Basisvisie'zelfredzaamheid innoodsituaties'voorhet onderwijs

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Basisvisie'zelfredzaamheid innoodsituaties'voorhet onderwijs"

Transcriptie

1 Basisvisie'zelfredzaamheid innoodsituaties'voorhet onderwijs Maart2012

2 Verantwoording 2012SLO(nationaalexpertisecentrumleerplanontwikkeling),Enschede Allerechtenvoorbehouden.Mits debron wordtvermeldis hettoegestaanomzonder voorafgaandetoestemmingvan deuitgever dezeuitgavegeheelofgedeeltelijk te kopiërendanwelop anderewijze teverveelvoudigen. Auteurs:JeroenBron,BartCras,JoséLodeweges en Irma Boddendijk (Codename Future) Inopdracht:MinisterievanVeiligheiden Justitie,DenHaag Metdankaan: Begeleidingscommissie:Anjavan denbosch-overduin(minv&j),corsmasgoemans (MinV&J),Alexander Heijnen(lidlandelijkeexpertgroepzelfredzaamheid), MarcelPoppink(stichtingConsent) Consultaties:BertLambert(Openbare basisschoolroombeek,enschede),jan Minnegal(OpenbarebasisschoolDeBothoven,Enschede), IngeKlapdoor (Katholieke BasisschoolSintJacobus,Eersel) Informatie SLO Afdeling:O&A Postbus2041,7500CA Enschede Telefoon(053) Internet: Kenmerk: O&A/5668/11-342

3 Inhoud 1. Oriëntatiezelfredzaamheid: beleiden landelijkeinitiatieven Inleiding BeleidOCW Infrastructuur 6 2. Waartoemoet'zelfredzaamheidinnoodsituaties' inhetonderwijsleiden? Zelfredzaamheidenonderwijs Onderwijs inzelfredzaamheid Teverwachtenobstakels Mogelijkeinhouden Doelenvoor zelfredzaamheid Zelfredzaamheidinpraktijk brengen 17 Bijlage1:Zelfredzaamheidinnoodsituaties,inventarisatie lesmateriaal 19 Bijlage2:KerndoelOriëntatie opjezelfendewereld 23 Bijlage3:DomeinMensenNatuur enmensenmaatschappij 25 Bijlage4:Relevante kerndoelen enderelatiemet zelfredzaamheid 27 Bijlage 5: Pilot (door Codename Future) basisvisie zelfredzaamheid 31 in noodsituaties voor het onderwijs

4 LEESWIJZER Hierachter vindt u de rapportage van het project Zelfredzaamheid in noodsituaties voor het onderwijs. Het project is uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Veiligheid en Justitie en heeft de vorm van een basisvisie. Het idee is dat deze basisvisie op scholen als uitgangspunt kan worden genomen voor het ontwikkelen van beleid voor zelfredzaamheid in noodsituaties en inbedding daarvan in het leerplan. De keuze is aan de scholen; de basisvisie informeert, doet opgave van beschikbare leermiddelen en legt relaties met kerndoelen. Bijlage 5 doet verslag van gesprekken die door Codename Future zijn gevoerd met onderwijsmensen over mogelijke toepassingen van de basisvisie. De hoofdstukken 1-3 worden gelardeerd met enkele uitspraken uit de laatste bijlage.

5 1.Oriëntatiezelfredzaamheid: beleidenlandelijkeinitiatieven 1.1 Inleiding Ter oriëntatieophet onderwerp`zelfredzaamheidinnoodsituaties'heeftslo zichgeoriënteerd op bestaandbeleid,initiatieven, beschikbarematerialen,uitwerkingenenaanpakken.de term zelfredzaamheid bleek daarvoor niet geschikt, daaromismede gezochtopdebegrippen veiligheidennoodsituaties.bijdeinventarisatieisondermeer gebruikgemaaktvanhetdigitale zoeksysteemvanslo:het leermiddelenplein.dit systeemisontwikkeldom deinnederland beschikbareleermiddelenteontsluitenvoor hetonderwijsveld.op hetleermiddelenpleinzijn allebeschikbarelesmethodes voor dediverseonderwijsniveausopgenomen.ookzijn additionele,thematischeleermiddelenopgenomen,mitsditmateriaalaanbepaalde eisen voldoetzoalshetbevattenvaneendocentenhandleidingenverwerkingsopdrachtenvoor leerlingen.deopbrengstvandezequickscanis opgenomenin debijlagen. In dithoofdstukwordteenschetsgegevenvan beleidsinitiatieven ophetgebiedvanveiligheid, calamiteitenen noodsituatiesin hetonderwijs.inhettweedehoofdstukwordt ingegaanopde waartoe-vraag.er wordt eenvisiegegevenopdemogelijkheden die erinhetonderwijsbestaan waarbijzelfredzaamheidaan kansluiten.hettweedehoofdstukbevat eeninhoudelijke schets vanzelfredzaamheid:welkeinhoudenzijnaanhetbegripteontlenendierelevantkunnenzijn voor leerlingen.in debijlagen zijn, naasthetresultaatvandeleermiddelenquickscan, relevantekerndoelenopgenomen. 1.2 BeleidOCW Wet- enregelgeving Scholenzijnwettelijkverplichteenveiligeomgevingtebiedenvoor iedereenbinnen deschool: leerkrachten,leerlingen,onderwijs ondersteunend personeel,etcetera.desociale schoolveiligheidligtin een aantalwettenverankerd.dearbowet en dekwaliteitswet bieden kadersvoorhetveiligheidsbeleid.daarnaastzijnin decao'safsprakenvastgelegdover de veiligheid. In de gesprekken kwam duidelijk naar voren dat zelfredzaamheid iets is wat je niet aanpakt in een lesje of project. Het is een stuk vorming en moet dus voortdurend en in verschillende contexten terug komen. Lespakketten zijn heel goed om zelfredzaamheid te agenderen maar het zal vervolgens ook op andere manieren terug moeten komen. Alle vier de scholen vonden het waardevol om er aan de hand van de basisvisie manier met elkaar over te praten en hun eigen aanpak onder de loep te nemen. Allescholenvoor primair envoortgezetonderwijszijnwettelijkverplichtom over een veiligheidsplante beschikken.deinspectievanhetonderwijs houdtdaarop toezicht.daarbij hanteertde Inspectiehetcriteriumdatscholenveiligzijn'indien depsychischeen fysieke veiligheidvanleerlingenenpersoneelnietdoorhandelingen van anderemensenwordt aangetast'. Veiligheid enocw-instellingen Het ministerievanonderwijscultuurenwetenschap(ocw) bracht deveiligheidsrisico sbij OCW-instellingeninkaart(rijksoverheid.nl, geraadpleegd ).devolgenderisico s werden onderzocht: 5

6 CatastrofaalChemischBiologischRadiologischenNucleair (CBRN) Terrorisme(misbruik van chemische,biologische,radiologischeof nucleairestoffen/wapens). Dierenrechtenextremisme(kan eenrisicozijnbijkennisinstellingendiedierproevendoen). Digitaleverlamming(als alleict wegvalt). Overstromingen. Pandemieën. CBRN proliferatie(verspreidingvan kennisvanchemische,biologische,radiologischeof nucleaire stoffen/wapens). Radicalisering. SocialeVeiligheid.Door bijvoorbeeldagressieengeweld, pestenenseksueleintimidatie kaner eendreigendesituatieontstaan. Het dichtst bij ligt dan het thema veiligheid dat wel nadrukkelijk leeft binnen de school. Veiligheid is een belangrijk ijkpunt voor ouders bij de schoolkeuze van hun kind. Beeldvorming en gevoelsmatige aspecten spelen hierbij een belangrijke rol. AlsgevolgdaarvanheeftOCWdeinstellingenverzocht omhunveiligheidsplannenen crisisplannenuitte breidenmetthema szoalsradicalisering,socialeveiligheiden dierenrechtenextremisten. Verantwoordelijkheidinstellingen Instellingenzijnzelfverantwoordelijkvoorhuneigenveiligheid.Zijnemendevolgende maatregelen: Instellingenzijnverplichtomveiligheidsplannenencrisisplannenop testellen ende crisisplannenookteoefenen. In eendergelijkveiligheidsplanstaatonder meer wievoor de leerlingenis aangewezen alsvertrouwenspersoon,hoewordtomgegaanmetnoodsituatiesen aanwelkeveiligheidseisenhetgebouwmoetvoldoen.ookiseenschoolverplichteen pestprotocoloptezetten. De uitleg over materialen is niet alleen bedoeld om kennis in de les toe te passen maar ook de leerlingen inzicht te geven in de verschillende materialen en bewerkingen. De eigenschappen, veiligheidsrisico s en veiligheidsmaatregelen worden zo uitgelegd dat de leerlingen begrijpen dat die veiligheidsmaatregelen altijd nodig zijn, waar en wanneer dan ook, op school en daarbuiten. 1.3 Infrastructuur Ter oriëntatieophet onderwerp iseenaantalsitesvanaande overheid gelieerdeinstanties bezochtengescreend.het begripzelfredzaamheid kwamopdezesitesnietvoor,maardeterm veiligheidgafwelresultaat.erisgezochtopsitesvandevo-raad,aps(centrumschoolen veiligheid),deonderwijsinspectieenkpc-groep(calamiteitenteam).opgeenvande genoemdesitesisaandachtvoor zelfredzaamheidof preventiefhandelentenaanzienvan noodsituaties.in nagenoegalle gevallenginghetomsociaalpsychologischeveiligheid of om het biedenvannazorgbijingrijpende gebeurtenissen.ter illustratiezijnenkele initiatieven beschrevenwaarvan tweemeteeninternationaledimensie. NederlandsJeugdinstituut HetNederlandsJeugdinstituut(NJI)is het landelijkkennisinstituutvoor jeugd-en opvoedingsvraagstukken.onder hetnjivallende kwaliteitsteams veiligheid.het betrefteen teamvandeskundigenophetgebiedvanveiligheidinenomdeschool.de teams zijnopde hoogtevanalleaspectenvansocialeveiligheid.socialeveiligheidisdematevanbescherming dieeenpersoonvoelttegengevaar datmensenveroorzaken. Een kwaliteitsteam veiligheidis kosteloosbeschikbaar voorondersteuningvanscholenbijhet oplossenvan problemenmetdesocialeveiligheid inenomdeschool. Deteamszijn inhethele landinzetbaarinhetbasis-,voortgezet-, middelbaarberoeps-, praktijk- 6

