Sectorscoop Ondernemen in het Ambacht 2004

Transcriptie

1 Sectorscoop Ondernemen in het Ambacht 2004 drs. D. Snel Zoetermeer, januari 2004

2 ISBN: Bestelnummer: A Prijs: 40,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting of numbers and/or text as an explanation or support in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. 2

3 Inhoudsopgave Samenvatting: Hoofdlijnen van de sectorscoop ambacht 5 1 Inleiding 7 2 Het Nederlandse ambacht in 2002, 2003 en Kenmerken van het ambacht Classificatie van het ambacht Kerngegevens van het ambacht in Belang van het ambacht binnen de Nederlandse economie Algemene trends voor het ambacht Algemene prognoses voor het ambacht voor 2003 en De deelsectoren van het Nederlandse ambacht Voedingsmiddelen- en overig productieambacht Metaal- en meubelambacht Bouwambacht Installatieambacht Handels- en reparatieambacht Dienstverlenend ambacht 39 4 Ondernemen in een laagconjunctuur Verschillende typen van conjunctuurcycli Het soort recessie in Nederland en de mogelijke reactie van MKB-bedrijven Merkbare verslechtering van economische indicatoren volgens MKB- en ambachtelijke ondernemers Beoordeling van de gang van zaken door de ondernemer Aanpassing van bedrijfsbeleid wegens conjunctuurverwachtingen Welke reacties op de conjunctuur zijn er? Verwachtingen over beginjaar conjunctuurverbetering Conclusies 55 Bijlagen I Statistische afbakening van de deelsectoren 57 II Begrippenlijst 59 3

4

5 Samenvatting: Hoofdlijnen van de sectorscoop ambacht Het ambacht herstelt na omzetdaling in 2003 Het ambachtelijke bedrijfsleven is vorig jaar geconfronteerd met een omzetdaling. Naar verwachting zal voor het ambacht de omzet in 2003 met 2% in volume afgenomen zijn. Het verwachte herstel in 2004 voor het totale particuliere bedrijfsleven zal zich in het ambacht minder sterk manifesteren. Het ambacht is meer op het binnenland georienteerd, waardoor minder geprofiteerd wordt van de verwachte exportgroei. De werkgelegenheid in het ambacht toont evenwel dezelfde ontwikkeling als die in het totale bedrijfsleven. Het dienstverlenend ambacht zal in 2004 de gunstigste ontwikkeling in omzetvolume laten zien met een groei van 2%. De consument blijkt, ondanks dat het besteedbare inkomen sterk onder druk komt te staan, een grote behoefte te hebben aan het zich laten verwennen, hetgeen een positief effect heeft op de vraag naar diensten van persoonlijke dienstverleners zoals schoonheidsverzorgers, kappers en voetverzorgers. Naast het dienstverlenend ambacht zijn de prognoses voor het metaal- en meubelambacht, het voedingsmiddelen- en overig productieambacht, en het installatieambacht gunstig met een groei in het omzetvolume van respectievelijk 1%, 1,25% en 1,75%. In 2004 is er bij deze deelsectoren van het ambacht duidelijk een verbetering te zien door de aantrekkende wereldhandel, waardoor de investeringsbereid bij de klanten weer groter wordt. Alleen het handels- en reparatieambacht zal in 2004 te maken hebben met een verdere omzetafname van 0,5%. De autobranche heeft een groot gewicht in de ontwikkeling van deze deelsector. Werkgelegenheid neemt ook in het ambacht af In het ambacht zijn in totaal ongeveer ondernemingen actief met een werkgelegenheid van ruim arbeidsjaren. Dat komt overeen met respectievelijk 29% van alle ondernemingen en 10% van de werkgelegenheid in het particuliere bedrijfsleven. Het verschil tussen beide percentages illustreert het overwegend kleinschalige karakter van dit deel van het bedrijfsleven. De werkgelegenheid in het Nederlandse bedrijfsleven zal als gevolg van de verslechterde economische situatie zowel in 2003 als in 2004 afnemen. Voor 2003 wordt de daling geraamd op 3%. Ondanks de verwachte afzetverbeteringen zal de werkgelegenheid ook in 2004 nog afnemen, zij het minder sterk, namelijk met 0,75%. De ontwikkeling van de werkgelegenheid in het ambacht houdt nagenoeg gelijke tred met die van het totale bedrijfsleven. Binnen het ambacht lopen de werkgelegenheidsontwikkelingen tussen de deelsectoren echter sterk uiteen. In het voedingsmiddelen- en overig productieambacht, het metaalen meubelambacht en het handels- en reparatieambacht wordt voor 2003, met meer dan 3%, een flinke afname van de werkgelegenheid geraamd. Het metaal- en meubelambacht en het dienstverlenend ambacht laten in 2004 de gunstigste werkgelegenheid zien met een toename van 0,5%. Nog altijd is binnen het dienstverlenend ambacht sprake van een flinke toename van het aantal zelfstandigen. 5

6 6 Gevolgen recessie voelbaar in het ambacht Aan veel MKB-ondernemers is de verslechtering van de conjunctuur niet ongemerkt voorbijgegaan. Dit blijkt uit de negatieve verwachtingen voor 2003 met betrekking tot de ontwikkeling van omzet, werkgelegenheid en winst. In het ambacht is deze situatie niet anders. Ook zal naar verwachting in 2003, in vergelijking met eerdere jaren, de investeringsbereidheid afnemen. Naar bedrijfsonderdelen bezien zullen de investeringen in opleidingen intact blijven, zullen die in productvernieuwing enigermate worden aangetast en zal op die in informatisering (ICT en multimedia) duidelijk worden gekort. De investeringsbereidheid in ambacht loopt al achter bij die van het overige bedrijfsleven, en zal eveneens in 2003 nog meer afnemen. Elementen die daarbij een rol spelen, zijn de geringe financiële draagkracht en de daardoor beperkte ruimte om risico s te nemen. De ambachtelijke ondernemer neemt een wat meer afwachtende houding in dan de gemiddelde ondernemer in het overige bedrijfsleven. De verwachtingen over het conjunctuurverloop hebben op slechts drie van de tien ambachtelijke bedrijven dusdanige invloed gehad, dat veranderingen in het voordien gevoerde bedrijfsbeleid werden aangebracht. Hoe conjunctuurgevoeliger een bedrijf is, hoe vaker dit leidt tot ingrijpen van de ondernemer. In het ambacht wordt al snel gekozen voor het niet verhogen van de tarieven, met als argumenten dat anders de klanten niet meer komen en er sterke concurrentie is van branchevreemde kanalen (bijvoorbeeld supermarkten).

