Valorisatie van gerecycleerd papier en nevenstromen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Valorisatie van gerecycleerd papier en nevenstromen"

Transcriptie

1 Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen Academiejaar Valorisatie van gerecycleerd papier en nevenstromen Ilse Vanhoutte Promotor: Dr. Ingeborg Stals Tutor: Jeroen De Mey Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van Master of Science in de industriële wetenschappen: biochemie

2

3 Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen Academiejaar Valorisatie van gerecycleerd papier en nevenstromen Ilse Vanhoutte Promotor: Dr. Ingeborg Stals Tutor: Jeroen De Mey Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van Master of Science in de industriële wetenschappen: biochemie

4 Auteursrechtelijke bescherming De auteur en de promotor geven de toelating deze scriptie voor consultatie beschikbaar te stellen en delen van de scriptie te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze scriptie. Datum: Handtekening auteur Handtekening promotor

5 Woord vooraf Mijn masterproef gaat over de valorisatie van lignocellulose nevenstromen, specifiek van papiernevenstromen. Dit onderwerp boeit me enorm en daarom wil ik mijn promotor Dr. Ingeborg Stals bedanken voor het realiseren van mijn stageplaats in het milieulabo op Hogeschool Gent en haar advies en feedback die ze mij gaf. Ook wil ik mijn begeleider Jeroen De Mey bedanken voor de uitleg en het advies, voor het nalezen en verbeteren van mijn teksten en voor de tips en motivatie die hij gaf gedurende mijn stage. Ik heb veel bijgeleerd en leerde zelfstandig nadenken over het aanpakken van problemen. Ik had veel motivatie omdat het onderwerp me erg interesseert, maar ook door de aangename omgeving in het labo. Daarom wil ik mijn medestudenten Mathijs Heynderickx en Anke Van Gils bedanken voor de aangename pauzes tijdens mijn stage. Verder wil ik ook de andere afdelingen (CTO en onderzoekslabo) bedanken op Hogeschool Gent waar ik hun materiaal mocht gebruiken en advies kreeg. Tot slot wil ik mijn familie bedanken voor alle steun tijdens de afgelopen jaren. 1

6 Abstract Verschillende papiernevenstromen beschikbaar in Vlaanderen worden onderzocht op hun samenstelling en saccharificatiepotentieel. Het papier wordt gevaloriseerd naar fermenteerbare suikers waarna verdere omzettingen naar bio-chemicaliën of bio-ethanol kunnen plaatsvinden. In deze thesis wordt de saccharificatie geoptimaliseerd met oog op een simultane saccharificatie en fermentatie tot bio-ethanol. De samenstelling van papier wordt bepaald en additieven toegevoegd tijdens het papierproductieproces worden gekwantificeerd, zoals zetmeel en CaCO 3. De glucose- en xylose-opbrengsten van deze papierstromen worden bepaald en er worden twee industriële enzymcocktails van Dupont en Novozymes vergeleken met elkaar. Ook wordt nagegaan wat de invloed is van de additieven op de enzymatische hydrolyse. Vervolgens kunnen tijdens de opschaling bij hogere substraatconcentratie moeilijkheden optreden. Een Semi-SSF met Fed Batch systeem wordt ingevoerd om deze moeilijkheden te ontwijken. Tenslotte heeft onderzoek uitgewezen dat de vul- en coatingstof CaCO 3 een negatieve invloed heeft op de ph van de enzymatische hydrolyse. Kernwoorden: Saccharificatie papier CaCO 3 Semi-SSF Different paper waste streams available in Flanders are investigated on composition and potential saccharification. Paper is valorized into fermentable sugars followed by conversions to biochemicals or bioethanol. In this thesis, the saccharification is optimized with a view to a simultaneous saccharification and fermentation to bioethanol. The composition of paper is determined and the additives added during the papermaking process are quantified, such as starch and CaCO 3. The glucose en xylose yields of the paper waste streams are determined, and two industrial enzyme cocktails from Dupont and Novozymes are compared. Also is the influence examined of the additives on the enzymatic hydrolysis. Subsequently during the scaling at higher substrate concentration, difficulties may occur. A semi-ssf with a Fed Batch system is introduced in order to avoid these difficulties. Finally, research has shown that the filling and coating substance CaCO 3 has a negative influence on the ph of the enzymatic hydrolysis. Keywords: Saccharification paper CaCO 3 Semi-SSF 2

7 Inhoud Woord vooraf... 1 Abstract... 2 Inhoud... 3 Lijst met figuren... 6 Lijst met tabellen... 8 Inleiding Literatuurstudie Situering Bio-ethanol Biodiesel Lignocellulose Cellulose Hemicellulose Lignine Voorbehandeling Inhibitoren Valorisatie van papier Pulp- en papierproductie Samenstelling Papiernevenstromen voor valorisatie naar fermenteerbare suikers Saccharificatie Cellulasen Hemicellulasen Mono-oxygenasen Enzymcocktails Fermentatie Uitdagingen en strategieën Materialen en methoden Papierstromen Mechanische voorbehandeling Chemische voorbehandeling

8 Samenvatting SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR SITA_PULP_SCHROEFPERS Samenstelling papier Compositionele analyse Zetmeel bepaling CaCO 3 bepaling Saccharificatie Enzymdosagecurve 2%DS Activiteit enzym Invloed van inorganics op hydrolyse Uitdagingen Invoeren Semi-SSF met Fed Batch CaCO 3 verwijderen Resultaten Samenstelling papier Massabalans papierstromen schroefpers Zetmeel bepaling CaCO 3 bepaling Saccharificatie Xylose-opbrengst Activiteit industriële enzymcocktail Invloed van inorganics op hydrolyse Uitdagingen Invoeren Semi-SSF met Fed Batch CaCO 3 verwijderen Bespreking Papierstromen Samenstelling en saccharificatiepotentieel Zetmeel bepaling CaCO 3 bepaling Xylose-opbrengst Activiteit industriële enzymcocktail

9 4.3. Invloed van inorganics op hydrolyse Uitdagingen Invoeren Semi-SSF met Fed Batch CaCO 3 verwijderen Industrieel gericht Schatting opbrengst ethanol Proces...74 Algemeen besluit...75 Referentielijst

10 Lijst met figuren Figuur 1: Transesterificatie van olie naar biodiesel Figuur 2: Celwand van de plant Figuur 3: Structuur cellulose Figuur 4: Kristallijne (c) en amorfe (a) gebieden van cellulose Figuur 5: Galactoglucomannaan Figuur 6: Arabinoglucuronoxylaan Figuur 7: Glucuronoxylaan Figuur 8: Voorstelling voorbehandeling van lignocellulose Figuur 9: Vorming van inhibitoren Figuur 10: Papieroppervlak Figuur 11: Papieroppervlak met pre-coatingslaag: coatingslaag volgt oppervlak van figuur Figuur 12: Papieroppervlak met pre-coatingslaag Figuur 13: Papieroppervlak na coaten (1 laagje) Figuur 14: Papieroppervlak na coaten (2 laagjes) Figuur 15: Werking cellulasen (1: Endoglucanase, 2: Cellobiohydrolyase, 3: β-glucosidase, NR: niet-reducerend einde, R: reducerend einde, C: kristallijne regio s) Figuur 16: Glucomannaanstructuur afbraak enzymen (wit: glucose, lichtblauw: mannose, donkerblauw: galactose, driehoek: acetaatgroep, bol met lijn: reducerend uiteinde) Figuur 17: ph profiel enzymcocktail van Dupont bij 50 C. Activiteit gemeten gedurende 24h gebruik makend van voorbehandeld hardhout pulp...28 Figuur 18: Temperatuur profiel enzymcocktail van Dupont bij ph 5.0. Activiteit gemeten gedurende 24h gebruik makend van voorbehandeld hardhout pulp...28 Figuur 19: Uitdagingen en strategieën voor de valorisatie van papier...31 Figuur 20: Processtappen SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR...35 Figuur 21: Reactie zuur en CaCO 3 : vorming van CO 2 -gasbellen...48 Figuur 22: Massabalans papierstromen schroefpers...49 Figuur 23: Resultaat lugoltest...50 Figuur 24: Zetmeelbepaling...51 Figuur 25: Saccharificatiepotentieel papierstromen...53 Figuur 26: Xylose-en glucose-opbrengst SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR...54 Figuur 27: %rendement xylose en glucose SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR...55 Figuur 28: Activiteit bepaling enzymcocktail Novozymes...56 Figuur 29: Saccharificatie SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR met enzymcocktails van Dupont en Novozymes...57 Figuur 30: Saccharificatie Whatman N 1 filterpapier met toevoegingen...58 Figuur 31: Saccharificatie SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR met toevoegingen...59 Figuur 32: Effect ph na saccharificatie SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR met toevoegingen

11 Figuur 33: ph profiel enzymcocktail van Dupont bij 50 C. Activiteit gemeten gedurende 24h gebruik makend van voorbehandeld hardhout pulp...60 Figuur 34: Semi-SSF SITA_SUPRATON...62 Figuur 35: Xylose-opbrengst bij Semi-SSF SITA_SUPRATON...63 Figuur 36: SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR gewassen met 15%H 3 PO 4 /gds: saccharificatie...64 Figuur 37: ph profiel enzymcocktail van Dupont bij 50 C. Activiteit gemeten gedurende 24h gebruik makend van voorbehandeld hardhout pulp...69 Figuur 38: Schema van proces (1: pulper, 2: metaal- en plastiekseparator, 3: jetcooker, 4: schroefpers, 5: schroefdecantor)

12 Lijst met tabellen Tabel 1: Samenstelling van verschillende types lignocellulose biomassa materialen Tabel 2: Overzicht pentosen, hexosen en uronzuren aanwezig in hemicellulose 15, Tabel 3: Samenstelling papier...23 Tabel 4: Samenstelling inorganics Tabel 5: Reactiecondities zure voorbehandeling...33 Tabel 6: Beschikbare papierstromen en uitleg...34 Tabel 7: Stromen schroefpers...36 Tabel 8: Omstandigheden HPAEC-PAD...39 Tabel 9: Samenstelling papierstromen...49 Tabel 10: Zetmeelbepaling...51 Tabel 11: CaCO 3 bepaling TGA...52 Tabel 12: CaCO 3 bepaling ICP-AES...52 Tabel 13: Saccharificatiepotentieel papierstromen...53 Tabel 14: Glucose-opbrengst en rendementen saccharificatie SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR...55 Tabel 15: Xylose-opbrengst en rendementen saccharificatie SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR...55 Tabel 16: glucose-opbrengst en rendementen saccharificatie SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR met enzymcocktails van Dupont en Novozymes...57 Tabel 17: Volume enzym toegevoegd...57 Tabel 18: Glucose-opbrengst en rendementen saccharificatie Whatman N 1 filterpapier met toevoegingen...58 Tabel 19: ph na saccharificatie Whatman N 1 filterpapier met toevoegingen...58 Tabel 20: Glucose-opbrengst en rendementen saccharificatie SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR met toevoegingen...59 Tabel 21: ph na saccharificatie SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR met toevoegingen...59 Tabel 22: Verloop Semi-SSF: stijging in %DS en daling in FPU/gDS...61 Tabel 23: Glucose-opbrengst en rendementen Semi-SSF SITA_SUPRATON...61 Tabel 24: Xylose-opbrengst en rendementen Semi-SSF SITA_SUPRATON...62 Tabel 25: SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR gewassen met 15%H 3 PO 4 /gds: saccharificatie...64 Tabel 26: SITA_PULP_SCHROEFDECANTOR gewassen met 15%H 3 PO 4 /gds: CaCO 3 bepaling