7 enspeciaal onderwijs.zijgeven scholenadvies-op-maat.dekwaliteitsteamsveiligheidzijntot stand gekomeninopdrachtvan hetministerievanonderwijs,cultuur enwetenschap.doelis omscholenteondersteunenbij het oplossenvanvraagstukkenrondom veiligheiden structureel veiligheidsbeleidopscholentebevorderen.hetkwaliteitsteam beschikt over eenuitgebreide toolkit,speciaalsamengesteldvoor ditproject.de toolkit bestaatuit eenveiligheidskaartvoor basisonderwijs,voortgezetonderwijs enspeciaalonderwijs.op deze kaartkunnenscholen systematisch nagaaneninvullenwelkeverplichteenoptionele protocollenaanwezigzijn inde school. Calamiteitenteam,KPCgroep KPC-groepbiedtdienstverlening aan organisatiesdiedeambitiehebbenleerprocessente verbeteren.als adviesbureauen expertisecentrumslaatzijeen brug tussenbeleid en uitvoering.in opdrachtvanhetministerievanocwisin2008 hetprojectkwaliteitsteams Veiligheidingesteld.Ditproject ondersteuntscholenin gevalvanvraagstukkenen problemen rondsocialeveiligheid. Bij het project hoortdewebsite checklists, draaiboekenenvoorbeeldbrieven tevindenzijn.inhetprojectrichtdeaandachtzichmet name opsociaal-emotioneel welbevindenvanmanagement,personeel,leerlingenenouders.er is geenaandachtvoor preventie van noodsituatiesofhet bevorderenvanzelfredzaamheid.het projectkenteenaantalproductenwaaronder: Checklist opvangcalamiteit. Onder een calamiteitwordt hierbijverstaan: geweld,bedreigingen,seksueelmisbruik, racisme, ongelukken,zwangerschap,moord.dechecklistrichtzichophethandelennaeen calamiteit:eerstehulp,communicatie,verwerkingnazorg.door middelvan draaiboekenen checklistswordendediverseactiviteitenopgesomdentoegelicht. Rampenplanenrampenbestrijdingsplan. Onder een calamiteitwordt hierbijverstaan: brand,braak,lekkage, stormschade,gaswolk, explosiegevaar, bommeldingof anders.het planrichtzichopproceduresbij brandalarm of inbraakalarm.daarbijisveelaandachtvoorhetbepalenvan verantwoordelijkhedenenhet verdelen(enbeschrijven) vantaken. Bommenendraken,Impact Bommenen drakeniseenprojectvanimpact,eenkennis enadviesorganisatieophetgebied van psychosocialenazorgbijrampen,bekostigddoor deeu.het betreffendeprojectmaakt onderdeeluitvan heteu project`citizensandresilience,the balance between awarenessand fear'.daarbijwordtonderzocht wat het gevolgis van het informerenvan debevolkingvooren na een(terroristische)aanslag.daarbijwordt gezochtnaar een balans tusseninformerenen het voorkomenvanangsten denegatieve gevolgendaarvan.doelisdeveerkrachtvande bevolkingteversterken opdatmensenrationeel handelen,verstandigekeuzesmaken, zelfredzaamenaltruïstischzijn.het projectbommenen drakenrichtzichopkinderenvan10-12 jaar.veerkrachtwordt gezienalseenbeschermendefactorvoor psychologischeproblemen die zich naeenrampkunnenvoordoen.de aanbevelingendieuit hetprojectvoortkomen,richten zich ophetversterkenvanverkrachtalsalgemene pedagogische taakzoalshetversterkenvan eenpositievehouding,ontspanningsoefeningen,uitenvanemoties,contactenleggenenhet uitvoerenvan groepswerk. E-selfhelp,EU Het projecte-selfhelpismogelijk gemaaktdoor deeuropesecommissie(lifelonglearning programme 2009).Hetprojectheeftgeleidtoteendigitaaleducatief product'serioussocial Game;QuestCity', bedoeldvoor non-formeleeducatieaan12 tot16jarigen.aan het project nemen organisatiesuitdiverseeuropeselandenmee, waaronder Duitsland,Oostenrijk,Letland, Cyprus,Turkije ennoorwegen.algemeen doelisomjongeren teinteresserenenmotiveren voor `self-help themes'.degedachteisdat proactiefdenkenen doengestimuleerdwordten dat mensenbewustwordenvandeverantwoordelijkheidvoor zichzelfenanderen ingevalvan gevaar. Self-helpisgedefinieerdalseenvariatieaanvaardighedenencapaciteitengerichtop zelfbewust 7

8 gedragdattotdoelheefthetvermijdenvannood,gevaar envernieling tenaanzien van deeigenpersoon enzijnbezittingen evenals datvan anderenin deomgeving. Onder self-help wordt een veelheidaansituaties verstaan. Het omvatzowel risico'sen ongelukkenindagelijkse situatiesalsomlevensbedreigendesituaties alsgevolg vanrampen. Voorbeelden daarvan die genoemd worden inde documenten uit hetprojectzijn zowel van natuurlijkeaard (sneeuw,storm, extreem weer, overstroming, lawines, aardbeving, bosbrand, tsunami, dijkdoorbraak, vulkaanuitbarsting)als hetgevolg van menselijk toedoen (epidemie, stroomuitval, rellen, gewapende conflicten, terrorisme,chemische ongelukken, verkeersongelukken). In hetproject wordt veel aandachtbesteed aan het ontwikkelen vaneen digitaalspel. Hetuitgangspuntis dat dit speljongeren bereikt, enthousiasmeert en stimuleert tot proactiefdenkenendoen. Hetmateriaal richt zich op buitenschoolsesettingen. help.eu. 8

9 2.Waartoemoet'zelfredzaamheidin noodsituaties'in hetonderwijs leiden? Basisvisie Mensen kunnenzomaarineen noodsituatieverzeildraken,ongezochten onverwachts.zolang zezich nietvoordoen,lijkennoodsituaties'ver vanmijnbed'.en als een noodsituatiezichalzou voordoen,dan lijktdeburgerin deverzorgingsstaatgeneigdte denken,zorgtde overheidvoor ons In depraktijkis dat onmogelijk.mensenzullen innoodsituatiesopzichzelf enopelkaar zijn aangewezen,in elkgeval gedurendeeenzekeretijd.gelukkig hebbenmensende intrinsieke behoeftezichzelfenanderenin noodsituatiestehelpen. Zo bezienis hetzaakdatmensenvoorbereidzijnopnoodsituaties,datwilzeggen datzijzich bewustzijnvanrisico's(kennis),wetenwatze moeten doen(handelingsperspectief)en,zolaat de overheidincampagnesweten, beschikken over eennoodpakket. Tegen dezeachtergrondis hetgewenstdat ookde leerlingeninhet onderwijsrisicobewustzijn en perspectieven ophandelenontwikkelen. In dezebasisvisiezoekenweantwoord opdevraag waartoe'zelfredzaamheidinnoodsituaties' in het onderwijsmoetleiden,of, uitgedruktinandere woorden,waaromwillen we eigenlijkdat zelfredzaamheid opschool een themaisenwatwillenwe daarmeebereiken? Om devraagtebeantwoordenstaanwe allereerst stilbijhetbegrip'zelfredzaamheid'( 2.1), vervolgensbij wat hetkaninhoudeninhetonderwijs,met namein hetbasisonderwijs( 2.2), tenslotte bij deobstakelsdieteverwachtenzijn( 2.3). Al pratend en denkend merk ik dat wij toch meer doen dan gedacht, al dan niet onbewust. Veiligheid, zelfredzaamheid gaat veel verder dan alleen maar onder schooltijd. Het gaat ook veel verder dan alleen maar het schoolgebouw. 2.1 Zelfredzaamheidenonderwijs Het thema'zelfredzaamheidvan deburgers' isop deagenda gekomenomdat deoverheidhet bijeencrisisofnoodsituatie niet alleenafkan.althansindeeerste uren naeennoodsituatie zijn deburgersvooreenbelangrijkdeelopzichzelf aangewezen.'de impactvan een noodsituatiekan inveelgevallenverkleindwordenwanneerdeslachtoffersinstaatzijnzichzelf tereddenin afwachtingvan hulpvanbuitenaf(diesomslangere tijdopzichkan laten wachten)' 1.Bovendienishetbiedenvanhulpin noodsituatiesalshetwareingebakkeninde mens:zij/hijbrengt eerstzichzelfinveiligheiden helptvervolgensanderen. Daaromishetvanbelangdatzelfredzaamheidvande burgerswordt ingebedinkennis, vaardighedenenhoudingenwaar opschool aleenbeginmeewordt gemaakt.hetis aannemelijkdatmensenadequater zullenoptredeninhetgevalvan eennoodsituatiealszijzich eerderinzulkeomstandigheden hebbeningedachtener bovendienopschoolalover hebben geleerd.dezebasisvisiebevateeninhoudelijkeoriëntatieopzelfredzaamheid. 1 Briefminister van Binnenlandse Zaken enkoninkrijksrelatiesvan 22februari2010, kenmerk

10 Staatsburgerlijkeenpedagogischezelfredzaamheid Eenmensenkindkomtnietzelfredzaamter wereld.hetis inallesafhankelijkvanzijnomgeving. Menzou de pedagogischetaak kunnenomschrijven als:tebewerkstelligen dat hetkind zelfredzaamwordt, datwilzeggenonafhankelijkwordtvanzijn opvoeders.vooral inhet speciaalonderwijsenin dezorg iszelfredzaamheideenveelgehanteerd begrip. Staatsburgerlijkezelfredzaamheidkanmen opvattenalsdetoestandwaarindeburgerin(sterk) verminderdemateafhankelijkisvan deoverheid.het strevenzulkeen toestandtebereikenis ideologisch gekleurd.liberalen, sociaaldemocraten,christendemocratenen populisten bijvoorbeeld,kiezenhieronderscheidenuitgangspuntenen leggenverschillende accenten. In hetgevalvanstaatsburgerlijkezelfredzaamheid enfysiekeveiligheidisinveelmindere mate sprakevanideologischekleuring 2.De neigingtotzelfredzaamhandeleniseen gegevenmaar kwaliteitenuitkomstzijnbeïnvloedbaarenvatbaar voor verbetering 3, daarnaastis zelfredzaamheid ingegeven door hetbesefvande overheiddatzijeenvoudigweg nietbij machteisde burgeronderalleomstandigheden tijdigtehulpteschieten.hetduurtaltijd even voor dehulpdiensten terplaatsezijn.envervolgens voor dehulpdienstenzijnopgeschaald. Ondertussenzijnburgersopburgersaangewezen; opmensen die terplekkezijnendiede helpendehandwillen-enkunnen- toesteken. Alsbijvoorbeeldeen luchtvaartongeluk750slachtofferskent,zijn 200ambulancesnodigvoor vervoer naar ziekenhuizen.als er vervolgensmaar 50ambulancesbeschikbaar zijn, danisde conclusiedatveelslachtoffersvia particulier vervoernaarde ziekenhuizenmoetenworden gebracht.burgerszijndanopburgers aangewezen. Zelfredzaamheidiseenzaakvancollectiviteiten.'Hetgaathier omeenbasisfeitvan menselijk samenleven:mensenzijn fundamenteelinterdependent,altijd opsoortgenotenaangewezen' 4. Zelfredzaamheidheeft ook-misschienwelvooral-temakenmetsociale netwerken.in haar campagnesbeklemtoontde overheiddan ook deverantwoordelijkheidvanbedrijvenen instellingenzichvoor tebereiden opeennoodsituatie.aanburgersraadtzijaan:"krijgtuhet adviesombinnente blijven? Zorg dan datuzich een aantaldagenthuiskuntredden.gaatu liever naar familieofvrienden? Tref danookvooraf denodigemaatregelen.dekeuzevoor evacuatie,inde eigenwoningblijvenofnaar eenopvangcentrumgaan,maaktu uiteindelijk zelf. Vraagburen,familie,vriendenof collega s ofzijukunnenhelpeninzo nsituatie" 5. Risicobewustzijn Bij eenrampof crisissituatie kan deoverheid het-zekerinhet begin-nietalleen.burgerszijn danopzichzelf aangewezenen opde hulpdieandereburgers kunnen bieden.datbetekent dat ookburgerszichmoetenvoorbereiden.hier wringteenschoen.burgerslijkenmeestalhet gevoelte hebbendateenramp ofcrisisinnederlandnietzalvoorkomenen/ofvooralanderen zal treffen.deopgaveisdaarmeehetrisicobewustzijnvanburgerstevergroten, wantzonder risicobewustzijnzullenzijnietgeneigdzijnzichvoor tebereiden. 2 Bovendien heeftnederland zich in VN-verband verplichtdoor de InternationalStrategyfor Disaster Reduction alsmedede Childrens Charter te ondertekenen. 3 Briefminister van VeiligheidenJustitie, 22februari2011, kamerstuk Schuyt, K.(1997). Figuratiesvanzelfredzaamheid. In K. Schuyt,(red.) Het sociaaltekort. Veertiensociale problemeninnederland (pp ).amsterdam: de Balie. 5 Een noodsituatie? Dit kunt u doen!informatieentipsvoor wieeen functiebeperkingheeft