7 1 Inleiding Aanleiding Ambachtelijk ondernemerschap is in Nederland niet weg te denken. Een substantieel deel van de zelfstandige beroepsbevolking is te vinden in het ambacht. Enkele honderdduizenden werknemers hebben een baan bij een kleine bakkerij, een meubel- of instrumentmakerij, een kappers- of schildersbedrijf, enzovoorts. Evenals de andere sectoren in het bedrijfsleven maakt het ambacht moeilijke tijden door. Ondersteuning van de ondernemer, adviseurs en beleidsmakers door het evalueren van branche- en sectorgerichte ontwikkelingen in het recente verleden, het signaleren van actuele trends en het bieden van prognoses voor de korte termijn zijn in deze situatie onmisbaar. De Sectorscoop geeft deze ondersteuning. De rapportage 'Ondernemen in het Ambacht 2004' schetst een actueel beeld van het ambacht in Nederland. Natuurlijk is het niet mogelijk om in één rapport alle facetten van het ambacht te belichten. Deel I van deze sectorscoop spitst zich dan ook toe op een aantal centrale onderwerpen. In deel II wordt het thema 'ondernemen in een laagconjunctuur' uitgelicht. Leeswijzer Dit rapport bestaat uit twee delen. Deel I (de hoofdstukken 2 en 3) geeft inzicht in de structuur van het Nederlandse ambacht. Hoofdstuk 2 handelt over het totale ambacht en start met een beschrijving van de kenmerken en de classificatie van deze sector. Vervolgens worden de kerngegevens van het ambacht en het belang daarvan binnen de Nederlandse economie belicht. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met de trends en prognoses voor de jaren 2003 en In hoofdstuk 3 wordt goeddeels de opbouw van hoofdstuk 2 gevolgd, zij het voor de zes binnen het ambacht te onderscheiden subsectoren: het voedingsmiddelen- en overig productieambacht, het metaal- en meubelambacht, het bouwambacht, het installatieambacht, het handels- en reparatieambacht en het dienstverlenend ambacht. Tegen de achtergrond van de huidige laagconjunctuur wordt in deel II van dit rapport ingegaan op de strategieën die het MKB en het ambacht hanteren als preventie voor, of in reactie op de bezuinigingsoperaties van consumenten. De bijlagen aan het eind van het rapport betreffen de onderwerpen: de statistische afbakening van het ambacht in zes subsectoren (I) en de definities van de gehanteerde begrippen (II). Herkomst van het cijfermateriaal Dit rapport bouwt onder meer voort op de informatie die eerder is gepubliceerd in het EIM-rapport 'Kleinschalig Ondernemen 2003' en geeft daar een sectorale verdieping aan. Het economische beeld in de Sectorscopen past op hoofdlijnen binnen het kader van de ramingen die het CPB in december 2004 in zijn CPB-Report 2003/4 heeft gepubliceerd. Uitgangspunt bij de ramingen zijn de gedetailleerde bedrijfstakkenprognoses die het Centraal Planbureau eerder aan EIM ter beschikking heeft gesteld, maar die door EIM aangepast zijn aan het actuele economische beeld zoals geschetst in het CPB-Report. Bij het maken van de prognoses door EIM is statistisch materiaal gebruikt dat is verschenen tot 22 december

8

9 DEEL I 9

10

11 2 Het Nederlandse ambacht in 2002, 2003 en Kenmerken van het ambacht Moderne ambachtelijke bedrijvigheid kenmerkt zich door kleinschaligheid, vakmanschap en ondernemerschap. Het ambachtelijk bedrijf levert vooral maatwerk, op verzoek van de consument of opdrachtgever. Omdat het om een grote verscheidenheid aan ambachtelijke diensten of producten kan gaan, is het niet eenvoudig een sluitende definitie van het ambacht te geven. Voor beleids- en onderzoeksdoeleinden is een operationele afbakening van het ambacht nodig. Het uitgangspunt is daarbij dat het niet primair de kernfunctie (bijvoorbeeld productie, distributie, dienstverlening) van het beroep of bedrijf is die bepaalt of er sprake is van ambacht, maar de wijze waarop het beroep of bedrijf wordt uitgeoefend. Ook dan nog is de scheidslijn tussen ambachtelijke en niet-ambachtelijke voortbrenging moeilijk te trekken, en daarmee ook het onderscheid tussen ambachtelijke en niet-ambachtelijke ondernemingen. Dat komt doordat binnen één onderneming zowel ambachtelijke als niet-ambachtelijke activiteiten kunnen plaatsvinden. Het onderscheid is dus gradueel en niet absoluut. 2.2 Classificatie van het ambacht Als we het ambacht voor onderzoeksdoeleinden willen afbakenen, is de afbakening sterk afhankelijk van de vraag of de te analyseren gegevens direct van de in het onderzoek te betrekken ondernemingen worden verkregen, dan wel uit secundaire bronnen, waarvan het CBS de belangrijkste is. Op ondernemingsniveau is het namelijk eenvoudiger om aan de hand van objectieve criteria de mate van ambachtelijkheid van het bedrijf te bepalen. Dit soort branchespecifieke informatie wordt echter bij de datavergaring ten behoeve van de productie van de CBS-statistieken niet meegenomen. Om aan deze statistieken toch informatie over het ambacht te kunnen ontlenen, is door EIM een afbakening van het ambacht ontwikkeld die bedoeld is voor onderzoeksdoeleinden op mesoniveau. De afbakening, die zeker niet compromisloos is, is tot stand gekomen in samenspraak met de voor het ambacht belangrijkste organisaties. De afbakening is gebaseerd op de Standaard Bedrijfsindeling 1993 (SBI 93) van het CBS en, op een enkele uitzondering na, gedefinieerd op het niveau van bedrijfsgroepen (3 digits). In deze sectorale rapportage worden binnen het ambacht de volgende deelsectoren onderscheiden: 1 voedingsmiddelen- en overig productieambacht 2 metaal- en meubelambacht 3 bouwambacht 4 installatieambacht 5 handels- en reparatieambacht 6 dienstverlenend ambacht. Tot deze deelsectoren worden bedrijven gerekend met minder dan 10 werkzame personen. 11