13 Inleiding Deze thesis gaat over de valorisatie van lignocellulose nevenstromen, meer specifiek over papiernevenstromen. In Vlaanderen worden beschikbare nevenstromen onderzocht, die in grote hoeveelheden voorkomen en potentieel hebben voor de valorisatie naar biobrandstoffen of bio-chemicaliën. Oud papier en reststromen van de papierproductie afkomstig van de bedrijven SITA, VPK en SAPPI, zijn enkele van die potentiële nevenstromen. Hun samenstelling en saccharificatiepotentieel worden onderzocht. Vervolgens worden de moeilijkheden naar voor gebracht welke kunnen optreden naar opschaling toe. In het eerste deel van de masterproef wordt in de literatuurstudie een algemeen beeld geschetst over de valorisatie van lignocellulose biomassa (specifiek papierstromen) met de kennis en vorderingen die in de literatuur al te vinden zijn over dit onderwerp. De basisbegrippen over lignocellulose biomassa en het doel van een voorbehandeling worden nog eens uitgelegd. Daarna wordt de pulp- en papierproductie uitvoerig besproken omdat tijdens de papierproductie componenten op verschillende momenten worden toegevoegd die het papier betere eigenschappen geven. Deze componenten kunnen een negatieve invloed hebben op de enzymatische hydrolyse wat verder onderzocht zal worden. Vervolgens worden de basisbegrippen voor de valorisatie van papier nog eens toegelicht, namelijk de saccharificatie en de fermentatie. Om de valorisatie van papiernevenstromen op grote schaal uit te kunnen voeren, zal met verschillende zaken rekening moeten gehouden worden. Het doel is om papier te valoriseren naar bio-ethanol op zo n kort mogelijk tijd en met zo n laag mogelijke enzymconcentratie op voorwaarde dat het rendement nog hoog genoeg is. Om een hoge ethanolopbrengst te verkrijgen, zal bovendien het drogestofgehalte, waarbij de high-troughput experimenten gehouden worden, opgedreven moeten worden. Hierbij ontstaan er echter verschillende problemen, namelijk moeilijkheden met de menging en een hogere concentratie aan inhibitoren. Bovendien wordt bij industriële omstandigheden de ph niet meer gestuurd met buffers maar met toevoeging van zuur, wat op zijn beurt nieuwe uitdagingen met zich meebrengt. Vervolgens worden de experimenten, uitgevoerd gedurende de stageperiode, beschreven in materialen en methoden. De beschikbare papierstromen in Vlaanderen worden eerst opgesomd waarbij sommige papierstromen mechanisch of chemisch voorbehandeld zijn. Vervolgens wordt de samenstelling van al deze papierstromen bepaald. Aangezien tijdens het papierproductieproces zetmeel en CaCO 3 worden toegevoegd als bindmiddel, en vul- en coatingstof respectievelijk, worden deze componenten ook gekwantificeerd. Het saccharificatiepotentieel van de papierstromen wordt vervolgens bij lage drogestofgehalte geanalyseerd met een industriële enzymcocktail van Dupont. Deze enzymcocktail zal ook vergeleken worden met een industriële enzymcocktail van Novozymes, waarvan de activiteit bepaald zal worden. De invloed van de componenten toegevoegd tijdens de papierproductie, op de enzymatische hydrolyse zal ook geanalyseerd worden. Voor de opschaling wordt gewerkt aan hogere drogestofgehaltes aangezien dit een hogere suiker- en 9

14 ethanolopbrengst levert. Dit geeft echter een aantal problemen, zoals voorheen aangehaald. Het invoeren van een Semi-SSF met een Fed Batch systeem is een van de strategieën om daarmee om te gaan. Dit wordt ook in de praktijk uitgetest. Daarbovenop kunnen tijdens het aanzuren van het papier tot gewenste ph, reacties ontstaan tussen het zuur en CaCO 3 of andere componenten aanwezig in het papier. Dit wordt in detail onderzocht. Tot slot worden de resultaten van de experimenten besproken. 10

15 1. Literatuurstudie 1.1. Situering Biomassa wordt als grondstof gebruikt om op een duurzame manier biobrandstoffen of andere chemische producten te produceren. Daarnaast wordt biomassa ook gebruikt voor de generatie van warmte en elektriciteit 1. Biobrandstoffen geven een energiezekerheid aan landen die fossiele brandstoffen importeren en ze hebben ook voordelen voor het milieu 2. Het gebruik van biobrandstoffen vermindert de uitstoot van de broeikasgassen. Het verbranden van biomassa geeft ongeveer hetzelfde gehalte aan CO 2 zoals het verbranden van fossiele brandstoffen. Maar de CO 2 die vrij komt bij het verbranden van biomassa wordt gecompenseerd door de CO 2 die wordt opgenomen tijdens de groei van de biomassa 3. Biobrandstoffen kunnen onderverdeeld worden in eerste, tweede en derde generatie biobrandstoffen Bio-ethanol Bio-ethanol geproduceerd uit zetmeel- en suikerhoudende gewassen zoals granen en suikerbieten of suikerriet, worden eerste generatie brandstoffen genoemd 4. De grondstoffen van de eerste generatie biobrandstoffen staan in rechtstreekse of onrechtstreekse concurrentie met de voedsel- en voederproductie, wat een effect kan hebben op de prijzen van de grondstoffen. Alternatieven worden gezocht, namelijk de productie van bio-ethanol op basis van niet-eetbare delen van gewassen met als hoofdcomponent lignocellulose. Dit wordt de tweede generatie biobrandstof genoemd. Lignocellulose is een relatief goedkoop en overvloedig polymeer, onder andere aanwezig in landbouwafval (tarwestro, maïsstengels, suikerrietbagasse), industriële reststromen (bijvoorbeeld pulp- en papierindustrie), bosbouwresiduen en vast stedelijk afval 5. Ook toegewijde gewassen zoals Miscanthus, olifantsgras of short rotation populier kunnen als tweede generatie grondstof gebruikt worden. Bio-ethanol wordt meestal gemengd met benzine (in een zuiver of afgeleide vorm, bekend als ethyl tertiair butylether of ETBE). Als 30% of meer bio-ethanol gemengd wordt met benzine, kan dit enkel gebruikt worden in aangepaste motoren Biodiesel De grondstof voor de productie van biodiesel zijn olie- en vethoudende gewassen, bijvoorbeeld palmolie 4. Er worden ook niet-eetbare oliën ingezet als grondstof zoals afvaloliën (bijvoorbeeld gebruikt frituurvet) of dierlijke vetten. Maar omdat de beschikbare hoeveelheden van deze afvaloliën en dierlijke vetten klein zijn, kijkt men uit naar de derde generatie biobrandstoffen, namelijk oliën uit microalgen 6. Oliën en vetten zijn triglyceriden (drie vetzuren veresterd met glycerol). De triglyceriden ondergaan een transesterificatie 11

16 onder invloed van een katalysator. De reactie wordt voorgesteld op figuur 1. Dit levert het hoofdproduct biodiesel op, namelijk methylesters (vetzuren), en een bijproduct glycerol 7. Biodiesel kan gemakkelijk gebruikt worden in de meeste bestaande motoren gemengd met conventionele diesel of in tegenstelling tot bio-ethanol ook in zuivere vorm 2. Figuur 1: Transesterificatie van olie naar biodiesel Lignocellulose Lignocellulose is een overvloedig hernieuwbare bron voor de productie van biobrandstoffen of andere toepassingen zoals chemicaliën en polymeren. Lignocellulose grondstoffen zijn residuen afkomstig van de land- en bosbouw, gewassen, oud papier of residuen van de pulpen papierproductie 8. Plantaardige biomassa is voor een groot deel opgebouwd uit lignocellulose (een matrix van cellulose, hemicellulose en lignine). Daarnaast bevat het ook kleine hoeveelheden proteïnen, mineralen en andere niet-structurele bestanddelen. Met deze niet-structurele bestanddelen worden materialen bedoeld die extraheerbaar zijn door middel van water of solventen. Bijvoorbeeld door een waterextractie worden bodemdeeltjes, meststoffen en niet-structurele, laagmoleculaire koolhydraten zoals sucrose verwijderd. Extracties met organische solventen (zoals ethanol of tolueen) kunnen wassen, vetten en harsen verwijderen 9. Lignocellulose bevindt zich in de celwand van de plant en zorgt voor de structuur van de plant. De celwand, voorgesteld in figuur 2, bevat cellulosemicrofibrillen, hemicellulose, pectine, lignine en oplosbare proteïnen 10. Figuur 2: Celwand van de plant 10 12

17 De hoofdcomponenten van lignocellulose zijn cellulose, hemicellulose en lignine. Cellulose is een homopolysaccharide dat bestaat uit glucose-eenheden verbonden met β-1,4 verbindingen. Hemicellulose is een vertakte heteropolysaccharide van hexose en pentose suikereenheden die acetylgroepen kunnen bevatten. Lignine is opgebouwd uit aromatische componenten 8, 11. Deze hoofdcomponenten worden verder nog eens in detail uitgelegd. De verhouding van deze drie componenten varieert afhankelijk van de soort plant. De samenstelling van verschillende soorten lignocellulose biomassa staat uitgedrukt in tabel 1 (uitgedrukt in gehaltes ten opzichte van droge fractie). Tabel 1: Samenstelling van verschillende types lignocellulose biomassa materialen 12 Hardhout (loofbomen) bevat meer cellulose en hemicellulose (78,8%) dan zachthout (naaldbomen) (70,3%). Er is dus meer lignine aanwezig in naaldbomen (29,2%) dan in loofbomen (21,7%) Cellulose Cellulose is een lineair polymeer dat bestaat uit glucose-eenheden verbonden door een β- 1,4-binding (zie figuur 3). Figuur 3: Structuur cellulose 13 De cellulosemoleculen en ketens worden verbonden door Van der Waals interacties en waterstofbruggen waardoor een sterk structureel complex wordt gevormd 13. Meerdere celluloseketens vormen bundels, microfibrillen genaamd, die parallel ten opzichte van elkaar zijn opgesteld. Cellulose bestaat uit kristallijne en amorfe gebieden (zie figuur 4). Kristallijne gebieden bevatten cellulosemoleculen die in deze bundels sterk geordend zijn. In amorfe gebieden 13

18 komen krommingen en vervormingen voor en zijn de moleculen minder compact 13. Toch blijft de totale cellulosestructuur sterk omdat deze amorfe gebieden min of meer homogeen verspreid liggen 10. Figuur 4: Kristallijne (c) en amorfe (a) gebieden van cellulose 13 Tijdens de hydrolyse wordt cellulose afgebroken tot vrije glucosemoleculen door de additie van water (= versuikering of saccharificatie). De graad van polymerisatie (DP) van celluloseketens varieert van 500 tot Hemicellulose Hemicellulose bestaat uit een hoofdketen (β-1,4-verbonden monosacchariden) met vertakkingen bestaande uit suikers, gecarboxyleerde of geacetyleerde suikers 13. Hemicellulose bevat pentosen (xylose en arabinose), hexosen (mannose, glucose en galactose) en/of uronzuren (glucuronzuur, methylgalacturonzuur en galacturonzuur). Ook een kleine hoeveelheid rhamnose en fucose kan aanwezig zijn 15. Een overzicht van de meest voorkomende monosacchariden en zuren in hemicellulose staan in de volgende tabel: 15, 16 Tabel 2: Overzicht pentosen, hexosen en uronzuren aanwezig in hemicellulose Pentosen Hexosen Uronzuren D-xylose D-mannose D-glucuronzuur L-arabinose D-glucose D-galactose De meest voorkomende hoofdketens van hemicellulosen zijn xylanen en glucomannanen 15. In naaldbomen zijn de hoofdketens galactoglucomannaan en arabinoglucuronoxylaan het meest aanwezig 17, 16, 13. In loofbomen is de hoofdketen glucuronoxylaan 17, 13, 15. Deze 14

19 hoofdketens worden in figuur 5, 6 en 7 afgebeeld. De legende van de monosacchariden staat gegeven in tabel 2. Figuur 5: Galactoglucomannaan 16 Figuur 6: Arabinoglucuronoxylaan 16 Figuur 7: Glucuronoxylaan 16 Hemicellulose doet dienst als de verbinding tussen lignine en de cellulosevezels en geeft het cellulose-hemicellulose-lignine netwerk meer stevigheid. Het is meer oplosbaar dan cellulose en is meer vertakt met een DP van 100 tot Hemicellulose wordt gemakkelijker gehydrolyseerd vergeleken met cellulose vanwege deze vertakte, amorfe aard Lignine Lignine is een amorfe heteropolymeer bestaande uit drie verschillende fenylpropaaneenheden (p-coumaryl, coniferyl en sinapyl alcohol) die bijeengehouden worden door verschillende soorten verbindingen, vooral etherverbindingen 8, Voorbehandeling Aangezien lignocellulose een zeer recalcitrante structuur heeft en dus moeilijk te hydrolyseren is, is een voorbehandeling noodzakelijk om cellulose (en hemicellulose) toegankelijker te maken voor de enzymen die cellulose (en hemicellulose) omzetten naar monomeren 19. Het doel van deze voorbehandeling is om de structuur van de celwand af te breken door het verminderen van cellulosekristalliniteit, graad van polymerisatie en deeltjesgrootte en het 15