11 Hetvergrotenvanhetrisicobewustzijn,zodatburgerszichvoorbereiden,is dan ookeen speerpuntvan het overheidsbeleid. Bij het bevorderenvanhetrisicobewustzijnkanhet onderwijs eenrolspelen.nietzozeer door eennieuwvak intevoeren,maar door aandachtaanrisicobewustzijn tegevenin de'gewone' lessen.door hetpedagogischthematiserenvanmentaliteit,gedragenverantwoordelijkheid. Ook biedthetmaandelijks-bijwijzevan oefening- weerklinkenvan desirenes een vanzelfsprekendaanknopingspunt,zoalsookdeperiodiekverplichtebrandoefeningopelke schoolenhetgesprekindeklas over hetafstekenvanvuurwerkrondomdejaarwisseling. Gelukkig vormt de leraar nog steeds de spil in de uitwerking van alle onderwijsdoelstellingen en beschikt onze school over een grote groep capabele, bevlogen en hardwerkende docenten die (ook al zijn zij door de veelheid aan aandachtspunten en ontwikkelingen in het onderwijs en het tempo waarin die elkaar afwisselen de vertwijfeling af en toe nabij) ervoor zorgen dat de leerling breed wordt bediend en dat dus ook de relevante thema s veiligheid en zelfredzaamheid op allerlei manieren in het onderwijsaanbod terug komen. Bovendien kanrisicobewustzijn-gekoppeldaanhandelingsperspectieven- eenzinvolleinvulling zijnvan landelijkvoorgeschrevenmaar nietingevuldekerndoeleninhetbasis- envoortgezet onderwijs.het gaathier omconcretiseringenlokaletoepassingvanactief burgerschap,zoals de bedoelingis van de wetgever. Bij vakken met een sterke praktijkcomponent is veiligheid natuurlijk nadrukkelijk een item; zo wordt bij scheikunde een traject doorlopen om op verantwoorde wijze met een brander om te leren gaan en adequaat te reageren in geval van brand. Burgersbijeen crisis- of noodsituatie Een populair beeldisdatburgersbijcrisis-ofnoodsituatiesin paniekraken,vooralvoor zichzelf zorgen enoveralindeweg lopen.datblijktgrotendeelseenmythe tezijn.het blijkt datmensen in noodsituatiesjuist samenwerkenengerichtzijnophethelpenvanelkaar.mensenblijken elkaar tehelpen,bijvoorbeelddoor elkaar teondersteunenen tekalmerenmet bemoedigende opmerkingen.burgerswachten niet afmaarsteken een helpendehandtoe.zehelpenmet vervoer,regelenhetverkeer,slepenensjouwen, brengen matrassen,biedenslaapplaatsen, regelenvoedselendrinken. En er isaltijd toeval,bijvoorbeeldzijn ermensenmeteen (para)medisch beroepter plaatse,of erisbijvoorbeeldeenbouwprojectindebuurtdat machines,kranenensterkehandenkan leveren. Vooralinde eersteurenvaneen noodsituatieiszulkehulpvan burgers van levensbelang 6. Later,alsdehulpdienstenzijnopgeschaald,kan ereenoveraanbodvanburgerlijkehulp ontstaan,dieprofessionelehulpverlenersvoor devoetenloopt. In hetonderwijskunnenleerlingenenigszinswordenvoorbereidop ditsoortsituaties.zijkunnen er immerszelfookinterechtkomen.het onderwijskanbasiskennis over zelfredzaamheiden noodsituatiesaanbieden.enwerkenaanhetbewustzijnvande leerlingenover risico's.als zij er dan thuis over vertellen,worden deoudersalsspin-offookaan hetdenken gezetenwellichtookaangespoordtothandelen. Ook is er aandacht voor kleinere vormen van onveiligheid, zoals de welbekende vlam in de pan. Niet letterlijk voorkauwen van wat je in zo n situatie kunt doen, maar zelf bedenken wat je kunt doen staat daarbij centraal. Dit alles natuurlijk binnen de mogelijkheden die van scholieren mogen worden verwacht. Ook maken we via hen verbindingen naar achter de voordeur : Hoe zit het met de veiligheid in de woning en de zelfredzaamheid van de overige gezinsleden? Op die manier bereiken we ook de woon- en leefomgeving van de kinderen en pubers. Ook daar is nog veel veiligheidwinst te halen. 11

12 Thematiserenvan'zelfredzaamheid innoodsituaties'kan inhet onderwijskleinbeginnen.in en omhet huis,inhetverkeer,bijeenkleinebrand, bij plaatsing van eenaed opschool.ter bevorderingvanrisicobewustzijnen perspectievenop handelen. 6 Brochure: `Burgerhulpbij rampen'.infopuntveiligheid.uitgave NederlandsInstituut voor Fysieke Veiligheid, Onderwijs inzelfredzaamheid Basisideeën Risicobesefenzelfredzaamheidzijnonderwerpendieexpliciet gemaaktwordenwanneer ze terloops(aanvankelijk vaakondereenanderenaam) aande ordekomen indeklas. In deklaskanrisicobesefeenlokaleinvullingkrijgen; daarbijkandelokalerisicokaart ( spelen.meer in het algemeen kanmendenkenaanhetop gangbrengenvaneengesprek, bijvoorbeeldnaaraanleidingvan langdurigestroomuitval, uitslaandebrand,(terroristische) aanslag,watersnood,overstroming,(dreigende) dijkdoorbraak, evacuatie,grootverkeersongeluk,extreemweer: kou,gladheid,sneeuwof hittegolf,ongelukbijvervoer ofopslagvangevaarlijkestoffen,vuurwerkongeval, kernongeval,ziektegolf,(dreigende)pandemie,problemenmet deveiligheidvanvoedsel. Wesprekenop onzeschoolmet elkaarafdatwerisicobesefenzelfredzaamheidvan burgersregelmatig aan deorde stellen,bijvoorbeeldbij hetmaandelijkseoefenalarm,bijde jaarlijksebrandoefening,bijhet schoolzwemmen,bijdelessen over verkeersveiligheid, bij het oefenenvoor het praktischverkeersexamen. Wegevenoponzeschoolmedevormaan(hetverplichte) burgerschapsonderwijsdoor aandachttebesteden aanzelfredzaamheidinnoodsituaties,alseengoedvoorbeeldvan actief burgerschap.daarbij hakenwe aanbijuitwerkingenvan dekerndoelen. De schoolbenuthaarsocialenetwerkentendienstevanhaar taakbijzelfredzaamheiden breidtdeze,waar nodig,uit. Het schoolveiligheidsplan met bijbehorende deelplannen geeft richting aan het handelen van de organisatie om de gewenste veiligheid op fysiek en sociaal terrein te realiseren. Het resultaat wordt geëvalueerd: leerlingen, ouders en leraren wordt structureel en periodiek gevraagd hun mening te geven over de veiligheid op school. BijlagenIII eniv bijrapportontwikkelingonderwijsprogrammazelfredzaamheid: KerndoelOriëntatie opjezelfen dewereldprimair onderwijs, DomeinMens ennatuurenmensenmaatschappijvoortgezet onderwijs onderbouw (hierachterbijgevoegd;bijlagen2 en3) Veiligheid en zelfredzaamheid komt natuurlijk ook terug binnen de eisen die aan burgerschapsvorming worden gesteld. Wij stellen er als school een eer in om verder te gaan dan het opstellen van een beleidsstuk, waar de inspectie vooral naar kijkt, maar op degelijke wijze vorm en inhoud te geven aan dit fenomeen. Didactiek Handelingsperspectiefvoorkinderenbespreekbaarmaken:bijvoorbeeld gevaar onderkennen,vluchtenennietopzoeken,helpenalshetkanmaarnietindeweg lopen; doorklassengesprek,door werkenin groepen,alsde brandweer op bezoekkomt. Beginnenbijsocialeveiligheidalsopstapnaar fysiekeveiligheid. Gebruikmakenvandebeschikbareinformatiebronnen(ziebijlage1). Voorbeelden latenzien,film vertonen. Overdrachtvanbasiskennis vanrisico'senzelfredzaamheid. 12 In de gesprekken met scholen kwam duidelijk naar voren dat zelfredzaamheid iets is wat je niet aanpakt in een lesje of project. Het is een stuk vorming en moet dus voortdurend en in

13 verschillende contexten terug komen. Lespakketten zijn heel goed om zelfredzaamheid te agenderen maar het zal vervolgens ook op andere manieren terug moeten komen. 2.3 Teverwachten obstakels Het kabinet heeftbijmondevan deminister vanonderwijslatenweten dat'hetonderwijsgeen veredeldpostbus51-loketmag worden.daar zijn anderenvoor'.zewil danook'dielavastroom aanlesprogramma sdie ophet onderwijsafkomenbeperken'.het onderwijsmoetterug naar de kern.'opeenschoolmoetgeleerdworden.erzijnde laatstedecenniavanuit desamenleving en dekamer teveelmaatschappelijke takennaardeschoolgeschoven,van obesitastot schuldproblemen.wemoetenkiezen:meer urenvoor dekernvakkennederlands,engels, wiskundeenscience' 7. Deze helderepositiekeuzevan hetkabinet,zalscholen enlerarendietoch algereserveerd staan tegenover 'maatschappelijke thema's'sterken inhunweerzin.deinspectiezal-meernog dannu hetgevalis-scholenen lerarenaansprekenophunprestaties bij dekernvakkenen zo de(beleefde) ruimtevoor nieuwe thema'sverkleinen. Watrestzijnsterkeinhoudelijke argumentenomopschooltochaandachttevragenvoor veiligheidwaarvanzelfredzaamheid een belangrijkonderdeelvormt.aandachtvoor risicobesef enzelfredzaamheidkan ookbijdragenaanschoolvakkenals ze op een natuurlijkewijze inhet onderwijskundig-pedagogischprocesopscholenaande orde komen. Bovendien, dekernvakkenzijnnietinhoudsloos.imaginairevoorbeeldenkunnenvervangen worden doorinhouddieontleendis aanrisicobesefenzelfredzaamheid;aandehandvan (actuele) voorbeeldenuitdeomgevingvan deschool.zokunnenkernvakken het pedagogisch gesprekover zelfredzaamheidondersteunenenverdiepen. Maar voorop blijft staan dat we in een sterk pedagogisch klimaat onze brede maatschappelijke opdracht gestalte willen geven en leerlingen willen helpen om met zelfvertrouwen, gesterkt door een brede bagage die ze binnen ons aanbod hebben meegekregen, de volgende levensfase tegemoet te treden." 7 InterviewinDeVolkskrant metminister MarjavanBijsterveldt,17 december

