Businesscases voor zuinigere verlichting in de corporatiesector

Transcriptie

1 Huur & Energie Consult Businesscases voor zuinigere verlichting in de corporatiesector Flat op led: corporaties voor gezamenlijk uitwerken van mogelijkheden en ambities Versie 3, publiek voor geïnteresseerden Datum Projectnummer februari naar geïnteresseerde corporaties

2 Inhoudsopgave Samenvatting 3 1 Achtergrond en vraagstelling 4 2 Te leveren resultaat Succesvolle cases in beeld Rekenmodellen voor veel voorkomende situaties Huurders: betrekken en meebetalen? Tool/methode voor vinden laaghangend fruit Investeringsvraagstuk / Wat kunnen externe investeerders betekenen? Aanbevelingen voor uitwerken beleid en ambities Aanzet tot technische eisen Algemeen: generiek resultaat 11 3 Werkwijze Cases in beeld Rekenmodellen voor veel voorkomende situaties Huurders: betrekken en meebetalen? Tool/methode vinden laaghangend fruit Investeringsvraagstuk / externe investeerders Aanbevelingen voor uitwerken beleid en ambities Aanzet tot technische eisen 13 4 Organisatie 14 5 Investering en financiering 15 Bijlage 1: Maarten Corpeleijn, adviseur 15

3 Samenvatting Veel van de 1.2 miljoen meergezinswoningen van corporaties beschikken over niet-duurzame verlichting. In andere sectoren lijkt de introductie van zuinigere verlichting sterk op gang gekomen. In de corporatiesector zien we enkele voorbeeldprojecten. Beperkingen worden door corporaties genoemd rond: bewijs dat het kan, inzicht in de businesscase, een verrekenafspraak met bewoners en investeringscapaciteit, en technische know-how. Er is overduidelijk enthousiasme om dit te doorbreken. Maarten Corpeleijn, zelfstandig adviseur (Huur & Energie Consult), vond in twee maanden 20 grote corporaties geïnteresseerd om na te denken over een gezamenlijk traject gericht op: in kaart brengen van succesvolle cases: wat is er gedaan, welke effecten had dit, welke lessen kunnen worden geleerd, uitwerken van rekenmodellen voor veel voorkomende situaties, uitzoeken van mogelijkheden om huurders keuzemogelijkheden te bieden en besparingen te verrekenen met huurders, tool om snel op voorraadniveau de interessante complexen in beeld te brengen het vinden van externe investeerders, en helder krijgen of externe investeerders aantrekkelijke aanbiedingen kunnen doen de voorraad snel in kaart te brengen wat betreft de meest kans het doen van aanbevelingen voor uitrol-strategieën en zo mogelijk uitwerken van technische programma s van eisen Dit projectplan beschrijft een traject om in gezamenlijkheid met de markt, te komen tot een businessplan met deze elementen. Dit gebeurt op een interactieve manier tussen Maarten als adviseur, de corporaties, partijen met ervaring en marktpartijen. Gevraagd wordt aan geïnteresseerde corporaties om voor eind februari in te stemmen met: Inbreng van reeds beschikbare kennis en ervaring, en deelname in werkgroepen op de bovengenoemde thema s naar wens Inbreng van een bijdrage voor de advieskosten, maximaal euro exclusief BTW. Uitgaande van minimaal 10 corporaties, wordt een budget van euro exclusief BTW gefinancierd. Doen meer corporaties mee, dan zakken de kosten per corporatie. Met Aedes vindt nog overleg plaats over een eventuele bijdrage. Communicatie over dit project met andere corporaties en de markt maakt onderdeel uit van dit plan (open innovatie). Dit project treedt in de voetsporen van het project zonnig huren (qua werkmethode, adviseur, en deels qua betrokken partijen). Via dit project werd in een half jaar veel informatie over zonneenergie beschikbaar gemaakt en gedeeld. Dit heeft bijgedragen aan meer en professionelere projecten met zonne-energie, naar tevredenheid van corporaties en bewoners. Dat effect beogen we met flat op led opnieuw te bereiken. Blad 3