20 verwijderen van lignine en/of hemicellulose 20. De volgende figuur stelt een voorbehandeling schematisch voor. Figuur 8: Voorstelling voorbehandeling van lignocellulose 19 Er zijn tal van verschillende voorbehandelingen; fysicochemische, chemische en biologische. De voorbehandelingen hebben verschillende effecten op de hoofdcomponenten van de biomassa. De zure en alkalische voorbehandelingen worden hier kort besproken. Zure voorbehandelingen hydrolyseren de hemicellulosefractie terwijl het grootste deel van het cellulose en lignine intact blijft in de residuele vaste stoffen. Het meest gebruikte zuur is verdund zwavelzuur. De alkalische voorbehandelingen hebben meer een effect op de ligninecomponent en laten hemicellulose en cellulose grotendeels intact 11. Tijdens de zure voorbehandeling komen er oligo- en monosacchariden vrij. Deze suikers worden bij voorkeur ook gevaloriseerd in de fermentatiestap door C5 fermenterende microorganismen om een gunstig totaal economisch proces te realiseren, aangezien het hemicellulosegehalte in de biomassa niet te verwaarlozen is

21 Inhibitoren Bij een zure voorbehandeling wordt hemicellulose gehydrolyseerd wat leidt tot de vorming van al dan niet gecarboxyleerde pentose-, hexosesuikers en azijnzuur, voorgesteld op figuur 9. Door dehydratatie van die C5- en C6-suikers, ontstaan furfural en hydroxymethylfurfural (HMF) wat inhiberend werkt op de gist tijdens de fermentatie 4. Lignine blijft samen met het overgrote deel van cellulose als een vast residu over, maar een klein deel is afgebroken tot fenolen en andere aromatische componenten 8. Figuur 9: Vorming van inhibitoren 8 17

22 1.3. Valorisatie van papier Oud papier en reststromen afkomstig van de papierproductie zijn nevenstromen met een groot valorisatiepotentieel. Om een beter zicht te krijgen over wat de samenstelling van papier is, wordt het proces besproken om pulp en vervolgens papier te produceren. Nadien zal duidelijk worden welke componenten er in het papier zitten en wanneer ze tijdens het pulp- en papierproces worden toegevoegd. Deze componenten (niet aanwezig in conventionele lignocellulose biomassa) kunnen een negatieve invloed hebben op de enzymatische hydrolyse. Er wordt naar methodes gezocht om deze inhibitoren te kwantificeren en te verwijderen. Ten slotte worden de papiernevenstromen beschikbaar in Vlaanderen opgesomd Pulp- en papierproductie Papier wordt gemaakt van hout. In België gebruikt het bedrijf SAPPI, te Lanaken, hout of houtsnippers voor de papierproductie. Het hout komt ofwel van loofbomen, zoals de berk, populier, beuk en eucalyptus, ofwel van naaldbomen zoals de den, spar en pijnboom. Naaldbomen hebben langere vezels dan loofbomen en vormen in het algemeen sterker papier. Bij aankomst van het hout in de papierfabriek, wordt de schors verwijderd en wordt het hout verder verkleind. Houtsnippers zijn afkomstig van industriële zagerijen 22. Oud papier kan ook als grondstof gebruikt worden in gerecycleerd papier. De recyclage van papier kan niet oneindig blijven doorgaan omdat de kwaliteit van de vezels vermindert, de vezels geraken namelijk beschadigd en worden korter. Gemiddeld kan een vezel 2 tot 5 keer hergebruikt worden 23. Pulpproductie Het verpulpen kan op verschillende manieren gebeuren. Hierbij wordt lignine deels of volledig verwijderd, afhankelijk van de verpulpingsmethode. De manier van verpulpen heeft een invloed op de fysicochemische eigenschappen van de vezels in het papier en dus ook onrechtstreeks op de hydrolyseerbaarheid. Hout kan mechanisch of chemisch verpulpt worden. Mechanische pulp Mechanisch pulpen kan op verschillende manieren gebeuren; bij het stone ground wood proces wordt hout geperst tegen een steen in aanwezigheid van water. Het pressurized ground wood proces is gelijkaardig, maar het wordt uitgevoerd bij een hogere druk om sterkere pulp te produceren. Bij het thermomechanisch pulpproces (TMP) wordt stoom op de houtsnippers aangevoerd waarna ze vervolgens geperst worden tussen twee grote roterende schijven 24. Bij het chemithermomechanisch pulpproces (CTMP) worden de houtsnippers blootgesteld aan stoom en aan chemicaliën 24. Hierbij worden de houthaksels eerst geweekt in 18

23 natriumsulfiet en met stoom verwarmd waardoor de lignine zacht wordt. Daarna worden de haksels ontrafeld door ze tussen twee metalen schijven met messen te malen 25. In SAPPI, te Lanaken, wordt gewerkt met het CTMP proces. De pulp wordt tenslotte gebleekt. Meestal gebeurt dit met waterstofperoxide 25. Chemische pulp De pulp wordt gekookt in een chemische oplossing waarbij het lignine verwijderd wordt. Sulfaat en sulfiet pulp worden onderscheiden, afhankelijk welke chemicaliën gebruikt worden 26. Het sulfaat (Kraft) proces is een alkalisch proces. De houtpartikels worden gekookt bij hoge ph waarbij een groot deel van de aanwezige lignine verwijderd wordt en enkel de cellulosevezels overblijven. Na het koken worden de cellulosevezels afgescheiden en wordt deze donkerbruinachtige pulp gebleekt. Het meest gebruikte bleekmiddel is chloordioxide ClO 2. Er kan ook zuurstof, waterstofperoxide of ozon gebruikt worden 25. Het sulfiet proces, een ouder proces, gebruikt andere chemicaliën om lignine te verwijderen van de houtvezels. Eerst wijzigt het zuur H 2 SO 3 chemisch de lignine, vervolgens na toevoeging van alkali wordt het lignine oplosbaar in water. Dit proces produceert een minder sterk pulp dan het Kraft proces. Deze pulp is lichtbruin en moet ook nog gebleekt worden, maar in mindere mate als bij het Kraft proces 24. Virgin vs recycled pulp De bovenstaande pulpmethodes (zowel mechanisch als chemisch) worden gebruikt bij het maken van virgin pulp. Bij oud papier wordt het papier opnieuw verpulpt ( recycled pulp ), maar volgt het een andere procedure omdat het al eens verpulpt is geweest. De vezels van oud papier worden in suspensie gebracht met water. Dit mengsel wordt mechanisch gescheiden van onzuiverheden zoals nietjes, lak, vernis, lijmresten, stukjes plastiek, touw De lange vezels worden soms gescheiden van de korte. Bijkomend kan de pulp ook ontinkt worden via flotatie. De pulp wordt hierbij gewassen in aanwezigheid van luchtbelletjes waardoor de inkt naar boven komt te drijven 25. Pulp afkomstig van oud papier moet minder gebleekt worden omdat het al eens gebleekt is geweest 24. Papierproductie Tijdens het proces voor de papierproductie worden op verschillende momenten componenten toegevoegd om het papier betere eigenschappen te geven. Het proces voor de papierproductie dat hieronder beschreven wordt, is gebaseerd op het algemeen proces dat SAPPI gebruikt 22,

24 Grondstoffen De pulp wordt gemengd met water. Water is het belangrijkste procesmateriaal. Voor 1 kg papier is ongeveer 100l water nodig. Dan wordt de pulp verkleind met behulp van een reeks roterende en vaste messen. Papier dat enkel uit houtvezels zou bestaan, zou een ruw papier met ongelijke dichtheid geven. Daarom worden vulstoffen toegevoegd aan het papier, zoals calciumcarbonaat en kaoline. Vulstoffen hebben meerdere doelen; ze maken het papier meer opaak en geven het een meer gecontroleerde dichtheid. Het oppervlak is gesloten, en het geeft het papier een heldere tint. Naast mineralen zoals kaoline en titaniumdioxide, maakt het moderne productieproces van papier uitvoerig gebruik van calciumcarbonaat, wat een extra voordeel levert, namelijk het papier is beter bestand tegen veroudering. Het totaal percentage aan vulstoffen kan oplopen tot 30%. Het water en de vulstoffen worden gemengd in een reactor 26. Papiermachine In de papiermachine wordt de pulp omgezet in een laag onafgewerkt papier. Het bestaat uit een reeks van productieprocessen waar water uit de pulp wordt verwijderd via verschillende systemen met behulp van roterende en stationaire rollen. Verschillende persen en warmte (bijvoorbeeld door droogcilinders) worden gebruikt om de pulp te ontwateren. Het gedroogd vel papier wordt vervolgens door een kalandermachine gestuurd tussen twee gepolijste stalen cilinders op een bepaalde afstand van elkaar afgesteld, zodat de papierdikte gelijkmatig wordt. Dan wordt de oppervlakte van het papier behandeld door middel van een size pers en een film pers. De size pers is geïntegreerd in de papiermachine. Het bestaat uit een paar zachte rollen, meestal gecoat met rubber. Hier wordt ook zetmeel toegevoegd om het papieroppervlak sterker te maken; dit zorgt ervoor dat het papieroppervlak gesloten wordt. Sizing bevordert het droogproces van de inkt tijdens het printen op het oppervlak van het papier, in plaats van geabsorbeerd te worden in het papier. Het verhoogt de kleurintensiteit, verbetert de sterkte van het oppervlak en de waterbestendigheid van het papier. De size pers wordt veel gebruikt om het papier voor te bereiden op het volgende proces, namelijk de coating. Door middel van de film pers wordt een eerste laagje gecoat op het papier (een voordosering). Er ontstaat een uniforme coatingslaag die het oppervlak van het papier volgt (zie figuur 10 en 11). Na elke coating wordt het oppervlak gedroogd 26. Figuur 10: Papieroppervlak 22 20

25 Figuur 11: Papieroppervlak met pre-coatingslaag: coatingslaag volgt oppervlak van figuur 22 Verdere behandeling en afwerkingsprocessen Coating Gecoat papier heeft veel voordelen. Het verbetert de optische en tastbare eigenschappen witheid en tint, glans en gladheid maar het verbetert ook het printgedrag. Bij het coaten van papier wordt een laag pigmenten en bindmiddelen op het oppervlak aangebracht. Er kunnen meerdere lagen gecoat worden. De coatingcomponenten worden gemengd volgens nauwkeurige recepten in tanks in de coating kitchen. De belangrijkste coatingcomponent is calciumcarbonaat, die het oppervlak van het papier wit maakt, maar de coatingoplossing kan ook klei-of talkpoeder bevatten. Deze componenten zijn poederachtig en daarom worden bindingsmiddelen gebruikt zodat de coatingcomponenten zich aan elkaar vasthechten en aan het papier. Bindmiddelen kunnen natuurlijk zetmeel of zuiver synthetische componenten zoals latex zijn. Om een gladder oppervlak te creëren, worden meer dan twee lagen gecoat per zijde. Het proces gebeurt met behulp van een mes, blade coating genoemd. Hierbij wordt een overtollige laag coating op het papier aangebracht en dan gedeeltelijk afgeschraapt met een stalen mes wat een uniform oppervlak oplevert (zie figuur). Eerst wordt op één zijde gecoat en dan wordt het papier gedroogd en dan op een andere zijde (opnieuw gevolgd door het droogproces) 26. Figuur 12: Papieroppervlak met pre-coatingslaag 22 21

