Biomassa uit het landschap van Drenthe
|
|
- Leen Kuipersё
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Biomassa uit het landschap van Drenthe augustus 2012 D. van Noordenburg, F. Debets Debets b.v. in opdracht van de provincie Drenthe
2 Inhoud Inleiding Overzicht van gebruikte rapporten Beschouwing op gebruikte rapporten De beperkte waarde van rapporten Op weg naar een betrouwbaar overzicht Vertaling van rapporten Bestaande biomassastromen Biomassastromen per eigenaarcategorie Biomassastromen van gemeenten Het biomassapotentieel van de Provincie Drenthe GIS Bronnen van biomassa Bos en bomen Heide Wegbermen Graslanden Energiepotentieel van Drenthe Het energiepotentieel in de praktijk...21 Bijlage 1 Verklarende woordenlijst...22 Bijlage 2 Voorvoegsels...23 Bijlagen 3-5 arealen...24 Bijlage 3 Arealen van natuurbeheerders en Defensie...24 Bijlage 4 Arealen bos en bomen per gemeente...24 Bijlage 5 Arealen per gemeente
3 Inleiding Door de toenemende belangstelling voor de Bio Based Economy en voor duurzame energie in het bijzonder dringt het besef door dat biomassa een waardevolle grondstof kan zijn. In een deel van de vraag naar biomassa zal worden voorzien door de landbouw. De biomassa die vrijkomt bij het beheer van de openbare ruimte, natuurgebieden en wegbermen speelt echter ook een belangrijke rol. De provincie Drenthe wil een beter inzicht krijgen in de omvang en kwaliteit van de biomassa die niet uit de agrarische sector afkomstig is. Daartoe is een onderzoek gedaan naar de reeds uitgevoerde studies en inventarisaties met als doel alle beschikbare informatie samen te vatten in één overkoepelend overzicht. De 17 geraadpleegde rapporten zijn opgesomd in hoofdstuk 1. Aanvullend op de geraadpleegde rapporten zijn een aantal Drentse gemeenten benaderd over de biomassastromen onder hun beheer. Tijdens het onderzoek is gebleken dat de geraadpleegde rapporten en inventarisaties maar beperkt onderling vergelijkbaar zijn. Verder is gebleken dat de betrouwbaarheid van cijfers aangaande de omvang van verschillende biomassastromen niet groot is. Om deze redenen is het wenselijk dat in toekomstige inventarisaties gebruik wordt gemaakt van een eenduidige set van parameters en eenheden waarmee de omvang en samenstelling beschreven worden. Hierop wordt nader ingegaan in hoofdstuk 2. Op basis van de gegevens uit de geraadpleegde rapporten aangevuld met gegevens die zijn verkregen door directe contacten met een aantal Drentse gemeenten zijn in hoofdstuk 3 een aantal overzichtstabellen gemaakt van de bestaande biomassastromen in Drenthe. De betrouwbaar van deze informatie is gelimiteerd vanwege de beperkte betrouwbaarheid van de onderliggende rapporten. In hoofdstuk 4 is met behulp van GIS gegevens van de provincie Drenthe nauwkeurig het areaal aan bossen, heide en grasland in kaart gebracht. Daarnaast is een schatting gemaakt van het areaal aan wegbermen in Drenthe en van het areaal aan plantsoenen, parken en sportvelden onder beheer van gemeenten. Op basis van deze gegevens is een schatting gemaakt van het biomassapotentieel en van het energiepotentieel van het landschap van de provincie Drenthe. 3
4 1 Overzicht van gebruikte rapporten 1. Meetnet Functievervulling bos Vijfde Nederlandse Bosstatistiek (Dirkse et al., 2007) "Meetnet Functievervulling bos Vijfde Nederlandse Bosstatistiek " is een vervolg op de 4e Bosstatistiek, die in de jaren tachtig van de vorige eeuw tot stand kwam. In dit rapport worden een groot aantal relevante statistieken over de Nederlandse bossen op een rij gezet, waaronder bosarealen, eigendom, structuur, leeftijd, belangrijkste boomsoorten, staande voorraad en biodiversiteit. 2. Biomassa voor energie uit de Nederlandse natuur (Alterra-rapport 1616, 2007) In dit onderzoek is de potentiële hoeveelheid biomassa uit de natuur berekend op basis van de voor 2020 geplande arealen natuur per begroeiingstype. Voor de verschillende soorten biomassa is aangegeven welke huidige toepassingen er voor zijn en welk deel potentieel in aanmerking komt voor het opwekken van energie. Daarnaast is aangegeven welke technologieën beschikbaar zijn voor het omzetten van biomassa in energie, welke knelpunten er zijn, en welke mogelijkheden er zijn om knelpunten op te lossen. 3. Energie à la carte: De potentie van biomassa uit het landschap voor energiewinning (Alterra-rapport 1679, 2008) Biomassa die vrijkomt uit het onderhoud van landschapselementen kan worden gebruikt voor de opwekking van energie. In dit rapport wordt verkend wat deze toepassing voor het landschap en voor energiewinning kan betekenen. Hiervoor is een methode van tekenend rekenen ontwikkeld. Resultaten van de verkenning zijn een visie op duurzame energielandschappen, een raming van de potentiële bijdrage vanuit landschapselementen in Nederland aan energieproductie, principes voor landschapsontwerp met een energiedoelstelling, en de interactieve ontwerpmethode. 4. Biogas uit bermmaaisel (Alterra-rapport 2064, 2010) In het kader van het Groningse project Een schone berm geeft energie! heeft Alterra de duurzaamheid en haalbaarheid van de vergisting van bermmaaisel tot biogas onderzocht. Van drie provinciale wegen in de provincie Groningen is de vegetatie en de kwaliteit gemonitord en werd in het voor- en najaar maaisel verzameld. Het maaisel werd vergist in een praktijkinstallatie. De duurzaamheid van vergisting van 4
5 bermmaaisel is vergeleken met de huidige verwerkingsmethode door compostering. De samenstelling van bermmaaisel doorstaat niet in alle gevallen de milieutoets voor covergistingsmaterialen. Vergisten van bermmaaisel is duurzamer dan composteren wanneer wordt gekeken naar energieproductie, de besparing op broeikasgassen en de landbouwkundige waarde van digestaat ten opzichte van compost. Over de financiële aspecten van de vergisting bestaan veel onzekerheden. 5. Binnenlands biomassapotentieel "Biomassa uit natuur, Bos, landschap, stedelijk groen en houtketen (Ecofys, 2008) Dit rapport is een landelijke inventarisatie van het biomassa potentieel uit bos, natuur, landschap, stedelijk groen en resthout. Het rapport is opgesteld naar aanleiding van de ambitie vanuit het werkprogramma Nieuwe energie voor het klimaat: Schoon en Zuinig om een energieopbrengst te realiseren uit biomassa van 200 PJ in Om dit te realiseren, zullen meer binnenlandse biomassastromen moeten worden ingezet. 6. Beschikbaarheid van Nederlandse biomassa voor elektriciteit en warmte in 2020 (Senter Novem 2009) In deze studie wordt de beschikbaarheid van biomassa systematisch in kaart gebracht in de context van de vraag naar duurzame elektriciteit en warmte en in de context van alternatieve toepassingen en duurzaamheidseisen. Er worden inschattingen gemaakt van de beschikbaarheid van Nederlandse biomassastromen onder 4 scenario s die zijn afgeleid van de bekende IPCC scenario s. 7. Vraag en aanbod van biomassa in de Energy Valley Regio (TNO, 2010) Het doel van deze studie is het maken van een overzicht van de biomassastromen binnen de Energy Valley Regio. Deze inventarisatie is noodzakelijk om te beoordelen of de Energy Valley Regio naar soort, kwaliteit en hoeveelheid voldoende biomassa kan aanbieden om de huidige en potentiële ontwikkelingen (periode ) in de Energy Valley Regio te faciliteren. Er worden vijf belangrijke toepassingen van biomassa onderscheiden, namelijk warmte, elektriciteit, groen gas, transportbrandstoffen en chemicaliën. Alleen aan de energie gelieerde toepassingen wordt in deze studie aandacht besteed. 8. Biomassaonderzoek vijf noordelijke waterschappen (Ekwadraat advies, 2009) In dit rapport worden de biomassastromen van de vijf noordelijke Waterschappen en de mogelijkheden om deze in te zetten voor de productie van energie. Doel is meer 5
6 inzicht te krijgen in de hoeveelheden en kwaliteit van deze stromen, de huidige verwerkingswijzen en afzetroutes, aangegane verplichtingen rond afzet en verwerking en welke kosten hiermee zijn gemoeid. 9. Biomassastromen uit de natuur- en landschapsonderhoud in en rondom het Nationaal Landschap Drentsche Aa (Debets b.v., 2010) In dit rapport worden de beschikbare informatie en kennis rondom huidige en potentiële biomassastromen uit natuur- en landschapsonderhoud in het Nationaal Landschap Drentsche Aa geïnventariseerd. Hierbij ligt de focus op biomassa die ingezet kan worden voor energieproductie. Dit rapport is geen nieuwe inventarisatie van deze biomassastromen maar een verzameling van gegevens die reeds bekend zijn. 10. Inventarisatie Knip- en Snoeihout bij de twaalf Drentse gemeenten (CV Bosgroep Noord-Oost Nederland, 2009) + bijlage In dit rapport wordt beschreven hoe de verschillende Drentse gemeenten biomassa inzamelen, oogsten en afzetten en hoe dit proces wordt beheerd. Daarnaast zijn de verschillende biomassastromen onder beheer van de Drentse gemeenten geïnventariseerd. Enerzijds is gekeken naar de registratie van de hoeveelheden afgezette of ingezamelde biomassastromen. Anderzijds is gekeken naar de oppervlakte aan gemeentelijke terreinen zoals bossen, landschappelijke beplantingen, laanbomen, bermen etc. en is aan de hand van kengetallen de potentieel oogstbare biomassa binnen elke gemeente berekend. 11. Naar de kern van de bio-economie: De duurzame beloftes van biomassa in perspectief (Rathenau Instituut, 2011) Deze studie gaat over de vraag hoe de overheid de overgang naar de bio-economie het beste kan begeleiden. Er spelen een aantal prangende maatschappelijke kwesties rond de bio-economie die aandacht behoeven. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van genetische gemodificeerde organismen, het ontstaan van nieuwe mondiale en nationale economische verhoudingen en aan de mogelijke negatieve effecten van de bio-economie zoals ontbossing. 12. Kansen voor energie in de Regio Groningen - Assen (Royal Haskoning, 2009) In deze studie worden de belangrijkste kansen voor samenwerking rond duurzame energie in de Regio Groningen Assen in kaart gebracht. 6