4 1 Achtergrond en vraagstelling Corporaties verantwoordelijk voor woonlasten en milieu Corporaties voelen zich steeds meer verantwoordelijk voor de totale woonlasten van de huurder. De servicekosten vormen bij meergezinswoningen hierbij een belangrijk aandachtspunt. Diverse bewonersorganisaties vragen hier aandacht voor. De verlichting is een belangrijk onderdeel van de servicekosten. Veel verlichting is nog zeer conventioneel, en gaat vaker stuk en verbruikt meer stroom dan de huidige marktstandaard. Naar schatting zou 12 miljoen kwh per jaar kunnen worden bespaard op de verlichting van woningcorporaties (100 kwh per appartement), en een veelvoud daarvan op onderhoud. Deze energiebesparing is mede relevant voor het milieu. In het convenant Energiebesparing Huursector is de doelstelling is om energie te besparen en (daarmee) de CO2 uitstoot te doen verminderen. Een van de mogelijkheden om dit duurzame voornemen te realiseren is het jaarlijkse stroomverbruik voor de algemene ruimtes te beperken. Led-verlichting en zuinigere lampen al concurrerend, wanneer toepassen De aanschafkosten van LED-verlichting zijn op dit moment nog hoger dan die van conventionele verlichting maar prijzen dalen en door slimme inkoop valt winst te behalen. De besparing wordt met name gezien in het onderhoud: er gaan minder vaak lampen stuk. In algemene zin is het altijd verstandig om bij (semi-)openbare verlichting, die dagelijks en langdurig brandt, te kiezen voor LED. De vraag is dus niet of maar wanneer : direct, bij afschrijving van het armatuur, bij renovatie, Corporaties: waar is het bewezen, hoe succesvol is de businesscase, wie investeert? Corporaties hebben nog weinig grote succesverhalen. Een enquête onder 20 medewerkers (zie onderstaande figuur) gaf als beeld dat met name het interne urgentie-gevoel, de complexe organisatie rond verlichting en de overtuiging van het rendement knelpunten zijn. Daarnaast is de vraag wie zou moeten investeren: de corporatie of de leverancier? Blad 4

5 Vraagstelling: gezamenlijke zoektocht Op initiatief van Maarten Corpeleijn, zelfstandig adviseur bij Huur & Energie Consult (zie bijlage 1), kwamen 19 corporatiemedewerkers van 14 grote corporaties op 27 januari bij elkaar om dit vraagstuk te verkennen. Daarnaast hadden 10 corporaties hun interesse aangegeven maar waren door ziekte of directie-vergaderingen verhinderd. Bijlage 2 geeft alle partijen die interesse hebben getoond in het project. De corporaties vroegen op 27 januari om een plan van aanpak te maken voor het gezamenlijk opstellen van een rapport met daarin: in kaart brengen van succesvolle cases: wat is er gedaan, welke effecten had dit, welke lessen kunnen worden geleerd, uitwerken van rekenmodellen voor veel voorkomende situaties, uitzoeken van mogelijkheden om huurders keuzemogelijkheden te bieden en besparingen te verrekenen met huurders, tool om snel op voorraadniveau de interessante complexen in beeld te brengen het vinden van externe investeerders, en helder krijgen of externe investeerders een aantrekkelijk aanbod kunnen doen de voorraad snel in kaart te brengen wat betreft de meest kans Bij deze voldoet Huur & Energie Consult graag aan dit verzoek. Deze offerte is voorgelegd en afgestemd met een op 27 januari aangewezen begeleidingsgroep. Blad 5

6 2 Te leveren resultaat Het resultaat van het traject dient te zijn een rapportage rond een businesscase die een aantal zaken helder uitwerkt. Dit hoofdstuk beschrijft de vijf deliverables die daarbij in ieder geval dienen te worden uitgewerkt S u c c e s v o l l e c a s e s i n b e e l d Gewenst is een overzicht van enkele succesvolle cases, binnen en buiten de sector. Bij voorkeur worden de belangrijkste opties voor corporaties met enkele cases toegelicht. Van belang is in beeld te krijgen welke investeringen welke besparingen en andere verbeteringen opleveren in verschillende situaties. De onderstaande tabel geeft de relevante zones in een complex, en de te onderzoeken technieken. Binnen dit stramien zullen cases gezocht en uitgewerkt worden. Zone Galerijverlichting buiten Galerijverlichting - binnen Liften Trappenhuizen Portieken/hallen Kelders/boxen Parkeergarages Retrofit: nieuwe lamp in bestaand armatuur Tabel 2.1: productmarktcombinaties en scope onderzoek Van gewone tl naar zuinige tl Armatuurvervanging door LED Blad 6

