Kansen voor verbredende boeren

Transcriptie

1 Belevingsarmoede en Teloorgang Platteland Kansen voor verbredende boeren Het ontwikkelen en organiseren van ketens in de multifunctionele landbouw Rien Hilhorst en Harry Raemaekers

2 Belevingsarmoede en Teloorgang Platteland Kansen voor verbredende boeren Het ontwikkelen en organiseren van ketens in de multifunctionele landbouw Rien Hilhorst en Harry Raemaekers 2006, Stichting Green Valley

3 @2006, Stichting Green Valley, Postbus 292, 6700 AG Wageningen, Alles van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, internet of welke andere wijze ook, mits bronvermelding plaatsvindt en de Stichting Green Valley wordt geïnformeerd. Green Valley Rapport , november 2006, ISSN Deze publicatie is mogelijk gemaakt door de Provincie Gelderland vanuit het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling. De publicatie levert tevens een bijdrage aan het project Plattelandimpuls, medegefinancierd door het Europees Sociaal Fonds. Illustratie omslag: schilderij Marcel van Langen ( Ontwerp en grafische vormgeving: Graphic Sound, Nijkerk (

4 INHOUD VOORWOORD 5 1 INLEIDING HOE GAAN WE OM MET HET PLATTELAND WAAR ZIJN WE MET ONZE WELVAART AANBELAND: BELEVINGSARMOEDE? HET PLATTELAND: LICHT AAN DE HORIZON! KANSEN VOOR PLATTELANDSONDERNEMERS; KANSEN VOOR BOEREN DRIJVENDE KRACHTEN 12 2 DRIJVENDE KRACHT 1: ONDERNEMERS IN EEN BELEVINGSMARKT DE TOEGEVOEGDE WAARDE VAN PLATTELANDSBELEVING LOKALE BOER CONSUMENT VERBANDEN: DE KLANT WORDT EEN BEETJE BOER INVESTERINGSMODEL VAN EEN BOERENBEDRIJF VERSUS EEN BELEVINGSBEDRIJF AANBEVELINGEN VOOR PLATTELANDSONDERNEMERS IN EEN BELEVINGSMARKT 19 3 DRIJVENDE KRACHT 2: DE KRACHT VAN DE REGIO REGIONALISERING ALS HEFBOOM VOOR VOORWAARDESCHEPPEND BELEID PRAKTISCHE REGIO AFBAKENING INVULLING VAN REGIONAAL BELEID VOOR DE VERBREDE LANDBOUW REGIONALE MAINPORTS VOOR HET VERKOPEN VAN DE REGIO REGIOBRANDING 25 4 DRIJVENDE KRACHT 3: SAMENWERKING DE PLATTELANDSONDERNEMER MET KLANTEN EN TOELEVERANCIERS PRECOMPETATIEF KENNIS DELEN REGIONALE (BREDE) SAMENWERKINGSVERBANDEN KETENSAMENWERKING KETENS IN BEELD PROFESSIONALISERING VAN SAMENWERKING ENKELE AANBEVELINGEN 32

5 5 DRIJVENDE KRACHT 4: KENNIS- EN KETENINFRASTRUCTUUR INTERNET: NETWERKINFRASTRUCTUUR VOOR IEDEREEN INFRASTRUCTUUR VOOR COMMUNICATIE EN PROMOTIE GEÏNTEGREERD CONCEPT VAN DIGITAL CONTENT MANAGEMENT ONDERSTEUNING VAN DE KETEN MET CHAIN PERFORMANCE SYSTEMS IS BV PLATTELAND AL TOE AAN EEN VIRTUELE VEILING? KENNISINFRASTRUCTUUR: COMMUNITY CONNECTION 43 6 DRIJVENDE KRACHT 5: ONDERNEMERS DIE HET DOEN BOEREN EN ANDERE ONDERNEMERS ONDERNEMENDE AMBTENAREN DE REGISSEUR ALS KATALYSATOR PLATFORM 52 7 WAARDENETWERKEN EN METAMARKETS KETENTYPOLOGIE EN WAARDENETWERKEN EEN WAARDENETWERK FACILITEERT AMBACHTELIJKE EN REGELKETENS DE TAXONOMIE VAN WAARDENETWERKEN DE NETWERKENDE ONDERNEMER CENTRAAL IN HET NETWERK METAMARKETS 57 8 GREEN VALUES: BETROKKEN, INNOVATIEF EN ONDERNEMEND EEN NETWERK VAN BETROKKEN ONDERNEMERS DE STICHTING GREEN VALLEY DE PROJECTEN EN ENKELE LEERERVARINGEN HOE GAAT DE STICHTING GREEN VALLEY VOORT 67 9 SAMENVATTING EN CONCLUSIES SAMENVATTING EEN MODEL VOOR KETENONTWIKKELING AANBEVELINGEN 73 OVER DE AUTEURS 75