26 Figuur 13: Papieroppervlak na coaten (1 laagje) 22 Figuur 14: Papieroppervlak na coaten (2 laagjes) 22 Afwerking Het papier heeft na het coaten al de juiste basiskenmerken en de optimale coatingsamenhang, maar nog niet een perfecte afwerking. Dit wordt bereikt tijdens het kalanderen. Dit wordt gebruikt om het papieroppervlak extra glad en glanzend te maken. Het papier passeert door een aantal rollen, waar bij elke rol een bepaalde druk en temperatuur heerst. Deze rollen hebben verschillende oppervlakken, zoals hard staal en zacht rubber, afhankelijk welk type glans en oppervlaktebehandeling vereist is 26. Het papier wordt vervolgens gesneden op de juiste grootte, verpakt en opgeslagen in een magazijn waar het klaar is voor de verkoop Samenstelling Papier bestaat dus niet enkel uit cellulose, hemicellulose en lignine, maar ook uit vulstoffen, zetmeel, sizing-middelen, coatingstoffen en bindingsmiddelen die worden toegevoegd tijdens het papierproductie-proces. In tabel 3 wordt de samenstelling van papier voorgesteld. De vulen coatingstoffen zijn anorganische componenten en worden omschreven als de inorganics. Deze componenten kunnen een invloed hebben op de enzymatische hydrolyse. Zetmeel wordt ook toegevoegd tijdens het papierproductie-proces en is een bron voor glucose indien het niet verloren gaat bij het verpulpen. Het lignine is in mindere mate aanwezig, aangezien het papier al een verpulping ondergaan heeft tijdens het papierproductie-proces. 22

27 Tabel 3: Samenstelling papier Samenstelling Lignocellulose Vulstoffen Zetmeel Sizing-middelen Coatingstoffen Bindingsmiddelen Cellulose Hemicellulose Lignine CaCO 3, kaoline, titaniumdioxide CaCO 3, kaoline, talk Zetmeel Oud papier dat wordt opgehaald, heeft dezelfde samenstelling, maar inclusief inktcomponenten en onzuiverheden (plastiek, nietjes, lijmresten ). Inorganics Als vul- en coatingstof wordt tegenwoordig CaCO 3 het meest gebruikt. Bij een lage ph is CaCO 3 niet chemisch inert en kan het met een zuur reageren. In tegenstelling tot CaCO 3, is kaoline chemisch inert over een relatief breed ph gebied 27. Vroeger werd kaoline meer gebruikt dan nu. Titaniumdioxide en talk worden maar in kleine hoeveelheden gebruikt. Er bestaan ook nog andere anorganische componenten die gebruikt worden als vulstof of coating, zoals silica, aluminosilicaat, aluminum trihydraat In Noord-Amerika wordt voor 83% aan CaCO 3 gebruikt als vulstof in de papierindustrie 28. De samenstelling van de inorganics CaCO 3, kaoline, titaniumdioxide en talk staan in tabel 4. Tabel 4: Samenstelling inorganics 28 Inorganics Samenstelling CaCO % CaCO 3 Kaoline 39% Al 2 O 3, 46% SiO 2, 13% H 2 O Titaniumdioxide 96% TiO 2 Talk 63% SiO 2, 32% MgO, 5%H 2 O Deze inorganics kunnen een effect hebben op de hydrolyse-opbrengst door de cellulaseactiviteit te inhiberen of een ph-verandering te veroorzaken. Wang et al. onderzochten het effect van CaCO 3 op de enzymatische hydrolyse, met als resultaat dat het CaCO 3 een phverandering veroorzaakt waardoor de hydrolyse-opbrengst vermindert 29. Om het CaCO 3 te verwijderen werd het papier gewassen met zuur waardoor het CaCO 3 werd omgezet 29. De inorganics CaCO 3, kaoline en talk kunnen gedetecteerd worden via een thermogravimetrische analyse (TGA) van TAPPI. Het kaolinegehalte kan echter niet precies bepaald worden omdat er een overlap is voor de thermische decompositie temperatuur van de organische fractie en voor die van kaoline. Bij een temperatuur van 400 C tot 550 C begint de kaoline dehydroxylatie, terwijl de decompositie van cellulose dan eindigt 30. Talk kan praktisch ook niet bepaald worden omdat de dehydroxylatie van talk van 900 C tot 23

28 1000 C optreedt 30. Deze hoge temperaturen kunnen met de moffeloven in het labo niet bereikt worden. Aangezien kaoline en talk in mindere mate voorkomen dan CaCO 3, zal enkel CaCO 3 bepaald worden via de thermogravimetrische analyse. CaCO 3 wordt bepaald door één reactie waarbij massaverlies veroorzaakt wordt over het temperatuursinterval van 607 C tot 803 C. Wegens praktische redenen wordt het temperatuursinterval 575 C-800 C genomen aangezien het asgehalte van lignocellulose biomassa bepaald wordt bij 575 C. Het verlies in massa is te wijten aan de calcinatie reactie waar CO 2 gas wordt vrijgelaten en het vast residu CaO geproduceerd wordt 30. De reactie gaat als volgt: Ca 2+ kan ook bepaald worden via een ICP-AES, wat dus omgerekend kan worden naar CaCO 3 (in de veronderstelling dat alle Ca 2+ -ionen in de CaCO 3 voorkomen, wat zal leiden naar een overschatting). In deze thesis zal dus de procedure van TAPPI gebruikt worden om CaCO 3 te bepalen omdat deze procedure specifiek op papier is gericht en deze resultaten zullen dan vergeleken worden met de analyse van Ca 2+ uitgevoerd via ICP-AES. TAPPI heeft bovendien nog een andere procedure ter beschikking om de alkaliniteit van papier te bepalen in termen van CaCO 3, namelijk Alkalinity of paper as calcium carbonate (alkaline reserve of paper) 31. Deze procedure lijkt zeer interessant, maar is niet gratis beschikbaar Papiernevenstromen voor valorisatie naar fermenteerbare suikers De UGent werkt samen met de Bio Base Europe Pilot Plant (BBEPP) aan het project VISIONS, ondersteund door de Flemish Agency for Innovation by Science and Technology (IWT). In het VISIONS project wordt een inventaris van organische nevenstromen en bijproducten opgesteld die beschikbaar zijn in Vlaanderen. De producten worden geclusterd afhankelijk van hun samenstelling. Voor elke cluster, wordt een efficiënte procestechnologie vastgesteld, die de nevenstroom in een waardevolle bron omzet 32. In deze thesis wordt specifiek op papierstromen gewerkt. Binnen VISIONS zijn een aantal papierstromen aangereikt ter valorisatie, afkomstig van verschillende bedrijven namelijk SITA, VKP en SAPPI. Oud papier is een nevenstroom met een groot valorisatiepotentieel. Het is in grote hoeveelheden beschikbaar, de logistiek is reeds aanwezig en biochemisch gezien is het een gunstig materiaal om de aanwezige suikers te valoriseren. Volgens Cobelpa wordt vanuit Europa om de twee maanden 1,2 miljoen ton oud papier geëxporteerd naar China 25. Het bedrijf SITA zorgt voor de ophaling en verwerking van papier en karton van de huishoudens en bedrijven in België. Een andere potentiële nevenstroom zijn de ongeschikte papiervezels die ontstaan bij het verpulpen van oud papier. Het bedrijf VPK recycleert papier in Dendermonde en Strasbourg. Gerecycleerd afvalpapier wordt omgezet in een nieuwe grondstof (papier) voor de productie van verpakkingen. Bij deze productie ontstaan er nevenstromen die ongeschikt zijn voor de 24

29 papierrecyclage. Deze nevenstromen kunnen gevaloriseerd worden naar fermenteerbare suikers. Ook reststromen, ontstaan bij de productie van virgin pulp en papier, kunnen gebruikt worden. In het bezinksel van afvalwater gaan momenteel nog grote hoeveelheden vezels verloren. Bij de pulping van houtchips wordt niet al het materiaal even grondig vermalen. Er ontstaan kleine ongewenste houtfragmentjes, pinch chips genaamd, die ook verwijderd moeten worden. In het kader van het VISIONS project gaf SAPPI Lanaken de opdracht om het saccharificatiepotentieel van deze nevenstromen ook te onderzoeken. 25

30 1.4. Saccharificatie Einddoel van de valorisatie zijn fermenteerbare suikers. Dit gebeurt door middel van saccharificatie met behulp van enzymcocktails (bestaande uit cellulasen, hemicellulasen, mono-oxygenasen). De enzymen worden kort toegelicht Cellulasen Cellulasen kunnen geproduceerd worden door bacteriën en schimmels. De schimmel Trichoderma reesei (Hypocrea jecorina) is het meest gekend organisme dat cellulolytische enzymen produceert op industriële schaal. Deze schimmel kan ook genetisch gemodificeerd worden 33. Cellulasen zijn een groep enzymen die cellulose hydrolyseren. Ze bestaan uit endoglucanasen, cellobiohydrolasen en β-glucosidasen. Endoglucanasen (EG; endo-1,4-β- D-glucanase, EC ) vallen bij voorkeur amorfe gebieden aan, splitsen willekeurig de interne bindingen van de glucaanketen en voorzien daarbij reducerende en niet-reducerende uiteinden. De gevormden uiteinden van deze cello-oligosacchariden zijn op hun beurt een substraat voor de cellobiohydrolasen (CBH; of exoglucanasen; 1,4-β-D-glucaancellobiohydrolase; EC ). CBH hydrolyseren deze ketenuiteinden verder tot cellobiose. Als laatste hydrolyseert β-glucosidase (BG; cellobiase, β-dglucosideglucanohydrolase; EC ) cellobiose verder tot glucose vanaf het nietreducerende uiteinde 33. Al deze enzymen zijn hydrolasen; ze splitsen glycosidische bindingen door additie van een watermolecule 34. Deze drie enzymen (endoglucanasen, cellobiohydrolasen en β-glucosidasen) werken in synergie, voorgesteld op figuur 15. Het eindproduct van de endoglucanasen en de cellobiohydrolasen, namelijk cellobiose, inhibeert de endo- en exoglucanasen door feedbackinhibitie. Deze productinhibitie van cellobiose wordt opgeheven door β- glucosidase 35. Figuur 15: Werking cellulasen (1: Endoglucanase, 2: Cellobiohydrolyase, 3: β-glucosidase, NR: niet-reducerend einde, R: reducerend einde, C: kristallijne regio s) 13 26

31 Hemicellulasen Hemicellulasen, die hemicellulose afbreken, bestaan uit een grote groep enzymen. Een complexe mix van enzymen is nodig omdat de samenstelling van hemicellulose veel minder uniform is. Bijvoorbeeld de xylaanhoofdketen wordt afgebroken door endo-1,4-β-xylanase (EC ) en β-xylosidase (EC ) en de manaanhoofdketen door endo-βmannanase (EC ) en β-mannosidase (EC ). De vertakking wordt afgebroken door verschillende soorten enzymen, afhankelijk wat de samenstelling is van de biomassa. Als voorbeeld wordt op figuur 16 een glucomannaanstructuur voorgesteld met enzymen endo-β-mannanase en β-mannosidase die de mannaanhoofdketen afbreken en als vertakking galactose die wordt afgebroken door een α-galactosidase. Figuur 16: Glucomannaanstructuur afbraak enzymen (wit: glucose, lichtblauw: mannose, donkerblauw: galactose, driehoek: acetaatgroep, bol met lijn: reducerend uiteinde) Mono-oxygenasen Er is nog een andere groep enzymen die cellulose mee helpt afbreken, namelijk de polysaccharide mono-oxygenasen (PMO s). Deze groep zijn proteïnen met een oxidatieve cellulolytische activiteit, die de toegankelijkheid voor het substraat verhoogt en de activiteit van de hydrolytische enzymen verbetert. Voorbeelden van zo n mono-oxygenase zijn GH61, geproduceerd door schimmels en CBM33, geproduceerd door bacteriën Enzymcocktails Verschillende commerciële enzymcocktails zijn ontwikkeld door bedrijven zoals Novozymes (vb Cellic CTec2 en CTec3) en Dupont (vb Accellerase Duet en Trio) voor de versuikering van biomassa 33. Sommige cocktails bevatten mono-oxygenasen, verhoogde en verbeterde β-glucosidasen, of ook verbeterde hemicellulolytische activiteiten 37. Tijdens de experimenten worden twee industriële enzymcocktails vergeleken met elkaar. Industriële enzymcocktail van Dupont Deze enzymcocktail is een enzymcomplex dat speciaal ontworpen is voor de productie van hernieuwbare biobrandstoffen en chemicaliën die geproduceerd worden uit lignocellulose biomassa. Dit enzymcomplex hydrolyseert lignocellulose biomassa efficiënt in fermenteerbare monosacchariden zoals glucose en xylose. De enzymcocktail bestaat uit 27

