen van een tweede auto. En daar wordt met de forse bouwproductie op ingespeeld. Omgerekend worden er onder de Spaanse bevolking zo n twaalf woningen per inwoners gebouwd. In Ierland doen ze het met gemiddeld twintig woningen zelfs nog beter. En dan steken wij daar met onze vier nieuw te bouwen woningen per inwoners, eigenlijk wel heel erg schril af. Kortom, we kunnen nog wel een stapje harder lopen. Na twintig jaar NS, waar ze verschillende leidinggevende functies binnen verschillende bedrijfsonderdelen heeft vervuld, ziet Boumeester nog altijd toekomst in de NS. Voor mijzelf om mij te ontplooien, maar ook voor het bedrijf. De mogelijkheden die er voor iedereen zijn, hebben me altijd verrast. Er is alle ruimte om te doen wat je wilt, maar die ruimte moet je dan wel nemen. Zolang ik bij NS nog het gevoel heb dat ik binnen het bedrijf van waarde ben, haal ik daar mijn energie, werklust en inspiratie uit. Anders, zo voegt zij daar in één adem aan toe, had ik het hier nooit zo lang volgehouden. Een positieve instelling met gevoel voor symboliek, dat is Boumeester ten voeten uit, en dat heeft haar gebracht tot waar ze nu staat: de enige vrouw op dit niveau binnen de organisatie. Ik kijk altijd naar de kansen en mogelijkheden en zelden of nooit naar wat er niet kan. Tegen mijn kinderen zeg ik ook altijd Niets is onmogelijk, als je hart je maar leidt, zoals het vogeltje Jacquimo in het sprookje Duimelijntje altijd al zei. Eindbestemming Het samengaan van NS Vastgoed en NS Stations lijkt een heel logische stap, beide organisaties houden zich immers bezig met het ontwikkelen van een aantrekkelijke stationsomgeving. NS Stations was verantwoordelijk voor alles in en om het stationsgebouw en NS Vastgoed in een bredere kring daaromheen. Dat de twee bedrijven tot voor kort nog zelfstandig opereerden is historisch verklaarbaar, legt Boumeester in heldere bewoordingen uit. NS Vastgoed is oorspronkelijk afkomstig uit een ander bedrijf. Op stations is tegenwoordig veel meer te beleven dan voorheen, waardoor het geen straf meer is om er een uurtje door te moeten brengen. Het takenpakket van NS Stations heeft zich dan ook langzaam steeds meer uitgebreid. Beide bedrijven zijn in die zin eigenlijk steeds meer op elkaar gaan lijken. Wat de keuze dus verklaart om de twee bedrijven in elkaar te schuiven. De vizier van Boumeester is nu echter op de toekomst gericht. De ambities van NS Stations hebben destijds ieders verwachting overtroffen. Maar het einde is nog niet in zicht. We willen bereiken dat stations en hun omgeving niet alleen een doorgangsplaats zijn, maar ook een eindbestemming. Waar onze reizigers zelf hun toegevoegde waarde kunnen bepalen. Deze ambities worden niet alleen op papier gezet, maar op een aantal proefstations zal de komende tijd volop met deze ideeën geëxperimenteerd worden. Dat is ook belangrijk voor de verhoudingen binnen NS Poort. Om samen iets neer te zetten en resultaten te behalen. Symboliek Tijdens de integratie tot één bedrijf ik vermijd het woord fusie heb ik zoveel mogelijk gekeken naar wat beide bedrijfsonderdelen verbindt. Dat is veel leuker en constructiever dan te kijken naar de verschillen. Ik vergelijk het altijd maar met een huwelijk, waar men ook bereid is zich aan elkaar te verbinden. Daarbij is het ook de vraag wat je samen voor meerwaarde hebt, zegt Boumeester met gevoel voor symboliek. Toen we een paar maanden onderweg waren, heeft Kees de Boo tot 1 januari 2007 mededirecteur van NS Spoor als verrassing onder alle managers, die het integratieproces hebben vormgegeven een trouwreportage georganiseerd om deze vergelijking kracht bij te zetten. Boumeester zegt altijd op zoek te zijn naar symboliek. Omdat deze de werkelijke verhalen vertellen. Symbolen en verhalen beklijven immers beter. Bovendien, zegt zij na een korte stilte, maakt dat het leven leuk én weer net even anders. 20% 15% 10% 5% 0% Bevolkingsontwikkelingen in Europa en de wereld (0% = situatie in 2006) (+14%) (+9,0%) (+4,9%) (-0,5%) (-2,2%) (-4%) (+1,2%) (+18%) (+13%) Ierland Spanje Nederland Duitsland Italië Hongarije Totaal Europa India Turkije (+2,7%) USA (+1,6%) China Woningbouwproductie in Europese landen in Spanje Duitsland Ierland Nederland Hongarije 38 verandering marktinformatie 39