7 2. 2 R e k e n m o d e l l e n v o o r v e e l v o o r k o m e n d e s i t u a t i e s Enkele corporaties hebben zich al verdiept in rekenmodellen en besparingen, en hiervoor eerste rekencalculaties gemaakt of laten maken. Gewenst is een meer algemeen rekenmodel waarmee verschillende typen complexen kunnen worden doorgerekend door technische en beleidsmedewerkers van corporaties. De onderstaande figuur geeft een overzicht van elementen van het te realiseren rekenmodel. Het rekenmodel dient: Te kunnen worden gebruikt door corporaties om zelfstandig keuzes door te rekenen, via MS Excel Voorzien te zijn van diverse parameters die naar wens kunnen worden bijgesteld Een prettige look and feel te hebben Qua financiële resultaten te voldoen aan alles wat een financiële afdeling of een investeerder wil weten (IRR, NCW, kasstromen, ) Een gevoeligheidsanalyse te kunnen faciliteren (wat als minder branduren, wat als geen afspraak met bewoners over verdeling kosten, wat als investering hoger, wat als de afschrijving van het bestaande armatuur wel of niet wordt ingerekend in de businesscase, wat als over 2 jaar de prijzen 20 % lager liggen). Aantal objecten Binnen/buitengalerij/garage/ Aantal lampen Gewenst aantal branduren per jaar Energietarief per kwh Achtergrondvariabelen Disconteringsvoet Energieprijsontwikkeling Huidige situatie & organisatie Type lamp, restwaarde Branduren / energiegebruik / schakeling Kosten van onderhoud en organisatie Kosten en baten Investering incl. vervroegde afschrijving, Geraamde besparingen Keuze voor vervanging Levensduur nieuw Aantal branduren Investering, overhead en fiscaliteit Energieverbruik, onderhoudskosten Verdeling met huurders Verrekening onderhoud nu Afspraken over niveau servicekosten na vervanging Resultaat Besparing huurders per jaar Investeerder: rendement, NCW, kasstromen, terugverdientijd Andere baten (niet geld, wel deels kwantificeerbaar): milieu, comfort, veiligheid, arbeidsplaatsen, Blad 7

8 2. 3 H u u r d e r s : b e t r e k k e n e n m e e b e t a l e n? Gewenst is op twee punten inzicht te krijgen in methoden om huurders te betrekken. Keuzes voor huurders? De introductie van nieuwe verlichting vraagt om afstemming rond: Effecten op comfort, veiligheid, overlast, Keuzes te maken rond het plaatsen en instellen van sensoren Nieuwe afspraken over onderhoud Gewenst is inzicht op welke wijze aan huurders ruimte kan worden geboden om in investeringsplannen een aantal keuzes te maken. Bijvoorbeeld: als we de verlichting in kelder hele dag laten branden, kost u dit x op jaarbasis via de servicekosten. Wilt u dat? Financieel Bij flats wordt op verschillende wijze omgegaan met de kosten voor het vervangen van lampen. De volgende methoden zijn bekend: De corporatie levert de lampen om niet, een bewoner draait ze erin De corporatie vervangt de lampen (of laat dit doen) en rekent dit niet door in de servicekosten De corporatie vervangt de lampen (of laat dit doen) en rekent dit wel door in de servicekosten Dit uitgangspunt bepaalt in grote mate de kosten voor vervanging (in welke mate zijn deze vast te stellen voor wat betreft de arbeidscomponent) alsmede waar de besparing op onderhoudskosten terechtkomt (bij de corporatie of bij de huurder). In principe is de vervanging van lampen verrekenbaar in de servicekosten, de vervanging van armaturen onderdeel van de kale huur (niet verrekenbaar). Duidelijk is dat bij verrekening van verlichting in de servicekosten corporaties en verhuurders hier anders mee omgaan. De ene corporatie neemt het onderhoud voor eigen rekening, de andere corporatie verrekent het, de volgende laat de huurders de lampen vervangen. Een eerste uitwisseling met de huurcommissie lijkt uit te wijzen dat 70 % toestemming nodig zou zijn om in de nieuwe situatie de investering af te schrijven op gehaalde besparingen, via de servicekosten. Blad 8