14 I 14

15 3.Mogelijkeinhouden 3.1 Doelenvoor zelfredzaamheid Hiervoor is hetbegripzelfredzaamheidenderol die het onderwijs daarbijkanvervullen verkend.daaruitis optemaken dathetbevorderenvanrisicobewustzijnbijleerlingende centraledoelstellingis.het gaat daarbijomhetbewustzijnvan derisico's indesamenleving en de aanwezigheidvandekansommeteennoodsituatie geconfronteerdteworden.dit verondersteltbepaaldekennis vanrisico'sennoodsituatiesdiezichinnederlandof indeeigen omgevingvoorkunnendoen.naastditbewustzijnen daarbijvoorwaardelijkekennis, streeft de overheidook een ander gedrag nabijhaarburgers:jezelfenigetijdkunnenreddenen het belangvanhetbijstaanvanmedeburgers.dehieruitontstane driedelingisinde opzet vanhet inhouden-overzichtterugtevindeninde drieaspectenvanzelfredzaamheid: risicobewustzijn, het besef datrisico'szich overalkunnenvoordoen endatvoorbereiding daaropvan belangis; persoonlijkhandelen,hetzorgenvoordeeigenveiligheid; sociaalhandelen, hetsamen zorgenvoor deveiligheidenzorgenvoordeveiligheidvan anderen. Veiligheidsmanagement betekent anticiperen op risico's. Elke dag kunnen zich risico's voordoen waar nog niet eerder bij is stilgestaan. Voorvallen die vandaag met een sisser aflopen, kunnen morgen net zo goed een heel andere wending nemen. Als die ervaringen alleen in het hoofd van de betrokkenen blijven zitten, is de kans groot dat anderen opnieuw zelf door schade en schande wijs moeten worden. Daarom is het belangrijk elkaar te informeren over gesignaleerde risico's en ongevallen/incidenten. Daarnaast geeft een goede registratie een realistisch beeld van de werkelijke veiligheid op de school. Zo kunnen we gericht problemen aanpakken. Ieder vandezedrieaspectenis inhetoverzicht uitgewerkt inhoudings-,vaardigheids- en kennisdoelen.hieruit ontstaateenrasterbestaandeuitnegen cellen.indezecellenzijn voorbeeldmatigestreefdoelengeplaatst.bij deuitwerkingisgebruikgemaaktvan dein Nederlandgeldendekerndoelenvoor de onderwijssectorenprimair envoortgezet onderwijs. Daarnaastisgeputuitvoorbeeldleerplannenvoor burgerschap enwatereducatie.burgerschap iseenwettelijke opdrachtaanscholen,maar de invullingwordt overgelaten aan deschool. Watereducatieheeft geenformelestatus,maar iseeninitiatiefdatvoortvloeituitde overheidscampagne`nederland leeftmetwater'.deinventarisatievankerndoelenen voorbeelddoelenburgerschapenwatereducatieisalsbijlageopgenomen. 15

16 Houding Risicobewustzijn Persoonlijk handelen Sociaalhandelen De leerlingis zich ervan bewust dat noodsituaties zich overal enaltijd voor kunnendoen. De leerlingis oplettenden kritischover de veiligheidssituatie in deeigen omgeving. De leerlingdraagtbijaan hetvoorkomenvan noodsituatiesdoor veiligheidsvoorschriftenin achttenemen. De leerlingerkentderol van hulpdienstenen respecteertdewijze waarop hulpverlenershun werk uitvoeren De leerlingerkenthetnut vanregelsen procedures ten aanzien vanveiligheid. De leerlingheeftbij noodsituatiesoogvoorde veiligheidennodenvan eenander. De leerlingisbereiddeelte nemen aan gesprekken over risico's, het terugdringenvanrisico'sen watte doenbij noodsituaties. Vaardigheid Risicobewustzijn Persoonlijk handelen Sociaalhandelen De leerlingkan informatiezoeken over risico'sinde eigenomgevingen demogelijke gevolgenvandie risico's. De leerlingkan (acute) informatie verkrijgenover noodsituatiesdoor middelvandiverse media. De leerlingkan zich eenmening vormenover risico'sinde eigen omgeving. De leerlingkanzichzelfbij noodsituatieszosnel mogelijkinveiligheid brengen. De leerlingkan nooduitgangen lokaliseren en instructiesopvolgenbij evacuaties. De leerlingkan opkomende paniekgevoelens herkennen enwegnemen. De leerlingkan ineen noodsituatiealarmgeven enkanhet noodpakketof delendaarvan lokaliseren in deeigenwoningofop school. De leerlinghelptanderen eenveiligheenkomente zoeken De leerlingtrachtin crisissituatieseen medemenste ondersteunen,paniekte voorkomenen hulpin te roepen. De leerlingkan een bij zijn/haarleeftijdpassende vormvanehbo toepassen. De leerlingkan samenwerkenmetanderen in het bereikenvan (veiligheids)doelen. De leerlingkan onderzoek doennaar risico's van bepaaldestoffen (bijvoorbeeld brandbaarheid). 16

17 Kennis Risicobewustzijn Persoonlijk handelen Sociaalhandelen De leerlingis bekendmetde begrippen:ramp, natuurramp, terrorisme, milieuramp, noodsituatie, calamiteit, noodtoestand. De leerlingkan voorbeeldengeven vanrisico'sinde eigenomgeving. De leerlingkan voorbeelden noemenvan noodsituaties veroorzaaktdoor natuurlijkeen menselijke factoren. De leerlingkan detaaken rolvanverschillende hulpdiensten noemen. De leerlingkentde noodzaakvan nooduitgangen, veiligheidsvoorschriften, evacuatieplannenen het overlevingspakket. De leerling weet datpaniek leidttotverkeerdekeuzes. De leerlingheeftzicht op derolvandeoverheidbij noodsituaties: - inzet hulpdiensten; - gebruik(maandelijkse) sirene; - opstellen veiligheidsvoorschriften; - houdenvanoefeningen; - verstrekken van informatie. De leerlingisbekend met de takenenwerkwijzevan de belangrijkste hulpdiensten. De leerlingkan aangeven datin een samenleving mensenvanelkaar afhankelijkzijn,ook ten aanzienvanveiligheid. De leerlingkan aangeven wat het gevaar isvan paniek 3.2 Zelfredzaamheidinpraktijk brengen Zo hebben de kinderen toegang tot ruimtes waarin verschillend gereedschap ligt. Ook staat er een grote papiersnijder op een voor kinderen toegankelijke plek.het is een bewuste keuze om deze mogelijke gevaren toch voor kinderen toegankelijk te maken. Juist door kinderen de mogelijkheid te geven om te ontdekken waar zich eventuele risico s kunnen voordoen, kun je ze leren hoe ze hiermee moeten omgaan. Hierdoor leggen we ook een directe link met de wereld om ons heen. Ook hierin zijn kinderen en volwassen niet continu te beschermen tegen mogelijke gevaren. Het gaat erom dat kinderen leren bewust om te gaan met mogelijke risico's en gevaren." Rekeninghoudenmet ontwikkelingsniveauleerlingen De inde tabelopgenomendoelengeveneenkarakteriseringvan hetdomeinzelfredzaamheid in noodsituaties.dedoelendienenter inspiratie:diversefactorenbepalenwelkedoelenopwelk momentrelevantenbruikbaarzijn.nagenoeg alledoelenzijnuittewerkenvoor zowel het primair alshetvoortgezetonderwijs, maar krijgendaneenandereinvulling.dein cursief gedruktedoelenlenenzichmeer voor hetvoortgezetonderwijs.een aantal, dat bepaalt hoede doelenin praktijkkunnenworden gerealiseerd,zijn: Emotionele ontwikkeling. Bij jongekinderenkanaandachtvoor grotenoodsituatiesbedreigendzijn ofangsten oproepen.het ligtvoordehand ombijdezedoelgroeptezoekennaarkleinere `noodsituaties' zoals ongelukjes ophetplein ofeengebeurtenisthuis.in het gevaldatzich eenwerkelijke noodsituatievoordoet,die door deleerlingendirectwordt ondervonden,zal de leerkrachteenanderemanier moetenvindenomangstenandereemotieste ondervangen. Fysieke ontwikkeling. 17

18 Een aantaldoelenhebbeneenfysiekecomponent.hetgaatdaarbijbijvoorbeeld omhet oefenenvaneenontruimingofomhettoepassenvanehbo.met name het laatstevraagt fysieknogalwatvan een leerling.ervaringenvanhetoranjekruiswijzenuitdat reanimatieoefeningen onder devijftienjaar waarschijnlijkniet haalbaarzijn,maarjongere leerlingenkunnenwel anderenomhulpvragenof een noodnummer bellen.organisatiesoalshetoranjekruisenhetrodekruishebbenvoorkinderen aangepaste trainingenvoorehbo. Intellectueleontwikkeling. Een groot aantalvande doelen kanworden uitgewerktvoorhetniveauvandeleerlingc.q. het betreffendeschooltypeenniveau.meer ontwikkelde leerlingenkunnencomplexere informatie aan enmet complexere instructiesomgaan.zijkunnenookbeter nadenkenover consequentiesvankeuzesengedragoplangeretermijn. De actualiteit. Zelfredzaamheidkan alsonderwerp geagendeerd worden indeklasofopschool.indat gevalkanvooraf bepaaldwordenwelkedoelencentraalkomen testaan.inveelgevallen zal deactualiteitdeaanleidingvormenomin tegaan opzelfredzaamheid.hetkandaarbij gaanomeenongeluk indepauze, eenbelevenis van eenleerling inhetafgelopen weekeindeofeen grotere noodsituatie die het nieuws bepaalt. Aanleidingenvinden engebruiken Het aandachtvragenvoor zelfredzaamheidbijnoodsituatieskanwordenopgehangenaan relevanteaanleidingen.aanleidingenkunnenklein endichtbij gevondenworden,bijvoorbeeld bijhetbesprekenvankleineongelukjesindeprivésfeerthuis ofvoorvallenopofrond deschool. Grotere noodsituatieskomendeklasbinnenvia demediazoalskrantin deklas, jongerenkrantenzoals7-daysof hetschool-tvweekjournaal. Andereaanleidingenzijndeontruimingsoefening,demaandelijksesireneofeenbezoek van brandweer ofpolitie. De genoemde ofandereaanleidingenkunnenleidentotleervragenbijleerlingenenvormeneen goeduitgangspuntvoor reflectie opdeeigensituatieofkunnen dienenalsstartpuntvoor verdereverkenningenvan eigen handelingsperspectieven. Deleraar vormt despil In ditdocumentisveel gezegdover zelfredzaamheid,noodsituaties,beleid,lesmateriaalen lesdoelen.in allegevallenvormt deleraar de spilinde uitwerkingvanzelfredzaamheid.het gaatdaarbijzowel omdevoorbereidinginlessituaties,deuitvoeringvanoefeningenalsomde begeleidinginhetgevalzichwerkelijk een noodsituatievoordoet.hetvoorbereidenvanleraren isdaaromvanessentieelbelang.hetagenderenvanzelfredzaamheidbijnoodsituatiesin teamoverlegisdaarvooreenstartpunt,maarookhetstimuleren enfaciliterenvanvoldoende opgeleidebhv-ersopscholendoor besturen,dragendaaraan bij.datmaakthetonderwerp eenschoolbredeaangelegenheidwaarover internecommunicatie plaatsvindtmet personeelsleden,maar waarover ookmetoudersgecommuniceerdwordt.oudersdienente weten dat deschooldiverseaspectenvanveiligheidvanbelangacht.ookkandeschool aangeven watzij inditverbandvan oudersverwacht.daarbij kan gewezenworden op veiligheidssituatiesthuis. Kennis, reflectie, gelijkwaardigheid, vertrouwen, zelfstandigheid, keuzemogelijkheden en onafhankelijkheid, actief zijn, verantwoordelijkheid nemen voor jezelf en anderen: het zijn natuurlijke bouwstenen voor zelfredzaamheid. Op allerlei manieren reiken we die bouwstenen aan en helpen ze zelf te maken. 18