12 Tot het voedingsmiddelen- en overig productieambacht worden kleinschalige productiebedrijven in onder andere de brood- en banketbranche, de ijsbereidingsbranche, de textiel-, kleding- en lederbranche, de houtbranche en de bouwmaterialenbranche gerekend. Tot het metaal- en meubelambacht worden gerekend kleinschalige industriële bedrijven in onder andere de meubelmakersbranche, de metaalbewerking, de machinebouw, de carrosseriebouw en het instrumenten- en optische bedrijf. Het bouwambacht omvat het gehele kleinbedrijf in de bouwnijverheid. Hieronder vallen kleine aannemers op het gebied van de burgerlijke en utiliteitsbouw, grond-, water- en wegenbouw, en gespecialiseerde aannemers zoals het metselbedrijf, het stukadoorsbedrijf, het schildersbedrijf en het tegelzettersbedrijf. Ook het klussenbedrijf wordt tot het bouwambacht gerekend. Het installatieambacht omvat het gehele kleinbedrijf in de bouwinstallatie, waaronder loodgietersbedrijven, centraleverwarmingsbedrijven, isolatiebedrijven en elektriciens. Het handels- en reparatieambacht bestaat uit bedrijven uit de personenautobranche (zoals garagebedrijven en benzinestations), het slagersbedrijf, de poeliersbranche, de visbranche, de tweewielerbranche, de naaimachinebranche, de schoenherstellersbranche en de optiekbranche. Tot het dienstverlenend ambacht worden gerekend bedrijven in het schoonmaakbedrijf, wasserijen, fotoateliers, kappers, voetverzorgers en andere bedrijven gericht op persoonlijke verzorging. Een gedetailleerd overzicht van de branches binnen deze sectoren is opgenomen in bijlage I. Op basis van de afbakening is door EIM een gegevensbestand ontwikkeld, waarmee het mogelijk is informatie te produceren over het ambacht en zijn hoofdgroepen. De paragrafen waarin een macro-/mesobeeld van het ambacht wordt geschetst, zijn op deze informatie gebaseerd. 2.3 Kerngegevens van het ambacht in 2002 In het Nederlandse ambacht zijn in totaal ongeveer ondernemingen actief, met een gezamenlijke omzet van ruim 43 miljard euro in Hiervan komt zo n 5% voor rekening van exportactiviteiten. De bruto toegevoegde waarde bedraagt zo n 14 miljard euro. Het ambacht is goed voor een totaal arbeidsvolume van ruim arbeidsjaren. Gemiddeld bedraagt de arbeidsproductiviteit in het ambacht, uitgedrukt in de bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten per arbeidsjaar, ongeveer euro. 12

13 tabel 1 kerngegevens van het ambacht in 2002 ondernemingen per werkgelegenheid (arbeidsjaren) bruto toegevoegde waarde ( mln.) arbeidsproductiviteit ( ) omzet ( mln.) exportomzet ( mln.) voedingsmiddelen- en overig productieambacht metaal- en meubelambacht bouwambacht installatieambacht handels- en reparatieambacht dienstverlenend ambacht totaal Bron: CBS, bewerking EIM. Bouwambacht grootste deelsector binnen het ambacht Van alle deelsectoren heeft het bouwambacht binnen het ambacht het grootste aandeel in de werkgelegenheid. In deze deelsector zijn ook de meeste ondernemingen actief en is de bijdrage aan de bruto toegevoegde waarde van het ambacht het grootst. Het handels- en reparatieambacht is de deelsector met de hoogste omzet, maar door het grote volume handelsinkopen is het aandeel in de toegevoegde waarde aanzienlijk beperkter. Door de hoge arbeidsintensiteit is de toegevoegde waarde in het dienstverlenend ambacht ten opzichte van de gerealiseerde omzet het hoogst. Het ambacht is duidelijk op de binnenlandse markt georiënteerd. De exportomzet van het ambacht komt voornamelijk voor rekening van de deelsectoren voedingsmiddelenen overig productieambacht en metaal- en meubelambacht. Kleinschaligheid in het dienstverlenend ambacht Bijna de helft van de werkgelegenheid in het ambacht bestaat uit zelfstandigen. Hieronder worden bedrijfshoofden en meewerkende gezinsleden gerekend. In figuur 1 is te zien dat met name in het dienstverlenend ambacht veel zelfstandigen actief zijn in verhouding tot het aantal werknemers. Dit heeft te maken met de kleinschaligheid waarop in deze deelsector wordt geopereerd. Er zijn hier veel eenmanszaken actief, denk hierbij aan bijvoorbeeld kappers, voetverzorgers en schoonheidsverzorgers, die vaak zonder personeel werken. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de producerende ambachten (voedingsmiddelen- en overig productieambacht en metaal- en meubelambacht), waar overwegend met personeel gewerkt wordt. 13

14 figuur 1 aandeel werknemers en zelfstandigen per deelsector in het ambacht, 2002 totaal dienstverlenend ambacht handels- en reparatieambacht installatieambacht bouwambacht metaal- en meubelambacht voedingsmiddelen- en overig productieambacht 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% werknemers zelfstandigen Bron: CBS, bewerking EIM. Tussen de deelsectoren loopt het exploitatiebeeld sterk uiteen Nederlandse ambachtelijke bedrijven realiseerden in 2002 een winst vóór belastingen van 19% van de brutoproductie. De belangrijkste kosten worden gevormd door de grond- en hulpstoffen (36%), gevolgd door de arbeidskosten met 22% (zie tabel 2). Tussen de deelsectoren loopt de exploitatiestructuur sterk uiteen. In het bouwambacht en in het dienstverlenend ambacht is het winstpercentage hoger dan in de andere deelsectoren, met een winst vóór belastingen van respectievelijk 25 en 22%. Hierbij dient opgemerkt te worden dat in de winstcijfers een aanmerkelijk deel opgeslagen is voor de beloning van de zelfstandigen en meewerkende gezinsleden, die juist in deze deelsectoren een belangrijk deel van de werkgelegenheid vormen. Dit heeft te maken met een verschil in rechtsvorm, te weten meer bedrijven als eenmanszaak en VOF s ten opzichte van BV s. De uiteindelijke winstgevendheid zal hierdoor bij deze deelsectoren in vergelijking met de andere deelsectoren lager uitkomen. In de producerende ambachten en in het installatieambacht vormen de grond- en hulpstoffen de belangrijkste kostenpost. Bij het bouwambacht, het handels- en reparatieambacht en het dienstverlenend ambacht komt het arbeidsintensieve karakter van het productieproces bij deze deelsectoren tot uiting door het belang van de loonsom in de totale kosten. Het overig verbruik maakt bij de twee laatstgenoemde deelsectoren eveneens een groot deel uit van de kosten uit. Onder deze kosten vallen onder meer administratie- en verkoopkosten. 14