9 2. 4 T o o l / m e t h o d e v o o r v i n d e n l a a g h a n g e n d f r u i t Corporaties weten al zeer veel over hun complexen, nog zonder dat ze er een blik op hebben geworpen. De ambitie is om via data-mining het laaghangende fruit op te sporen. Gewenst is een tool of werkmethode om op voorraadniveau complexen aan te wijzen waar een investering snel rendeert, en een indicatie te krijgen van het investeringsvolume. Deze wens speelt met name bij de top-20 corporaties (waarvan 16 interesse toonden in dit initiatief), gegeven de grote hoeveelheden woningen ( meergezinswoningen of meer, naar schatting minimaal 300 gebouwen) en de beperkte investeringskosten per complex. Het is niet efficiënt om een groot aantal flats te onderwerpen aan een intensief onderzoek. Figuur: indicatief voorbeeld resultaat tool: complexen gerangschikt op potentieel voor besparing en restant levensduur, en omvang van het complex (diameter cirkel) Gebruik zou wellicht kunnen worden gemaakt van de volgende bronnen: 1. Objectinformatie uit MJOB: filter op restant levensduur, huur of vve, met of zonder winkels, bouwjaar: met name jonge flats zijn wat diverser en hebben vaak veel meer verlichting Binnen- of buitengalerij of portiek parkeergarage j/n aantal appartementen 2. Technische informatie verlichting uit MJOB: soort en aantal lampen aantal lichtbronnen 3. Energierekening uit de servicekosten: Energiegebruik per flat en per appartement Zo mogelijk: energiegebruik voor verlichting geschat (totaal min verbruik liften en andere bekende installaties (uit MJOB)) 4. Onderhoudskosten voor lampvervanging, en wijze van verrekenen Blad 9

10 2. 5 I n v e s t e r i n g s v r a a g s t u k / W a t k u n n e n e x t e r n e i n v e s - t e e r d e r s b e t e k e n e n? Gegeven de beperkte investeringscapaciteit van corporaties, zijn de volgende vragen relevant: 1. In hoeverre bieden bestaande budgetten voor planmatig onderhoud (vervanging van armaturen) en renovatie (ook vervanging van armaturen?) ruimte om (op een ander moment in de tijd) investeringen te doen? 2. Als kasstromen van de businesscase erg snel positief worden, is er dan voldoende ruimte voor de corporatie om te investeren? Mocht de conclusie zijn dat de corporatie niet zelf (voldoende) kan investeren, dan zijn externe investeerders interessant. Voor de hand ligt de externe investeerder te zoeken bij de leverancier van systemen (of als partner van de leverancier). Deze externe investeerder levert de apparatuur en verzorgt eventueel het onderhoud. De corporatie betaalt de investering terug via lagere onderhoudskosten en eventuele indirecte besparingen. Afspraken zouden gemaakt moeten worden over een bonus/malus in geval de besparingen mee/tegenvallen als gevolg van technische prestaties van de producten (werkelijk halen van de levensduur). Een vergelijkbare ESCO-constructie is bekend bij bijvoorbeeld warmtekoude-opslag en zonneenergie A a n b e v e l i n g e n v o o r u i t w e r k e n b e l e i d e n a m b i t i e s Op basis van bovenstaande resultaten is een handreiking gewenst naar individuele corporaties, om een strategie/plan van aanpak uit te werken. Hierbij valt te denken aan een stroomschema voor beleidskeuzes op basis van de situatie / ambitie / mogelijkheden van individuele corporaties. Het gaat dan om: welke mogelijkheden zijn er om ambities te realiseren hoe kan een uitvoeringsstrategie eruit zien. Dit dient te worden meegenomen in een hoofdstuk aanbevelingen A a n z e t t o t t e c h n i s c h e e i s e n De kern van de vraag is het uitwerken van een businesscase. Om in deze fase al met een specifiek Programma van Eisen of met productspecificaties lijkt te vroeg in dit stadium. Echter, voor de uitvoeringsfase daarna (waar enkele corporaties al naar toe gaan) is het wenselijk om te beschikken over: Programma s van eisen Aanbestedingsdocumenten Model-contracten met prestatiegaranties In dit stadium is gewenst een globaal overzicht: in dit soort zones (zie 2.1), heb je dat soort prestaties nodig, daar horen dit soort oplossingen bij en dat kost ongeveer dit. Blad 10

11 2. 8 A l g e m e e n : g e n e r i e k r e s u l t a a t De ambitie is een generiek resultaat, gericht op het ondersteunen van investeringsbeslissingen. In dit stadium zitten buiten de scope: Specifieke oplossingen voor nieuwbouw en kantoren van corporaties Huidige en toekomstige organisatie van onderhoud en adviezen over transitie daar naartoe Investeringsmodellen in geval van een vve Technische adviezen rond checklists voor individuele flats, modelcontracten voor installatie en onderhoud Vertaling van het generieke resultaat naar individuele plannen per corporatie De ervaring vanuit het project zonnig huren is dat het netwerk dat in deze fase tussen corporaties kan ontstaan, elkaar ook kan ondersteunen bij de uitwerking naar corporatie-niveau en bij de uitvoering. Blad 11