7 13. Haalbaarheid biomassa van Defensieterreinen voor duurzame energie (BTG, 2001) Defensie wil als overheidsinstelling een voorbeeldfunctie vervullen bij het realiseren van de Nederlandse doelstelling ten aanzien van duurzame energie. De vrijkomende biomassa van de beheerde terreinen van Defensie zouden een bijdrage kunnen leveren aan deze duurzame energiedoelstelling. In deze studie is daarom onderzocht wat de mogelijkheden zijn om de organische stromen die vrijkomen bij het beheer van Defensieterreinen in te zetten voor energieopwekking. 14. Inventarisatie organische reststromen Noord Nederland (KNN) Dit rapport poogt de plantaardige reststromen, geschikt voor fermentatie, in Noord- Nederland te inventarisen, afkomstig uit de landbouw, agro-industrie en landschapsbeheer. De totale omvang en de verdeling over de drie Noordelijke provincies worden in dit rapport in kaart gebracht. 15. Benutting van de biomassa uit het Drents Friese Wold (Debets BV, 2011) In dit rapport worden de biomassastromen vrijkomend bij natuur- en landschapsonderhoud in en om het Nationaal Park Drents Friese Wold in kaart gebracht. Met de vier in het gebied actieve natuurbeheerorganisaties en de drie omliggende gemeenten zijn interviews afgenomen. De in het gebied aanwezige biomassastromen van deze 7 organisaties alsmede de gevolgde conversieroutes voor elk van deze biomassastromen zijn in kaart gebracht. 16. Nota Biomassa: Een inventarisatie van de Drentse biomassastromen voor opwekking van hernieuwbare energie (DHV, 2003) De beschikbaarheid van biomassa is van grote invloed op de haalbaarheid van het gebruik van biomassa voor energieopwekking. Dit rapport is een studie om meer duidelijkheid te krijgen over de vrijkomende hoeveelheden biomassa en de aard daarvan. Hiernaast wil de Provincie Drenthe meer inzicht verkrijgen in de wijze waarop deze biomassastromen een rol kunnen vervullen in de energievoorziening. Daarbij komt dat er sprake is van nieuwe technieken, zowel in Nederland als in het buitenland, die mogelijk de bestaande wijze van verwerken kunnen gaan vervangen. Deze Nota Biomassa is het resultaat van deze studie. 17. Rekenen aan Biomassa uit het landschap (F. Debets, 2012) In het kader van het LvdO project Oogstbaar Landschap is de brochure Rekenen aan Biomassa uit het landschap opgesteld. Hierin zijn rekenregels uit diverse rapporten samengebracht in overzichtelijke tabellen. 7
8 2 Beschouwing op gebruikte rapporten 2.1 De beperkte waarde van rapporten De meeste van de in hoofdstuk 1 beschreven rapporten betreffen inventarisaties van vrijkomende biomassa uit landschapsonderhoud. Er worden wisselende classificaties van biomassastromen 1 gebruikt; er wordt met verschillende eenheden gewerkt; deelstromen worden onder één noemer samengebracht of hoofdstromen worden gesplitst in kleinere deelstromen en soms worden bepaalde deelstromen buiten beschouwing gelaten. Hierdoor laten verschillende beschikbare rapporten en inventarisaties zich slecht met elkaar vergelijken of combineren en vullen zij elkaar daardoor maar zeer beperkt aan. Derhalve vormen alle gedane inventarisaties geen goed totaalbeeld van biomassastromen in de provincie Drenthe. Biomassastromen komen vrij bij een groot aantal partijen zoals gemeenten, wegbeheerders, waterschappen, boeren en andere particuliere grondbezitters, beheerders van natuurterreinen, diverse ministeries en anderen. Veel vrijkomende biomassastromen worden niet of slecht geregistreerd. Een aanzienlijke biomassa is bijvoorbeeld in handen van boeren en particulieren. Zij voeren doorgaans geen administratie van de eigen biomassastromen, met uitzondering van hun mestboekhouding. In sommige gevallen worden biomassastromen wel geregistreerd, maar zijn de geregistreerde gegevens niet openbaar. Wanneer bijvoorbeeld een aannemer in opdracht van een natuurbeheerorganisatie of een overheidsinstantie natuur- en landschapsonderhoud pleegt, vervalt in de meeste gevallen de biomassa aan deze aannemer. De hoeveelheden zijn dan niet eenvoudig te achterhalen. Tenslotte geldt dat zelfs wanneer biomassastromen adequaat zijn geregistreerd, dit geen nauwkeurig beeld schetst. Hoeveelheden kunnen per jaar sterk verschillen, bijvoorbeeld als gevolg van weersverschijnselen zoals droogte of een grote storm of door bijzondere ingrepen in het landschap. Dit alles heeft tot gevolg dat bij het doen van een inventarisatie van bestaande biomassastromen een deel van de biomassastromen buiten beeld blijft. Hierdoor is het onmogelijk om op basis van de rapporten een volledig beeld te schetsen van biomassastromen uit natuur en landschap in de Provincie Drenthe. 1 Met biomassatromen wordt de biomassa bedoeld die de groeilocatie kan verlaten. 8
9 2.2 Op weg naar een betrouwbaar overzicht Om een biomassastroom van oorsprong tot bestemming volledig in kaart te brengen, moeten vijf zaken over deze stroom bekend zijn. Deze zijn hieronder puntsgewijs weergegeven. 1. Wat voor biomassa het betreft Ten eerste moet het duidelijk zijn wat de samenstelling van de biomassa is. Wanneer het een homogene partij betreft is dit eenvoudig. Wanneer het een heterogene partij betreft moet worden vastgesteld uit welke deelstromen het bestaat. 2. Om hoeveel biomassa het gaat en wat het vochtgehalte is Het gewicht en het vochtgehalte van de biomassastroom moeten worden vastgesteld zodat op basis hiervan het drogestof gehalte van de biomassa kan worden vastgesteld. Daarbij moet ook bekend zijn welke eenheden worden gebruikt om de biomassastroom te omschrijven. Dit moet een gewichtseenheid zijn en geen volumeeenheid, omdat een volume-eenheid niet eenduidig beschrijft om hoeveel biomassa het gaat. Wanneer de biomassastroom uit verschillende deelstromen bestaat moet dit bekend zijn voor elk van de deelstromen. Wanneer een stroom uit deelstromen bestaat moeten alle deelstromen in de gewichtseenheid uit te drukken zijn. 3. Wie de eigenaar is van de biomassastroom Elke biomassastroom heeft een eigenaar. Om beleid te kunnen voeren op biomassa uit natuur- en landschapsonderhoud moet bekend zijn wie de eigenaar van een individuele biomassastroom is. Het is daarnaast handig om eigenaars op te delen in categorieën. Voorbeelden hiervan zijn gemeenten, particulieren en natuurbeheerorganisaties 4. Wat de oorsprong is van de biomassastroom Biomassa uit natuur en landschapsonderhoud is afkomstig uit een geografisch gebied. Van dit gebied moet bekend zijn wat de omvang van het areaal is. Binnen dit gebied wordt de biomassa verzameld en verwerkt, en uiteindelijk getransporteerd naar een andere bestemming waar de biomassa wordt gebruikt of verder wordt verwerkt. Vrijkomende biomassa die in de natuur blijft liggen en veelal wegrot of achterblijft als organische stof vormt geen biomassastroom. Deze biomassa kan alleen in potentie een biomassastroom worden. 5. Welke bestemming de biomassastroom heeft Een biomassastroom wordt getransporteerd naar een geografische locatie van afnemer of verwerker. Deze locatie moet bekend zijn. 9
10 Wanneer de rapporten de bovenstaande gegevens zouden bevatten, zou één totaaloverzicht als een sluitende boekhouding mogelijk zijn. Dit is echter om allerlei redenen niet het geval. Derhalve is het onmogelijk de gegevens uit te verschillende onderzoeken en inventarisaties in één overzicht samen te vatten. 2.3 Vertaling van rapporten Om een compleet overzicht van de uit de geraadpleegde rapporten en inventarisaties bekende gegevens te kunnen opstellen, is gepoogd (in hoofdstuk 3) de gegevens uit de diverse rapporten vertalen naar een structuur zoals beschreven in paragraaf 2.2. Daarbij zijn regelmatig aannames uit de literatuur gebruikt, bijvoorbeeld over het vochtpercentage van een biomassastroom of over de bijgroei van biomassa per hectare per jaar. In veel gevallen is een vertaling van gegevens echter niet mogelijk omdat bijvoorbeeld een biomassastroom is uitgedrukt in kubieke meters of omdat een geïnventariseerde biomassastroom bestaat uit allerlei deelstromen waarbij de omvang van de deelstromen niet bekend is. Om deze redenen bleek veel informatie niet geschikt om opgenomen te worden in een totaaloverzicht van biomassastromen in Drenthe. Soms is een biomassastroom afkomstig is uit een geografisch gebied dat deels buiten de provincie Drenthe valt. In dat geval is geschat welk deel afkomstig is uit de provincie Drenthe op basis van de verhouding tussen de totale oppervlakte van het bewuste geografisch gebied en het gedeelte daarvan dat binnen de provinciegrenzen valt. 10