19 Bijlage1:Zelfredzaamheidin noodsituaties,inventarisatie lesmateriaal PRIMAIR ONDERWIJS Brááánd!!! Jij,debrandweer enveiligheid(2010) Gratislespakketvoor groep7en8vanhetbasisonderwijs.het lespakket bestaatuiteen leerlingenboekje,eendocentenhandleiding(metkopieerbare werkbladen enextra lessuggesties) eneenposter.ook opdewebsite extra opdrachtentevinden.met ditlespakketwil debrandweer innederlandkinderenkennis bijbrengen over watzijzelfkunnendoenombrand tevoorkomen,watzemoeten doenals branduitbreekt en wat de taak van de brandweer is.ooklerenze over brandveiligheidop schoolenthuis(rookmelder,vluchtplanetc.).doormiddelvan interactieveopdrachtendiede kinderenthuismoetenuitvoeren,wordenookoudersbetrokkenbijditonderwerp. ZornUitgeverijBV, Fire!(2010) Lespakketvoorgroep7en8van hetbasisonderwijsom brand en brandwonden tevoorkomen. Het lespakket bestaat uitzeven gratiste downloadenlessenen gratistedownloaden werkvormen,spellenen extra's.hetmagazinefire!voordeleerlingeneneendvd (Brandwondenportret, uitzendingvanhetklokhuis) zijn tegenverzendkosten tebestellen.de zeven lessenbehandelendefuncties van dehuid, brandwonden,eerste hulpbijbrandwonden, brand(wonden)voorkomen,spelenmetvuur!,doedeveiligheidscheck!,vuurwerk. Download gratislessen enwerkvormen NederlandseBrandwondenStichting, Impact(2006) Musical enaanvullendlesmateriaal alsinterventiemethodeom deveerkrachtvanleerlingen in groep8vanhet basisonderwijs teversterken.de lessenkunnenin aangepastevormook in groep6 en7wordengegeven.de musicalgaatover een dreigingdiesymboolstaatvoor alle mogelijkedreigingenwaar kinderenmeetemakenkunnen krijgen,zoals terrorisme.demusical kandoordehoogstegroepenworden opgevoerd,de lageregroepenzijnhetpubliek.het aanvullendlesmateriaalbestaat uittien, gratis tedownloaden, lessen over veerkrachtzoalszelf een probleemaanpakken, alser iets ergsgebeurdis,samensterk,veerkrachten dreiging (terrorisme). Download materialen Impact,Landelijkkennis- enadviescentrum psychosocialezorg narampen, EHBO( ) Tv-programmaenbegeleidend materiaalvoorleerlingeningroep7en8vanhet basisonderwijs waarbij aandachtwordt besteed aanonderwerpen uit decursusjeugdeerstehulp-a.inacht afleveringen(van 10minuten)komendevolgendeonderwerpenaande orde: brandwonden, flauwte enbewusteloosheid,wonden,vergiftiging,botbreuk,verslikking,bloedneusen uitgeslagentand,verdrinking.iedereafleveringheeftdezelfde opbouw: het ongeval (nagespeelddoorlotusslachtoffers);toelichting lichamelijkletsel(animatie),wat moetje doen? (instructie). 19

20 Het begeleidendmateriaalis een handleidingmetachtergrondinformatieen een leerlingenwerkboekmetvragen, opdrachtenenkorteinstructie.deachtafleveringenzijnookop dvdverkrijgbaar.hetmateriaalissamengesteldinsamenwerkingmethetoranjekruis. NTR: Schooltv, EersteHulpJunior (2004) EersteHulpJuniorisbedoeld voor leerlingenin groep5 en6van hetbasisonderwijs. Het isheteerstedeelvaneentotaalpakket cursussenomjongerentelatenkennismakenmet EersteHulpofwelEHBO(EersteHulpBijOngelukken). In groep7 en8kan decursus JeugdEersteHulpAwordengevolgd. Voor leerlingenvan 13totenmet15 jaar is ernogdevervolgcursusjeugd EersteHulpB. In deopzetvanhetlesmateriaalis hetwillenenkunnenhelpenvananderen ofhethelpen van jezelfnadrukkelijkopgenomen.ook hetvoorkómenvanongelukkenkomtaande orde.enkele onderwerpen:deverbanddoos,wonden, ongelukjes,brandwonden, botbreuken. De handleidingvoor de leerkrachtiste downloadenvia fbasisonderwijs, JeugdEersteHulpA(2010) LeerstofvoordecursusJeugdEersteHulpAvoor kinderenin groep7en 8.Decursusleidtop tot hetdiplomajeugdeerstehulpaen duurttwintiguur.deuitgave sluitaanopde nieuwe inzichtenop hetterreinvandeeerste hulpenstemt overeenmetdemeestrecente drukvan het OranjeKruisBoekje.Decursus bestaat uit een leerlingenboek eneenhandleidingvoor de docent/instructeur. Onderwerpen die tijdensdecursusbehandeldwordenzijn:verbandhulpmiddelen,wonden, kleineongelukjes,vergiftiging,brandwonden, bottenenbotbreuken,bewusteloosheid,flauwte, stoornissenindeademhaling,hetmenselijklichaam. Het materiaalisooktebestellenviadewebsite van het OranjeKruis. ThiemeMeulenhoffBasisonderwijs, Veiligheid opdebasisschool:werken aan eenschoolzonder ongelukken(2001) Deze methode'veiligheid opde basisschool'isin2001doorconsumentenveiligheid ontwikkeld.demapisnietmeer verkrijgbaar maarkangedownloadworden.demethodeis geüpdatetmeteencd-rom,dieinzoomt ophetonderdeel fysiekeveiligheidvanleerkrachten én leerlingen.demethodeis verder aangevuldmeteenaantal checklistsomookschoolreisjes, spelenop hetschoolpleinenoverblijvenveiligtelatenverlopen.ookextrazijn de40vragen over brandveiligheid.demethodebevat 19leskaartenvooronder-,midden- ofbovenbouwmet kopieerbareverwerkingsbladen.onderandere over ontruiming enonveiligeplaatsen. ConsumentenVeiligheid, Allesover deambulance(2008) Gratislespakketvoor leerlingen ingroep5en6vanhetbasisonderwijs. Het lespakketis ontwikkeldom debekendheidvanleerlingen inhetbasisonderwijsmetde ambulancezorgenhetrespectvoor dezorgverleners tevergroten.het pakketbestaatuiteen kortefilm,eenlesboekje,informatievoor de leerkrachten twee enquêtes.ookisinformatiete vindenop de 'kids-pagina' vandewebsite(onder andereover hetbellenvan112). 20

Basisvisie zelfredzaamheid in noodsituaties voor het onderwijs SLO nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling

Basisvisie zelfredzaamheid in noodsituaties voor het onderwijs SLO nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling Foto omslag: Nationale Beeldbank / Brigitte Habraken Basisvisie zelfredzaamheid in noodsituaties voor het onderwijs SLO nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling Basisvisie 'zelfredzaamheid in noodsituaties'

Nadere informatie

ACTIEF BURGERSCHAP EN SOCIALE INTEGRATIE

ACTIEF BURGERSCHAP EN SOCIALE INTEGRATIE Heutink ICT ACTIEF BURGERSCHAP EN SOCIALE INTEGRATIE op de C.B.S. De Bruinhorst 22-5-2012 Inhoudsopgave Inleiding 3 Pagina 1. Burgerschap op de Bruinhorstschool 3 2. Kerndoelen 3 3. Visie 4 4. Hoofddoelen

Nadere informatie

Actief burgerschap en sociale integratie

Actief burgerschap en sociale integratie Actief burgerschap en sociale integratie Mei 2019 1. Inleiding Per 1 februari 2006 is wettelijk vastgelegd dat scholen actief burgerschap en sociale integratie moeten bevorderen. Burgerschap moet herkenbaar

Nadere informatie

Primair Onderwijs po 079-3232.333 Voorgezet onderwijs vo 079-3232.444

Primair Onderwijs po 079-3232.333 Voorgezet onderwijs vo 079-3232.444 Voorlichtingspublicatie Betreft de onderwijssector(en) Informatie CFI/ICO Primair Onderwijs po 079-3232.333 Voorgezet onderwijs vo 079-3232.444 Wet van 9 december 2005, houdende opneming in de Wet op het

Nadere informatie

Brochure. Primair onderwijs. Brochure. Primair onderwijs

Brochure. Primair onderwijs. Brochure. Primair onderwijs Brochure Primair onderwijs Brochure Primair onderwijs Positive Action Positive Action is een programma waarmee kinderen ondersteund en uitgedaagd worden in het ontwikkelen van hun unieke talenten. Het

Nadere informatie

In gesprek over de inhoud van het onderwijs van de toekomst

In gesprek over de inhoud van het onderwijs van de toekomst In gesprek over de inhoud van het onderwijs van de toekomst Leraar Schoolleider Bestuurder Doe mee en praat mee! Antwoord of reactie op deze vraag? Dé landelijke dialoog over ons onderwijs en de toekomst.

Nadere informatie

Docentenhandleiding KIES VAARDIG! klas 1/2 VMBO-TL/HAVO/VWO

Docentenhandleiding KIES VAARDIG! klas 1/2 VMBO-TL/HAVO/VWO Docentenhandleiding KIES VAARDIG! klas 1/2 VMBO-TL/HAVO/VWO INHOUDSOPGAVE Inleiding 3 Lesdoelen 4 Overzicht werkvormen 5 Uitleg werkvormen 1. Beeld bij kiezen 6 2. Grote en kleine keuzes 6 3. Gevolgen

Nadere informatie

Vreedzame VERBETER DE WERELD, BEGIN BIJ DE OPVOEDING... Hart, handen en voeten voor de BSO als democratische oefenplaats

Vreedzame VERBETER DE WERELD, BEGIN BIJ DE OPVOEDING... Hart, handen en voeten voor de BSO als democratische oefenplaats VERBETER DE WERELD, BEGIN BIJ DE OPVOEDING... Hart, handen en voeten voor de als democratische oefenplaats Het beleid van SKH is gebaseerd op de visie van Mischa de Winter, met name wat betreft de opvang

Nadere informatie

Visiedocument. Actief Burgerschap. Januari 2010

Visiedocument. Actief Burgerschap. Januari 2010 Visiedocument Actief Burgerschap Januari 2010 Gereformeerde scholen voor speciaal basisonderwijs Het Baken en De Drieluik Inleiding Actief Burgerschap U staat op het punt ons visiestuk actief burgerschap

Nadere informatie

Workshop 7. Seksuele opvoeding en afstemming met ouders

Workshop 7. Seksuele opvoeding en afstemming met ouders Workshop 7. Seksuele opvoeding en afstemming met Sanna Maris (Rutgers) & Tim Micklinghoff (CED-Groep) Welkom! Seksuele opvoeding: verschillende petten Ouderbetrokkenheid: verschillende vormen Ouderbetrokkenheid:

Nadere informatie

WORKSHOP LEERLIJNEN. Dag van de Cultuureducatie: workshop leerlijnen

WORKSHOP LEERLIJNEN. Dag van de Cultuureducatie: workshop leerlijnen WORKSHOP LEERLIJNEN Welkom en inleiding Wat is een leerlijn? Voorbeelden en achtergronden van leerlijnen cultuuronderwijs Leerlijnen in Flevoland: KIDD en De Culturele Haven Hoe bouw je een leerlijn? WORKSHOP

Nadere informatie

Zelfredzaamheid en burgerhulp. Nancy Oberijé

Zelfredzaamheid en burgerhulp. Nancy Oberijé Zelfredzaamheid en burgerhulp Nancy Oberijé 2 oktober 2014 1 Doel 1. Bewustwording en kennis opdoen van fenomeen zelfredzaamheid/burgerhulp 2. Meningsvorming over mogelijkheid benutten zelfredzaamheid/burgerhulp

Nadere informatie

Kadernotitie Platform #Onderwijs 2032 SLO, versie 13 januari 2015

Kadernotitie Platform #Onderwijs 2032 SLO, versie 13 januari 2015 Kadernotitie Platform #Onderwijs 2032 SLO, versie 13 januari 2015 Doel en beoogde opbrengst van de dialoog De opdracht van het platform is te komen tot een integrale, maatschappelijk breed gedragen en

Nadere informatie

' Dit is de tijd die niet verloren gaat: iedre minuut zet zich in toekomst om.' M. Vasalis

' Dit is de tijd die niet verloren gaat: iedre minuut zet zich in toekomst om.' M. Vasalis IDENTITEITS- BEWIJS ' Dit is de tijd die niet verloren gaat: iedre minuut zet zich in toekomst om.' M. Vasalis 2 Onderwijs draait om mensen Als wij in onze onderwijsinstelling iets willen bereiken, dan