32 exoglucanasen, endoglucanasen, hemi-cellulasen (ook xylanasen) en β-glucosidasen. Het ph- en temperatuurprofiel staan weergegeven in figuren 17 en Figuur 17: ph profiel enzymcocktail van Dupont bij 50 C. Activiteit gemeten gedurende 24h gebruik makend van voorbehandeld hardhout pulp Figuur 18: Temperatuur profiel enzymcocktail van Dupont bij ph 5.0. Activiteit gemeten gedurende 24h gebruik makend van voorbehandeld hardhout pulp Industriële enzymcocktail van Novozymes Deze enzymcocktail bestaat uit een cellulase- en hemicellulase-complex dat zorgt voor de omzetting van voorbehandeld lignocellulose materiaal in fermenteerbare suikers. De enzymcocktail bevat cellulasen, GH61 componenten, verbeterde β-glucosidasen en hemicellulasen

33 1.5. Fermentatie De fermenteerbare suikers worden op korte termijn toegepast in de bio-ethanolproductie, maar deze suikers kunnen ook gebruikt worden als grondstof voor andere toepassingen. Hier wordt niet verder op ingegaan. Afhankelijk van de samenstelling van de biomassa worden verschillende monosacchariden tijdens de enzymatische hydrolyse vrijgesteld. Glucose is de meest voorkomende monosaccharide. Glucose wordt naar ethanol gefermenteerd met de gist Saccharomyces cerevisiae. Één molecule glucose wordt gemetaboliseerd naar twee moleculen pyruvaat. Onder anaerobe condities wordt het pyruvaat verder gereduceerd naar ethanol met vorming van CO 2. Theoretisch is de opbrengst 0,511 voor ethanol en 0,489 voor CO 2 op massabasis. Er worden ook 2 ATP s geproduceerd die gebruikt worden voor de biosynthese van de gistcellen 40. Van de overige monosacchariden is xylose het meest aanwezig, aangezien xylose het meest voorkomt in hemicellulose. Het is belangrijk om ook xylose te valoriseren, aangezien dit een aanzienlijk aandeel van de aanwezige suikers vertegenwoordigt. Xylose kan gevaloriseerd worden naar bio-ethanol, maar kan ook nog voor andere toepassingen gebruikt worden, namelijk omzetting naar xylitol, furfural Xylose heeft op zich een hogere marktwaarde dan glucose of ethanol, maar gezien een hoge ethanolopbrengst kritisch is voor de viabiliteit van een tweede generatie bio-ethanol plant, is de fermentatie van xylose met genetisch gemodificeerde gisten of micro-organismen op korte termijn de interessantste oplossing. De inhibitoren furfural en HMF, ontstaan door een zure voorbehandeling, remmen de groei van de gist en verminderen de ethanolopbrengst en productiviteit. Daarnaast treedt er ook productinhibitie op wanneer de ethanolconcentratie te hoog wordt. Afhankelijk van de stam kan S. cerevisiae ethanolconcentraties tot 18% tolereren 8. Voor de experimenten op de UGent wordt gebruik gemaakt van de commerciële gist Saccharomyces cerevisiae die speciaal ontwikkeld werd voor industriële ethanolproductie, Ethanol Red genaamd. De fermentatie gaat door bij 35 C

34 1.6. Uitdagingen en strategieën Het doel van de valorisatie is om het proces economisch haalbaar te maken. Bij voorkeur worden zoveel mogelijk componenten gevaloriseerd aanwezig in het papier. Daarvoor wordt bij analyses eerst de samenstelling bepaald van het papier. Wat zit er juist allemaal in? En welke componenten zijn te valoriseren? Het zal hier voornamelijk gaan over het gehalte glucaan, xylaan en lignine. Glucose en xylose kunnen gevaloriseerd worden naar bio-ethanol of andere toepassingen. Lignine kan verbrand worden voor de opwekking van energie. Het proces wordt bij voorkeur in zo n kort mogelijke tijd uitgevoerd bij een zo laag mogelijke enzymdosage met als voorwaarde dat het rendement nog hoog genoeg is. Om deze enzymdosage te bepalen wordt tijdens de analyses een enzymdosagecurve opgesteld bij laag drogestofgehalte. Hierbij wordt een zelfde hoeveelheid substraat versuikerd bij verschillende enzymdosages. Tijd, ph, temperatuur en agitatie worden constant gehouden over alle experimenten. Er wordt gestreefd naar een geconcentreerde suikerstroom om de destillatiekosten te drukken 42. De reactor wordt gevuld met substraat aan een hoog drogestofgehalte. Dit brengt echter wel een paar moeilijkheden met zich mee. Het kan leiden naar een vermindering van glucoseopbrengsten bij enzymatische hydrolyse, wat het high-solids effect wordt genoemd 42. Door de hoge substraatconcentratie wordt ook de viscositeit verhoogd en wordt het papier onvoldoende gemengd. Dit geeft problemen in massa-overdracht waardoor een niet-homogene massa wordt bekomen 37. Om dit probleem te reduceren, wordt gebruik gemaakt van het Fed Batch proces, waarbij substraat op regelmatige tijdstippen wordt toegevoegd om de initiële viscositeit te verminderen 43. Op industrieel vlak zal ook een goede reactor moeten ontworpen worden met een goed mengsysteem die zo n hoge viscositeit aankan. Vervolgens leidt de hoge substraatconcentratie tot meer inhibitoren. Productinhibitie door cellobiose zal ook stijgen 37. Dit kan verholpen worden door de toevoeging van β- glucosidasen waardoor productophoping van cellobiose vermeden wordt. Daarnaast kan geopteerd worden voor SSF, hierbij gebeurt de saccharificatie en fermentatie tegelijkertijd. Glucose wordt continu door de gist gefermenteerd, waardoor de productinhibitie van glucose en cellobiose verminderd wordt 43. Door het invoeren van een SSF wordt ook de totale reactietijd van het proces verkort. De kans op contaminatie wordt verminderd door de aanwezigheid van ethanol in het medium, maar wordt ook vermeerderd door de lagere temperatuur die gunstiger is voor micro-organismen. Een ander nadeel van een SSF is dat de saccharificatie en fermentatie nu op éénzelfde temperatuur moeten gebeuren. Hierdoor kan de saccharificatie die het snelste doorgaat bij 50 C, slechts doorgaan bij 35 C 44. Een tegemoetkoming van dit probleem is het inlassen van een semi-ssf in plaats van een SSF. Hierbij wordt eerst het papier vervloeid bij de optimale saccharificatietemperatuur. Op het moment dat het papier voldoende vervloeid is, wordt de temperatuur verlaagd naar de fermentatietemperatuur en wordt de gist toegevoegd

Agenda. 2 de Gen BE. Voortgangsvergadering 3 TETRA projecten. 80108 Valorisatie van (ligno-)cellulose reststromen - VaLiCel

Agenda. 2 de Gen BE. Voortgangsvergadering 3 TETRA projecten. 80108 Valorisatie van (ligno-)cellulose reststromen - VaLiCel Voortgangsvergadering 3 TETRA projecten 80108 Valorisatie van (ligno-)cellulose reststromen - VaLiCel 80166 Bio-ethanol uit lignocellulose grondstoffen beschikbaar in Vlaanderen Agenda - Tweede generatie

Nadere informatie

VaLiCel. Voortgangsvergadering 1 TETRA projecten. 80108 Valorisatie van (ligno-)cellulose reststromen - VaLiCel

VaLiCel. Voortgangsvergadering 1 TETRA projecten. 80108 Valorisatie van (ligno-)cellulose reststromen - VaLiCel Voortgangsvergadering 1 TETRA projecten Resultaten: 1 januari 31 april 2009 VaLiCel 80108 Valorisatie van (ligno-)cellulose reststromen - VaLiCel 80166 Bio-ethanol uit lignocellulose grondstoffen beschikbaar

Nadere informatie

BIORAFFINAGE ALGEN/ BIOBRANDSTOFFEN. Johan van Groenestijn

BIORAFFINAGE ALGEN/ BIOBRANDSTOFFEN. Johan van Groenestijn BIORAFFINAGE ALGEN/ BIOBRANDSTOFFEN Johan van Groenestijn johan.vangroenestijn@tno.nl Biobased Economy In de Biobased Economy wordt biomassa gebruikt voor de productie van energie, transportbrandstoffen,

Nadere informatie

Leerlingenhandleiding

Leerlingenhandleiding Leerlingenhandleiding Afsluitende module Alternatieve Brandstoffen - Chemie verdieping - Ontwikkeld door dr. T. Klop en ir. J.F. Jacobs Op alle lesmaterialen is de Creative Commons Naamsvermelding-Niet-commercieel-Gelijk

Nadere informatie

Winnen en bleken van papiergrondstoffen

Winnen en bleken van papiergrondstoffen 119 1 Winnen en bleken van papiergrondstoffen door M. Jennekens KNP Leykam 1. Inleiding 119 3 2. Naaldhout en loofhout 119 3 3. Winning van papiervezels 119 4 4. Secundaire vezelbron 119 5 5. Mechanische

Nadere informatie

RACEN met... WC-papier

RACEN met... WC-papier RACEN met... WC-papier 1 Fossiele Brandstoffen Nadelen 1) Voorraden zijn eindig. 2) Afhankelijkheid van oliestaten 3) Bij verbranding komen broeikasgassen vrij: CO2/NOx/CH4 1000 1500 2000 2 Fossiele Brandstoffen

Nadere informatie

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. Alternatieve brandstoffen

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. Alternatieve brandstoffen Afsluitende les Leerlingenhandleiding Alternatieve brandstoffen Inleiding Deze chemie-verdiepingsmodule over alternatieve brandstoffen sluit aan op het Reizende DNA-lab Racen met wc-papier. Doel Het Reizende

Nadere informatie

Cellulomonas knipt! Aantonen van cellulose afbraak door Cellulomonas sp.

Cellulomonas knipt! Aantonen van cellulose afbraak door Cellulomonas sp. Aantonen van cellulose afbraak door Cellulomonas sp. Inleiding In de hout en papierindustrie ontstaat veel afval in de vorm van cellulose. Als men dit zou kunnen verwerken tot veevoer, wordt waardeloos

Nadere informatie

Biobased producten uit resthout

Biobased producten uit resthout Biobased producten uit resthout Tijs Lammens, Bio-energiedag Overijssel Your partner in the bioeconomy Inhoud Verschillende perspectieven van hout Over biobased producten: materialen vs. chemicaliën Biomassa

Nadere informatie

Gisten en ethanolproductie met C-6-suikers

Gisten en ethanolproductie met C-6-suikers Gisten en ethanolproductie met C-6-suikers 2 PB-CB Stephanie Jordaens Sara Van Hoven Sam Van Bouwel Nathalie De Smet Salima El Boujeddaini Doel: bepalen welke oorsprong van gist de verschillende suikers

Nadere informatie

Transfertoets blok 5. Krantenpapier VAPRO B

Transfertoets blok 5. Krantenpapier VAPRO B Transfertoets blok 5 Krantenpapier VAPRO B Versie: juni 2009 Werkwijze transfertoets Aan het einde van je VAPRO B opleiding dien je het totale productieproces van je bedrijf te overzien. Dit heb je onder

Nadere informatie

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. Tandenstokerase - biochemie experiment -

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. Tandenstokerase - biochemie experiment - Afsluitende les Leerlingenhandleiding Tandenstokerase - biochemie experiment - Introductie Een enzym is een eiwit dat chemische reacties versnelt of mogelijk maakt. Enzymen zijn onmisbaar voor een goede

Nadere informatie

Van biofuels naar biobased

Van biofuels naar biobased Van biofuels naar biobased PPA-dag, 11 maart 2010, Delft Rolf Blaauw Wageningen Universiteit en Researchcentrum Food & Biobased Research Inhoud Introductie De chemische industrie nu Chemicaliën uit biomassa

Nadere informatie

Papier - Algemene inleiding Papyrus en Japans papier door Wilma Papier, geschiedenis en fabricage door Bert. 21 april 2013 B OEKBINDERIJ PAPYRUS

Papier - Algemene inleiding Papyrus en Japans papier door Wilma Papier, geschiedenis en fabricage door Bert. 21 april 2013 B OEKBINDERIJ PAPYRUS Algemene inleiding Papyrus en Japans papier door Wilma Papier, geschiedenis en fabricage door Bert Algemene inleiding Papyrus en Japans papier door Wilma Papier Papier kort historisch overzicht 100 na