15 tabel 2 exploitatiestructuur van het ambacht in 2002 voedingsmiddelen- metaal- en handels- en dienst- en overig productie- meubel- bouw- installatie- reparatie- verlenend totaal ambacht ambacht ambacht ambacht ambacht ambacht brutoproductie bedrijfskosten waarvan: - grond- en hulpstoffen energie overig verbruik loonsom afschrijvingen rente saldo indirecte belastingen en subsidies saldo bijzondere baten en lasten winst voor belastingen Bron: CBS, bewerking EIM. 2.4 Belang van het ambacht binnen de Nederlandse economie In deze paragraaf wordt het ambacht vergeleken met andere sectoren in het Nederlandse bedrijfsleven: de industrie, de bouwnijverheid, de groothandel, de detailhandel en de commerciële diensten. Het ambacht is terug te vinden in al deze sectoren, met uitzondering van de groothandel. De slager wordt bijvoorbeeld zowel tot het ambacht als tot de detailhandel gerekend, een ambachtelijke meubelmaker valt formeel onder de industrie, en een kapper onder de dienstensector. Plaats in het particuliere bedrijfsleven In tabel 3 wordt de sector ambacht op een aantal kerngegevens vergeleken met de overige sectoren. tabel 3 intersectorale vergelijking 2002 onderne- werkzame bruto toege- arbeids- mingen per personen omzet brutowinst exportomzet voegde waarde producti (arbeidsjaren) ( mln.) ( mln.) ( mln.) ( mln.) viteit ( ) particulier bedrijfsleven waarbinnen:* - ambacht industrie bouw groothandel detailhandel commerciële diensten * Sectoren tellen niet bij elkaar op. De commerciële diensten en het ambacht overlappen deels de overige sectoren. Bron: CBS, EIM. 15

16 In het Nederlandse ambacht zijn ruim ondernemingen actief. Dit komt overeen met zo n 30% van het totale aantal ondernemingen in het Nederlandse bedrijfsleven. Doordat het ambachtelijk bedrijf relatief kleinschalig opereert, ligt het aandeel in de totale werkgelegenheid met 10% aanmerkelijk lager (zie figuur 2). De werkgelegenheid in het ambacht bedroeg in 2002 ruim arbeidsjaren. Het ambachtsaandeel in de omzet, brutowinst en bruto toegevoegde waarde bedraagt zo n 5 tot 6%. Dit lagere percentage is het gevolg van de relatief hoge arbeidsintensiteit in vergelijking met de rest van het bedrijfsleven. Het arbeidsintensieve karakter komt bovendien mede tot uiting in de lagere arbeidsproductiviteit, de bruto toegevoegde waarde per arbeidsjaar. figuur 2 aandeel van het ambacht in het totale particuliere bedrijfsleven in 2002 ondernemingen per werkgelegenheid in arbeidsjaren 10% omzet 5% 29% 71% 90% 95% brutowinst 5% bruto toegevoegde waarde 6% 95% 94% Bron: CBS, EIM. 2.5 Algemene trends voor het ambacht Doorzettende schaalverkleining en netwerkeconomie De schaalverkleining in het ambacht zet zich door, zij het minder sterk dan in voorgaande jaren. Dit is het gevolg van een nog altijd toenemend aantal zelfstandigen zonder personeel (zzp ers): geschoolde vakkrachten die voor zichzelf beginnen. Was het in voorgaande jaren vooral door een economisch gunstig klimaat dat werknemers het risico durfden te nemen, nu is een deel van de startende zzp ers uit noodzaak zelfstandig gaan werken. Doordat de werkloosheid toeneemt en de kans op een andere baan vermindert gaat men op zoek naar andere mogelijkheden, bijvoorbeeld door voor zichzelf te beginnen. Voor werkgevers is het werken met zzp ers in een periode dat het economisch gezien minder voor de wind gaat, aantrekkelijk omdat dit het bedrijf een grotere flexibiliteit geeft in perioden van overcapaciteit. Zij kunnen voor het opvangen van pieken in de werkzaamheden zzp ers inhuren, en hun vaste bezetting daardoor naar ver- 16

17 houding kleiner houden. Om van deze flexibiliteit te kunnen profiteren moeten zij wél beschikken over een netwerk van relaties die zij kunnen benaderen als er meer werk is dan de vaste bezetting aan kan. Zo is ook in het ambacht de ontwikkeling zichtbaar van een markt- naar een netwerkeconomie. Ken uw plicht en recht Met name in het kleinbedrijf blijken ondernemers vaak onvoldoende op de hoogte van ontwikkelingen op het gebied van wet- en regelgeving, vooral op het gebied van het consumentenrecht. Zij weten vaak niet welke wettelijke rechten consumenten kunnen doen gelden tegenover de directe leverancier van het product dat zij hebben gekocht: velen denken ten onrechte dat zij als verkoper na het verstrijken van de fabrieksgarantie geen verdere garantieverplichtingen hebben. In opleidingen en bijvoorbeeld voorlichting door brancheorganisaties is meer aandacht voor dit onderwerp wenselijk. Tekort aan vakbekwaam personeel een structureel probleem De problemen bij de personeelswerving uit de tijd van de hoogconjunctuur zijn door de toegenomen werkloosheid inmiddels sterk verminderd. Niettemin blijft een harde kern van moeilijk vervulbare vacatures bestaan, met name in branches waar veel technisch geschoolde werknemers aanwezig zijn. In het ambacht is dat bovengemiddeld vaak het geval; reden om de aandacht niet te laten verslappen als het gaat om vakpromotie en activiteiten ter waarborging van voldoende instroom in de opleidingen. Daarnaast is te verwachten dat een herlevende bedrijvigheid onmiddellijk weer voor nieuwe personeelsvoorzieningsproblemen zal leiden. En zéker in het ambacht, waar branches om schaarse vakmensen concurreren met elkaar, met de industrie en met reparatie- en onderhoudsafdelingen binnen andersoortige bedrijven. Ambachtelijke branches nemen bij de strijd om die vakmensen vaak niet de voorste posities in. De kleinschaligheid van bedrijven en branches en het daaruit voortvloeiende geld- en capaciteitsgebrek maken profileren moeilijk. De instroom in de opleidingen wordt bovendien negatief beïnvloed door het feit dat algemeen vormend onderwijs bij ouders en leerlingen hoger staat aangeschreven, en beroepsgericht onderwijs geldt als tweede keuze. Ook afgezien hiervan dreigt op langere termijn een dalende instroom van vakmensen: het aantal jongeren vermindert, en de keuze voor techniek blijft achter. Demografische ontwikkelingen met gevolgen voor het ambacht Demografische ontwikkelingen zorgen al op betrekkelijk korte termijn voor ingrijpende veranderingen op de consumentenmarkt. Ook ambachtelijke ondernemers krijgen te maken met de gevolgen daarvan. Het gaat behalve om de al in de vorige paragraaf genoemde vermindering van het aantal jongeren ook om het toenemende aandeel consumenten met een andere (dan de Nederlandse) cultuur als achtergrond, en om een met de pensionering van de naoorlogse geboortegolf snel toenemend aantal ouderenmet-veel-vrije-tijd. Die ontwikkelingen beïnvloeden de vraag naar producten en diensten, maar ook het aanbod: in veel culturen is voor jezelf beginnen als economische keuze vanzelfsprekender dan in de huidige Nederlandse. Ambachtelijke ondernemers krijgen derhalve met klanten te maken die andere producten en diensten van hen vragen, maar ook met nieuwe concurrenten die die producten voor een deel zelf aanbieden. De vergrijzing is ook onder de ambachtelijke ondernemers zichtbaar. Bedrijfsopvolging c.q. bedrijfsoverdracht wordt een steeds belangrijker issue. 17