12 3 Werkwijze De bovengenoemde rapportage willen we op interactieve wijze tot stand brengen. Uitgangspunten daarbij zijn: Inbreng van relevante kennis door de deelnemers (corporaties, AgentschapNL, Aedes) Huur & Energie Consult voegt samen en vult aan op de onderdelen die ontbreken Samen interactief op zoek, ondersteund via internet-uitwisseling en 3 bijeenkomsten Oplevering van de businesscase voor de zomer 3. 1 C a s e s i n b e e l d Maarten stelt een format op voor cases. Op basis van zoeken via internet, beurzen en reeds bekende contacten verzamelt Maarten cases. Ervaringen in de sector die gedeeld kunnen worden zijn reeds bekend bij Woonbron, Elkien, Deltawonen, Woonkracht10, de goede woning Zoetermeer, Woonborg. Ervaringen buiten de sector zijn bekend bij Vesteda en enkele andere beleggers. Daarnaast zijn veel referentiecases beschikbaar uit hotelbranche. Veel sites van bedrijven bieden aanknopingspunten. Ook zal Maarten nagaan of agentschapnl danwel het ministerie van Economische Zaken danwel een branchevereniging een overzicht van relevante ervaringen heeft R e k e n m o d e l l e n v o o r v e e l v o o r k o m e n d e s i t u a t i e s Maarten werk de via het case-onderzoek verzamelde modellen uit. Hiervoor wordt dezelfde methode gevolgd als bij het opstellen van de rekenmodellen voor zonnighuren (qua look and feel en uitkomsten qua financiële parameters). De rekenmodellen worden door corporaties getest, respons verwerkt Maarten H u u r d e r s : b e t r e k k e n e n m e e b e t a l e n? Vanuit de ervaringen uit het case-onderzoek worden mogelijkheden benoemd om huurders te betrekken en mee te laten financieren. Maarten zoekt contact met de huurcommissie en eventueel de woonbond teneinde een overzicht te krijgen van juridische mogelijkheden om gerealiseerde besparingen toe te rekenen aan de corporatie. Biedt dit geen soelaas, dan onderzoekt Maarten of een constructie waarbij een derde investeert (de eigen energie BV of een externe) danwel de producten worden geleast wel huurcommissie-proof en praktisch uitvoerbaar is. Blad 12

13 3. 4 T o o l / m e t h o d e v i n d e n l a a g h a n g e n d f r u i t Maarten werkt met 2 corporaties (aan te melden) een grove scan op complexniveau uit. Uitgangspunt is dat de corporaties de databronnen ontsluiten en zo mogelijk aan elkaar koppelen. Maarten levert een inspanningsverplichting voor deze corporaties, en rapporteert de resultaten en lessons learned t.a.v. de gebruikte methode (welke informatie is ontsloten, wat leverde dit op, hoeveel tijd kostte het, waarop letten, ) I n v e s t e r i n g s v r a a g s t u k / e x t e r n e i n v e s t e e r d e r s Maarten gaat na bij leveranciers en banken: welke partijen voor hun rekening en risico willen investeren in zuinigere verlichting, en waar dit al gebeurt welke constructies hierbij worden voorgesteld en in hoeverre deze passen bij of passend te maken zijn voor het bedrijfsmodel van corporaties in hoeverre te stellen randvoorwaarden (cashflow neutraal of beter, geen druk op eigen of vreemd vermogen, risico s bij externe partij) kunnen worden gerealiseerd (voor welk deel van het bezit / in welke situaties) A a n b e v e l i n g e n v o o r u i t w e r k e n b e l e i d e n a m b i t i e s Op basis van bovenstaande resultaten werkt Maarten aanbevelingen voor corporaties uit. Hierbij valt te denken aan een stroomschema voor beleidskeuzes op basis van de situatie / ambitie / mogelijkheden van individuele corporaties. Het gaat dan om: welke mogelijkheden zijn er om ambities te realiseren hoe kan een uitvoeringsstrategie eruit zien. Dit wordt meegenomen in een hoofdstuk aanbevelingen A a n z e t t o t t e c h n i s c h e e i s e n Bij het onderzoek naar cases zal Maarten partijen uitvragen op gehanteerde programma s van eisen, aanbestedingsdocumenten en modelcontracten. Maarten rapporteert de lessons learned, en verspreid de gevonden documenten naar deelnemende corporaties. Verder huren corporaties die in dit traject interesse hebben, al technisch specialisten in. Hier kunnen wellicht opdrachten worden samengevoegd danwel resultaten generiek benut worde. Als de gevonden informatie onvoldoende is, wordt een externe technisch adviseur ingehuurd teneinde aanvulling te verschaffen (hiervoor is maximaal euro geraamd in dit budget). Blad 13