6 VOORWOORD De Provincie Gelderland heeft aan de Stichting Green Valley gevraagd haar leerervaringen van de afgelopen jaren vast te leggen en beschikbaar te stellen. In de wetenschap dat er in het veld van verbrede landbouw vele initiatieven en projecten zijn, besloot Green Valley tot een aanpak waarbij niet telkens weer het wiel behoeft te worden uitgevonden. Zo is duidelijk dat vernieuwende projecten vaak een aantal gelijksoortige thema s kennen, zoals: het bijeen brengen van vraag en aanbod, ruimtelijke ordening, burgerparticipatie, organisatieontwikkeling en wet- en regelgeving. Green Valley besloot tot een aanpak waarbij men van elkaar kan leren, daar waar verbindingen gelegd kunnen worden tussen gelijksoortige thema s. Het enthousiasme bij de start was groot. In vrij korte tijd konden tien projecten zich scharen onder deze bundelende projectaanpak. Het enthousiasme bleef, maar de praktijk bleek ook weerbarstig. De leerervaringen opgedaan in de praktijk zijn in deze publicatie samengebracht. Onze leerervaringen zijn ingedeeld naar de drijvende krachten in het speelveld. De discussies zijn gevoed door het werk en de inbreng van velen. Wij danken onder anderen: Jaap Meijer voor zijn onvermoeibare ploegwerk in subsidieland, zonder hem waren er geen Green Valley projecten; Jan Huijgen initiator met hart voor de boeren; Arjan Vriend in verschillende rollen steeds constructief actief; Jaap Hoek Spaans in onze publicatie te betitelen als voorloper met daadkracht; Bernard Enklaar voorbeeld van een ondernemende provinciaal medewerker; Peter Smits, die vanuit zijn rol de Gelderse Vallei tot een échte Green Valley ontwikkelt. En natuurlijk allen die we de afgelopen jaren over dit onderwerp gesproken hebben en bijdroegen aan onze beeldvorming.

7 1 INLEIDING Het platteland traditioneel het terrein van de boeren en de landbouw - is sterk aan verandering onderhevig. Deze veranderingen brengen grote problemen teweeg zoals leegloop van het platteland, de leefbaarheid van kleine dorpskernen en het vraagstuk van het onderhoud van het agrarisch cultuurlandschap. Tegelijkertijd signaleren we vanuit onze welvaartseconomie een vorm van belevingsarmoede. Mensen komen steeds verder van de natuur af te staan. Kinderen krijgen elementaire waarden van natuur en leven niet meer mee. Met multifunctionele landbouwactiviteiten kan de teloorgang van het platteland worden voorkomen en belevingsarmoede worden bestreden. Door burgers en consumenten rechtstreeks kennis te laten maken met de plussen van het platteland, voorzien plattelandsondernemers in een groeiende maatschappelijke behoefte. Een nieuwe kansrijke markt met miljoenen consumenten en burgers en momenteel enkele duizenden potentiële aanbieders is daarmee een feit. Ecologie en economie op nieuwe wijzen met elkaar verbinden wordt de maatschappelijke uitdaging. Ontelbare kleinschalige en grootschalige initiatieven gaan deze uitdaging al aan. De weg naar een nieuwe duurzame plattelandseconomie vraagt om nieuwe strategieën. Grote veranderingen vragen begrippen en inzichten om de toekomst te verkennen, enthousiasme op te wekken, communicatie mogelijk te maken en oplossingen dichterbij te brengen. Deze publicatie geeft een overzicht van de versterkende of drijvende krachten in de nieuwe multifunctionele of verbrede landbouw. Het accent wordt gelegd op de drijvende krachten die gericht zijn op waardeontwikkeling en organisatievorming en worden belicht vanuit een ondernemende invalshoek. INLEIDING 1 INLEIDING 9