Nadere informatie

Seksuele vorming en seksuele ontwikkeling van kinderen. Marianne Cense (Rutgers WPF) & Jos Poelman (Soa Aids Nederland)

Seksuele vorming en seksuele ontwikkeling van kinderen. Marianne Cense (Rutgers WPF) & Jos Poelman (Soa Aids Nederland) Seksuele vorming en seksuele ontwikkeling van kinderen Marianne Cense (Rutgers WPF) & Jos Poelman (Soa Aids Nederland) Programma 1. Seksuele ontwikkeling van kinderen en jongeren 2. Criteria om normaal

Nadere informatie

Waarom Wetenschap en Techniek W&T2015

Waarom Wetenschap en Techniek W&T2015 Waarom Wetenschap en Techniek W&T2015 In het leven van alle dag speelt Wetenschap en Techniek (W&T) een grote rol. We staan er vaak maar weinig bij stil, maar zonder de vele uitvindingen in de wereld van

Nadere informatie

Uitkomsten kwaliteitsonderzoek pilot toezicht 2020. Godelindeschool Hilversum

Uitkomsten kwaliteitsonderzoek pilot toezicht 2020. Godelindeschool Hilversum Uitkomsten kwaliteitsonderzoek pilot toezicht 2020 Godelindeschool Hilversum 17 september 2015 Feedbackgesprek De inspectie voert aan het eind van het bezoek graag een gesprek over de kwaliteit van de

Nadere informatie

Bekwaamheidseisen leraar primair onderwijs

Bekwaamheidseisen leraar primair onderwijs Bekwaamheidseisen leraar primair onderwijs Uit: Besluit van 16 maart 2017 tot wijziging van het Besluit bekwaamheidseisen onderwijspersoneel en het Besluit bekwaamheidseisen onderwijspersoneel BES in verband

Nadere informatie

& Sociale Integratie. Beleidsstuk ACTIEF BURGERSCHAP. Actief burgerschap & Sociale integratie. Het Palet MeerderWeert 1

& Sociale Integratie. Beleidsstuk ACTIEF BURGERSCHAP. Actief burgerschap & Sociale integratie. Het Palet MeerderWeert 1 Beleidsstuk ACTIEF BURGERSCHAP & Sociale Integratie Actief burgerschap & Sociale integratie. Het Palet MeerderWeert 1 INHOUDSOPGAVE Hoofdstuk 1: Visie op actief burgerschap & sociale integratieactie Hoofdstuk

Nadere informatie

Achtergrond. Missie Onze missie op basis van deze situatie luidt:

Achtergrond. Missie Onze missie op basis van deze situatie luidt: Achtergrond Basisschool De Regenboog staat in de wijk Zuid-west in Boekel en valt onder het bestuur van Zicht PO. Evenals de andere scholen onder dit bestuur gaan wij de komende periode vorm geven aan

Nadere informatie

Algemene informatie Kinderopvang 0-4. November 2014

Algemene informatie Kinderopvang 0-4. November 2014 Algemene informatie Kinderopvang 0-4 November 2014 Voorwoord Positive Action wordt in Amerika met veel succes uitgevoerd. Het is een bewezen effectief programma dat positieve resultaten behaalt op zowel

Nadere informatie

2. Waar staat de school voor?

2. Waar staat de school voor? 2. Waar staat de school voor? Missie en Visie Het Rondeel gaat uit van de Wet op het Basisonderwijs. Het onderwijs omvat de kerndoelen en vakgebieden die daarin zijn voorgeschreven. Daarnaast zijn ook

Nadere informatie

ONDERZOEK IN HET KADER VAN HET ONDERWIJSVERSLAG 2008/2009

ONDERZOEK IN HET KADER VAN HET ONDERWIJSVERSLAG 2008/2009 RAPPORT ONDERZOEK IN HET KADER VAN HET ONDERWIJSVERSLAG 2008/2009 THERESIALYCEUM School/instelling/vestiging:Theresialyceum Afdeling: havo Plaats: Tilburg BRIN-nummer: 21EX Onderzoeksnummer: 110742 Datum

Nadere informatie

Gaat 'gezond bewegen' het verschil maken?

Gaat 'gezond bewegen' het verschil maken? Gaat 'gezond bewegen' het verschil maken? SLO nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling VO Studiedag 20-01-2016 Berend Brouwer (b.brouwer@slo.nl) Agenda Warming-up Het leerplankader SBGL Thema 'bewegen

Nadere informatie

Het was leuk om iemand te helpen. Leerling groep 7/8 na les 3. het waren hele verschillende dingen en er waren ook hele verschillende antwoorden,

Het was leuk om iemand te helpen. Leerling groep 7/8 na les 3. het waren hele verschillende dingen en er waren ook hele verschillende antwoorden, 15 Het was leuk om iemand te helpen. Leerling groep 7/8 na les 3 het waren hele verschillende dingen en er waren ook hele verschillende antwoorden, dat vond ik leuk leerling groep 7/8 na het volgen van

Nadere informatie

COMPETENTIE 1: INTERPERSOONLIJK COMPETENT

COMPETENTIE 1: INTERPERSOONLIJK COMPETENT DE SBL competenties COMPETENTIE 1: INTERPERSOONLIJK COMPETENT De leraar primair onderwijs moet ervoor zorgen dat er in zijn groep een prettig leef- en werkklimaat heerst. Dat is de verantwoordelijkheid

Nadere informatie

In de les praten over relaties en seksualiteit. Hoe maak je het makkelijk en leuk!

In de les praten over relaties en seksualiteit. Hoe maak je het makkelijk en leuk! In de les praten over relaties en seksualiteit Hoe maak je het makkelijk en leuk! Hoe kunt u leerlingen ondersteunen en leert u hen verantwoorde keuzes te maken op het gebied van relaties en seksualiteit?

Nadere informatie

Verantwoording 1.1 Keuze van de titel

Verantwoording 1.1 Keuze van de titel 1 13 Verantwoording 1.1 Keuze van de titel Voor je ligt het handboek Training sociale vaardigheden. Dit boek is geschreven voor iedereen die te maken heeft met kinderen tussen de tien en vijftien jaar

Nadere informatie

crisissituatie? hoe bereid je je voor?

crisissituatie? hoe bereid je je voor? crisissituatie? hoe bereid je je voor? crisissituatie? hoe bereid je je voor? crisishandboek 1 inleiding Als zelfstandige onthaalouder maak je elke dag werk van een veilige opvang. Toch kan ook jij geconfronteerd

Nadere informatie

SCOL Sociale Competentie Observatielijst. Analyse doelen Jonge kind

SCOL Sociale Competentie Observatielijst. Analyse doelen Jonge kind SCOL Sociale Competentie Observatielijst Analyse doelen Jonge kind Maart 2013 Verantwoording 2013 SLO (nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling), Enschede Mits de bron wordt vermeld, is het toegestaan

Nadere informatie

Sociale Veiligheid Pestprotocol

Sociale Veiligheid Pestprotocol Sociale Veiligheid Pestprotocol Versie 2017-2018 Locatie: Den Bongerd 1 INHOUD 1 Inleiding en leeswijzer... 3 2 De 7 pijlers... 4 1. VISIE... 4 2. INZICHT... 4 3. VOORWAARDEN... 4 4. HANDELEN... 5 5. PREVENTIE...

Nadere informatie

' Zijn wie je bent. Dat is geluk.'

' Zijn wie je bent. Dat is geluk.' identiteitsbewijs ' Zijn wie je bent. Dat is geluk.' Erasmus 4 Onderwijs draait om mensen Onderwijs draait om mensen. Als we met elkaar in het onderwijs iets willen bereiken, dan draait alles om passie,

Nadere informatie

Speel het spel. stimulansen

Speel het spel. stimulansen Speel het spel In een mix van hints, pictionary, ganzenbord en spijker slaan staan we stil bij belevingsgericht werken. In twee teams strijden we om de eer: wie is het meest belevingsgericht? Hierbij moeten

Nadere informatie

Schoolveiligheidsplan Versie 1.0

Schoolveiligheidsplan Versie 1.0 Schoolveiligheidsplan Versie 1.0 1. Inleiding In dit schoolveiligheidsplan wordt aan de hand van de visie van Educatis op het gebied van sociale veiligheid gestalte gegeven aan het veiligheidsbeleid op

Nadere informatie

Lessen in geluk voor groep 7 en 8. www.gelukskoffer.nl

Lessen in geluk voor groep 7 en 8. www.gelukskoffer.nl Lessen in geluk voor groep 7 en 8 www.gelukskoffer.nl Ontstaan Gelukskoffer Vanuit Bedrijfsleven Gebaseerd op leidinggeven aan jezelf 1,5 jaar wetenschappelijk literatuuronderzoek Pilots op diverse scholen

Nadere informatie

LEREN LEREN WAT? HOE?

LEREN LEREN WAT? HOE? LEREN LEREN WAT? Bij leren leren ondersteunt de school je schoolse leren en biedt de school je methodieken om toe te passen in leersituaties buiten de school. HOE? Als school hebben we gekozen voor het

Nadere informatie

Uitwerking kerndoel 3 Nederlandse taal

Uitwerking kerndoel 3 Nederlandse taal Uitwerking kerndoel 3 Nederlandse taal Tussendoelen en leerlijnen Nederlandse taal Primair onderwijs In samenwerking met het expertisecentrum Nederlands Enschede, 1 juni 2006 Nederlands kerndoel 3 Stichting

Nadere informatie

Voorlichting voor scholen Over gelijke behandeling, discriminatie en vooroordelen

Voorlichting voor scholen Over gelijke behandeling, discriminatie en vooroordelen Voorlichting voor scholen Over gelijke behandeling, discriminatie en vooroordelen Anti Discriminatie Bureau Voor Nijmegen en omgeving 024 32 40 400 www.adbnijmegen.nl Anti Discriminatie Bureau Nijmegen

Nadere informatie

Beroepsopdracht 3: Zorg voor de veiligheid en voorlichting geven

Beroepsopdracht 3: Zorg voor de veiligheid en voorlichting geven l Beroepsopdracht 3: Zorg voor de veiligheid en voorlichting geven Pagina 1 van16 Werkprocessen en competenties gericht op het verpleegplan 1.1 Stelt verpleegkundige diagnose en stelt het verpleegplan

Nadere informatie

Pestprotocol. Definitieve versie 29 juni

Pestprotocol. Definitieve versie 29 juni Pestprotocol Algemeen Het klimaat en de sfeer van de school zijn van grote invloed op de ontwikkeling van het kind. Wij stellen daarom een vriendelijk en veilig klimaat met orde en regelmaat op prijs.