14 4 Organisatie De bovengenoemde rapportage willen we op interactieve wijze tot stand brengen. Rolverdeling Uitgangspunten voor de rolverdeling zijn: Corporaties brengen relevante kennis en contacten in. Corporaties dragen naar wens bij in werkgroepen rond thema s. Vooralsnog wordt gedacht aan drie werkgroepen rond de thema s: tool, verdienmodel en bewonersaanpak. Inbreng van relevante kennis door marktpartijen via Maarten Corpeleijn Maarten Corpeleijn verricht onderzoek, nodigt partijen uit, analyseert ingebrachte kennis en werkt uit. Waar nodig maakt Maarten gebruik van technisch specialisten rond led-verlichting en van een specialist voor het uitwerken van het rekenmodel in Excel. Planning en terugkoppelmomenten We gaan uit van de volgende planning met drie collectieve bijeenkomsten. Periode Februari Begin maart Eind maart April Begin mei Eind mei Begin juni Eind juni Werkzaamheden Offerte uitwerken Financiering Persbericht Uitwisseling van documentatie, aanmelden voor werkgroepen naar wens, Aanmelden pilots voor tool op voorraadniveau, werkafspraken maken (telefonisch en per mail) Eerste bijeenkomst eind maart met interessante sprekers en eerste verkenning van de vraagstukken Uitwerken, bijeenkomsten/overleg werkgroepen Tweede bijeenkomst met tussenresultaten vanuit werkgroepen half mei Concept-rapportage opstellen en bespreken Eindrapportage en verspreiding. Bespreken welke zaken uit rapport openbaar worden gemaakt, hoe te verspreiden Wijze uitwisseling, open innovatie We maken intern gebruik van mail en dropbox (voor uitwisseling documenten). Dit wordt door Maarten gefaciliteerd. Collega-corporaties en marktpartijen worden via een persbericht uitgenodigd deel te nemen en kunnen de projectvoortgang volgen via een website en een nieuwsbrief. Bij start van het project worden afspraken gemaakt over welke marktpartijen hoe benaderd worden, en wat we doen met hun input. Marktpartijen die in ieder geval benaderd worden ziojn collega-corporaties en andere "afnemers van led", en producenten. Blad 14

15 5 Investering en financiering Besproken werd op 27 januari dat minimaal 10 corporaties een bijdrage leveren van ieder maximaal 3.000,- exclusief btw. Dus bij 12 deelnemende corporaties, is de bijdrage per corporatie 2.500,- exclusief btw. Gevraagd wordt een toezegging per corporatie voor 3.000,-, bij afronding wordt verrekend op basis van het werkelijke aantal deelnemers. Het project is in technische zin een multi-cliënt-opdracht. Bijlage 1: Maarten Corpeleijn, adviseur Maarten Corpeleijn (1979) adviseert 12 jaar woningcorporaties en andere verhuurders rond energiebesparing en duurzame energie. Maarten voerde vier jaar een groeiend zelfstandig adviesbureau, was drie jaar teammanager duurzaamheid bij adviesbureau Atrivé, en is sinds 2014 weer actief als zelfstandig adviseur (zzp-er). Maarten initieerde onder andere in 2012 het project zonnig huren. Hier werd in een vergelijkbare aanpak met 30 corporaties de businesscase zonne-energie uitgewerkt (zie Het traject zonnig huren droeg er mede aan bij dat er vanaf 2013 substantiële projecten met zonne-energie zijn gerealiseerd door de deelnemende corporaties, en anderen. Maarten nam het initiatief voor dit project en tekent voor de uitvoering. Maartens specialisme zit op het rekenmodel, beschrijving van cases, juridische constructies voor verrekening met huurders en voorraadscans. Maarten is (nog) geen technisch specialist rond verlichting en zal waar nodig en gewenst een beroep doen op specifieke technische kennis. Blad 15