18 Het ambacht en de digitale toekomst Het ambacht krijgt steeds meer te maken met de mogelijkheden van ontwikkelingen op het gebied van automatisering. Het ambacht staat voor de opgave om moderne technologie te vertalen naar voor de eigen bedrijvigheid geschikte toepassingen. Dit houdt niet in dat het ambachtelijke werk c.q. karakter verdwijnt. Het gaat hierbij om instrumenten die in het verlengde van de arm en hersenen liggen, waardoor het werk gemakkelijker en efficiënter kan worden, en er met meer precisie gewerkt kan worden. De machine blijft evenwel een verlengstuk in het werkproces. Het ambachtelijk kleinbedrijf is bezig aan een inhaalslag op ICT-gebied. Dat zorgt voor een nieuwe tweedeling in voorlopers en achterblijvers, en ook voor nieuwe dilemma s. Het kleinbedrijf, en zeker het ambacht, heeft tot nu toe achtergelopen bij bezit en gebruik van computers. Als voornaamste redenen zijn hiervoor aan te wijzen dat zij te duur zijn in aanschaf en beheer, dat sommige software alleen bruikbaar is voor grote bedrijven, en dat automatisering onvoldoende meerwaarde oplevert, gegeven de aard en de omvang van de bedrijfsprocessen. Investeringen in ICT blijven voor de kleine, ambachtelijke ondernemers moeilijke beslissingen waarbij zij ondersteuning goed kunnen gebruiken. De aanwezigheid in het ambacht van een contingent primair vakgeoriënteerde digibeten zet potentieel een flinke groep bedrijven op achterstand. Ook hier is plaats voor het bevorderen van een inhaalslag van de kant van branche- en andere organisaties voor het bedrijfsleven. Hierbij valt de kanttekening te maken dat de kloof tussen voor- en achterhoede deels een generatiekloof is, die via bedrijfsopvolging vanzelf gedicht wordt. Opleidingsinfrastructuur staat op de helling De opleidingsinfrastructuur gaat in de komende jaren veranderen. Het aantal kwalificaties in het beroepsonderwijs wordt ingeperkt. In plaats van specifieke vakmatige kwalificaties komen er competentieprofielen. Gevolg is dat delen van de diverse beroepsopleidingen meer algemeen van aard worden, en dat er pas in de laatste fase sprake zal zijn van specialisatie. Zo zullen in opleidingen algemene ondernemersvaardigheden gecombineerd gaan worden, evenals bijvoorbeeld hygiëneaspecten. Enerzijds geeft dit de mogelijkheid om ondernemers op te leiden voor een breder werkterrein. Daardoor kijken zij makkelijker over de grenzen van een specialisatie heen, waardoor zij meer openstaan voor nieuwe combinaties en formules. Een voorbeeld is de combinatie van verschillende vormen van uiterlijke verzorging onder één dak. Anderzijds dreigt voor branches het branchespecifieke onder te sneeuwen. Eén competentieprofiel voor uiterlijke verzorging leidt tot de vraag of men ook nog gewoon als kapper, schoonheidsspecialiste of pedicure de opleiding kan voltooien. Brancheorganisaties: meer diensten voor leden De kernactiviteit van brancheorganisaties is van oudsher vooral collectieve belangenbehartiging: zorgen dat de stem van de leden wordt gehoord en dat ernaar wordt geluisterd in de gremia waar besluiten worden genomen die voor de leden van belang zijn. De laatste tijd komt echter een sterker wordend accent te liggen op dienstverlening aan individuele leden. Naast het verzorgen van mantelcontracten, algemene leveringsvoorwaarden, het ontwikkelen van een klachtenrecht en collectieve inkoop (bijvoorbeeld verzekeringen), biedt de organisatie ook individuele diensten zoals juridische dienstverlening. De eisen die aan brancheorganisaties gesteld worden, nemen daardoor flink toe. Dat stelt veel brancheorganisaties in het ambacht voor problemen: hun personele bezetting is vaak te klein om op al die terreinen expertise in huis te hebben. Oplossingen liggen in samenwerking of zelfs fusie met andere brancheorganisaties, zodat een (virtuele of reë- 18

19 le) organisatie tot stand komt van voldoende omvang om de gewenste diensten toch te kunnen leveren. 2.6 Algemene prognoses voor het ambacht voor 2003 en 2004 In deze paragraaf worden de prognoses gepresenteerd voor het ambacht in 2003 en Totaal bedrijfsleven De ontwikkeling van de Nederlandse economie blijft achter bij het gemiddelde van de Europese Unie. De belangrijkste oorzaak is gelegen in de verslechterde concurrentiepositie van het exporterende bedrijfsleven. Dit is het gevolg van hogere kostenstijgingen dan elders, met name van de arbeidskosten. Dit jaar en volgend jaar zal de export wereldwijd weer gaan aantrekken. Wel zal de groei van de Nederlandse export bij de mondiale ontwikkeling achterblijven. Dit is onder meer het gevolg van de eveneens trage ontwikkeling in de voor het Nederlandse bedrijfsleven zo belangrijke Duitsland. Een bijkomende negatieve factor voor de Nederlandse exportontwikkeling is de hoge wisselkoers van de euro tegenover de dollar. Voor 2003 wordt uitgegaan van een lichte krimp van de Nederlandse economie, gevolgd door een voorzichtig herstel in Het herstel wordt ingezet door een groei van de export. De groei van de consumptieve bestedingen en de groei van de investeringen c.q. uitgaven door het bedrijfsleven laten een meer afwachtende houding zien en zullen pas in 2004 een licht herstel te zien geven. Mede door een afnemende koopkracht als gevolg van stijgende ziektekostenpremies en oplopende werkloosheid zal de consument zich in 2003 nog uiterst terughoudend opstellen bij duurzame aankopen, zoals bij de aanschaf van auto s en meubels. De consumptieve uitgaven zullen in de jaren 2003 en 2004 betrekkelijk stabiel blijven. Dit jaar zal een deel van de gedeblokkeerde spaarloontegoeden aangewend worden voor consumptie. Gunstig is eveneens de lage rente. Per saldo zal het Nederlandse particuliere bedrijfsleven zich, met een reële omzetgroei van 1,75%, in 2004 licht herstellen (zie tabel 4). Herstel in ambacht blijft achter Evenals bij het totale particuliere bedrijfsleven, zal ook in het ambacht het omzetvolume in 2003 afnemen. Het verwachte herstel in 2004 zal zich in het ambacht minder sterk manifesteren, onder invloed van de ongunstige ontwikkeling in het handels- en reparatieambacht. Daarentegen laat het dienstverlenend ambacht een bovengemiddelde omzetgroei zien, met name doordat de consument nog steeds meer besteedt aan het zichzelf verwennen. Dit komt tot uitdrukking in de vraag naar diensten op het gebied van de uiterlijke verzorging. 19