8 Pleidooi voor het agrarisch cultuurlandschap Het gevolg van het huidige landbouwbeleid is dat de grondgebonden productielandbouw versneld uit Nederland verdwijnt. Eenmaal weg komt deze niet meer terug, want met het verdwijnen ervan zal niet alleen de know how verloren gaan, maar ook de generatie boeren die bereid is om tegen een geringe vergoeding zijn bedrijf te voeren en het Nederlandse cultuurlandschap te onderhouden. In het momenteel ingezette beleid gaan melkveehouders 1025 euro per ha verdienen, inclusief 420 euro aan verleende subsidie. Dit is minder dan het minimumloon. Die boer houdt er dus mee op. Of de overheid moet een handje toesteken óf de boer moet nog meer koeien gaan houden. Grote bedrijven met koeien, die vervolgens hun koeien binnen zullen gaan houden. Wat betekent dat laatste voor de stoffering van het landschap? Als de melkveehouderij in Nederland verdwijnt moet dan de vereniging Natuurmonumenten het beheer van die één miljoen hectare overnemen? Aan pure onderhoudskosten betekent dat voor de gemeenschap 447 euro per hectare, en maar liefst 1000 euro als aankoop, publiciteit en andere kosten worden meegerekend. Dan is de gemiddelde melkveehouder met 420 euro subsidie per hectare niet duur. En in feite krijgt hij geen subsidie maar een betaling voor verleende diensten aan de maatschappij. Bron: Herman Versteijlen, Directeur Directe Betalingen, Marktmaatregelen en Promotie van Landbouwproducten bij de Europese Commissie, Veilig en goed voedsel, een mooi landschap leve de subsidies voor de landbouw, NRC Handelsblad, 8 juli HOE GAAN WE OM MET HET PLATTELAND In Nederland stoppen de laatste jaren elke dag een aantal boeren met hun bedrijf. Een relatief klein deel zal plaats maken voor nieuwe woonwijken, industrieterrein en wegen. Wat overblijft is platteland: weides en akkers, die samen met de omgeving een aantrekkelijk agrarisch cultuurlandschap vormen. Het vrijkomende land kan in beperkte mate opnieuw worden ingezet voor economisch renderende productielandbouw. Het is niet wenselijk al dit land als natuurgebied te ontwikkelen. In Nederland ontstaat daardoor als het ware een plattelandsoverschot. De grote vraag is hoe het platteland als agrarisch cultuurgebied kan worden behouden en vooral duurzaam en betaalbaar kan worden onderhouden? 1.2 WAAR ZIJN WE MET ONZE WELVAART AANBELAND: BELEVINGSARMOEDE? Een maatschappelijke tendens of, zo u wilt een probleem, is onze welvaart. Neem als voorbeeld het fileprobleem. Veel Nederlanders staan dagelijks voor hun werk uren in de file om hun gezin te onderhouden, om te sparen voor de broodnodige en begeerde vakantie(s) en om de mooie eerste - en noodzakelijk tweede - auto te kunnen betalen. Welke prijs wordt daarvoor betaald? Voor een willekeurige werknemer betekent dat 200 werkdagen met gemiddeld 2 uur filetijd oftewel 400 uur stressvol file rijden (= 50 werkdagen!). Allemaal uren die niet kunnen worden 1 INLEIDING