11 3 Bestaande biomassastromen 3.1 Biomassastromen per eigenaarcategorie In tabel 1 zijn de geregistreerde biomassastromen in Drenthe vastgelegd waarvan met enige zekerheid kan worden gezegd dat deze in ieder geval de juiste orde van grootte hebben. Het betreft biomassastromen die daadwerkelijk worden getransporteerd en verwerkt en dus geen biomassa die bij natuur- en landschapsonderhoud vrijkomt maar niet wordt afgevoerd. De in de literatuur te vinden cijfers moeten ten zeerste worden gewantrouwd, zo blijkt onder andere uit de enorme verschillen tussen sommige bronnen over één en hetzelfde cijfer en uit de onduidelijke definitie van veel cijfers. Cijfers over biomassastromen uit rapporten die zijn vastgesteld op basis van niet nader genoemde aannames of waarbij de definitie onduidelijk is, zijn derhalve niet opgenomen in tabel 1. Van de meeste cijfers kan op basis van de beschikbare literatuur geen inschatting worden gemaakt met een acceptabele nauwkeurigheid. In veel gevallen zijn er geen cijfers beschikbaar, mede omdat organisaties zoals Staatbosbeheer en de Waterschappen weinig waarde hechten aan een gedetailleerde registratie van hun biomassastromen, omdat dit niet van belang is voor de uitvoering van hun kerntaken. Deze onbekende cijfers zijn in tabel 1 weggelaten. Biomassastromen die verwaarloosbaar klein of niet aanwezig zijn, zijn geschat op 0 ton. De cijfers die wel in de tabel zijn opgenomen zijn geen van allen nauwkeurig maar hebben wel de juiste orde van grootte. Tabel 1: Biomassastromen uit natuur- en landschapsonderhoud (in tonnen) in Drenthe Hout 1 Staatsbosbeheer (Min van LNV) Ministerie van Defensie 2 Natuurgras Waterschappen Provincie Drenthe 0 0 Gemeenten Natuurmonumenten Stichting Het Drentse Landschap Maatschappij van Weldadigheid Particulieren Overig Totaal Bermgras Heide Riet Plantsoenafval Hekkelspecie Totaal 11
12 1. Het betreft hier een optelling van alle vrijkomende houtstromen, waaronder zaaghout, hakhout en tak- en tophout. 2. Het laatste onderzoek naar biomassa uit defensieterreinen stamt uit Sindsdien is het areaal van Defensie in Drenthe fors gewijzigd. Derhalve kunnen geen betrouwbare uitspraken worden gedaan over de biomassastromen bij Defensie. 3. Voor particulieren is een alleen schatting gemaakt voor houtstromen. Een belangrijk deel hiervan gaat naar paasbulten. De overige biomassastromen afkomstig van burgers lopen meestal via de gemeenten en zijn derhalve meegenomen bij die gemeenten. Voordat kan worden vastgesteld wat het energiepotentieel is van de biomassa in tabel 1, moet worden vastgesteld wat het gemiddelde vochtpercentage van deze stromen zijn. De gemiddelde vochtpercentages zoals die in de literatuur zijn terug te vinden, zijn in tabel 2 op een rij gezet. De aannames die in de verschillende onderliggende rapporten worden gedaan over de vochtpercentages verschillen soms beduidend van elkaar. De waarden in de tabel hieronder zijn een middenweg. Tabel 2: Gemiddeld vochtpercentage van de verschillende biomassastromen vers materiaal Hout 50% Natuurgras 65% Bermgras 65% Heide 20% Riet 20% Plantsoenafval 50% Hekkelspecie 70% GFT 60% Grof tuinafval 50% In tabel 3 zijn de gegevens uit tabel 1 en tabel 2 gecombineerd. Tabel 3: Biomassastromen uit natuur- en landschapsonderhoud (in ton ds ) in Drenthe Hout Natuurgras Staatsbosbeheer Ministerie van Defensie Waterschappen Provincie Drenthe 0 0 Gemeenten Natuurmonumenten Stichting Het Drentse Landschap Maatschappij van Weldadigheid Particulieren Overig 0 0 Totaal Bermgras Heide Riet Plantsoenafval Hekkelspecie Totaal 12
13 3.2 Biomassastromen van gemeenten Voor de 12 Drentse gemeenten is nauwkeuriger in kaart gebracht welke biomassastromen er zijn. In tabel 4 zijn de arealen aan bos, natuurgrasland, wegberm en overige landschappelijke beplantingen per gemeente weergegeven. Daarnaast is een schatting van het aantal laanbomen onder beheer van de gemeente opgenomen evenals het aantal kilometers aan sloten en kanalen onder beheer van de gemeenten. De cijfers komen uit Inventarisatie Knip- en Snoeihout bij de twaalf Drentse gemeenten (CV Bosgroep Noord-Oost Nederland, 2009). Het betreft cijfers opgegeven door de betrokken gemeenten. Tabel 4: Arealen in hectares, sloten en kanalen, aantal laanbomen onder beheer van gemeenten Bos Natuurgras Wegberm Landschappelijke beplantingen 1 hectare aantal bomen Aa en Hunze Assen Borger Odoorn Coevorden Laanbomen De Wolden Emmen Hoogeveen Meppel Midden-Drenthe Noordenveld Tynaarlo Westerveld kilometers Totaal Plantsoenen, houtwallen, begraafplaatsen, sportvelden, e.d. 2. In de gevallen dat alle gegevens bekend zijn Sloten en kanalen 13
14 In tabel 5 zijn de geregistreerde biomassastromen van gemeenten weergegeven. Deze cijfers komen uit de geraadpleegde rapporten en inventarisaties, uit jaarverslagen van de gemeentelijke milieudiensten of zijn op verzoek door de gemeente verstrekt. Hierbij dient benadrukt te worden dat deze cijfers slechts de cijfers zijn die zijn geregistreerd, en niet noodzakelijkerwijs een goed beeld geven van de daadwerkelijke biomassastromen binnen de gemeenten. Gemeenten hanteren bijvoorbeeld andere definities van hun biomassastromen. Tabel 5: Bestaande biomassastromen (in tonnen) van Drentse gemeenten 1 Houtsnippers en hakhout Gras 2 Gemengd plantsoenafval Hekkelspecie 3 Grof tuinafval 4 Aa en Hunze Assen Borger Odoorn Coevorden De Wolden Emmen Hoogeveen Meppel Midden-Drenthe Noordenveld Tynaarlo Westerveld Vanwege de grote jaarlijkse fluctuaties van alle biomassastromen, zijn de bekende getallen afgerond. 2. Er is geen onderscheid gemaakt tussen bermgras en natuurgras omdat gemeenten doorgaans over weinig natuurgras beschikken en deze stroom toevoegen aan bermgras. 3. De definitie verschilt sterk per gemeente. 4. Het betreft het grof tuinafval dat door particulieren wordt aangeleverd op de gemeentelijke milieustraat. 14
15 In tabel 6 zijn de gegevens uit tabel 5 en tabel 2 gecombineerd Tabel 6: Bestaande biomassastromen (in ton ds ) van Drentse gemeenten Houtsnippers en hakhout Gras Gemengd plantsoenafval Hekkelspecie Grof tuinafval Aa en Hunze Assen Borger Odoorn Coevorden De Wolden Emmen Hoogeveen Meppel Midden-Drenthe Noordenveld Tynaarlo Westerveld
16 4 Het biomassapotentieel van de Provincie Drenthe Zoals hierboven is betoogd is er onvoldoende inzicht in de grootte van de daadwerkelijke biomassastromen in Drenthe. Onderzoeksrapporten spreken elkaar regelmatig tegen, vaak zijn biomassastromen maar beperkt geregistreerd en blijkt het in de praktijk lastig om informatie boven water te krijgen. 4.1 GIS Een andere benadering om meer grip te krijgen op de beschikbare hoeveelheid biomassa binnen de provincie Drenthe is een schatting te maken van de biomassaleverende oppervlakten potentieel van Drenthe. Met behulp van gemiddelde productie- of bijgroeiwaarden is dan een schatting te maken van de potentiële opbrengsten. Deze gemiddelde waarden zullen in de praktijk per perceel en per jaar afwijken van de werkelijkheid. De gedane schatting is deels gebaseerd op beschikbare GIS gegevens van de provincie Drenthe. Hiervoor is TOP10vector gebruikt. TOP10vector is een landsdekkend vectorkaartbestand met een schaal van 1 : De vectoren zijn voorzien van een code met beschrijving, die verwijst naar een thema en eventueel een classificatie. De data kan worden gebruikt om specifieke thema's te analyseren in een GIS, eventueel in combinatie met andere locatiegebonden data, en vervolgens te visualiseren. In TOP10vector is heel Drenthe opgedeeld in aaneengesloten arealen, waarbij elk areaal een classificatie heeft. Enkele voorbeelden van een classificatie zijn akkerbouwgrond, gemengd bos, loofbos en bebouwd. Bij de analyse zijn alleen die classificaties meegenomen waaruit biomassastromen uit natuur- en landschapsonderhoud afkomstig zijn. Deze analyse geeft een nauwkeurige schatting van het areaal aan bomen en heide in Drenthe. Niet alleen bossen zijn ingetekend in TOP10vector maar ook kleinere landschapselementen zoals houtwallen, laanbomen, bomen in parken etc. Door alle arealen van bos en kleinere landschapselementen met bomen liggend binnen de provinciegrenzen bij elkaar op te tellen is zo een zeer nauwkeurige schatting mogelijk van het totale areaal aan bos en bomen. Op dezelfde wijze is een nauwkeurige schatting gemaakt van het areaal aan heidevelden. Voor de classificatie grasland die in TOP10vector wordt gebruik, is er sprake van een complicerende factor. Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen grasland met een agrarische bestemming, grasland met een natuurbestemming en grasvelden met een andere bestemming zoals bijvoorbeeld plantsoenen, parken en sportvelden. Deze 16