20 tabel 4 prognose van het volumeontwikkeling van de omzet van het ambacht en andere sectoren in de nationale economie omschrijving mutatie in % ten opzichte van voorgaand jaar particulier bedrijfsleven -1,25 1,75 waarbinnen: - ambacht -2,00 0,50 - industrie -0,75 3,00 - bouw -2,25 1,00 - groothandel -1,25 2,00 - detailhandel -2,50 0,00 - commerciële diensten -1,50 1,25 Bron: CPB, bewerking EIM. tabel 5 prognose van de prijsontwikkeling van de omzet van het ambacht en andere sectoren in de nationale economie omschrijving mutatie in % ten opzichte van voorgaand jaar particulier bedrijfsleven 0,75 0,75 waarbinnen: - ambacht 0,75 1,50 - industrie -1,25-0,50 - bouw 1,75 2,00 - groothandel 1,00 0,50 - detailhandel 0,75 0,75 - commerciële diensten 1,75 2,00 Bron: CPB, bewerking EIM. tabel 6 prognose van de waardeontwikkeling van de omzet van het ambacht en andere sectoren in de nationale economie omschrijving mutatie in % ten opzichte van voorgaand jaar particulier bedrijfsleven -0,75 2,50 waarbinnen: - ambacht -1,25 1,75 - industrie -2,00 2,50 - bouw -0,25 3,00 - groothandel -0,25 2,50 - detailhandel -1,75 0,50 - commerciële diensten 0,25 3,25 Bron: CPB, bewerking EIM. 20

21 Ook ambacht verliest werkgelegenheid De werkgelegenheid in het Nederlandse bedrijfsleven zal als gevolg van de verslechterde economische situatie zowel in 2003 als in 2004 afnemen (zie tabel 7). Voor 2003 wordt de daling geraamd op 3%. In 2002 bleef de werkgelegenheid nog vrij stabiel. Dit had te maken met de krappe arbeidsmarkt die voor die tijd heerste. Men had veel moeite moeten doen om personeel te krijgen, en met het oog op een naderend herstel was men meer geneigd om het personeel te behouden. Nu het herstel langer uitblijft, is men genoodzaakt het personeelsbestand aan de productie aan te passen. Ondanks de verwachte afzetverbeteringen zal de werkgelegenheid ook in 2004 nog afnemen, zij het minder sterk, namelijk met 0,75%. Ondernemers zullen niet direct snel het personeelsbestand uitbreiden. Het economisch herstel zal eerst duidelijke vormen moeten aannemen. De ontwikkeling van de werkgelegenheid in het ambacht houdt nagenoeg gelijke tred met die van het totale bedrijfsleven. Binnen het ambacht lopen de ontwikkelingen tussen de deelsectoren echter sterk uiteen. In de producerende ambachten (het voedingsmiddelen- en overig productieambacht en het metaal- en meubelambacht) is sprake van een forse afname van de werkgelegenheid. Het dienstverlenend ambacht zal naar verwachting, analoog aan de toenemende bedrijfsactiviteiten, de gunstigste werkgelegenheidsgroei te zien geven, met een groei van 0,5% in Nog altijd is hier sprake van een flinke toename van het aantal ondernemingen (zelfstandigen). Voor het metaal- en meubelambacht wordt eenzelfde herstel verwacht. tabel 7 prognose van de werkgelegenheidsontwikkeling (arbeidsjaren) van het ambacht en andere sectoren in de nationale economie omschrijving mutatie in % ten opzichte van voorgaand jaar particulier bedrijfsleven -3,00-0,75 waarbinnen: - ambacht -2,75-0,50 - industrie -4,25 0,25 - bouw -3,00-0,50 - groothandel -2,00-0,50 - detailhandel -3,50-1,75 - commerciële diensten -2,25-0,25 Bron: CPB, bewerking EIM. Winstpositie van het ambacht blijft zich verbeteren In 2003 zal de winstpositie van het Nederlandse bedrijfsleven, door de ongunstige omzetontwikkeling, iets verslechteren. Voor 2004 wordt door een te verwachten toenemende bedrijvigheid en een gematigde kostenontwikkeling een sterkere toename van de winst voorzien. In 2003 is de winstgroei in het ambacht bovengemiddeld met een groei van 0,25%. In 2004 blijft de winstgroei met 3,25% iets bij het gemiddelde achter. Binnen het ambacht is in 2004 de sterkste winstverbetering te zien in het metaal- en meubelambacht, het bouwambacht en het dienstverlenend ambacht. In de producerende ambachten is een winstgroei te zien in 2004, terwijl in het handels- en reparatieambacht zowel in 2003 als 2004 sprake is van een verslechtering van de winstsituatie. Ook het installatieambacht kent in 2004 een teruggang van de winst. 21

22 tabel 8 prognose van de winstontwikkeling van het ambacht en andere sectoren in de nationale economie omschrijving mutatie in % ten opzichte van voorgaand jaar particulier bedrijfsleven -1,25 5,00 waarbinnen: - ambacht 0,25 3,25 - industrie -4,25 4,75 - bouw 1,25 3,50 - groothandel -1,00 2,50 - detailhandel -6,50-2,25 - commerciële diensten 1,00 7,00 Bron: CPB, bewerking EIM. 22

23 3 De deelsectoren van het Nederlandse ambacht In dit hoofdstuk wordt uitvoerig aandacht besteed aan de deelsectoren waaruit het Nederlandse ambacht is opgebouwd. Dit gebeurt naar analogie van de beschrijving van het ambacht in zijn geheel. Per deelsector wordt achtereenvolgens ingegaan op de kerngegevens, de deelsectorspecifieke trends en de prognoses voor de deelsector voor de jaren 2003 en Voedingsmiddelen- en overig productieambacht Het voedingsmiddelen- en overig productieambacht in 2002 In het voedingsmiddelen- en overig productieambacht zijn ruim ondernemingen actief die in 2002 gezamenlijk een omzet realiseerden van 5 miljard euro. Meer dan de helft van deze omzet bestaat uit leveringen aan andere bedrijven. Een kwart bestaat uit consumptieve afzet, zoals bijvoorbeeld brood- en banketverkoop. Het voedingsmiddelen- en overig productieambacht is binnen het ambacht, evenals de andere producerende deelsector metaal- en meubelambacht, naar verhouding meer op de export gericht: ongeveer 14% van de omzet is afkomstig uit exportactiviteiten. Van de totale werkgelegenheid in het ambacht is zo n 14% werkzaam in deze deelsector. tabel 9 kerngegevens voedingsmiddelen- en overig productieambacht omschrijving 2002 aantal ondernemingen werkgelegenheid (in arbeidsjaren) omzet (in mln. euro) waarvan: - export consumptiegoederen investeringsgoederen intermediaire leveringen bruto toegevoegde waarde (in mln. euro) winst vóór belastingen (in mln. euro) 620 investeringen (in mln. euro) 250 Bron: CBS, bewerking EIM. Hierna wordt kort ingegaan op de ontwikkelingen in enkele branches van het voedingsmiddelen- en overig productieambacht. Brood- en banketbakkersbranche Er wordt in Nederland steeds minder brood en banket geconsumeerd. Naast het feit dat de markt kleiner wordt, hebben de ambachtelijke brood- en banketbakkers te maken met voortdurend toenemende concurrentie van supermarkten en branchevreemde kanalen. De hedendaagse consument wil graag bij één winkel alle dagelijkse boodschappen in huis halen, en de supermarkt is daarvoor de aangewezen plaats. Verder wordt 23