9 besteed aan de zorg en opvoeding van de kinderen. Tijd die wordt ingehaald met een snelle hap, snel dit en snel dat. Tegelijkertijd is niet over nadenken en doorgaan het motto. De nadelen van onze welvaart komen steeds nadrukkelijker aan de orde sedert de Club van Rome ons daar indringend mee confronteerde. Niet in de laatste plaats voor de omgeving waarin we leven en kinderen worden opgevoed. De hedendaagse consumenten is zich niet of nauwelijks bewust van hetgeen men eet, laat staan de natuurlijke wijze waarop het tot stand komt. De afstand van de mens tot de natuur, leven en milieu wordt steeds groter. De maatschappelijke effecten van deze belevingsarmoede zijn enorm. De economische gevolgen om de negatieve effecten recht te trekken zijn navenant. Denk alleen maar aan de oplopende kosten van jeugdzorg, reïntegratie, gezondheidsen ouderenzorg. Inmiddels is het probleem eenieder wel duidelijk en het vinden van oplossingen blijft op allerlei terrein nog veel aandacht vragen. De natuurlijke belevingswaarden die het platteland biedt kan een belangrijke bijdrage leveren om welvaart en welzijn dichter bij elkaar te brengen. 1.3 HET PLATTELAND: LICHT AAN DE HORIZON! Wat heeft welzijn met verbrede landbouw te maken? De ontmoeting met natuur, dieren, het respect van de boer en vooral ook rust, ruimte en regelmaat - biedt velen (opnieuw) een weg naar meer welzijn. Maar ook 10-15% van het landbouwareaal zal en andere functie krijgen Als de overheid de huidige inkomenstoeslagen in de landbouw omvormt tot een effectief stelsel van beloning van groene diensten, zal dat de landschappelijke kwaliteit en biodiversiteit ten goede komen. Dit is een van de conclusies van het Centraal Planbureau. In deze studie worden de opgaven zichtbaar waarvoor de Nederlandse overheid op de lange termijn kan komen te staan als zij het huidige beleid van inkomenstoeslagen voortzet. Rekening moet worden gehouden met de volgende tendensen: De druk op ruimte voor nieuwbouw neemt tot 2020 nog toe en zal daarna afvlakken. Deze druk concentreert zich vooral in de Randstad vanwege de behoefte aan nieuwe woningbouwlocaties en bedrijventerreinen en natuurlijk de forse vraag naar recreatiegroen. In het overige deel van Nederland is de ruimtevraag beperkt en zullen zich sneller de effecten van bevolkingskrimp op de ruimtevraag manifesteren. Grondgebruik landbouw neemt verder af. Liberalisering van het landbouwbeleid zal leiden tot weliswaar minder - doch grotere bedrijven met grootschalige bedrijfsgebouwen en glastuinbouw. De rest van het landelijk gebied zal door nieuwe recreatieve voorzieningen en agrarische nevenactiviteiten steeds meer worden gebruikt en bezocht door mensen uit de steden. Bron: CPB, MNP, RPB, Welvaart en leefomgeving, een scenariostudie voor Nederland in 2040, website CPB 29 september INLEIDING

10 Belevingseconomie Beweging is kenmerkend voor de huidige samenleving en op vrijwel elk denkbaar gebied waarneembaar. Oude kaders lijken te schudden op hun grondvesten. Er dienen zich eindeloos veel nieuwe attracties aan. Wat drijft de mensen? Natuurlijk de beschikbaarheid van allerlei impulsen en mogelijkheden, maar dat op zich is niet voldoende. Beweging wordt in deze tijd steeds meer gedreven door beleving. Waarbij in het verleden het goede vaak van boven kwam, zien we nu meer en meer de omslag naar horizontaal gedreven krachten. Internet, CNN, globalisering, massa individualisering, mobiliteit en dergelijke zijn van grote invloed op cultuur, economie en technologie. Wil de multifunctionele landbouw op deze tendensen inhaken dan moet zij haar plaats vinden in deze dynamische wereld door de burger/consument beleving te bieden. Beleving in de betekenis van het ervaren van diepere essenties als authenticiteit (waarachtigheid), emotie (pakkend) en bezieling (identiteit). een leuke vakantie met de kinderen op een minicamping bij de boer waar dieren kunnen worden geknuffeld, is om nooit te vergeten. Of een bezoek met de school aan een échte boerderij, samen met een vriendje op blote voeten struinen door het weiland: allemaal belevingen die substantieel bijdragen aan de belevingswaarden van onze kinderen. Als we het probleem van plattelandsoverschot en belevingsarmoede aanpakken met plattelandsbeleving vangen we twee vliegen in een klap. 1.4 KANSEN VOOR PLATTELANDSONDERNEMERS; KANSEN VOOR BOEREN Boeren staan met hun onderneming misschien wel het dichtst bij de natuur. De groei van planten en dieren gaat immers niet vanzelf en is afhankelijk van de natuurlijke omstandigheden en de groene vingers van de boer. Door mensen naar de boerderij te halen, de omgeving aan mensen te laten zien en te laten ervaren en voelen, heeft de boer een uniek product in handen, een belevingsproduct voor verschillende doelgroepen, zoals groente, zuivel en vlees rechtstreeks van de boer uit de regio, landbouw en zorg en toerisme. Natuurlijk zijn er veel andere producten en vooral ook combinaties ervan. De beleving van het platteland biedt de extra toegevoegde waarde waar behoefte aan is. Er is immers sprake van belevingsarmoede en behoefte aan pure beleving. Recreëren op het platteland Het platteland, de natuurlijke omgeving, de rust en de ruimte bieden een geweldige omgeving om tot rust te komen. Niet voor niets heeft de Achterhoek als slogan gekozen Kom op Verhaal in de Achterhoek. Er is echt behoefte aan het platteland, als uitloopgebied van het verstedelijkte westen, liefst op fietsafstand. We willen dan ook een poosje kunnen fietsen zonder diverse drukke verkeerswegen te moeten kruisen of geconfronteerd te worden met stedelijk gebied. We willen genieten van het platteland en de kleine dorpen. 1 INLEIDING