17 zijn in TOP10vector onder dezelfde noemer gevat. Hierdoor is het niet af te leiden wat het areaal aan grasland met natuurbestemming exact is of wat het areaal aan grasvelden met een andere bestemming is. Bij de vaststelling van het biomassapotentieel uit het Drentse landschap blijft grasland met een agrarische bestemming buiten beschouwing. Er is dus een andere methode noodzakelijk om een schatting te kunnen geven van het biomassapotentieel van natuurgras Wel is bekend welke gebieden in eigendom zijn van Staatsbosbeheer en de in Drenthe actieve natuurbeheerorganisaties. Door deze te combineren met de arealen uit TOP10vector is bekend wat de arealen zijn aan bos en bomen, grasland en heide onder beheer van deze organisaties. De gegevens zijn samengevat in bijlage 3. Verder zijn de verkregen gegevens over de in Drenthe aanwezige arealen verder opgesplitst naar de 12 Drentse gemeenten. Per gemeente is vastgesteld welk areaal aan grasland, heide en bos binnen de gemeentegrenzen valt. Deze gegevens zijn samengevat in bijlage 4 en Bronnen van biomassa Er worden 4 bronnen van biomassa onderscheiden die zijn geïnventariseerd met behulp van de bovenbeschreven TOP10vector: bos en bomen; heide; wegbermen; graslanden. De hoeveelheid biomassa bevat een energie inhoud. Deze wordt uitgedrukt in de eenheid Joule (J), voor de grotere hoeveelheden wordt gerekend met voorvoegsels (zie ook bijlage 1). De totale inhoud wordt uitgedrukt in PJ (PetaJoule) en afgerond op 1 decimaal. Voor alle biomassa wordt gerekend met energie inhoud van 18 GJ per kg d.s Bos en bomen Met behulp van TOP10vector zijn arealen met verschillende classificaties samengevoegd om het totale areaal aan bos en bomen in Drenthe te bepalen. Het betreft de classificaties Boomgaard, Boomkwekerij, Gemengd Bos, Loofbos, Naaldbos, Fruitkwekerij en Populieren, waarbij de arealen met de classificatie Boomgaard en Fruitkwekerij qua oppervlakte vrijwel verwaarloosbaar zijn ten opzichte van de overige arealen. Het totale areaal aan bos en bomen in Drenthe bedraagt hectare. Uitgaande van een gemiddelde bijgroei van 7,5 m 3 stamhout per ha per jaar en een bijgroei van 1,5 m 3 tak- en tophout per ha per jaar komt de totale bijgroei van houtige biomassa in Drenthe op 9 x = m 3. Voor houtige biomassa geldt dat 1 17
18 m 3 gemiddeld overeen komt met 0,52 ton droge stof (ton ds ). Daarmee komt de totale bijgroei in Drenthe aan houtige biomassa overeen met circa ton ds. De totale energie inhoud is: 18 GJ x = 3,2 PJ. Ter vergelijking: de totale energievraag van Drenthe ca. 70 PJ per jaar, de bijgroei van bos en bomen in Drenthe zou dus ca. 4,5 % van de energievraag kunnen dekken Heide TOP10vector gebruikt voor heidevelden simpelweg de classificatie heide. Het totale areaal aan heidevelden in Drenthe bedraagt hectare. Voor heidevelden geldt een gemiddelde bijgroei van 2,15 ton ds per hectare per jaar. De totale bijgroei bedraagt daarmee circa ton ds voor de gehele provincie. De totale energie-inhoud is: 18 GJ x = 0,4 PJ Wegbermen Gemeenten, provincie, waterschappen en rijk beheren het wegennet in Drenthe. De provincie beheert een aantal N-wegen 2, daarnaast zijn er de Rijkswegen en wegen in beheer bij gemeenten en waterschappen. Voor heel Nederland wordt er van uitgegaan dat 2.5% van het oppervlak berm is. Wanneer dit voor Drenthe ook zou gelden, zou er in Drenthe een areaal aan wegbermen moeten zijn van 2,5% van km 2 = 66 km 2 of ha. In Drenthe is het wegennet echter minder dicht vertakt dan gemiddeld en dus moet het areaal aan wegbermen lager zijn dan ha. Uitgaande van 3 meter berm aan elke kant voor wegen onder beheer van gemeenten en waterschappen, 6 meter berm aan elke kant voor provinciale wegen en 10 meter berm aan elke kant voor Rijkswegen is de volgende schatting mogelijk. 2 N34; N353; N371; N372; N373; N374; N375;N376; N377; N378; N379; N381; N382; N386; N391; N851; N853; N854; N855; N856; N857; N858, N862; N863;N919 18
19 Tabel 7: Areaal aan wegbermen in de provincie Drenthe beheerder kilometers Hectare aan wegbermen Opbrengst, 5 ton ds per ha per jaar Gemeenten + waterschappen Provincie Rijkswegen Totaal Volgens deze schatting beschikt Drenthe over hectare wegbermen. Uitgaande van een bijgroei van 5 ton ds per hectare per jaar bedraagt de jaarlijkse bijgroei aan bermgras van ton ds. De totale energie-inhoud is: 18 GJ x = 0,5 PJ Graslanden In TOP10vector wordt geen onderscheid gemaakt tussen grasland met een natuurbestemming en grasland met een andere bestemming. Het totale areaal aan grasland in Drenthe bedraagt afgerond hectare. Volgens gegevens van het CBS heeft circa hectare grasland in Drenthe een agrarische bestemming. Daarmee bedraagt het areaal aan grasland zonder agrarische bestemming circa hectare. Van deze hectare bestaat afgerond hectare uit wegbermen. Wegbermen zijn hierboven apart geclassificeerd. Van de resterende hectare staat circa hectare onder beheer van Staatsbosbeheer, andere natuurbeheerorganisaties en Defensie. Deze cijfers zijn ook terug te vinden in bijlage 3. Het resterende areaal bestaat overige bronnen van gras, zoals kanaalen slootbermen, parken, plantsoenen, sportvelden en natuurgraslanden die niet onder beheer staan van de eerder genoemde organisaties. Uitgaande van een bijgroei van 5 ton ds per hectare per jaar leveren de natuurgraslanden x 5 = ton ds aan biomassapotentieel. De totale energie-inhoud is: 18 GJ x = 2,2 PJ. 4.3 Energiepotentieel van Drenthe In de onderstaande tabel zijn de resultaten van hoofdstuk 4.2 samengevat. De jaarlijkse bijgroei aan biomassa in de bovenstaande tabel is slechts in beperkte mate inzetbaar voor de productie van energie. Een deel van de biomassa is niet oogstbaar: de bomen worden dikker en groter, de wortelmassa neemt toe. Een deel is in theorie wel oogstbaar, maar in de praktijk niet: het is te moeilijk of te duur. Een 19
20 andere deel is wel oogstbaar maar om o.a. ecologische reden is het achterlaten van de biomassa gewenst. Daarnaast heeft een deel van de vrijkomende biomassa een hoogwaardigere bestemming dan de productie van energie. Een groot deel van de houtige biomassa wordt bijvoorbeeld aangewend als zaaghout en/of industriehout en een deel van het natuurgras uit open natuurlandschap wordt gebruikt als veevoer. Een groot deel van het gemeentelijk groenafval is alleen geschikt voor compostering en 90% van de wegbermen in Drenthe wordt geklepeld. In de onderstaande tabel 8 is mede op basis van de uit de literatuur 3 bekende cijfers over de inzetbaarheid van verschillende biomassastromen voor de productie van energie een schatting gemaakt van de fracties die inzetbaar zijn voor energieproductie. Hierbij is "economisch rendabel" niet als variabele meegenomen. Alleen de biomassa die op dit moment wordt ingezet voor een hoogwaardiger toepassing dan de productie van energie wordt beschouwd als niet inzetbaar voor de productie van energie. Tabel 8: Biomassapotentieel en energiepotentieel van de provincie Drenthe op basis van de jaarlijkse bijgroei Oorsprong Biomassapotentieel (ton ds ) Energieinhoud (PJ) Inzetbaar voor energie In tonnen d.s. Energiepotentieel (PJ) Bos en bomen , 2 25 % ,8 Heide ,4 36 % ,1 Wegbermen ,5 48 % ,2 Graslanden ,2 30 % ,6 Totaal , Ca. 5/6 van de bijgroei betreft stamhout, 1/6 is tak- en tophout. Van het stamhout is 80% oogstbaar. Van het oogstbare stamhout is 70% inzetbaar voor hoogwaardige toepassingen, 30% blijft over voor energie. 24% van de jaarlijkse bijgroei aan stamhout is dus inzetbaar voor energie. Van het tak- en tophout is ca. 30% oogstbaar. In de bossen is dit lager, voor bomen langs wegen en in parken is dit hoger. Dit hout is volledig inzetbaar voor de productie van energie. 2. In de rapporten worden verschillende percentages gehanteerd. Hier wordt uitgaan van 60% oogstbaar, daarvan 60% geschikt voor energie (36%). 3. Hierbij wordt uitgegaan dat 60% oogstbaar is en daarvan 80% geschikt is voor energie (samen 48%). Op dit moment wordt ca. 10 van de wegbermen ecologisch beheerd en wordt 90% van de wegbermen geklepeld. In het eerste geval wordt het bermgras afgevoerd in het tweede geval blijft het liggen 4. Geschat wordt dat 60% van het natuurgras oogstbaar is, 50% is inzetbaar is als veevoer. Daarmee blijft 30 % over voor energieproductie. 3 Biomassastromen uit natuur- en landschapsonderhoud in en rondom het Nationaal Landschap Drentsche Aa (Debets BV, 2010). 20