24 directe consumptie een steeds belangrijkere markt. Dit betekent dat aangeschafte producten direct in de detailhandel, horecagelegenheid, instellingen of bedrijfskantines geconsumeerd worden. Daarnaast blijft de behoefte aan een variëteit van luxe artikelen toenemen. In een krimpende markt blijft de ambachtelijke broodbakker marktaandeel aan de supermarkt verliezen. De banketbakker weet het marktaandeel nog te handhaven. In de branche is een trend van schaalvergroting waar te nemen (om zo tot acceptabele kostprijzen te komen). Mede door problemen in de opvolging is de continuïteit van de brood- en banketbakkersbranche in gevaar. Grafische sector De grafische sector ondervindt de gevolgen van de stagnerende economie doordat opdrachtgevers uit het bedrijfsleven minder uitgeven aan reclame en verpakkingsdrukwerk. Veel bedrijven in de grafimediabranche staan onder druk doordat het algemene prijspeil in de sector laag is. Dit heeft te maken met het feit dat er sprake is van overcapaciteit. Deze overcapaciteit komt voor een groot deel voort uit de technologische ontwikkelingen. Nieuwe machines, die lang niet altijd in plaats van oude machines komen, brengen capaciteitsuitbreiding met zich mee. De investeringen die de toegenomen digitalisering van de branche met zich mee hebben gebracht kunnen moeilijk worden terugverdiend. Door de overcapaciteit in de branche kunnen de prijzen in een grafimediabedrijf moeilijk stijgen, terwijl de kosten wel hoger worden. Als de vraag niet toeneemt, zal sanering van de sector niet lang uit kunnen blijven. Textiel-, kleding- en lederbranche Door het gedaalde consumentenvertrouwen zijn de bestedingen aan textielwaren, kleding en lederproducten onder druk komen te staan, met als gevolg dat de binnenlandse omzet daalde. Daarentegen steeg de export, met name bij de textielbedrijven. Per saldo resulteerde een lichte volumestijging. De gevolgen van de minder gunstige ontwikkeling in het overige deel van de industrie zijn vooral te voelen in het bedrijfskledingsegment met een dalende vraag naar werkkleding en beschermende kleding. Mede door het wegvallen van enkele grootwinkelbedrijven als afnemer zijn meer bedrijven zich noodgedwongen op de buitenlandse markt gaan oriënteren. Houtbranche De houtbranche heeft in 2002 ondanks de teruglopende bouwactiviteiten een redelijk jaar doorgemaakt. Dit komt onder meer omdat de timmerindustrie niet alleen afhankelijk is van de nieuwbouw, maar ook meeprofiteert van de ontwikkeling van de Herstel en Verbouw. Hout is nog steeds een van de belangrijkste bouwmaterialen en op het gebied van kozijnen kan hout nog altijd uitstekend concurreren met alternatieve producten zoals kunststof en aluminium. Arbeidskrachten die met hout kunnen werken blijven schaars, vandaar dat delen van het bouwproces naar de industrie verschoven zijn. Het kant-en-klaar laten aanleveren van producten door de timmerindustrie is een succesvol concept gebleken. Er is een verandering in de samenstelling van de werkgelegenheid gaande. Het gebruik van geautomatiseerde CNC-machines is in de afgelopen jaren sterk gestegen. Dit betekent dat er steeds meer behoefte is aan allround houtbewerkers, die zowel traditioneel als op het gebied van CNC zijn geschoold. 24

25 3.1.2 Trends in het voedingsmiddelen- en overig productieambacht Grenzen vervagen door ICT Door toegenomen computergebruik zijn technische barrières om actief te worden in delen van de grafische sector (ontwerp, prepress) lager geworden. Mede onder invloed van deze ontwikkelingen treden veranderingen op in de marktvraag (klanten komen bijvoorbeeld zelf al met allerlei ontwerpen). Voor complexere opdrachten ontwikkelt zich een vraag waarbij een klant zich kan wenden tot een grafimediabedrijf, dat de regiefunctie van de klant overneemt en als one-stop-shop fungeert. Daarbij wordt het voor grafimediabedrijven belangrijk om de komende jaren strategisch te bepalen welke technieken zij zelf willen kunnen gebruiken, en voor welke aanvullende technieken zij samenwerkingsverbanden willen aangaan. Afnemers stellen hoge eisen aan toelevering De textiel-, kleding- en lederbranche heeft te maken met de steeds hogere eisen die consumenten stellen aan snelle wisselingen van het assortiment. Modelijnen volgen elkaar steeds sneller op. Dit vereist een hoge leveringsfrequentie. Hoge eisen worden hiermee gesteld aan geautomatiseerde informatiestromen (EDI) tussen alle partijen. Om winst te blijven maken, en vraag en aanbod optimaal op elkaar af te stemmen, zal nog meer geïnvesteerd moeten worden in samenwerking. Marktontwikkelingen kunnen op die manier beter worden gevolgd en er kan op deze ontwikkelingen worden geanticipeerd. Toenemende hygiëne-eisen De regelgeving op het gebied van hygiëne en arbeidsomstandigheden wordt steeds strenger, evenals de handhaving van deze regels. Recente crises in de foodsector zoals de Mond- en Klauwzeer-epidemie, de BSE-epidemie, de dioxine-crisis en de vogelpest, hebben ervoor gezorgd dat het vertrouwen van de consument in de veiligheid van voedingsmiddelen danig is geslonken. De foodsector heeft er dus alle belang bij om te laten zien dat zijn producten voldoen aan de eisen van overheid en afnemer. Alle bedrijven die levensmiddelen produceren, bewerken, transporten en/of opslaan zijn verplicht een zogenoemd HACCP-systeem (Hazard Analyses Critical Control Points) in te voeren en te onderhouden, of te werken volgens de hygiënecode. De criteria volgens dit systeem zijn ontwikkeld om de voedselveiligheid systematisch te beheersen en om voor de foodsector een norm en handvat te bieden: alle fasen in de bedrijfsvoering moeten volgens dit systeem in kaart gebracht en gecontroleerd worden. Bedrijfscertificatie volgens HACCP, de hygiënecode, is in opkomst. Schaalvergroting De kledingbranche heeft in de afgelopen jaren de omzetten zien stijgen, bij gelijkblijvende prijzen. Enerzijds was dit mogelijk door steeds goedkoper in te kopen, anderzijds door het inleveren van marge. Met aanhoudende kostenstijgingen en vergaande liberalisering van het internationale handelsverkeer waardoor inkopers internationaal gemakkelijker kunnen inkopen, is het stabiel houden van de prijzen op den duur niet vol te houden, zodat deze bedrijfstak zoekt naar efficiencymogelijkheden in de vorm van verdergaande samenwerking en integratie, zowel internationaal gezien als binnen de keten, waarmee nieuwe typen bedrijven ontstaan. Ook in het voedingsmiddelenambacht zet de schaalvergroting zich voort om mede een betere partij te vormen tegenover de aan afnemerszijde sterk groeiende winkelformules. 25