11 Veel boeren die omzien naar een andere invulling of uitbreiding van hun bedrijfsactiviteiten voorzien in deze groeiende behoeften: kamperen bij de boer, groepsaccommodaties, dagactiviteiten voor groepen, boerengolf, bed and breakfast, theetuinen, boerderijwinkels, open dagen bij de boer, etc. Teveel om op te noemen. Weet wat je eet Ook op lokaal niveau kunnen boerderijen veel betekenen voor het dagelijkse leven. De boerderijwinkel aan de rand van de stad waar je eerlijke producten kan halen en er het verhaal bij krijgt. Je kent de boer en de dieren en je kan zien hoe het product gemaakt wordt. Ongemerkt steek je er veel van op. Je weet wat je eet, je weet wie het maakt, de herkomst van voedsel is geen vraag meer. Bij de horeca en bedrijfsrestaurants treffen we steeds meer streekproducten op de menukaart aan. Zorgboerderijen De combinatie van landbouw en zorg maakt een sterke ontwikkeling door in de vorm van dagbesteding van ouderen, mensen met verstandelijke beperking, mensen met problemen in de arbeidsmarkt, ex-verslaafden; allemaal mensen die als deelnemer of hulpboer verder op weg worden geholpen. Ineens zijn ze geen patiënt meer, maar een gewaardeerd mens. Het aantal zorgboeren stijgt; ze spelen in op een toenemende maatschappelijke behoefte, waarbij tegelijkertijd het platteland in stand wordt gehouden. Terug naar vroeger? Misschien wel, want in vroegere jaren hadden veel boeren altijd al een plek voor de zwakkeren in de samenleving. Niet alleen bij de boer kun je het platteland beleven Natuurlijk is het ondernemen op het platteland niet alleen voorbehouden aan boeren. Er zijn veel voorbeelden van groene ondernemers die een zorgboerderij of theetuin beginnen. Ook niet te vergeten zijn de gastvrije horeca en bed & breakfast adressen in de dorpen, de molens en musea, en de andere attracties op het platteland, die maken dat het belevingsarrangement van het platteland compleet is. 1 INLEIDING

12 De toegevoegde waarde, die plattelandsondernemers bieden De verbrede landbouw zorgboerderijen, regionale producten en recreatie-, bezoek- en educatie boerderijen biedt oplossingen voor welvaartsproblemen. Immers: Natuurbeleving is steeds meer te zien als een toegevoegde waarde en boerenbedrijven staan dicht bij de natuur. Ze hebben deze letterlijk in handen. De burger komt op het erf van de boer: de boer-burger kloof wordt verkleind en de stadland relatie verstevigd: terdege een maatschappelijke bijdrage en bevorderlijk voor de sociaaleconomische positie van de boer. Consumenten gaan anders aankijken tegen voeding. Ook de reguliere boerenbedrijven komen daarmee in een ander daglicht te staan en krijgen extra garanties voor een bestaan. De economie die daaruit ontstaat biedt een basis voor een sociaal-economisch vitaal platteland. Ondertussen blijft het landschap behouden en wordt daarmee niet onomkeerbaar teniet gedaan. Het regeneratie vermogen om misschien op de lange termijn - meer regionaal in de primaire voedselvoorziening te voorzien blijft aanwezig. 1.5 DRIJVENDE KRACHTEN Om de veelbelovende momenteel ontluikende - nieuwe plattelandseconomie te ontwikkelen worden in de navolgende hoofdstukken de hefbomen en condities behandeld die gewenst zijn voor een versnelling van deze ontwikkeling. Deze drijvende krachten zijn de voorwaarden voor een functionerend netwerk van ketens en regionale samenwerkingsverbanden in een bloeiende plattelandseconomie. Samenwerkende zelfsturende ketens geven extra stimulans en impuls aan de plattelandseconomie. Dit concept van ketenoverschrijdende samenwerkingverbanden, Metamarkets genaamd, wordt behandeld in hoofdstuk 7. 1 INLEIDING