21 4.4. Het energiepotentieel in de praktijk De in 4.3 geschatte potentiële energie opbrengst van ca ton is ruim 1.7 PJ. Dit is de energie die in aanwezig is in het materiaal. Via verbranding komt deze energie vrij. Om een beeld te krijgen bij deze hoeveelheid wordt de energiewaarde uitgedrukt in gas-equivalenten en in het gasgebruik van huishoudens (1750m 3 per huishouden per jaar). Energie in PJ gas-equivalenten, 31 MJ per m3. gasgebruik van huishoudens, 1750m 3 per huishouden per jaar miljoen m3 gas Ca huishoudens In de praktijk laten gras en heide zich echter niet makkelijk verbranden in een gewone verbrandingsinstallatie. Gras kan gebruikt worden in een vergistinginstallatie waarna het uitgegiste materiaal (digestaat) als meststof naar de landbouw gaat. Heide kan wellicht bijgestookt worden in de grotere verbrandingsinstallaties mits het zandgehalte zeer laag is. De makkelijkst inzetbare fractie is het hout, hiervoor ontwikkelt zich een reguliere handel met effectieve ketens en reële prijsvorming. De ton d.s. levert 40 tot 80 per ton d.s., een totale handelswaarde van 1.7 tot 3.5 miljoen. 21
22 Bijlage 1 Verklarende woordenlijst Biomassa Bijgroei Compost Droge stof Gemengd groenafval Grof tuinafval Grond Hakhout Houtsnippers Shredderen Slootvuil Zaaghout Organisch materiaal zoals, hout, gras, riet en plantenresten Aangroei van biomassa binnen een bepaald gebied meestal uitgedrukt in tonnen per hectare per jaar Een mengsel van rottend organisch materiaal, meestal van plantaardig residu Droge stof is dat gedeelte van biomassa dat geen water is Mengsel van gras, plantenresten, blad, hout en ander snoeiafval Biomassa aangeleverd door particulieren bij het afvalbrengstation die zij niet in de groene container kwijt kunnen Grond is vast materiaal dat bestaat uit minerale delen met een maximale korrelgrootte van 2 mm en organische stof in een verhouding en met een structuur zoals deze in de bodem van nature worden aangetroffen Hout van boomstammen en dikke takken dat niet geschikt is voor hoogwaardiger toepassingen dan brandhout. Hakhout wordt als brandhout aan particulieren verkocht of aan tussenpersonen die het op hun beurt weer verkopen aan particulieren Dit zijn snippers afkomstig van bijvoorbeeld het knotten of snoeien van bomen, waarna het hout is vermalen met behulp van een versnipperaar Het hakselen van biomassa in kleine deeltjes Verzamelnaam voor grond, organisch materiaal en afval dat uit berm- en schouwsloten wordt gehaald. Ook bekend als hekkelspecie, baggerspecie of slootveek Hout van boomstammen dat geschikt is voor hoogwaardiger toepassingen dan brandhout. Zaaghout wordt doorgaans verkocht aan zagerijen 22
23 Bijlage 2 Voorvoegsels SI voorvoegsel* SI afkorting Waarde Hoofdtelwoord Machten van 10 Kilo K 1000 duizend 10 3 Mega M miljoen 10 6 Giga G miljard 10 9 Tera T biljoen Peta P biljard Exa E triljoen Zetta triljard *Het SI stelsel is het in 1960 ingevoerde Internationale Stelsel van Eenheden (Frans: Système International) 23
24 Bijlagen 3-5 arealen Bijlage 2 betreft de arealen onder beheer van verschillende natuurbeheerorganisaties en het Ministerie van Defensie. In bijlage 2 en 3 staan de verschillende arealen die liggen in de 12 Drentse gemeenten. In alle gevallen is de oppervlakte van de arealen weergegeven in hectares. Bijlage 3 Arealen van natuurbeheerders en Defensie Stichting Drents Maatschappij van Ministerie Staatsbosbeheer Natuurmonumenten Landschap Weldadigheid van Defensie Totaal Bos en bomen , , ,7 668,2 482, ,2 Grasland 7.587, , ,3 302,2 298, ,5 Heide 5.075, , ,7 33,0 204, ,8 Totaal , , , ,4 985, ,6 Bijlage 4 Arealen bos en bomen per gemeente Aa en Hunze Assen Borger-Odoorn Coevorden De Wolden Emmen Hoogeveen Meppel Midden-Drenthe Noordenveld Tynaarlo Westerveld Totaal Gemengd bos 1.935,1 161, , ,0 614,6 897,3 339,4 3, , ,2 337, , ,8 Loofbos 1.962,7 764,0 752, , , ,7 890,1 238, , , , , ,9 Naaldbos 1.612,7 48,5 951,7 599,6 661,2 218,2 230,8 0, ,8 664,7 26, , ,3 Boomgaard 1,4 0,5 2,0 1,5 3,5 2,7 1,3 1,0 4,9 3,7 0,5 11,4 34,4 Boomkwekerij 89,6 16,0 83,6 67,8 44,3 163,6 44,3 2,1 151,0 36,5 40,6 43,6 783,2 Fruitkwekerij 4,4 1,6 14,2 0,6 17,5 8,7 0,7 9,7 57,5 Populieren 43,8 15,3 145,7 12,0 4,8 56,4 16,4 1,6 65,9 0,7 19,8 0,8 383,1 Totaal Bos en Bomen 5.649, , , , , , ,9 246, , , , , ,1 Bijlage 5 Arealen per gemeente Aa en Hunze Assen Borger-Odoorn Coevorden De Wolden Emmen Hoogeveen Meppel Midden-Drenthe Noordenveld Tynaarlo Westerveld Totaal Bos en bomen 5.649, , , , , , ,9 246, , , , , ,1 Grasland 8.679, , , , , , , , , , , , ,0 Heide 997,0 367,0 592,7 377,6 506, ,1 159,3 0, , ,4 208, , ,5 Totaal , , , , , , , , , , , , ,6 24
Intentieverklaring biomassa uit bos, natuur, landschap en de houtketen
Intentieverklaring biomassa uit bos, natuur, landschap en de houtketen Ondergetekenden: 1. De minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, mevrouw G. Verburg, handelend als bestuursorgaan, hierna
Nadere informatieBiomassa: realistisch doel of niet?
Biomassa: realistisch doel of niet? Biomassa uit natuur, bos, landschap en de houtketen Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Platform Hout Nederland (PHN) Bosschap Branchevereniging Organische
Nadere informatieBeschikbaarheid houtige biomassa uit bos en landschap
Beschikbaarheid houtige biomassa uit bos en landschap Martijn Boosten & David Borgman (Zwolle, 1 november 2018) Huidig verbruik biomassa Studie beschikbaarheid houtige biomassa In opdracht RVO (juni 2018)
Nadere informatieVerkenning biomassaketens Moubeek- Vloethemveld
Pieter Verdonckt T 051/ 27 33 82 pieter.verdonckt@inagro.be Expert houtige biomassa Inagro vzw Maatschappij en Leefomgeving Willem Boeve T 051/27 33 79 willem.boeve@inagro.be Expert valorisatie maaisel
Nadere informatieHout uit natuur en openbaar groen
Hout uit natuur en openbaar groen Paul Sessink Projectgroep Biomassa en WKK 23 maart 2010 BVOR landelijke branchevereniging (1989) van composteerinrichtingen organisch afval m.n. groenafval bio-energie
Nadere informatieBiomassa uit natuur en landschap Wat is het potentieel?
Biomassa uit natuur en landschap Wat is het potentieel? 19 maart 2008 Joop Spijker Alterra, Wageningen UR Conferentie regionale kansen voor biomassa en waterstof Opbouw presentatie Inleiding Huidig gebruik
Nadere informatieHoeveel houtige biomassa komt er (in potentie) uit bos, landschap en de bebouwde omgeving?
Hoeveel houtige biomassa komt er (in potentie) uit bos, landschap en de bebouwde omgeving? Martijn Boosten Demonstratie oogst en verwerking biomassa 3 juli 2014, Rosmalen Stichting Probos Kennisinstituut
Nadere informatieEnergie uit groenafval. deel van een duurzame. Arjen Brinkmann Branche Vereniging Organische Reststoffen
Energie uit groenafval deel van een duurzame totaaloplossing Arjen Brinkmann Branche Vereniging Organische Reststoffen 1 Branche Vereniging Organische Reststoffen (BVOR) Sinds 1989 branche organisatie
Nadere informatieSchetsschuit Energielandschap Reestdal
Schetsschuit Energielandschap Reestdal Verkenning ontwerp energielandschappen 1. Inleiding 2. Opdracht 3. Resultaten + aanbevelingen 4. Conclusies Inleiding Opdrachtgever provincie Bijdrage duurzame energie
Nadere informatieDebets b.v. - Stadskanaal vs april PV als alternatief voor wind. Windmolenpark v.s. zonneweide
Windmolenpark v.s. zonneweide Een vergelijking tussen twee opties voor duurzame energieproductie. Door Debets b.v. op verzoek van de gemeente Stadskanaal. Versie: april 2014 1 Inleiding. De gemeente Stadskanaal
Nadere informatieINVENTARISATIE BIOMASSASTROMEN UIT NATUUR EN LANDSCHAP IN DE PROVINCIE OVERIJSSEL
INVENTARISATIE BIOMASSASTROMEN UIT NATUUR EN LANDSCHAP IN DE PROVINCIE OVERIJSSEL PROVINCIE OVERIJSSEL 14 februari 2012 075791432:A - Definitief B02032.000286.0100 Inhoud 1 Inleiding 2 1.1 Aanleiding en
Nadere informatieKen en begrijp je energiegebruik Leer om te gaan met de begrippen en eenheden
Ken en begrijp je energiegebruik Leer om te gaan met de begrippen en eenheden Rekenen met Energie Vragen en antwoorden over energie en besparingen voor VVE 010 22 juni 2017 Frans Debets www.debetsbv.nl
Nadere informatieBiobased economy in het Groene Hart
Biobased economy in het Groene Hart Energie & Bio/Groen Gas 27 juni 2013, Langeraar, Michiel van Galen Inhoud Landelijke doelen energie en beleid Stimuleringsbeleid Groen Gas Het proces Stand van zaken
Nadere informatieHoutige biomassaketen
Houtige biomassaketen 27 januari 2016, Gilze Rijen Schakelevent RVO: Is houtige biomassateelt voor kleinschalige warmte-opwekking interessant? Ton.van.Korven@zlto.nl Eigen duurzame energieketen Biomassaproductie/Biomassa
Nadere informatie5 Kansen en knelpunten voor de houtsector en boseigenaren
5 Kansen en knelpunten voor de houtsector en boseigenaren In dit hoofdstuk wordt de vergelijking van vraag en aanbod samengevat en gekeken welke kansen en knelpunten er gesignaleerd kunnen worden voor
Nadere informatieWelkom. Trees from Traffic. Met de steun van het Fonds Duurzaam Materialen- en Energiebeheer, beheerd door de Koning Boudewijnstichting.