Nadere informatie

Ouderbijeenkomst Week van de Lentekriebels

Ouderbijeenkomst Week van de Lentekriebels Ouderbijeenkomst Week van de Lentekriebels Relationele en seksuele opvoeding op school en thuis Naam Christel van Helvoirt GGD Hart voor Brabant Waar denken jullie aan bij seksualiteit? Gevoelens Veiligheid

Nadere informatie

Obs de Bouwsteen. Notitie actief burgerschap en sociale integratie OBS DE BOUWSTEEN. actief burgerschap en sociale integratie

Obs de Bouwsteen. Notitie actief burgerschap en sociale integratie OBS DE BOUWSTEEN. actief burgerschap en sociale integratie Obs de Bouwsteen Notitie actief burgerschap en sociale integratie OBS DE BOUWSTEEN 1. Wat is actief burgerschap? Actief burgerschap is: de bereidheid en het vermogen om deel uit te kunnen maken van een

Nadere informatie

Voorwoord 7 Leeswijzer 9

Voorwoord 7 Leeswijzer 9 Inhoudsopgave Voorwoord 7 Leeswijzer 9 Deel I Traumatische ervaringen 1 Wat kinderen kunnen meemaken 15 2 De reacties van kinderen op trauma 21 3 De impact op het gezin en de school 33 Deel II Kinderen

Nadere informatie

Product en prijzen 2014

Product en prijzen 2014 Product en prijzen 2014 1 Augustus 2014 Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 2 Maak kennis met Social Media Rijbewijs... 3 Opbouw en inhoud lessenreeks... 4 Digitale leeromgeving... 5 Docentenomgeving... 6 Prijzen

Nadere informatie

KNAG dag Andreas Boonstra

KNAG dag Andreas Boonstra KNAG dag 2018 Andreas Boonstra 1 Beeldvorming Foto van Pixabay 2 Is er sprake van een kloof? Foto van Pixabay 3 Kennis en vaardigheden?? Is het en/of OF en/en? 4 Eerste jaar Aardrijkskunde op de Katholieke

Nadere informatie

Weerbaarheid en zelfsturing voor particulieren. Bouwen aan zelfvertrouwen. Jeugd

Weerbaarheid en zelfsturing voor particulieren. Bouwen aan zelfvertrouwen. Jeugd Weerbaarheid en zelfsturing voor particulieren Bouwen aan zelfvertrouwen Jeugd 1. Weerbaarheidstrainingen voor kinderen Heeft uw kind moeite met voor zichzelf op te komen? Of is uw kind wellicht te weerbaar?

Nadere informatie

1. Leergebiedoverstijgende kerndoelen voor het vso

1. Leergebiedoverstijgende kerndoelen voor het vso 1. Leergebiedoverstijgende kerndoelen voor het vso 1.1 Karakteristiek De leergebiedoverstijgende kerndoelen in het voortgezet speciaal onderwijs richten zich op het functioneren van jongeren op de gebieden

Nadere informatie

Collectief aanbod Jeugd Houten

Collectief aanbod Jeugd Houten Collectief aanbod Jeugd Houten Groepsmaatschappelijk werk Santé Partners in Houten 2018-2019 1 Inhoud Blz. Training Sterk staan 9-12.... 3 Zomertraining Plezier op School (aankomende brugklassers). 4 Assertiviteitstraining

Nadere informatie

PILOTONDERZOEK SOCIALE KWALITEIT. Alphons Laudyschool

PILOTONDERZOEK SOCIALE KWALITEIT. Alphons Laudyschool PILOTONDERZOEK SOCIALE KWALITEIT Alphons Laudyschool Plaats : Amsterdam BRIN nummer : 14UA OKE 02 VSO Onderzoeksnummer : 254088 Datum onderzoek : 16-17 december 2013 Datum vaststelling : 20 februari 2014

Nadere informatie

Voor ouders/verzorgers van kinderen in groep 8. wat ons. bijzonder. maakt. praktijkschool. Locatie Merwedekanaal voor praktijkonderwijs

Voor ouders/verzorgers van kinderen in groep 8. wat ons. bijzonder. maakt. praktijkschool. Locatie Merwedekanaal voor praktijkonderwijs Voor ouders/verzorgers van kinderen in groep 8 wat ons bijzonder maakt praktijkschool Locatie Merwedekanaal voor praktijkonderwijs Wa a r o m P ra k t i j ko n d e r w i j s? Uw schoolkeuze De school die

Nadere informatie

Kaarten voor Leerling-bemiddeling

Kaarten voor Leerling-bemiddeling Math Boesten Communicatie & Conflicthantering Mediation Training Coaching Arno Callemeijn Communicatie & Conflicthantering Mediation Training Coaching Kaarten voor Leerling-bemiddeling Een handzaam hulpmiddel

Nadere informatie

Nederlands. Mondeling onderwijs

Nederlands. Mondeling onderwijs Nederlands Mondeling onderwijs - Kerndoel 1: De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leren tevens die informatie, mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te geven. Gebruik

Nadere informatie

Handleiding Groeidocument Deel B SWV De Eem 2

Handleiding Groeidocument Deel B SWV De Eem 2 Handleiding Groeidocument Deel B SWV De Eem 2 Het primaire doel van dit groeidocument is de ontwikkelingskansen van leerlingen te optimaliseren: het belang van het kind staat voorop. Het groeidocument

Nadere informatie

De Klankhof t Kofschip waar iedereen tot zijn recht komt

De Klankhof t Kofschip waar iedereen tot zijn recht komt Positionering De Klankhof en t Kofschip, Etten-Leur Kernwoorden: Je mag er zijn Vertrouwen Positief kijken naar jezelf en anderen Meervoudige intelligentie Samen de merkbelofte van De Klankhof t Kofschip:

Nadere informatie

Educatief pakket duurzame energie Didactische onderbouwing

Educatief pakket duurzame energie Didactische onderbouwing Educatief pakket duurzame energie Didactische onderbouwing Inhoud Welkom Doelen Profielschetsen Materialen Bijlagen Met het Solly Systeem worden kinderen al op jonge leeftijd geïntroduceerd in de wereld

Nadere informatie

Voor een veilige school. Handleiding en lessen. Goed Gedrag. Goed Gedrag. Bij deze handleiding hoort de usb-kaart. Goed Gedrag

Voor een veilige school. Handleiding en lessen. Goed Gedrag. Goed Gedrag. Bij deze handleiding hoort de usb-kaart. Goed Gedrag Voor een veilige school Goed Gedrag Handleiding en lessen Goed Gedrag Bij deze handleiding hoort de usb-kaart Goed Gedrag Inhoudsopgave Woord vooraf... 2 De twintig kijkplaten... 4 De twintig posters...

Nadere informatie

Ouderenquête 2014 CBS De Bron

Ouderenquête 2014 CBS De Bron Ouderenquête 2014 CBS De Bron Inhoud Voorwoord... 3 Kwaliteitszorg... 4 Aanbod... 11 Tijd... 16 Pedagogisch handelen... 19 Didactisch handelen... 25 Afstemming... 28 Schoolklimaat... 31 Zorg en begeleiding...

Nadere informatie

KWALITEITSONDERZOEK IN HET KADER VAN HET ONDERWIJSVERSLAG 2007/2008

KWALITEITSONDERZOEK IN HET KADER VAN HET ONDERWIJSVERSLAG 2007/2008 RAPPORT KWALITEITSONDERZOEK IN HET KADER VAN HET ONDERWIJSVERSLAG 2007/2008 DE HOLTHUIZEN School: De Holthuizen Plaats: Haaksbergen BRIN-nummer: 12YQ Onderzoeksnummer: 103463 Datum uitvoering onderzoek:

Nadere informatie

Visie en Methoden Mondiaal Burgerschap

Visie en Methoden Mondiaal Burgerschap Visie en Methoden Mondiaal Burgerschap De KNVB gelooft in de maatschappelijke meerwaarde van voetbal. Voetbal brengt de samenleving in beweging. Zo n 300.000 vrijwilligers zijn in Nederland actief bij

Nadere informatie

Tussendoelen sociaal - emotionele ontwikkeling - Relatie met andere kinderen

Tussendoelen sociaal - emotionele ontwikkeling - Relatie met andere kinderen Tussendoelen sociaal - emotionele ontwikkeling - Relatie met andere kinderen 1. Kijkt veel naar andere kinderen. 1. Kan speelgoed met andere kinderen 1. Zoekt contact met andere kinderen 1. Kan een emotionele

Nadere informatie

CKV Festival 2012. CKV festival 2012

CKV Festival 2012. CKV festival 2012 C CKV Festival 2012 Het CKV Festival vindt in 2012 plaats op 23 en 30 oktober. Twee dagen gaan de Bredase leerlingen van het voortgezet onderwijs naar de culturele instellingen van Breda. De basis van

Nadere informatie

Visie op ouderbetrokkenheid

Visie op ouderbetrokkenheid Visie op ouderbetrokkenheid Basisschool Lambertus Meestersweg 5 6071 BN Swalmen tel 0475-508144 e-mail: info@lambertusswalmen.nl website: www.lambertusswalmen.nl 1 Maart 2016 Inleiding: Een beleidsnotitie

Nadere informatie

GEDRAGSPROTOCOL PCB MEESTER LALLEMAN

GEDRAGSPROTOCOL PCB MEESTER LALLEMAN GEDRAGSPROTOCOL PCB MEESTER LALLEMAN Hoe zien wij het graag ALGEMENE AFSPRAKEN 1.1 De school is een veilige school... We willen een school zijn waar kinderen, ouders/verzorgers en leerkrachten zich op

Nadere informatie

Checklist Gesprek voeren 2F - handleiding

Checklist Gesprek voeren 2F - handleiding Checklist Gesprek voeren 2F - handleiding Inleiding De checklist Gesprek voeren 2F is ontwikkeld voor leerlingen die een gesprek moeten kunnen voeren op 2F. In deze handleiding wordt toegelicht hoe de

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG >Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Primair Onderwijs Rijnstraat 50 Den Haag Postbus 16375 2500 BJ Den Haag

Nadere informatie

Bedrijfshulpverlening op scholen

Bedrijfshulpverlening op scholen Bedrijfshulpverlening op scholen 2 Bedrijfshulpverlening op scholen INHOUD 1 Inleiding 2 BHV organisatie op scholen 3 Taken, aantal en opleiding BHV ers 4 Samenvatting BHV-organisatie 3 Bedrijfshulpverlening

Nadere informatie

ITT/HU Beoordelingscriteria praktijk Fase 3 (jaar 3)

ITT/HU Beoordelingscriteria praktijk Fase 3 (jaar 3) ITT/HU Beoordelingscriteria praktijk 2018-2019 Fase 3 (jaar 3) Kerntaak 1: Pedagogische adequaat handelen: opbouwende relatie met kinderen ontwikkelen, leiding geven aan de groep, zorgen voor een goed

Nadere informatie

onderwijsgroep noord identiteitsbewijs

onderwijsgroep noord identiteitsbewijs onderwijsgroep noord identiteitsbewijs 'Zijn wie je bent. Dat is geluk.' Erasmus 4 Onderwijs draait om mensen Als we met elkaar in het onderwijs iets willen bereiken, dan draait alles om passie, energie

Nadere informatie

Workshop: Sociale vaardigheden Sociaal emotionele ontwikkeling Oplossingsgericht werken

Workshop: Sociale vaardigheden Sociaal emotionele ontwikkeling Oplossingsgericht werken Workshop: Sociale vaardigheden Sociaal emotionele ontwikkeling Oplossingsgericht werken Sociale vaardigheden Menselijke eigenschappen die er voor zorgen om goed met je medemens te kunnen omgaan. Deze vaardigheden

Nadere informatie

Samen doen. Zorgvisie. Zorg- en dienstverlening van A tot Z

Samen doen. Zorgvisie. Zorg- en dienstverlening van A tot Z Samen doen Zorgvisie Zorg- en dienstverlening van A tot Z Wat en hoe? 3 W Samen met de cliënt bepalen we wát we gaan doen en hóe we het gaan doen. Mensen met een verstandelijke beperking kunnen op diverse

Nadere informatie

WILLEM VAN ORANJE Ons Identiteitsbewijs, bestaande uit onze beginselen en ons paspoort Definitieve tekst d.d. 4 maart 2016

WILLEM VAN ORANJE Ons Identiteitsbewijs, bestaande uit onze beginselen en ons paspoort Definitieve tekst d.d. 4 maart 2016 ---------------------------------------- WILLEM VAN ORANJE Ons Identiteitsbewijs, bestaande uit onze beginselen en ons paspoort Definitieve tekst d.d. 4 maart 2016 ----------------------------------------

Nadere informatie

Aan de ouders, Vriendelijke groet, team prinses Beatrixschool. Verbeterpunten en acties

Aan de ouders, Vriendelijke groet, team prinses Beatrixschool. Verbeterpunten en acties Aan de ouders, Voor u ligt het verbeterplan wat is opgesteld door het team naar aanleiding van de resultaten van de oudervragenlijst afgelopen november. Per onderdeel geven we aan welke items minder scoorden

Nadere informatie

ʻIk heb het niet verstaan, kunt u het nog een keer uitleggen?ʼ

ʻIk heb het niet verstaan, kunt u het nog een keer uitleggen?ʼ ʻIk heb het niet verstaan, kunt u het nog een keer uitleggen?ʼ Verlengde instructie nader bekeken Ceciel Borghouts 21 januari 2011 Indeling van de lezing Wat verstaat men onder (verlengde) instructie?