13 OVER DE AUTEURS Auteurs Harry Raemaekers en Rien Hilhorst voelen zich nauw betrokken bij het onderwerp verbrede landbouw. Harry is plattelandsondernemer in Zuid Frankrijk. Hij heeft een maison à la campagne, waar hij samen met Monique gasten ontvangt, die rust en ontspanning zoeken (zie Een belangrijk deel van zijn tijd is Harry in Nederland waar hij als interim-manager en organisatieadviseur werkzaam is, o.a. als voorzitter van de Agrarische Bedrijfsverzorging Noord-West. Harry is voormalig directeur van Agriment: een organisatieadviesbureau werkzaam in de agribusiness. Fusie en ruzie vormden een belangrijk deel van zijn werk. Rien daarentegen is plattelandsondernemer op een boerderette in Wageningen. Van 1986 tot 2001 oprichter, directeur-eigenaar van Q-Ray, een softwarebedrijf voor de agrarische sector. Momenteel werkt hij onder de vlag van het bureau Wickhill, ontwikkelaar van concepten, waaronder het innovatieve Landmerc concept. Vanaf 2000 ontmoetten Harry en Rien elkaar regelmatig. Een terugkerend - hen sterk boeiend onderwerp ging over de organisatieprincipes van waardenetwerken en de impact van internet. Vanaf 2002 zijn ze beiden inmiddels vrij van het eigen bedrijf de onderliggende principes van waardenetwerken en ICT gaan toepassen op de ketenontwikkeling in de multifunctionele landbouw. In de verbrede landbouw zijn immers nieuwe samenwerkingsvormen en innovaties nodig om sociaal economische positionering en professionalisering te bewerkstelligen. Drijfveren van auteurs om voor deze markt te kiezen zijn de oorspronkelijke betrokkenheid bij deze markt, het maatschappelijke belang ervan en natuurlijk ook de eigen wortels. Bij de ontwikkeling van het regioprogramma, elders in dit boek beschreven, schoof Jan Huijgen, pionier van Coöperatie Stadteland bij, als ook Jaap Meijer van het Bureau Talentum, momenteel directeur Steunpunt Landbouw en Zorg. Samen stonden ze aan de wieg van de stichting Green Valley, waarvan Harry momenteel voorzitter is en Rien de dagelijkse bureaucoördinatie verzorgt. 15

14 KANSEN VOOR VERBREDENDE BOEREN Deze publicatie is bestemd voor plattelandsondernemers - met name boeren - en het betrokken netwerk, die een toekomst zien in de groeiende vraag naar plattelandsbeleving. Auteurs benaderen het geheel vanuit een tweetal ontwikkelingen. Als eerste het vrijkomen van boerderijen en landbouwgrond, waardoor er als het ware een overschot ontstaat aan agrarisch cultuurgoed. En als tweede de maatschappelijke tendens van vervreemding van de natuur, waardoor veel mensen steeds verder komen af te staan van elementaire waarden van het leven. In de titel belevingsarmoede genoemd. De combinatie van deze beide uitdagingen biedt unieke kansen voor plattelandsondernemers, vooral voor ondernemende boeren, die met hun groene omgeving veel aan burgers te bieden hebben in de vorm van educatie, recreatie, regionaal gezond eten, natuurbeleving, zorg, etc. Producten van de verbrede landbouw, die door de pure beleving ervan, mensen en vooral ook kinderen dichter bij de natuur en waarden van het leven brengen. Auteurs bieden een leidraad voor succesvolle ketenontwikkeling van deze groeisector. Een uitwerking wordt gegeven van drijvende krachten in de ketenontwikkeling van multifunctionele landbouw: de groeiende markt van de plattelandsbeleving, de kracht van de regio en regiobranding (regiobekendheid), de noodzaak van samenwerking (regionaal en in de keten), de versnellingsmogelijkheden van een kennis- en keteninfrastructuur en internet, en tot slot: de ondernemers die het doen. Deze vijf drijvende krachten voor ketenontwikkeling zijn in deze publicatie uitgewerkt en onderbouwd met ervaringen opgedaan in het Regioprogramma Green Valley. Enkele van de conclusies en aanbevelingen: 1. Het plattelandsproduct zal kwaliteit en belevingswaarde moeten hebben. 2. Voor verdere opschaling en versnelling is de vorming van zelfsturende ketennetwerken met ketenregisseurs onontbeerlijk 3. Infrastructuur zal vroegtijdig ontwikkeld moeten worden; in het bijzonder gericht op communicatie en commercie. Vernieuwende inzet van ICT kan daaraan een flinke impuls geven. 4. Regionale sturing is een belangrijke randvoorwaarde. Regionale en landelijke publiek-private platforms zijn nodig voor zowel beleid als infrastructuur. Stichting Green Valley, Rapport , ISSN