20 proces Wijnhavenkwartier, Den Haag Weg vrij voor sloop Zwarte Madonna auteur Dolf Dukker beeld Martin van Welzen Op 2 juni gaat de sloopkogel er tegenaan. De Zwarte Madonna, ooit de kroon op de Haagse sociale woningbouw in het hart van de stad, maakt plaats voor twee ministeries en een woontoren. Alle bedenkingen en gemaakte fouten ten spijt kan er nu niets meer tussenkomen. Er waait een nieuwe wind door Den Haag. Het nieuwe centrum middenin de stad krijgt vorm. v.l.n.r. wethouder Marnix Norder, wethouder gemeente Den Haag Ad Alderliesten, directeur Projecten Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Wim Gestel, directeur bestuurder Haag Wonen De twaalf laatste huurders in de Zwarte Madonna hebben verklaard alle procedures te staken. In ruil daarvoor krijgen elf bewoners euro. De fanatiekste dwarsligger krijgt zelfs nog meer. Hoeveel is geheim. De gemeente betaalt de helft. Het Rijk, Haag Wonen en Bouwfonds MAB Ontwikkeling vullen het bedrag aan tot euro. Wethouder Marnix Norder is blij met de deal. Want ook al had de gemeente alle nog lopende procedures waarschijnlijk gewonnen, het zou een vertraging betekend hebben van ongeveer een jaar. Elke maand uitstel kost de gemeente zo n euro. Niets staat de uitvoering van de bouwplannen nu nog in de weg. De bouwvergunning is onherroepelijk. Directeur-bestuurder Wim Gestel van Haag Wonen heeft bedenkingen over de hoogte van het bedrag. Helaas was het nodig, maar ik hoop niet dat ik bij het volgende te slopen complex te horen krijg ik blijf lekker zitten, ik wacht de aanbiedingen wel af. Norder zegt niet zo bang te zijn voor de gevolgen van de riante vertrekpremie die de laatste bewoners hebben gekregen. Er was een uitzonderlijke situatie ontstaan die eigenlijk nooit voorkomt. De gemeente koopt normaal gesproken geen panden met de bedoeling die te slopen. Moeizaam proces De gemeente heeft bij aankoop van de Zwarte Madonna een inschattingsfout gemaakt. Zo ziet Gestel het. Alle betrokken wethouders en ook ik wisten dat het een enorm moeizaam proces zou gaan worden. Want het gaat niet over een willekeurig gebouw. De sloop heeft voor de 335 huurders dezelfde gevolgen als voor de bewoners van te slopen woningen in Moerwijk. En toch voelt het anders met de Zwarte Madonna, door de plek en de betrokkenheid en doordat iedereen zich ermee bemoeit. Gemeente, corporatie en ontwikkelaar hebben verschillende opvattingen over de gang van zaken. De Haag Wonen-directeur zet vraagtekens achter het hele proces. Een gebouw van nog geen vijfentwintig jaar. Eind jaren zeventig vond de PvdA sociale woningbouw in het centrum van Den Haag heel belangrijk. Ik snap best, vervolgt hij, dat Den Haag enigszins jaloers naar Rotterdam kijkt, met z n hoogbouw. En ook naar de Zuidas in Amsterdam. Ik begrijp dat Den Haag ook meer mooie aansprekende gebouwen wil. Maar ik begrijp niet waarom de PvdA daar de voortrekker van is. Gestel noemt de rol van de corporatie in de besluitvorming bescheiden. Wij hebben ons op het standpunt gesteld: als de gemeenteraad beslist dat er op de plaats van de Zwarte Madonna twee ministeries moeten komen, gaat Haag Wonen daar niet voor liggen. Er is wel heel lang onderhandeld over de prijs. Langer dan een jaar. De toenmalige wethouder Noordanus had bedacht dat hij het complex tegen de boekwaarde kon overnemen. Ik wilde de marktprijs, het beste bod dat voorhanden is. Het kan niet zo zijn dat toekomstige kopers of huurders van de nieuwe kantoren en woningen profiteren van de verkoop onder de marktprijs. Den Haag Wijnhavenkwartier Zwarte Madonna Ministerie van Justitie Ministerie van Binnenlandse zaken Spui Turfstraat Den Haag CS Volkshuisvester Over het spanningsveld tussen het huisvesten van de doelgroep en commerciële activiteiten voor de corporatie, zegt Gestel: Onze stelregel is verdienen waar het kan en uitgeven waar het moet. Als wij diensten verlenen aan mensen die niet tot onze doelgroep behoren bijvoorbeeld het bouwen, verkopen, verhuren van kantoren en bedrijfsruimten dan moet daar een behoorlijk rendement uit komen. Want die opbrengsten hebben we nodig voor sociale woningbouw. We zijn in de eerste plaats volkshuisvester, maar dat impliceert dat we soms ook moeten ontwikkelen. Er komen 125 sociale huurwoningen terug in het Wijnhavenkwartier. Dat was voor ons heel belangrijk, benadrukt Gestel. Haag Wonen houdt als ontwikkelaar en verhuurder een belang in het gebied. De gemeenschap moet zich wel realiseren dat er een tekort is van euro per woning. Dat bedrag komt voor rekening van de 40 proces proces 41