Nadere informatie

zonweringsdoeken gemaakt van planten THE FIRST SUNSCREEN FABRIC IN THE WORLD WITH CRADLE TO CRADLE CERTIFIED GOLD

zonweringsdoeken gemaakt van planten THE FIRST SUNSCREEN FABRIC IN THE WORLD WITH CRADLE TO CRADLE CERTIFIED GOLD zonweringsdoeken gemaakt van planten THE FIRST SUNSCREEN FABRIC IN THE WORLD WITH CRADLE TO CRADLE CERTIFIED GOLD M + N PROJECTEN ONTWIKKELDE EEN NIEUWE GENERATIE ZONWERINGSDOEKEN, DIE DE HUIDIGE MATERIALEN

Nadere informatie

VaLiCel (2) VOORBEHANDELING VAN BIOMASSA VOOR ENZYMATISCHE HYDROLYSE TOT VERGISTBARE SUIKERS

VaLiCel (2) VOORBEHANDELING VAN BIOMASSA VOOR ENZYMATISCHE HYDROLYSE TOT VERGISTBARE SUIKERS Voortgangsvergadering 2 TETRA projecten 80108 Valorisatie van (ligno-)cellulose reststromen - VaLiCel 80166 Bio-ethanol uit lignocellulose grondstoffen beschikbaar in Vlaanderen 1 VaLiCel (2) VOORBEHANDELING

Nadere informatie

Afsluitende les. leerlingenhandleiding. Tandenstokerase +

Afsluitende les. leerlingenhandleiding. Tandenstokerase + Afsluitende les leerlingenhandleiding Tandenstokerase + Leerlingenhandleiding Introductie Enzymen zijn onmisbaar voor een goede werking van het lichaam. Een enzym is een eiwit dat chemische reacties versnelt

Nadere informatie

Biobrandstoffenfabriek Hardenberg. Innovatie en duurzaamheid

Biobrandstoffenfabriek Hardenberg. Innovatie en duurzaamheid Biobrandstoffenfabriek Hardenberg Innovatie en duurzaamheid Presentatie voor het Kenniscentrum Papier en Karton Bio Rights B.V. 11 december 2012 1 Inhoud van de presentatie Biobrandstoffenfabriek Hardenberg

Nadere informatie

Duurzame Verpakkingen. Drukinkt is een zeer belangrijke component van de totale verpakking!!

Duurzame Verpakkingen. Drukinkt is een zeer belangrijke component van de totale verpakking!! Duurzame Verpakkingen Drukinkt is een zeer belangrijke component van de totale verpakking!! Druktechnieken en inkten toegepast in verpakkingen OFFSET (VELLEN)OFFSET INKTEN voor absorberende substraten.

Nadere informatie

Biobrandstoffen: Hype of duurzame oplossing? Prof. Wim Soetaert

Biobrandstoffen: Hype of duurzame oplossing? Prof. Wim Soetaert Biobrandstoffen: Hype of duurzame oplossing? Prof. Wim Soetaert 1 Fossiele grondstoffen worden steeds duurder Petroleumprijs in dollar per vat Hernieuwbare grondstoffen: opbrengst per ha stijgt voortdurend

Nadere informatie

Eindexamen vwo scheikunde I

Eindexamen vwo scheikunde I Waterstof uit afvalwater 1 maximumscore 4 C 6 H 1 O 6 + 4 H O 4 H + CH COO + HCO + 4 H + molverhouding CH COO : HCO = 1 : 1 en C balans juist 1 coëfficiënt voor H + gelijk aan de som van de coëfficiënten

Nadere informatie

Bio-energie ketens: ethanol

Bio-energie ketens: ethanol Bio-energie ketens: ethanol Rob Bakker Business Unit Biobased Products Agrotechnology & Food Innovations Wageningen UR robert.bakker@wur.nl Overzicht Wat is ethanol? Eigenschappen Welke ketens? Huidige

Nadere informatie

De rol van biomassa in de energietransitie Inleiding Debat 22 nov 2017

De rol van biomassa in de energietransitie Inleiding Debat 22 nov 2017 Jan Peter Nap Hanze Research Energy De rol van biomassa in de energietransitie Inleiding Debat 22 nov 2017 Energietransitie 2 Er staat veel op het spel Klimaatverandering - CO 2, opwarming, milieu, afspraken

Nadere informatie

Examen VWO. scheikunde (pilot) tijdvak 2 woensdag 20 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage.

Examen VWO. scheikunde (pilot) tijdvak 2 woensdag 20 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Examen VW 2012 tijdvak 2 woensdag 20 juni 13.30-16.30 uur scheikunde (pilot) Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Dit examen bestaat uit 26 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 68 punten te behalen.

Nadere informatie

Optimaliseren van de hydrolytische efficiëntie van Trichoderma reesei-enzymcocktails

Optimaliseren van de hydrolytische efficiëntie van Trichoderma reesei-enzymcocktails Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen Academiejaar 2013 2014 Optimaliseren van de hydrolytische efficiëntie van Trichoderma reesei-enzymcocktails Griet Driesschaert Promotor: Dr. Ing. Ingeborg Stals Tutor:

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Samenvatting hoofdstuk 1 bvj

Samenvatting Biologie Samenvatting hoofdstuk 1 bvj Samenvatting Biologie Samenvatting hoofdstuk 1 bvj Samenvatting door Fabienne 1166 woorden 24 oktober 2017 5 2 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Hoofdstuk 1: stofwisseling Paragraaf

Nadere informatie

1 Stoffen worden omgezet. Stofwisseling is het vormen van nieuwe stoffen en het vrijmaken van energie. Kortom alle processen in organismen.

1 Stoffen worden omgezet. Stofwisseling is het vormen van nieuwe stoffen en het vrijmaken van energie. Kortom alle processen in organismen. THEMA 1 1 Stoffen worden omgezet 2 Fotosynthese 3 Glucose als grondstof 4 Verbranding 5 Fotosynthese en verbranding 1 Stoffen worden omgezet. Stofwisseling is het vormen van nieuwe stoffen en het vrijmaken

Nadere informatie

De ONBEKENDE KANT van PLASTIC. Waarom worden zoveel. producten in plastic verpakt? En wat moet er gebeuren met deze verpakking als dit afval wordt?

De ONBEKENDE KANT van PLASTIC. Waarom worden zoveel. producten in plastic verpakt? En wat moet er gebeuren met deze verpakking als dit afval wordt? De ONBEKENDE KANT van PLASTIC Waarom worden zoveel producten in plastic verpakt? En wat moet er gebeuren met deze verpakking als dit afval wordt? PLASTIC IS WAARDEVOL Tijdens de productie en gebruik EEN

Nadere informatie

De Weende-analyse bij veevoeding. Scheikunde voor VE41, Auteur: E. Held; bewerkt : door H. Hermans

De Weende-analyse bij veevoeding. Scheikunde voor VE41, Auteur: E. Held; bewerkt : door H. Hermans De Weende-analyse bij veevoeding Scheikunde voor VE41, 2017-2018 Auteur: E. Held; bewerkt : door H. Hermans Weende-analyse: DS-gehalte Droge stof (DS): Het materiaal dat overblijft als, door verwarming

Nadere informatie

ZIJSTROOMVERWAARDING SPYROS BOUSIOS

ZIJSTROOMVERWAARDING SPYROS BOUSIOS ZIJSTROOMVERWAARDING SPYROS BOUSIOS ZIJSTROOMVERWAARDING OVERZICHT 2016 update binnenkort beschikbaar op www.reffibre.eu SHEET 2 ZIJSTROOMVERWAARDING OVERZICHT 14 verwaardingsroutes NL PKI in enkele gevallen

Nadere informatie

2.2 De Weende-analyse bij veevoeding

2.2 De Weende-analyse bij veevoeding 2.2 De Weende-analyse bij veevoeding Scheikunde voor VE31-VE41, 2018-2019 Auteur: E. Held; bewerkt door H. Hermans : Hoofdstuk 2 De Weende-analyse (presentatie) 1 Bij het oprispen boeren komt methaan (CH4)

Nadere informatie

Inspiratie- en referentieprojecten ontwerpopdracht biotechniek

Inspiratie- en referentieprojecten ontwerpopdracht biotechniek Inspiratie- en referentieprojecten ontwerpopdracht biotechniek Biotechniek Biotechniek: een overzicht Biotechniek: een overzicht Biotechniek: een overzicht Biotechniek: een overzicht Biotechniek Life sciences

Nadere informatie

Reactie visiedocument: Duurzame bio-economie 2030

Reactie visiedocument: Duurzame bio-economie 2030 Reactie visiedocument: Duurzame bio-economie 2030 Prof. dr. M.B. Katan, Prof. dr ir R. Rabbinge & Prof. dr. L.E.M. Vet Bijeenkomst Commissie Corbey / Utrecht, 16 januari 2015 1 Light use efficiency: terrestrial

Nadere informatie

Bioraffinagesite Renkum-Wageningen

Bioraffinagesite Renkum-Wageningen Bioraffinagesite Renkum-Wageningen Inventarisatie mogelijke keten activiteiten Paulien Harmsen (WUR-FBR) met medewerking van Steef Lips (WUR-FBR), Edwin Bosma(NSP), Erwin Schuitema (NSP) en Joep Koene

Nadere informatie

Organismen die organisch en anorganische moleculen kunnen maken of nodig hebben zijn heterotroof

Organismen die organisch en anorganische moleculen kunnen maken of nodig hebben zijn heterotroof Boekverslag door A. 1802 woorden 20 juni 2007 5 71 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Samenvatting stofwisseling Stofwisseling is het totaal van alle chemische processen in een organisme

Nadere informatie

Duurzaam van vlasplant naar vlasvezel

Duurzaam van vlasplant naar vlasvezel Duurzaam van vlasplant naar vlasvezel Ir. Simon Hageman Lectoraat Duurzame Energievoorziening Saxion Hogeschool Enschede Contact: s.p.w.hageman@saxion.nl 1) Een deel van de gebruikte foto s zijn afkomstig

Nadere informatie

NLTC-v225 Food or Fuel?

NLTC-v225 Food or Fuel? 2 NLTC-v225 Food or Fuel? Colofon De module Food or Fuel is bestemd voor de lessen Natuur, Leven en Technologie (NLT). De module is op 10 december 2009 gecertificeerd door de Stuurgroep NLT voor gebruik

Nadere informatie

Duurzame Industrie. De overgang van energie-intensief naar energie-efficient

Duurzame Industrie. De overgang van energie-intensief naar energie-efficient Duurzame Industrie De overgang van energie-intensief naar energie-efficient De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De verduurzaming van Nederland en van de industrie vraagt onder andere

Nadere informatie

Boeren met energie. 11 November 2010

Boeren met energie. 11 November 2010 Boeren met energie 11 November 2010 Wat doen wij? Ontwikkelen projecten energie uit biomassa Opzetten expertisecentrum energie uit hout droogtechnieken stookgedrag rookgasmetingen rookgasreiniging Ontwikkelen

Nadere informatie

BT-14. Negatieve lijst. Ver 0.4. BT-07 v0.2

BT-14. Negatieve lijst. Ver 0.4. BT-07 v0.2 BT-14 Ver 0.4 Negatieve lijst 1 BT-07 v0.2 HISTORIEK VAN HET DOCUMENT Versie en datum van goedkeuring Reden van revisie Draagwijdte van de revisie Uiterste datum van toepassing 0.0 21/12/2012 Invoeren

Nadere informatie

GRONDSTOFFEN VAN DE TOEKOMST MICHIEL ADRIAANSE

GRONDSTOFFEN VAN DE TOEKOMST MICHIEL ADRIAANSE GRONDSTOFFEN VAN DE TOEKOMST MICHIEL ADRIAANSE KCPK DOORWERTH 1 FEBRUARI 2017 SIA 2020: VISIE PAPIER- EN KARTONINDUSTRIE "Papiersector is aanjager van een biomassa gebaseerde circulaire economie. We halen

Nadere informatie

Stockmans Wood Products +32 (0)

Stockmans Wood Products  +32 (0) De ThermoDUR producten worden gerealiseerd door het toepassen van een uniek en een Europees gepatenteerd thermisch modificatieproces dat de cruciale eigenschappen van hout significant verbetert. Dankzij