Welkom Trees from Traffic Met de steun van het Fonds Duurzaam Materialen- en Energiebeheer, beheerd door de Koning Boudewijnstichting. Programma 10u00: Inleiding Schepen Jan Van der Velpen 10u20: beheer
Nadere informatieWERKEN AAN EEN GROENE TOEKOMST
WERKEN AAN EEN GROENE TOEKOMST GRONDSTOFFEN VOOR EEN BIOBASED ECONOMIE MIDDEN- N EDERLAND OVER WAGRO Van oorsprong een groen composteringsbedrijf met een terrein van maar liefst 11 hectare, gelegen te
Nadere informatieTechnische onderbouwing themapagina s GasTerra Jaarverslag 2012. Gas. Gas. Volume (mrd. m 3 ) 83. Calorische waarde (Hi) (MJ/m 3 ) 31,65
Technische onderbouwing themapagina s GasTerra Jaarverslag 2012 Gas Gas Volume (mrd. m 3 ) 83 Calorische waarde (Hi) (MJ/m 3 ) 31,65 Calorische waarde (Hs) (MJ/m 3 ) 35,17 Energie-inhoud op onderwaarde
Nadere informatieHoutige biomassa in Nederland: markt, logistiek en potenties. Jan Oldenburger, Probos
Houtige biomassa in Nederland: markt, logistiek en potenties Jan Oldenburger, Probos Arnhem, 27 januari 2011 Inhoud Houtige biomassa? De markt en logistiek Potenties Duurzaamheid Aandachtspunten Inhoud
Nadere informatieDe markt voor houtige biomassa
De markt voor houtige biomassa Jan Oldenburger Ede, 1 november 2016 Inhoud Houtige biomassa Gebruik van hout in Nederland Biomassa potentieel en benutting Biomassatoepassing en -markt Markt voor chips
Nadere informatieDe leden van de raad van de gemeente Groningen te GRONINGEN
Onderwerp Steller Biomassa Anne Helbig De leden van de raad van de gemeente Groningen te GRONINGEN Telefoon 8892 Bijlage(n) - Ons kenmerk Datum Uw brief van Uw kenmerk - Geachte heer, mevrouw, Tijdens
Nadere informatieBiomassa: Hoeveel? Hoe? Gevolgen?
Biomassa: Hoeveel? Hoe? Gevolgen? 1 Biomassa uit landschappelijke beplantingen: Hoeveel? Hoe? Gevolgen? de praktijk is allemachtig weerbarstig! Dronten - 13 februari 2013 2 inhoud: 1. Hoeveel ton leveren
Nadere informatieBiomassapotentieel en de rol van lokale ketens. 1 december 2016 David Borgman
Biomassapotentieel en de rol van lokale ketens 1 december 2016 David Borgman Biomassapotentieel in NL Lokale ketenprojecten Gemene deler in projecten Uitgelicht: Biomassalland Lokale ketens voor glastuinbouw
Nadere informatieVRAAG EN ANTWOORD HOUTIGE BIOMASSA ALGEMEEN
VRAAG EN ANTWOORD HOUTIGE BIOMASSA ALGEMEEN Wat is biomassa? Biomassa is organisch materiaal afkomstig van bomen en planten. Ook mest, slib en andere biologisch afbreekbare stoffen worden beschouwd als
Nadere informatieRekenen met Energie. Vragen en antwoorden over energie en besparing voor. 5 november Frans Debets.
Rekenen met Energie Vragen en antwoorden over energie en besparing voor 5 november 2016 Frans Debets www.debetsbv.nl Energie Besparen Waarom wil je dat? Hoe pak je het aan? Kosten besparen; Waarde verkoopbaarheid
Nadere informatieBeleid en ondersteuning t.a.v. gft-verwerking Luc Vanacker (OVAM/ere-voorzitter Vlaco) Ann Braekevelt (OVAM) Kristel Vandenbroek (Vlaco)
Beleid en ondersteuning t.a.v. gft-verwerking 19.04.2013 Luc Vanacker (OVAM/ere-voorzitter Vlaco) Ann Braekevelt (OVAM) Kristel Vandenbroek (Vlaco) Evolutie in beleidsdoelstellingen Afvalstoffenplan (1991-1995)
Nadere informatieBINNENLANDS BIOMASSAPOTENTIEEL
Ecofys BV P.O. Box 8408 NL-3503 RK Utrecht Kanaalweg 16-G NL-3526 KL Utrecht The Netherlands www.ecofys.nl T +31 (0)30 280 83 00 F +31 (0)30 280 83 01 E info@ecofys.nl BINNENLANDS BIOMASSAPOTENTIEEL BIOMASSA
Nadere informatieBiomassaverbruik en beschikbaarheid in Nederland
Biomassaverbruik en beschikbaarheid in Nederland Martijn Boosten (Zwolle, 30 maart 2017) Hernieuwbare energie en houtige biomassa Situatie in 2015: 5,8% van NL energieverbruik kwam uit hernieuwbare bronnen
Nadere informatieBijeenkomst Beheerconvenant Blauwzaam Lint. 10 december 2015. Presentatie Wageningen UR
Bijeenkomst Beheerconvenant Blauwzaam Lint 10 december 2015 Presentatie Wageningen UR Meedenksessie kansen voor duurzaam beheer Parallel aan de totstandkoming van het beheerconvenant heeft Blauwzaam via
Nadere informatiede heer N.D. van Wely de heer C. Adriaanse (Vermeulen Groep)
Berm- en Natuurgras CO 2 -Prestatieladder trede 5 Datum 17 november 2016 Projectnummer 15557 Status Opdrachtgever Definitief Vermeulen Groep T.a.v. de heer C. Adriaanse Hoogeveenseweg 4 2391 NR HAZERSWOUDE-DORP
Nadere informatieBenut de voorraad energie van het platteland. Ruimtelijke uitwerking - paper voor het Topteam Energie
Benut de voorraad energie van het platteland Ruimtelijke uitwerking - paper voor het Topteam Energie Benut de voorraad energie van het platteland 1 Benut de voorraad energie van het platteland Ruimtelijke
Nadere informatieDuurzame energie Fryslân Quickscan 2020 & 2025
Duurzame energie Fryslân Quickscan 2020 & 2025 Willemien Veele Cor Kamminga 08-04-16 www.rijksmonumenten.nl Achtergrond en aanleiding Ambitie om in 2020 16% van de energie duurzaam op te wekken in Fryslân
Nadere informatieBijlage 2 Potentieelberekening energiestrategie 1/5
Bijlage 2 Potentieelberekening energiestrategie 1/5 Bijlage 2 Potentieelberekening energiestrategie 2/5 Toelichting bij scenario-analyse energiebeleid Beesel Venlo Venray Deze toelichting beschrijft wat
Nadere informatieGebruik jeugdhulp in Drenthe: 2016 vergeleken met 2015
Gebruik jeugdhulp in Drenthe: 2016 vergeleken met 2015 In 2015 is de jeugdhulp overgegaan naar de gemeenten. Om deze transitie goed te kunnen monitoren verstrekken gemeenten en jeugdhulp aanbieders gegevens
Nadere informatieWaarheen met grasmaaisel? Brugge, 6/04/2011
Waarheen met grasmaaisel? Brugge, 6/04/2011 Problematiek Natuurtechnisch beheer in natuurgebieden en op wegbermen : afvoer van maaisel noodzakelijk Piekaanvoer bij verwerkingsinstallaties Groencompostering:
Nadere informatieDennis Froeling 2 februari 2017
Dennis Froeling 2 februari 2017 Inhoudsopgave HVC Huidige verwerking (berm)gras Uitgangpunten (berm)gras verwerking Technologieën Gras naar papier HVC: Samen halen we eruit wat erin zit 52 aandeelhouders:
Nadere informatieManagement samenvatting
Management samenvatting Haalbaarheidsstudie - Bio-energie als duurzame oplossing voor het bereiken van energiedoelstellingen in de gemeente Ede 1. Introductie 1.1 Achtergrond Biomassa wordt over het algemeen
Nadere informatieKwantificering van innovaties op de Energiemix van Twente. 4 maart 2014
Kwantificering van innovaties op de Energiemix van Twente 4 Inleiding Het doel van de TDA is om focus aan te brengen in de kansrijke en verbindende initiatieven in Twente bij het realiseren van een duurzame
Nadere informatieKetenanalyse groenafval G. Rijndorp Holding. Autorisatiedatum: Versie: 1.0. Handtekening autoriserend verantwoordelijke manager:
Ketenanalyse groenafval G. Rijndorp Holding Auteur: Luuk Daemen Autorisatiedatum: 19-01-2017 Versie: 1.0 Handtekening autoriserend verantwoordelijke manager: Inhoud 1. Inleiding... 3 2. De keten... 4 3.
Nadere informatie4.A.1 Ketenanalyse Groenafval
4.A.1 Ketenanalyse Groenafval Prop Beplantingswerken v.o.f. Autorisatie Nummer/versie Datum Opsteller Goedgekeurd directie 01 22-01-2015 Naam: F. van Doorn Naam: A. Prop Datum: 22 januari 2015 Datum: 22
Nadere informatieStaatsbosbeheer - hout en biomassa-
Staatsbosbeheer - hout en biomassa- Henk Wanningen Programmamanager Biomassa en Klimaat Directie SBB Concern Staf Regio Noord Regio Oost Regio Zuid Regio West Staatsbosbeheer Dienstverlening 1 Staatsbosbeheer
Nadere informatieImpact van de voorgestelde projecten van de Thematafel Biomassa van het Gelders Energieakkoord
27 juli 2016 Impact van de voorgestelde projecten van de Thematafel Biomassa van het Gelders Energieakkoord Vertrouwelijk Quintel Intelligence Atrium - Strawinskylaan 3051 1077 ZX Amsterdam Nederland www.energi
Nadere informatieECN-N Energiescenario s Drenthe 2030
December 2016 ECN-N--16-031 Energiescenario s Drenthe 2030 Gerdes, J. Gewijzigd op: 16-12-2016 13:20 2 Inhoud 1 Context van de energiescenario s voor 2030 4 2 Uitgangspunten voor drie scenario s 5 3 Ontwikkelingen
Nadere informatieSamenvatting. Inkomensverlies per ha grasland
Samenvatting 1 De veenweidegebieden ondervinden verschillende problemen, zoals bodemdaling, een verminderde kwaliteit van het oppervlaktewater en een aanzienlijke bijdrage aan de CO 2 -emissie. Een verlaagd
Nadere informatieLandschap levert energie!