26 3.1.3 Prognoses voor het voedingsmiddelen- en overig productieambacht De reële omzetontwikkeling van het voedingsmiddelen- en overig productieambacht blijft in 2003 achter bij die van het totale ambacht. Voor 2003 wordt uitgegaan van daling van het omzetvolume met 2%. De consumptieve leveringen vertonen over het algemeen een stabiele ontwikkeling. De aantrekkende exportactiviteiten en herstel in de bedrijfsactiviteiten in het overige bedrijfsleven, zorgen ervoor dat in 2004 weer sprake is van een reële groei, met 1,25%. De werkgelegenheid in deze deelsector blijft bovengemiddeld dalen met respectievelijk 3,75% in 2003 en 1,25% in tabel 10 prognose voor het voedingsmiddelen- en overig productieambacht omschrijving mutaties t.o.v. het voorgaande jaar in % omzetvolume -2,00 1,25 prijsontwikkeling van de omzet 0,25 0,50 omzetwaarde -1,75 1,75 werkgelegenheid (arbeidsjaren) -3,75-1,25 winst -1,50 2,50 Bron: CPB, bewerking door EIM. 3.2 Metaal- en meubelambacht Het metaal- en meubelambacht in 2002 Het metaal- en meubelambacht realiseerde in 2002 een omzet van bijna 4,8 miljard euro. Deze deelsector is vooral georiënteerd op het bedrijfsleven: van de totale omzet bestaat ruim driekwart uit toeleveringen aan het bedrijfsleven in de vorm van intermediaire leveringen en investeringsgoederen. Export in deze deelsector was goed voor 16% van de totale omzet. De bijna ondernemingen die in deze deelsector actief zijn nemen circa 13% van de totale werkgelegenheid in het ambacht voor hun rekening, wat neerkomt op ruim arbeidsjaren. tabel 11 kerngegevens metaal- en meubelambacht omschrijving 2002 aantal ondernemingen werkgelegenheid (in arbeidsjaren) omzet (in mln. euro) waarvan: - export consumptiegoederen investeringsgoederen intermediaire leveringen bruto toegevoegde waarde (in mln. euro) winst vóór belastingen (in mln. euro) 420 investeringen (in mln. euro) 180 Bron: CBS, bewerking EIM. 26

27 Metaalconstructiebedrijven De economische teruggang heeft ook negatieve gevolgen voor de metaalconstructiebedrijven. De afzet van de metaalconstructiebedrijven is voor een belangrijk deel afhankelijk van de ontwikkelingen in de utiliteitsbouw. De investeringen in bedrijfsgebouwen zijn in 2002 sterk onder druk komen te staan, wat mede geleid heeft tot een daling van de constructieactiviteiten. De daling van werkzaamheden heeft het probleem van een overspannen arbeidsmarkt ten dele weggenomen. Een grote zorg is het behouden van het vakmanschap. Enerzijds blijft de instroom de nodige aandacht vragen, anderzijds is het van belang dat het bij diverse bedrijven overtollig geworden personeel niet naar buiten de sector verdwijnt. Carrosseriebouw Ook in de carrosseriebouw wordt het beeld bepaald door de slechte conjunctuur. Na 2001, is in 2002 eveneens sprake van een omzetdaling. Het rendement is verder onder druk komen te staan door het oplopen van de loonkosten. Als gevolg van een toenemend verzuim zijn meer dure uitzendkrachten ingezet. Dit vergroot het al jaren achtervolgende probleem om deze kostenstijgingen volledig door te berekenen aan de afnemers, die een steeds grotere inkoopmacht vormen en die prijs zwaar laten meewegen in hun aankoopbeslissing. Op langere termijn zijn de vooruitzichten niet ongunstig. De vraag naar transport zal naar verwachting sterk toenemen. Meubelproductie De omzet in de meubelproductie nam het afgelopen jaar toe. De omzetgroei was echter beneden het inflatieniveau en omdat de bedrijfskosten gemiddeld zijn toegenomen, verslechterde het gemiddelde bedrijfsresultaat. Op de binnenlandse markt weten de Nederlandse meubelproducenten een redelijke omzetgroei te behalen, terwijl de export van meubels daalde. Om ook op de binnenlandse markt geen marktaandeel te verliezen aan import uit lagelonenlanden, kunnen meubelproducenten samenwerkingsverbanden met meubeldetaillisten aangaan. Consumenten waarderen een hoge servicegraad en een grote mate van productdifferentiatie of zelfs maatwerk. De hedendaagse meubelconsument ziet naast comfort en multifunctionaliteit graag een bepaalde lifestylegedachte terug in de aangeschafte meubels. Op basis van hun beleving van het interieur kunnen klanten in vier werelden ingedeeld worden: de rode, gele, blauwe en groene wereld. Hierin worden in de door het HBD-CBW ontwikkelde Klantenatlas, de volgende interieurstijlen een plaats gegeven: gezellig, modern, trendy, design, modern, klassiek, traditioneel klassiek. Om snel op de behoeften van de grillige consument te kunnen inspelen is communicatie van groot belang. Meubeldetaillisten, die de behoeften van de consument als geen ander kunnen inventariseren, kunnen als strategische partners voor meubelproducenten fungeren Trends in het metaal- en meubelambacht Terugval in de economie vooral voelbaar in het metaal- en meubelambacht Door de terugvallende economie worden de investeringen in het bedrijfsleven en grote uitgaven van consumenten uitgesteld. Met name het metaal- en meubelambacht is gevoelig voor de gevolgen van conjuncturele schommelingen. De druk op het rendement wordt bij de bedrijven in deze deelsector opgevoerd: vooral onder de metaalconstructiebedrijven verhevigt de concurrentie in de vorm van prijsconcurrentie. 27