Nadere informatie

Wereldoriëntatie - Natuur Wereldoriëntatie - Techniek Geschatte lesduur Hoofdstuk 1.2. Nuttige microben benadrukt dat niet alle

Wereldoriëntatie - Natuur Wereldoriëntatie - Techniek Geschatte lesduur Hoofdstuk 1.2. Nuttige microben benadrukt dat niet alle Wereldoriëntatie - Natuur Algemene vaardigheden: 1.1 & 1.2 Levende en niet-levende natuur: 1.3 & 1.5 Wereldoriëntatie - Techniek 2.16* Geschatte lesduur 50 minuten Hoofdstuk 1.2. Nuttige microben benadrukt

Nadere informatie

Koelwatersystemen en chemische waterbehandeling. Irma Steemers-Rijkse Novochem Water Treatment Houten

Koelwatersystemen en chemische waterbehandeling. Irma Steemers-Rijkse Novochem Water Treatment Houten Koelwatersystemen en chemische waterbehandeling Irma Steemers-Rijkse Novochem Water Treatment Houten Overzicht presentatie Ongewenste fenomenen Corrosie Ontstaan van afzettingen (scale) Microbiële groei

Nadere informatie

Calendula: een (genees)krachtige en gezonde bloem

Calendula: een (genees)krachtige en gezonde bloem Calendula: een (genees)krachtige en gezonde bloem 06/09/2016 ONZE ROEPING IS HET EXTRAHEREN VAN DE RIJKDOMMEN VAN MOEDER NATUUR OP EEN VOORZICHTIGE EN DUURZAME MANIER EcoTreasures Opgericht in juli 2006

Nadere informatie

Agri Investment Fund. Studienamiddag Bio Economie 9 November 2015. Marc Rosiers Nicolas De Lange

Agri Investment Fund. Studienamiddag Bio Economie 9 November 2015. Marc Rosiers Nicolas De Lange Agri Investment Fund Studienamiddag Bio Economie 9 November 2015 Marc Rosiers Nicolas De Lange Inhoudstafel 1. Agri Investment Fund 2. Actiedomeinen FromFarm tofood Smart Farming Sustainable Farming Biobased

Nadere informatie

Eiwitbehoeftes van zwarte soldatenvlieg larven

Eiwitbehoeftes van zwarte soldatenvlieg larven Eiwitbehoeftes van zwarte soldatenvlieg larven Larven van de zwarte soldatenvlieg zijn in staat om heel wat verschillende reststromen om te zetten tot nutritionele biomassa. In het kader van de projecten

Nadere informatie

Duurzame Industrie. De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt

Duurzame Industrie. De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt Duurzame Industrie De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De verduurzaming van Nederland en van de industrie vraagt onder andere

Nadere informatie

Organisch (rest)materiaal als Bodemverbeteraar

Organisch (rest)materiaal als Bodemverbeteraar 17-1- Organisch (rest)materiaal als Bodemverbeteraar BODEM De Bodem Van Groot naar Klein tot zeer klein 2 1 17-1- Bodemprofiel Opbouw van de bodem Onaangeroerd = C Kleinste delen = 0 en A Poriënvolume

Nadere informatie

GRENZELOOS BIOBASED ONDERWIJS

GRENZELOOS BIOBASED ONDERWIJS GRENZELS BIBASED NDERWIJS Met onderwijs naar duurzame toekomst Inspiratiedag@HGENT 1 februari 2019 Ruben Guisson ruben.guisson@vito.be Project Manager Team Biobased Economy VIT NV Boeretang 200 2400 Mol

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting

Samenvatting. Samenvatting Samenvatting Samenvatting Gisten zijn ééncellige organismen. Er zijn veel verschillende soorten gisten, waarvan Saccharomyces cerevisiae, oftewel bakkersgist, de bekendste is. Gisten worden al sinds de

Nadere informatie

Oefenopgaven CHEMISCHE INDUSTRIE

Oefenopgaven CHEMISCHE INDUSTRIE Oefenopgaven CEMISCE INDUSTRIE havo OPGAVE 1 Een bereidingswijze van fosfor, P 4, kan men als volgt weergeven: Ca 3 (PO 4 ) 2 + SiO 2 + C P 4 + CO + CaSiO 3 01 Neem bovenstaande reactievergelijking over

Nadere informatie

Toekomstige Biobased Materialen. Dr Harriëtte Bos Wageningen UR, Biobased Products

Toekomstige Biobased Materialen. Dr Harriëtte Bos Wageningen UR, Biobased Products Toekomstige Biobased Materialen Dr Harriëtte Bos Wageningen UR, Biobased Products Geld verdienen met biomaterialen 23 november 2011 Groene grondstoffen in non-food toepassingen Zo oud als de mensheid!

Nadere informatie

Antwoorden Biologie Hoofdstuk 1: Stofwisseling

Antwoorden Biologie Hoofdstuk 1: Stofwisseling Antwoorden Biologie Hoofdstuk 1: Stofwisseling Antwoorden door een scholier 1478 woorden 16 februari 2009 5,6 56 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie voor jouw Havo 5 Hoofdstuk

Nadere informatie

Inhoud. » Wat is Sunbuilt? » Timing van het project. » Wat wordt geïnvesteerd? » Wat is de meerwaarde voor u?

Inhoud. » Wat is Sunbuilt? » Timing van het project. » Wat wordt geïnvesteerd? » Wat is de meerwaarde voor u? Inhoud» Wat is Sunbuilt?» Timing van het project» Wat wordt geïnvesteerd?» Wat is de meerwaarde voor u? 2 Wat is SUNBUILT?» EFRO investeringsproject:» Promotor: VITO» Copromotor K.H.Kempen/Thomas More»

Nadere informatie

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 9

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 9 Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 9 Samenvatting door Dylan 551 woorden 30 december 2016 9 4 keer beoordeeld Vak Methode Scheikunde Nova Paragraaf 1 Aardolie ( onzuivere stof ) - Organisch materiaal -

Nadere informatie

1 Grondstoffen Aardappelen Spinazie Appels Samenvatting 15

1 Grondstoffen Aardappelen Spinazie Appels Samenvatting 15 Inhoud Voorwoord 5 1 Grondstoffen 9 1.1 Aardappelen 10 1.2 Spinazie 12 1.3 Appels 14 1.4 Samenvatting 15 2 Productie van frites 17 2.1 Overzicht van de fritesproductie 18 2.2 Ingangscontrole 19 2.3 Sorteren,

Nadere informatie

Innovation Concepts B.V. Nieuwsbrief 2012-01 Versie NL

Innovation Concepts B.V. Nieuwsbrief 2012-01 Versie NL Algemeen Innovation Concepts B.V. is bijna twee jaar geleden opgezet door Pol Knops en Keesjan Rijnsburger. We zijn al ruim twee jaar bezig met het onderzoeken van diverse toepassingen van CO 2 binding

Nadere informatie

Literatuurstudie naar de reële emissies van houtverbranding

Literatuurstudie naar de reële emissies van houtverbranding Vlaanderen is milieu Literatuurstudie naar de reële emissies van houtverbranding Eindrapport VLAAMSE MILIEUMAATSCHAPPIJ www.vmm.be V Management samenvatting Deze studie geeft een overzicht van de effectieve

Nadere informatie

Gijs Jansen (CEO Alucha)

Gijs Jansen (CEO Alucha) Gijs Jansen (CEO Alucha) December 2012 INDEX Alucha Technologie Toepassingen in de papierindustrie Drankenkartons Mixed plastics Papierslib Conclusies ALUCA istorie: Ons doel: Referentie installatie: Opgericht

Nadere informatie

Eindexamen vwo scheikunde pilot I

Eindexamen vwo scheikunde pilot I Duurzame productie van waterstof uit afvalwater 1 maximumscore 4 C 6 H 12 O 6 + 4 H 2 O 4 H 2 + 2 CH 3 COO + 2 HCO 3 + 4 H + molverhouding CH 3 COO : HCO 3 = 1 : 1 en C balans juist 1 coëfficiënt voor

Nadere informatie

Scheikundige begrippen

Scheikundige begrippen Scheikundige begrippen Door: Ruby Vreedenburgh, Jesse Bosman, Colana van Klink en Fleur Jansen Scheikunde begrippen 1 Chemische reactie Ruby Vreedenburgh Overal om ons heen vinden er chemische reacties

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 1 Stofwisseling

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 1 Stofwisseling Samenvatting Biologie Hoofdstuk 1 Stofwisseling Samenvatting door M. 1566 woorden 14 januari 2017 4,2 5 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie Thema 1: stofwisseling Paragraaf

Nadere informatie

Direct Activation of Allylic Alcohols in Palladium Catalyzed Coupling Reactions Y. Gümrükçü

Direct Activation of Allylic Alcohols in Palladium Catalyzed Coupling Reactions Y. Gümrükçü Direct Activation of Allylic Alcohols in Palladium Catalyzed Coupling eactions Y. Gümrükçü Alhoewel er de afgelopen jaren al geweldig veel gedaan is om de effecten van het menselijk handelen op het milieu

Nadere informatie

Moleculaire Gastronomie: Gluten

Moleculaire Gastronomie: Gluten Moleculaire Gastronomie: Gluten Het maken en analyseren van deeg met gluten Inleiding Moleculaire gastronomie heeft alles te maken met het ontdekken van nieuwe smaakcombinaties, experimenteren met structuren

Nadere informatie

1. De invloed van de lichtintensiteit op de zuurstofproduktie bij waterpest (assimilatie)

1. De invloed van de lichtintensiteit op de zuurstofproduktie bij waterpest (assimilatie) Proef door een scholier 1798 woorden 9 augustus 2011 5,4 24 keer beoordeeld Vak Biologie Op school kregen wij een practicumdag, waarbij wij een van de onderstaande proefjes konden krijgen. Daarom had ik

Nadere informatie

HET GROENSTE PAPIER TER WERELD spaart bomen spaart energie spaart water

HET GROENSTE PAPIER TER WERELD spaart bomen spaart energie spaart water HET GROENSTE PAPIER TER WERELD spaart bomen spaart energie spaart water 100%eco & NORTH RIVER ÉCHT DUURZAAM PRODUCEREN 100%eco 100% betrouwbaar - 100% transparant Ons doel is een kleurrijk voetspoor op

Nadere informatie

Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen

Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen Scheikunde Hoofdstuk 2 Samenvatting Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen Fossiele brandstof Koolwaterstof Onvolledige verbranding Broeikaseffect Brandstof ontstaan door het afsterven van levende organismen,

Nadere informatie

5,4. Werkstuk door een scholier 1801 woorden 13 april keer beoordeeld. Inleiding

5,4. Werkstuk door een scholier 1801 woorden 13 april keer beoordeeld. Inleiding Werkstuk door een scholier 1801 woorden 13 april 2005 5,4 37 keer beoordeeld Vak Biologie Inleiding Wij hebben het onderwerp oud papier gekozen omdat wij het ons wel interessant leek, omdat we gehoord

Nadere informatie

Basisscheikunde voor het hbo ISBN e druk Uitgeverij Syntax media

Basisscheikunde voor het hbo ISBN e druk Uitgeverij Syntax media Hoofdstuk 14 Chemische processen bladzijde 1 Opgave 1 Wat denk je, zijn de volgende processen continuprocessen of batch-processen? a productie van verschillende soorten medicijnen b productie van verschillende

Nadere informatie

Biobased Economy. Wageningen UR Food & Biobased Research. Windesheim 3 december, Ben van den Broek

Biobased Economy. Wageningen UR Food & Biobased Research. Windesheim 3 december, Ben van den Broek Biobased Economy Wageningen UR Food & Biobased Research Windesheim 3 december, Ben van den Broek Wageningen UR Food & Biobased Research Wageningen UR Universiteit Onderzoeksinstituten Wageningen UR Food

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting

Samenvatting. Samenvatting Samenvatting 106 Samenvatting Samenvatting Actieve sportpaarden krijgen vaak vetrijke rantsoenen met vetgehalten tot 130 g/kg droge stof. De toevoeging van vet verhoogt de energiedichtheid van voeders.