Nadere informatie

Algemeen bestuur Veiligheidsregio Groningen

Algemeen bestuur Veiligheidsregio Groningen AGENDAPUNT 2 Algemeen bestuur Veiligheidsregio Groningen Vergadering 12 december 2014 Strategische Agenda Crisisbeheersing In Veiligheidsregio Groningen werken wij met acht crisispartners (Brandweer, Politie,

Nadere informatie

identiteitsbewijs identiteitsbewijs onderwijsgroep noord

identiteitsbewijs identiteitsbewijs onderwijsgroep noord 1 identiteitsbewijs identiteitsbewijs onderwijsgroep noord identiteitsbewijs onderwijsgroep noord I Zijn wie je bent. Dat is geluk. I Erasmus 2 Onderwijs draait om mensen Als we met elkaar in het onderwijs

Nadere informatie

Voor ouders/verzorgers van kinderen in groep 8. wat ons. bijzonder. maakt. praktijkschool. Locatie Merwedekanaal voor praktijkonderwijs

Voor ouders/verzorgers van kinderen in groep 8. wat ons. bijzonder. maakt. praktijkschool. Locatie Merwedekanaal voor praktijkonderwijs Voor ouders/verzorgers van kinderen in groep 8 wat ons bijzonder maakt praktijkschool Locatie Merwedekanaal voor praktijkonderwijs Waarom Praktijkonderwijs? Uw schoolkeuze De school die het beste bij uw

Nadere informatie

Werkgevers Ondernemers. In gesprek over de inhoud van het onderwijs

Werkgevers Ondernemers. In gesprek over de inhoud van het onderwijs Werkgevers Ondernemers In gesprek over de inhoud van het onderwijs 1 Algemeen Doe mee en praat mee! Antwoord of reactie op deze vraag? Dé landelijke dialoog over ons onderwijs en de toekomst. Deel gedachten,

Nadere informatie

Arbo is gemeenschappelijke verantwoordelijkheid wg en wn. Effectiviteit van voorlichting. Wim van Alphen PHOV

Arbo is gemeenschappelijke verantwoordelijkheid wg en wn. Effectiviteit van voorlichting. Wim van Alphen PHOV Effectiviteit van voorlichting Wim van Alphen PHOV Arbo is gemeenschappelijke verantwoordelijkheid wg en wn Daarom wn in staat stellen deze verantwoordelijkheid op te pakken. Arbowet artikel 8 Wn voorlichting

Nadere informatie

1. Welke mogelijke risicobronnen* bevinden zich volgens u in uw woonomgeving? (binnen een straal van ongeveer 500 meter)

1. Welke mogelijke risicobronnen* bevinden zich volgens u in uw woonomgeving? (binnen een straal van ongeveer 500 meter) 1. Welke mogelijke risicobronnen* bevinden zich volgens u in uw woonomgeving? (binnen een straal van ongeveer 500 meter) * Bedrijven of instellingen die gevaarlijke stoffen gebruiken of opslaan. Gevaarlijke

Nadere informatie

GIBO HEIDE. pedagogisch project

GIBO HEIDE. pedagogisch project GIBO HEIDE pedagogisch project gemeenteraadsbesluit van 26 mei 2015 Het pedagogisch project is de vertaling van de visie van directie en leerkrachten die betrekking heeft op alle aspecten van het onderwijs

Nadere informatie

Brief voor ouder over thema 1

Brief voor ouder over thema 1 Brief voor ouder over thema 1 Steeds meer scholen besteden aandacht aan sociaal-emotionele vaardigheden en gezondheidsvaardigheden. Niet alleen om probleemgedrag te bestrijden en om ongewenst gedrag te

Nadere informatie

Veilig en gezond werken

Veilig en gezond werken Veilig en gezond werken B.E.M. Pennings 2006 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie of op andere wijze

Nadere informatie

Gedragscode. Gewoon goed doen

Gedragscode. Gewoon goed doen Gedragscode Gewoon goed doen 2 Inhoudsopgave pagina 1. Missie, ambitie en kernwaarden 4 2. Gewoon goed doen 5 3. Waarom een gedragscode? 6 4. Omgaan met de patiënt/klant: respectvol en gastvrij 7 5. Professioneel

Nadere informatie

De maatschappelijke stage als onderdeel van burgerschapsvorming

De maatschappelijke stage als onderdeel van burgerschapsvorming De maatschappelijke stage als onderdeel van burgerschapsvorming Jeroen Bron en Minke Bruning, 27 november 2014 27-11-2014 SLO projectgroep burgerschap; Jeroen Bron CPS Onderwijsontwikkeling en advies;

Nadere informatie

Training Omgaan met Agressie en Geweld

Training Omgaan met Agressie en Geweld Training Omgaan met Agressie en Geweld 2011 Inleiding In veel beroepen worden werknemers geconfronteerd met grensoverschrijdend gedrag, waaronder agressie. Agressie wordt door medewerkers over het algemeen

Nadere informatie

Leerjaar 3: Lesopbouw en suggesties (incl. bewijzenblad) voor leerroute A

Leerjaar 3: Lesopbouw en suggesties (incl. bewijzenblad) voor leerroute A Leerjaar 3: Lesopbouw en suggesties (incl. bewijzenblad) voor leerroute A Thema 12: Het vinden van werk Praktijkkern c: Kiezen en solliciteren naar passende stageplek Thema Praktijkkern 12. Het vinden

Nadere informatie

FAALANGST DE BAAS! TRAINING 1. faalangst. de baas! training. www.kinderpraktijklandsmeer.nl info@kinderpraktijklandsmeer.nl

FAALANGST DE BAAS! TRAINING 1. faalangst. de baas! training. www.kinderpraktijklandsmeer.nl info@kinderpraktijklandsmeer.nl FAALANGST DE BAAS! TRAINING 1 faalangst de baas! training www.kinderpraktijklandsmeer.nl info@kinderpraktijklandsmeer.nl 2 KINDERPRAKTIJK LANDSMEER FAALANGST DE BAAS! TRAINING 3 faalangst de Baas! training

Nadere informatie

Congres VELOV Elementen voor de toespraak van Pascal Smet Vlaams minister van Onderwijs, Jeugd, Gelijke Kansen en Brussel Mechelen, 26 maart 2014

Congres VELOV Elementen voor de toespraak van Pascal Smet Vlaams minister van Onderwijs, Jeugd, Gelijke Kansen en Brussel Mechelen, 26 maart 2014 Congres VELOV Elementen voor de toespraak van Pascal Smet Vlaams minister van Onderwijs, Jeugd, Gelijke Kansen en Brussel Mechelen, 26 maart 2014 Nieuwe ontwikkelingen en impulsen op sociaal, cultureel,

Nadere informatie

In welke mate kunt u zich vinden in het benoemen van vrijheid,

In welke mate kunt u zich vinden in het benoemen van vrijheid, Ontwikkelteam Burgerschap Ronde Derde ronde () REFERENTIE BU00077 Naam Jeannet Hommel Organisatie Vecon E-mailadres voorzitter@vecon.nl Namens wie geeft u reactie? Namens een organisatie of netwerk Namens

Nadere informatie

bewegingsonderwijs Kennisbasis bewegingsonderwijs op de Pabo

bewegingsonderwijs Kennisbasis bewegingsonderwijs op de Pabo bewegingsonderwijs Belang van het vak Het bewegingsonderwijs aan de Pabo is exclusief gericht op de bevoegdheid voor groep 1 en 2, voorts op bewegen in brede context: bewegingsactiviteiten die op de basisschool

Nadere informatie

Identiteit van de Koos Meindertsschool

Identiteit van de Koos Meindertsschool Identiteit van de Koos Meindertsschool 1. Identiteit - het karakter van de school Wij zijn een open school waarin een ieder gelijkwaardig is. Wij heten elk kind welkom op de Koos Meindertsschool, ongeacht

Nadere informatie

Naam: School: basisschool voortgezet onderwijs Plaats: Leeftijd: Aantal jaar onderwijservaring:

Naam: School: basisschool voortgezet onderwijs Plaats: Leeftijd: Aantal jaar onderwijservaring: Docentenvragenlijst op het gebied van ict-gebruik en natuur- en techniekonderwijs, voormeting Naam: School: basisschool voortgezet onderwijs Plaats: Leeftijd: Aantal jaar onderwijservaring: Ik ben een:

Nadere informatie

Appendix A Checklist voor visible learning inside *

Appendix A Checklist voor visible learning inside * Appendix A Checklist voor visible learning inside * * Op www.bazalt.nl/lerenzichtbaarmaken kunt u dit formulier downloaden en vervolgens printen. Het is belangrijk dat de medewerkers van de school deze

Nadere informatie

De Onderwijsraad heeft in deze zes kerndoelen geformuleerd waar het primair onderwijs aan moet voldoen inzake Actief Burgerschap:

De Onderwijsraad heeft in deze zes kerndoelen geformuleerd waar het primair onderwijs aan moet voldoen inzake Actief Burgerschap: Actief Burgerschap Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 2. Actief Burgerschap: een nadere kennismaking 3 3. Actief Burgerschap: een doel en een middel 4 4. Actief Burgerschap: Hoe leren we dit aan? 5 5. Actief

Nadere informatie

omgeving wereld regie vanuit de jongere Jongeren leren organiseren

omgeving wereld regie vanuit de jongere Jongeren leren organiseren Jongeren leren organiseren Hoe kunnen jongeren regie hebben over eigen handelen en toch in verbinding zijn met alles om hen heen? Hoe verstaan jongeren de kunst om te bouwen aan netwerken, om een positie

Nadere informatie

SCHOOLVEILIGHEIDSPLAN MONTESSORISCHOOL ELZENEIND

SCHOOLVEILIGHEIDSPLAN MONTESSORISCHOOL ELZENEIND SCHOOLVEILIGHEIDSPLAN MONTESSORISCHOOL ELZENEIND Inhoudsopgave Inleiding Onderzoek Visie schoolveiligheidsplan Montessorischool Elzeneind Doelstelling beleidsplan Preventief beleid Curatief beleid Registratie

Nadere informatie

Visie Missie. De missie van onze stichting is de volgende: wie je morgen bent creëer je vandaag met de som van gisteren

Visie Missie. De missie van onze stichting is de volgende: wie je morgen bent creëer je vandaag met de som van gisteren Visie Missie De Jan Ligthartscholen van de Jan Ligthartgroep Tilburg hebben een duidelijk doel voor ogen: het onderwijs dusdanig inrichten dat het de basis vormt van het levenslang leren dat een mens doet.

Nadere informatie

Lesprogramma s voor pedagogische inzet van vechtsport in het onderwijs

Lesprogramma s voor pedagogische inzet van vechtsport in het onderwijs Respons Lesprogramma s voor pedagogische inzet van vechtsport in het onderwijs Respons; flexible and positive Respons Respons omvat een pakket van diensten en producten om onderwijs en vechtsport met elkaar

Nadere informatie

Bedrijfshulpverlening BHV - Calamiteitenplan

Bedrijfshulpverlening BHV - Calamiteitenplan Bedrijfshulpverlening - Calamiteitenplan Pagina 1 van 6 Opgemaakt door R. Scholman, Voorzitter Bedrijfshulpverlening - Calamiteitenplan Inhoudsopgave 01. Introductie 02. De Taken 03. Hoeveel -ers moeten

Nadere informatie