Landschap levert energie! Inspiratie en input: 1. MIP2 Limburgs groen voor een Groene Economie 2. Energiebos.nl 3. Groen Goud uit Landschapsonderhoud 4. Biomassalland Borgman Beheer Advies B.V. - Jeroen
Nadere informatieToekomst voor eeuwenoud bos Samenvatting van het beheerplan Norgerholt Concept
Toekomst voor eeuwenoud bos Samenvatting van het beheerplan Norgerholt Concept a Toekomst voor eeuwenoud bos Samenvatting van het beheerplan Norgerholt Colofon Deze samenvatting is een uitgave van de
Nadere informatiePotentieel van houtige biomassa in Gelderland
Ing. 27 maart 2017 PS2017-182 2017-005195 PS 24 mei 2017 1 Potentieel van houtige biomassa in Gelderland Quick scan van het potentieel verantwoord te oogsten biomassa uit bos, landschap en bebouwde omgeving
Nadere informatieKetenanalyse groenafval
Ketenanalyse groenafval CO2-prestatieladder Auteur: Linda van Schaik Datum: 26 juni 2018 Update Keten Analyse Groenafval Algemeen In 2016 is door de oprichting van de Trip BV in Utrecht een centrale plek
Nadere informatieOntwikkeling kernkwaliteiten Nationale Landschappen
Ontwikkeling kernkwaliteiten Nationale Landschappen Conclusie De variatie tussen de 20 Nationale Landschappen is groot, zoals blijkt uit de nulmeting van de kernkwaliteiten. Hoofdfiguur Figuur 1. Nationale
Nadere informatieENERGIE UIT LANDSCHAPSONDERHOUD. Pieter Verdonckt Mathias D Hooghe
ENERGIE UIT LANDSCHAPSONDERHOUD Pieter Verdonckt Mathias D Hooghe Inhoud workshop Energie uit landschapsonderhoud landschapsonderhoud Energie uit maaisel Energie uit houtige biomassa Korte omloophout Energie
Nadere informatieStraßenbegleitgrün - eine Alternative?l
DELaND Straßenbegleitgrün - eine Alternative?l Papenburg 23 juni 2014 Dirk de Boer Dienst Landelijk Gebied 1 Duurzame energie Taakstelling Nederlandse Overheid: Kyoto 1991: 2010: 5% duurzame energie 2020:
Nadere informatieSamenvatting Onderzoeksrapport 2014
Samenvatting Onderzoeksrapport 2014 Monitoring en evaluatie Cultuureducatie met Kwaliteit Drenthe door Zoë Zernitz, Rijksuniversiteit Groningen In 2012 heeft het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen
Nadere informatieVerbruik, duurzaamheid en beschikbaarheid biomassa
Verbruik, duurzaamheid en beschikbaarheid biomassa Martijn Boosten (Waddinxveen, 19 december 2017) Verbruik biomassa Herkomst biomassa Bij- en meestook Hernieuwbare energie en houtige biomassa Energieakkoord:
Nadere informatieBeschikbaarheid en duurzaamheid in EU
Beschikbaarheid en duurzaamheid in EU Wat doet Staatsbosbeheer? Wat gebeurt er in EU? Henk Wanningen Wat is Staatsbosbeheer? Verzelfstandigd overheidsbedrijf Areaal 265.000 ha Bos 100.000 ha Bos 27% NL-bos
Nadere informatieBiomassa WKK in de glastuinbouw
Management samenvatting Biomassa WKK in de glastuinbouw Evaluatie van transitieroutes Februari 2005 Auteurs Opdrachtgevers : Ir. Joep Coenen, Cogen Projects Ir. Stijn Schlatmann, Cogen Projects : Productschap
Nadere informatieGemeente Bergen. Ontwikkelingen energiegebruik en duurzame energieproductie tot Mark Valkering en Herman Verhagen 14 oktober 2016
Gemeente Bergen Ontwikkelingen energiegebruik en duurzame energieproductie tot 2020 Mark Valkering en Herman Verhagen 14 oktober 2016 Energiegebruik 2010-2015 Energiegebruik Bergen (NH. (GWh) 2010 2011
Nadere informatieBermgrasinzamelstructuur Regio Utrecht. Sieta de Vries Provincie Utrecht
Bermgrasinzamelstructuur Regio Utrecht Sieta de Vries Provincie Utrecht Seminar Cumela en BVOR 7 oktober 2013 Accelerating Renewable energies through valorisation of Biogenec Raw materials Doel ARBOR:
Nadere informatieHet Groene Hart Werkt
Het Groene Hart Werkt Verwaarding van grasmaaisels Aldert van der Kooij Alphen a/d Rijn, 29 maart 2018 Wat zijn maaisels? Maaisels van wegbermen, dijken, parken, watergangen en natuurterreinen Bestaat
Nadere informatiePotentieel van houtige biomassa in Gelderland
1 Potentieel van houtige biomassa in Gelderland Quick scan van het verantwoord te oogsten potentieel biomassa uit bos, landschap en bebouwde omgeving Jan Oldenburger en Martijn Boosten (Stichting Probos)
Nadere informatieWaarom doen we het ook alweer?
Apart inzamelen van gft-afval Als Vereniging Afvalbedrijven stimuleren we dat al het afval in Nederland op de juiste manier wordt verwerkt. Hierbij houden we rekening met het milieu en de kosten. De meest
Nadere informatieRapportage: ketenanalyse (versie 8: 01-10-2015) Maaien, schouwen en verwerken bermgras en schouwvuil
Rapportage: ketenanalyse (versie 8: 01-10-2015) Maaien, schouwen en verwerken bermgras en schouwvuil Pagina 1 Inhoud 1. Inleiding 1.1 Wat is een ketenanalyse 1.2 Doel van een ketenanalyse 1.3 Opbouw van
Nadere informatieKostenterugwinning van Waterdiensten Aanvullende analyse Milieukosten
Kostenterugwinning van Waterdiensten Kostenterugwinning van Waterdiensten Aanvullende analyse Milieukosten Sterk Consulting en Bureau Buiten Leiden, november 2013 1 2 Inhoudsopgave 1 Achtergrond en doel
Nadere informatieNieuwsflits Arbeidsmarkt. Drenthe, november 2018
Nieuwsflits Arbeidsmarkt Drenthe, november 2018 Lichte daling WW in Drenthe Het aantal WW-uitkeringen in Drenthe nam in november licht af. Vooral in vervoer & opslag, onderwijs en industrie daalde de WW.
Nadere informatieBermonderhoud maaien / snoeien
Bermonderhoud maaien / snoeien Gebruik van EMVI criteria voor duurzame verwerking vrijgekomen materiaal O.D. van de Veer / Provincie Gelderland, Beheer en onderhoud wegen Uitgangspunten beheer - Veiligheid
Nadere informatieBetaalbaar Natuurlijk Groenbeheer in Eindhoven. Frank Verhagen Beheerder natuurlijke gebieden
Betaalbaar Natuurlijk Groenbeheer in Eindhoven Frank Verhagen Beheerder natuurlijke gebieden Natuurlijk Groenbeheer in Eindhoven: Maaibeheer stedelijk gebied en wegbermen Maaibeheer natuurterreinen Bosbeheer/
Nadere informatieGEZONDE BODEM, GEZOND VOEDSEL, GEZONDE MENSEN... Bokashi voor professionals
GEZONDE BODEM, GEZOND VOEDSEL, GEZONDE MENSEN... Bokashi voor professionals WAT IS BOKASHI? Bokashi is het Japanse woord voor gefermenteerd organisch materiaal. Met Bokashi kun je organisch restmateriaal
Nadere informatieKetenanalyse groenafval G. Rijndorp Holding. Autorisatiedatum: Versie: 2.0. Handtekening autoriserend verantwoordelijke manager:
Ketenanalyse groenafval G. Rijndorp Holding Auteur: Luuk Daemen Autorisatiedatum: 30-01-2018 Versie: 2.0 Handtekening autoriserend verantwoordelijke manager: Inhoud 1. Inleiding... 3 2. De keten... 4 3.
Nadere informatieKostenefficiënte en verantwoorde oogst van tak- en tophout
Kostenefficiënte en verantwoorde oogst van tak- en tophout Martijn Boosten Oogstdemonstratie tak- en tophout 27 februari 2014, Vierhouten Tak- en tophout uit bossen Naar schatting jaarlijks 36.000 ton
Nadere informatieBoeren met energie. 11 November 2010
Boeren met energie 11 November 2010 Wat doen wij? Ontwikkelen projecten energie uit biomassa Opzetten expertisecentrum energie uit hout droogtechnieken stookgedrag rookgasmetingen rookgasreiniging Ontwikkelen
Nadere informatieNOTITIE. : Voorstel nadere uitwerking vergisten GFT-afval en 'rijden op groen gas'
Gewestelijke Afvalstoffen Dienst Gooi en Vechtstreek GAD ISO 14001.9 ) NOTITIE Postadres: Postbus 514 1200 AM Hilversum Bezoekadres: Hooftlaan 32 1401 EE Bussum Telefoon: (035) 699 18 88 Fax: (035) 694
Nadere informatieKlimaat & CO 2, Parijs, Polen Wereldwijde doelen, NL-doelen Energie in de gemeente Wierden Opties duurzame opwek:
Scenario s Jaap de Boer Energy Watch Klimaat & CO 2, Parijs, Polen Wereldwijde doelen, NL-doelen Energie in de gemeente Wierden Opties duurzame opwek: Twence Zon (particulier, bedrijven, zonneparken) Wind
Nadere informatieBiomassa analyse landschapselementen Overijssel
Biomassa analyse landschapselementen Overijssel Biomassa voor energie uit landschapselementen in de provincie Overijssel Auteur: Annemarie Kamerling Rapportnummer: LG-2012-03 Datum: 20 december 2012 Biomassa
Nadere informatieNotitie Verlagen maaifrequentie bermen 2013
Notitie Verlagen maaifrequentie bermen 2013 Inleiding. Met de vaststelling van de Perspectiefnota 2013-2016 (PPN) heeft de gemeenteraad ingestemd met het voorstel (TBB 3.6.8 Voorstel 7) om voor het deel
Nadere informatieGroen gas. Duurzame energieopwekking. Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Welke keuzes en wat levert het op?
Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Groen gas Welke keuzes en wat levert het op? Huidig beleid 100 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 3 PJ. Extra inspanning 200 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 6 PJ.
Nadere informatieIntegraal GFT of tuin- en keukenafval apart? NVRD - 31 maart 2016 Tim Brethouwer
Integraal GFT of tuin- en keukenafval apart? NVRD - 31 maart 2016 Tim Brethouwer Inhoud Beleid Aandeel GF in GFT. Waar praten we over? Ontwikkelingen in de markt Heeft GF en T apart meerwaarde? Kwaliteit
Nadere informatieOnderzoek. Wie is de grootste producent van duurzame elektriciteit in Nederland 2012. Auteur: C. J. Arthers, afd. Corporate Responsibility, Essent
Onderzoek Wie is de grootste producent van duurzame elektriciteit in Nederland 2012 Auteur: C. J. Arthers, afd. Corporate Responsibility, Essent Datum: 9 september 2013 Vragen of reacties kunt u sturen
Nadere informatieENERGIE UIT HET LANDSCHAP
ENERGIE UIT HET LANDSCHAP DE LOGISTIEKE UITDAGING VOOR MORGEN BEON 15 juni De Haere, Olst GEORGE BORGMAN Praktisch advies Bosbeheer Blessen en houtmeten Oogstvoorbereiding/-begeleiding Logistiek Beheerplanning
Nadere informatieVerwerken Biomassa: Potentiele leveranciers van maaisel:
Verwerken Biomassa: van oogst naar verwerking 10 oktober 2014, Gertjan Holshof Potentiele leveranciers van maaisel: Wegbeheerders/Rijkswaterstaat (wegbermen, bermen snelwegen, slootkanten) Gemeenten (bermen,
Nadere informatieGemeente. Toezichtdomein. Integraal overzicht interbestuurlijk toezicht (IBT) provincie Drenthe 2018 op uitvoering medebewindstaken gemeenten 2017
Toezichtdomein Westerveld Tynaarlo Noordenveld Midden-Drenthe Meppel Hoogeveen Emmen De Wolden Coevorden Borger-Odoorn Assen Aa en Hunze Integraal overzicht interbestuurlijk toezicht (IBT) provincie Drenthe
Nadere informatieOntwikkelingen rond de opwerking van organische reststromen en biomassa. Arjen Brinkmann Branche Vereniging Organische Reststoffen
Ontwikkelingen rond de opwerking van organische reststromen en biomassa Arjen Brinkmann Branche Vereniging Organische Reststoffen 1 Inhoud Over de BVOR Over organische reststromen & biomassa: Waar hebben
Nadere informatieCommunity of Practice Benutting regionale biomassa Noord Veluwe
Community of Practice Benutting regionale biomassa Noord Veluwe 1 Inhoud Inleiding Voorstelrondje Voordracht Marie-Therese Tetteroo Warmtevraag en biomassa Thema s voor samenwerking 2 1 Doel Community
Nadere informatieBiomassa uit het beheer van de gemeente De Wolden
Uitgevoerd in opdracht van de Provincie Drenthe Debets BV, Groningen februari 2012 Auteurs Ing. F. Debets, Drs. D. van Noordenburg Postadres Postbus 1331, 9701 BH, Groningen Telefoon 050-5248425 Fax 050-5248427
Nadere informatieBorging duurzaamheid vaste biomassa in de SDE+ Joyce de Wit RVO.nl
Borging duurzaamheid vaste biomassa in de SDE+ Joyce de Wit RVO.nl Aan bod komt: Wanneer duurzaamheid aantonen? Waar gaan de eisen over? Hoe toon je duurzaamheid aan? Gebruik goedgekeurde certificaten
Nadere informatieGroen goud uit landschapsonderhoud
Groen goud uit landschapsonderhoud Haalbaarheid voor een regionale biomassamarkt in het oostelijk deel van Utrecht Openbare samenvatting van de eindrapportage Jan Oldenburger Jaap van den Briel David Borgman
Nadere informatieResultaat gescheiden afvalinzameling 2018 In vergelijking tot gemeente Drimmelen
Resultaat gescheiden afvalinzameling 2018 In vergelijking tot 2017 gemeente Doss. no. 18AA507 Tilburg, 19 februari 2018 De AfvalSpiegel Kraaivenstraat 21-15 Postbus 1011 5000 JH Tilburg Tel: 085-771995
Nadere informatieOp wegen en paden De openstelling van natuur in Nederland
Op wegen en paden De openstelling van natuur in Nederland Wegen_paden.indd 1 04-05-2006 17:22:48 Wandelen, genieten en verwonderen Wandelen, hardlopen en fietsen. Of gewoon tot rust komen en vol verwondering
Nadere informatieUitkomsten Landbouwtelling en vergelijking met informatiebronnen uit de statistiek Hernieuwbare energie
Hernieuwbare energie bij landbouwbedrijven: discussie uitkomsten Landbouwtelling 2010 Reinoud Segers Inleiding Om de paar jaar wordt de deelnemende bedrijven in de Landbouwtelling gevraagd of ze installaties
Nadere informatieToepassing van zeefzand uit groenafval.
Toepassing van zeefzand uit groenafval. Vanuit de praktijk heeft de LWBG de vraag gekregen hoe om te gaan met zeefzand uit groenafval in het kader van het Besluit bodemkwaliteit. Het gaat in deze om groenafval
Nadere informatieHout voor energie in Nederland
2019 #2 Hout voor energie in Nederland In 2018 is er weer volop gediscussieerd over de inzet van houtige biomassa voor de opwekking van hernieuwbare energie. Stichting Probos heeft deze discussie met veel
Nadere informatieCijfers & Feiten. Armoede in Drenthe. over. Fransje Grisnich, CMO STAMM/Sociaal Planbureau Groningen
Cijfers & Feiten over Armoede in Drenthe Fransje Grisnich, CMO STAMM/Sociaal Planbureau Groningen Wat is armoede? 1. Lage inkomensgrens: leven op of onder een vastgesteld laag inkomen (CBS) Koopkrachtbenadering.
Nadere informatieRapportage: ketenanalyse Maaien, schouwen en verwerken bermgras en schouwvuil.
Rapportage: ketenanalyse Maaien, schouwen en verwerken bermgras en schouwvuil. Ketenanalyse maaien, schouwen en verwerken bermgras en schouwvuil d.d. 7-12-2015. Pagina 1 Inhoud 1. Inleiding 1.1 Wat is
Nadere informatieOpties voor productie van duurzame energie in de regio Helmond d.m.v. van mest en andere biomassa
Opties voor productie van duurzame energie in de regio Helmond d.m.v. van mest en andere biomassa Jennie van der Kolk, Alterra Helmond, 22-02-13 Nico Verdoes, Livestock Research Inhoud presentatie Wetenschapswinkel
Nadere informatieCO 2 -uitstootrapportage 2011
Programmabureau Klimaat en Energie CO 2 -uitstootrapportage 2011 Auteurs: Frank Diependaal en Theun Koelemij Databewerking: CE Delft, Cor Leguijt en Lonneke Wielders Inhoud 1 Samenvatting 3 2 Inleiding
Nadere informatieOp weg naar 32 PJ uit bos, natuur, landschap en de houtketen in 2020! Stand van zaken in de NBLH-sector in 2011. Martijn Boosten & Jan Oldenburger
Op weg naar 32 PJ uit bos, natuur, landschap en de houtketen in 2020! Stand van zaken in de NBLH-sector in 2011 Martijn Boosten & Jan Oldenburger Wageningen, december 2012 Op weg naar 32 PJ uit bos, natuur,
Nadere informatieGemeente. Toezichtdomein. Integraal overzicht interbestuurlijk toezicht (IBT) provincie Drenthe 2017 op uitvoering medebewindstaken gemeenten 2016
Toezichtdomein Westerveld Tynaarlo Noordenveld Midden-Drenthe Meppel Hoogeveen Emmen De Wolden Coevorden Borger-Odoorn Assen Aa en Hunze Integraal overzicht interbestuurlijk toezicht (IBT) provincie Drenthe
Nadere informatieToelichting op de Nederlandse Roadmap Bioraffinage
Toelichting op de Nederlandse Roadmap Bioraffinage René van Ree & Bert Annevelink Informatiebijeenkomst Innovatieagenda Energie, 3 november 2009 Inhoud presentatie introductie begrip bioraffinage Nederlandse
Nadere informatieSamenwerking overheid en bedrijfsleven
Bio-energie cluster Oost Nederland Samenwerking overheid en bedrijfsleven ontwikkeling en realisatie van bioenergieprojecten Inhoud 1. inleiding 2. bioenergie in Oost Nederland 3. rol van gemeente 4. samenwerking
Nadere informatieWelkom. Lokale biomassa lokaal benutten voor energie. Hier Opgewekt,
Welkom Lokale biomassa lokaal benutten voor energie Hier Opgewekt, 15-11-2013 Met medewerking van: Gerard Bauhuis, COGAS Duurzaam Barbara Luijters, gemeente Olst-Wijhe Mario den Hoedt, ROVA Huibert Boer,
Nadere informatieDynamische Energie Atlas Limburg (DEA)
Dynamische Energie Atlas Limburg (DEA) 1 Waarom een EnergieAtlas Limburg?» Hoe ontwikkelingen rond HE ruimtelijk beoordelen, ordenen, afstemmen, faciliteren, optimaliseren? => Dynamische Energie Atlas
Nadere informatieVermeden broeikaseffect door recycling van e-waste
Vermeden broeikaseffect door recycling van e-waste 29-214 Datum: 27 juli 215 Versie: 1.1 In opdracht van: Opgesteld door: Hendrik Bijker Wecycle Laura Golsteijn Marisa Vieira Dit rapport is geschreven
Nadere informatie