Nadere informatie

PHA productie uit Organische reststromen. BIONND THE FUTURE. 8 mei 2014 Henk Doddema

PHA productie uit Organische reststromen. BIONND THE FUTURE. 8 mei 2014 Henk Doddema PHA productie uit Organische reststromen. BIONND THE FUTURE 8 mei 2014 Henk Doddema Meer dan 300 soorten bacteriën kunnen PHA s maken en opslaan in hun cellen Rhodomonas sp. Halomonas sp. Alcaligenes (nu

Nadere informatie

GREENN Co. GReen Ethanol Energy Northern Netherlands Cooperation BIO-ETHANOL. Rijden op een tank vol alcohol

GREENN Co. GReen Ethanol Energy Northern Netherlands Cooperation BIO-ETHANOL. Rijden op een tank vol alcohol BIO-ETHANOL Rijden op een tank vol alcohol Rinus Rinia : Oosterhof-Holman Milieutechniek Onno van Dijk: TechnologieCentrum Noord-Nederland EU richtlijn biobrandstoffen In 2005: 2 procent substitutie In

Nadere informatie

(Fermenteren) ECP technologie beschrijving. Proces: Anaerobe (Droge) vergisting

(Fermenteren) ECP technologie beschrijving. Proces: Anaerobe (Droge) vergisting ECP technologie beschrijving Proces: Anaerobe (Droge) vergisting (Fermenteren) Functie : Het produceren van biogas uit GFT (Groente, Fruit & Tuin afval) en anderere relatief drogesubstraten zoals bermaaisel

Nadere informatie

TIPS & TRICKS. TIP 5: Reinigen Bewateringssysteem

TIPS & TRICKS. TIP 5: Reinigen Bewateringssysteem TIP 5: Reinigen Bewateringssysteem Ongelijke waterafgiftes door leidingvernauwingen en/of verstopte druppelaars of sproei-installatie zijn een doorn in het oog van een kweker. Ongelijke bewatering verstoort

Nadere informatie

Cellen aan de basis.

Cellen aan de basis. Cellen aan de basis. Cellen aan de basis In het thema cellen aan de basis vinden we twee belangrijke thema s uit biologie voor jou terug. 1. Organen en cellen (thema 1 leerjaar 3) 2. Stofwisseling (thema

Nadere informatie

het groenste papier ter wereld spaart bomen spaart energie spaart water

het groenste papier ter wereld spaart bomen spaart energie spaart water het groenste papier ter wereld spaart bomen spaart energie spaart water 100%eco & north river écht duurzaam produceren 100%eco 100% betrouwbaar - 100% transparant Ons doel is een kleurrijk voetspoor op

Nadere informatie

Het secretoom van Trichoderma reesei QM6a als bron van accessorische enzymen voor de hydrolyse van lignocellulose

Het secretoom van Trichoderma reesei QM6a als bron van accessorische enzymen voor de hydrolyse van lignocellulose Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen Academiejaar 2014 2015 Het secretoom van Trichoderma reesei QM6a als bron van accessorische enzymen voor de hydrolyse van lignocellulose Jeroen Feys Promotor: Dr.

Nadere informatie

Dorset Droogsysteem. biomassa en pluimveemest

Dorset Droogsysteem. biomassa en pluimveemest Dorset Droogsysteem voor biomassa en pluimveemest n Drogen van Biomassa Biogasdigistaat Houtsnippers Zuiveringsslib Pluimveemest Veevoeders n Compact en flexibel n Korrelfabriek n Hygiënisatie n Wegen

Nadere informatie

4.A.1 Ketenanalyse Groenafval

4.A.1 Ketenanalyse Groenafval 4.A.1 Ketenanalyse Groenafval Prop Beplantingswerken v.o.f. Autorisatie Nummer/versie Datum Opsteller Goedgekeurd directie 01 22-01-2015 Naam: F. van Doorn Naam: A. Prop Datum: 22 januari 2015 Datum: 22

Nadere informatie

Hoofdstuk 3: Water, zuren en basen

Hoofdstuk 3: Water, zuren en basen Hoofdstuk 3: Water, zuren en basen NaSk II Vmbo 2011/2012 www.lyceo.nl Hoofdstuk 3: Water, zuren en basen NaSk II 1. Bouw van materie 2. Verbranding 3. Water, zuren en basen 4. Basis chemie voor beroep

Nadere informatie

Toekomstverkenning mogelijkheden recycling reststromen uit voedselverwerkende industrie

Toekomstverkenning mogelijkheden recycling reststromen uit voedselverwerkende industrie Toekomstverkenning mogelijkheden recycling reststromen uit voedselverwerkende industrie donderdag 24 september, 2015 Agrivizier Jan-Henk Welink, ww.duurzaamgrondstoffenbeheer.nl, 015 278 9205, j.h.welink@tudelft.nl

Nadere informatie

KOOLHYDRAATSAMENSTELLING VOEDERMIDDELEN

KOOLHYDRAATSAMENSTELLING VOEDERMIDDELEN KOOLHYDRAATSAMENSTELLING VOEDERMIDDELEN In de voedermiddelen die aan landbouwhuisdieren worden vervoederd kunnen zeer veel verschillende koolhydraten voorkomen. In dit document wordt een toelichting gegeven

Nadere informatie

Biobased Economy. Wageningen UR Food & Biobased Research. Zuyd Hogeschool, 12 december 2013, Ben van den Broek

Biobased Economy. Wageningen UR Food & Biobased Research. Zuyd Hogeschool, 12 december 2013, Ben van den Broek Biobased Economy Wageningen UR Food & Biobased Research Zuyd Hogeschool, 12 december 2013, Ben van den Broek Wageningen UR Food & Biobased Research Wageningen UR Universiteit Onderzoeksinstituten Wageningen

Nadere informatie

Duurzaam ondernemen in Renkum

Duurzaam ondernemen in Renkum Duurzaam ondernemen in Renkum Ontwikkeling Biorefinery Campus Renkum 15 september 2011 Cinemec, Ede De wereld van Norske Skog Follum Skogn Saugbrugs Corporate centre, Oslo Parenco Golbey Walsum Bruck Sing

Nadere informatie

CO 2. Tekst: ing. Dick Havenaar. Niels Wesselink (links) en ing. Nico Doorn (rechts) van PS Koeltechniek & Klimaatbeheersing.

CO 2. Tekst: ing. Dick Havenaar. Niels Wesselink (links) en ing. Nico Doorn (rechts) van PS Koeltechniek & Klimaatbeheersing. Tekst: ing. Dick Havenaar Niels Wesselink (links) en ing. Nico Doorn (rechts) van PS Koeltechniek & Klimaatbeheersing. juni 2015 25 De compact samengebouwde CO 2 -installatie met op de achtergrond de gaskoeler.

Nadere informatie

Methanol. Formule. Brandalcohol, methylalcohol. Productie. (a) Productie van synthesegas. (i) Traditionele methoden

Methanol. Formule. Brandalcohol, methylalcohol. Productie. (a) Productie van synthesegas. (i) Traditionele methoden Methanol Formule CH3OH Naam Familie Productie Brandalcohol, methylalcohol Alcoholen (a) Productie van synthesegas (i) Traditionele methoden Methanol wordt vervaardigd uit synthesegas dat een mengsel is

Nadere informatie

Duurzame Industrie. De overgang naar een circulaire en een CO2-vrije industrie

Duurzame Industrie. De overgang naar een circulaire en een CO2-vrije industrie Duurzame Industrie De overgang naar een circulaire en een CO2-vrije industrie De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De verduurzaming van Nederland en van de industrie vraagt onder andere

Nadere informatie

Uw wagenpark op biobrandstof laten rijden Een overzicht van de nieuwste mogelijkheden

Uw wagenpark op biobrandstof laten rijden Een overzicht van de nieuwste mogelijkheden Uw wagenpark op biobrandstof laten rijden Een overzicht van de nieuwste mogelijkheden Een inleiding op de Technical Guidance Koolstofkringloop Waar gaat deze folder over? Duurzame mobiliteit is een hot

Nadere informatie

23 keer beoordeeld 18 juni Plantaardige stoffen.

23 keer beoordeeld 18 juni Plantaardige stoffen. 7,9 Samenvatting door F. 1034 woorden 23 keer beoordeeld 18 juni 2013 Vak Scheikunde Methode Nova Scheikunde hoofdstuk 7. 7.1. Energie haalt je lichaam uit brandstoffen: - Koolhydraten bestaan uit koolstof,

Nadere informatie

FRACTIONATIE VAN ALGEN BIOMASSA ECO-EFFICIËNTE PRINCIPES VOOR SCHEIDING, ZUIVERING- EXTRACTIE VAN PROTEINEN EN ANTI-OXIDANTIA UIT ALGEN

FRACTIONATIE VAN ALGEN BIOMASSA ECO-EFFICIËNTE PRINCIPES VOOR SCHEIDING, ZUIVERING- EXTRACTIE VAN PROTEINEN EN ANTI-OXIDANTIA UIT ALGEN FRACTIONATIE VAN ALGEN BIOMASSA ECO-EFFICIËNTE PRINCIPES VOOR SCHEIDING, ZUIVERING- EXTRACTIE VAN PROTEINEN EN ANTI-OXIDANTIA UIT ALGEN Dr. Ir. Leen Bastiaens Hernieuwbare componenten VITO Not for distribution

Nadere informatie

Biobrandstoffen en Bioraffinage. Rob Bakker (met bijdragen van Rolf Blaauw, Edwin Keijsers, en Ana Lopez)

Biobrandstoffen en Bioraffinage. Rob Bakker (met bijdragen van Rolf Blaauw, Edwin Keijsers, en Ana Lopez) Biobrandstoffen en Bioraffinage Rob Bakker (met bijdragen van Rolf Blaauw, Edwin Keijsers, en Ana Lopez) Overzicht Biobrandstoffen: afbakening Huidige biobrandstoffen Bioethanol Biodiesel Geavanceerde

Nadere informatie

ERUTAN. Een nieuw business concept ontwerp voor tapijten van natuurlijke vezels met een 100% gesloten biologische cirkel

ERUTAN. Een nieuw business concept ontwerp voor tapijten van natuurlijke vezels met een 100% gesloten biologische cirkel ERUTAN Een nieuw business concept ontwerp voor tapijten van natuurlijke vezels met een 100% gesloten biologische cirkel Terug naar de natuur ERUTAN: een project ontwikkeld door het ERUTAN Consortium, bestaande

Nadere informatie

Bovendien werkt EM- Silage broei-remmend, hierdoor ligt het rendement veel hoger. Er zijn namelijk veel minder inkuil en uitkuilverliezen.

Bovendien werkt EM- Silage broei-remmend, hierdoor ligt het rendement veel hoger. Er zijn namelijk veel minder inkuil en uitkuilverliezen. EM- Silage Doeltreffend inkuilmiddel voor een betaalbare prijs EM- Silage is een inkuilmiddel dat naast melkzuur bacteriën ook gisten bevat, dit in tegenstelling tot vele andere preparaten. Het is een

Nadere informatie

ZeefGOUD Van Afvalstoffenverwerker naar Energiefabriek en Grondstoffenfabriek. Marco Kwak Projectontwikkeling

ZeefGOUD Van Afvalstoffenverwerker naar Energiefabriek en Grondstoffenfabriek. Marco Kwak Projectontwikkeling ZeefGOUD Van Afvalstoffenverwerker naar Energiefabriek en Grondstoffenfabriek Marco Kwak Projectontwikkeling Waterschappen en Attero: Gemeenschappelijk doel Grondstoffen en Nutriënten Energie GrondstoffenFabriek

Nadere informatie

1 Papier? waar? technologische activiteiten. kleef hier enkele etiketten van papier die je in de keuken kan vinden

1 Papier? waar? technologische activiteiten. kleef hier enkele etiketten van papier die je in de keuken kan vinden Hoofdstuk 5 : Papierfabricage 1 Papier? waar? Papier is overal aanwezig. In het dagelijkse leven duikt het voortdurend op. Bij het ontbijt, bijvoorbeeld. Denk maar aan de doos met ontbijtgranen, de servetten,

Nadere informatie

University of Groningen. Levulinic acid from lignocellulosic biomass Girisuta, Buana

University of Groningen. Levulinic acid from lignocellulosic biomass Girisuta, Buana University of Groningen Levulinic acid from lignocellulosic biomass Girisuta, Buana IMPRTANT NTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie