Gezondheid bij mensen met een verstandelijke beperking en de rol van de fysiotherapeut. Preventieve en curatieve gezondheidsbevordering

Transcriptie

1 19 mei 2011 Studiedag FVG Gezondheid bij mensen met een verstandelijke beperking en de rol van de fysiotherapeut Preventieve en curatieve gezondheidsbevordering Inleidingen: Bijdrage Prof.dr. Henny Lantman het hoe en waarom van gezondheidsachterstand bij mensen met verstandelijke beperkingen. Wat zijn de veranderingen en maatschappelijke ontwikkelingen in de gezondheidszorg voor deze groep mensen en wat zijn de uitdagingen voor de fysiotherapie in deze. Bijdrage Prof.dr. Ria Nijhuis-van der Sanden Grenzen verleggen binnen het speelveld Motoriek is het communicatie middel voor mensen: door motorische activiteiten leer je de wereld kennen en de wereld leert jouw kennen. Er zijn geen dagelijkse handelingen voor te stellen waar functionele bewegingen geen rol spelen. Bij mensen met verstandelijke beperkingen en vaak ook multipele comorbiditeit is dat niet anders. De capaciteit om een schijnbaar oneindig aantal bewegingen aan te leren en te gebruiken is echter kleiner en er zijn grenzen aan het speelveld. Het is vaak moeilijk in te schatten of er door geoefend moet worden om een bepaalde activiteit te leren of herleren, of dat er beter gekozen kan worden voor een aanpassing. Natuurlijk beschikken we over allerlei hulpmiddelen die ondersteuning kunnen bieden. Maar het is ook van belang dat cliënten zelf kunnen participeren in de activiteiten en voldoende beweging krijgen om gezond te blijven. Voor mensen met verstandelijke beperkingen is het voor de fysiotherapeut een uitdaging om prioriteiten te stellen en een motorisch leerplan op te stellen dat bijdraagt aan actieve participatie, ruimte geeft om ook plezier te beleven aan motorische activiteiten en er zo voor te zorgen dat er voldoende bewogen wordt om ook gezond te blijven. Het is een uitdaging om strategieën te bedenken hoe je nieuwe vaardigheden aanleert. Deze moeten afgestemd zijn op de verstandelijke beperking en ook rekening houden met de vaak aanwezige comorbiditeit. De belangrijkste voorwaarde om vaardigheden te leren is herhaling of zoals een oud spreekwoord zegt: oefening baart kunst. Voor mensen met een verstandelijke beperking is het daarbij van belang dat die herhaling plaatsvindt in de reguliere context en de uitdaging is om tot betekenisvolle bewegingen te komen die ze zelf graag en vaak herhalen. Hier zijn ook dilemma s te overwinnen: een goede zitvoorziening is cruciaal voor het ondersteunen van het bewegingsapparaat maar geeft vaak zoveel stabiliteit dat er nauwelijks nog bewogen wordt. In de presentatie zal ingegaan worden op de mogelijkheden die het impliciet leren van vaardigheden biedt bij deze cliënten groep aan de hand van video materiaal van jonge kinderen met het Prader Willi syndroom.

2 Workshops: Voedingstoestand: Osteoporose bij ouderen met een verstandelijke beperking: multidisciplinaire samenwerking Luc Bastiaanse, AVG (Arts voor Verstandelijk Gehandicapten) Ipse de Bruggen en Erasmus MC Rotterdam Osteoporose, in de volksmond ook wel botontkalking genoemd, is een belangrijk thema in de zorg voor ouderen met en zonder verstandelijke beperking in verband met een verhoogd risico op botbreuken en (daardoor) zorgverzwaring en hogere kosten. Maar hoe vaak komt osteoporose nu precies voor? Door blootstelling aan risicofactoren die bij de gehele populatie ouderen een minder belangrijke rol spelen, komt osteoporose bij ouderen met een verstandelijke beperking mogelijk vaker voor in vergelijking met ouderen zonder verstandelijke beperking. In het onderzoek Gezond Ouder (GOUD) is dit onderzocht. In deze workshop worden de eerst resultaten van het GOUD-onderzoek gepresenteerd: prevalenties van osteoporose en diens risicofactoren. Daarnaast ook uitleg over het meetinstrument dat gebruikt is in de GOUD-studie en de voor- en nadelen daarvan. Tot slot willen wij graag met u discussiëren over de rol van de fysiotherapeut in de behandeling van osteoporose: wanneer komt de fysiotherapeut in beeld (bij alle ouderen met een verstandelijke beperking, of alleen indien er sprake is van osteoporose) en wat heeft de fysiotherapeut te bieden? Hoe kun je de samenwerking met de behandelend arts vormgeven en welke disciplines moeten ook betrokken worden? Een voorbeeld uit de praktijk vormt de rode draad in deze discussie. GOUD (Gezond Ouder) is een grootschalig onderzoek dat bestaat uit een epidemiologische studie en een gezondheidsbevorderende interventie op de dagbesteding. Voor de epidemiologische studie hebben in 2009 en 2010 in totaal 1050 ouderen met een verstandelijke beperking meegedaan aan een uitgebreide gezondheidsscreening. Deze screening bestond uit een hele serie metingen binnen de thema s Lichamelijke activiteit en fitheid, Voeding en voedingstoestand, en Depressie, angst en cognitief functioneren. De zorgorganisaties bij en met wie dit onderzoek is uitgevoerd zijn Abrona (Huis ter Heide), Amarant (Tilburg) en Ipse de Bruggen (Nootdorp/Zwammerdam), in samenwerking met Geneeskunde voor Verstandelijk Gehandicapten (Erasmus MC Rotterdam) en Bewegingswetenschappen (Rijksuniversiteit Groningen).

3 Slaapproblemen: Gebruik van de Actiwatch bij ouderen met een verstandelijke beperking Ellen van Dijk, arts onderzoeker Erasmus MC Rotterdam Slaapproblemen hebben een negatieve invloed op de gezondheid en de algemene kwaliteit van leven. Omdat mensen met een verstandelijke beperking hun slaapbehoefte en slaapbeleving vaak niet goed kunnen beschrijven, en hun persoonlijk begeleiders hen niet altijd s nachts kunnen observeren, kan een aanvullend meetinstrument waardevol zijn. Bij het GOUD onderzoek is gebruik gemaakt van de Actiwatch. Tijdens deze interactieve sessie wordt uitgelegd wat de Actiwatch precies is en hoe hij werkt. Daarnaast wordt ingegaan op in hoeverre het in de praktijk mogelijk is met dit instrument het dag-nacht ritme in kaart te brengen, en hoe we kunnen kijken naar activiteit overdag. We zullen zelf aan de slag gaan met het beoordelen van Actiwatch metingen, aan de hand van voorbeelden uit het GOUD onderzoek. GOUD (Gezond Ouder) is een grootschalig onderzoek dat bestaat uit een epidemiologische studie en een gezondheidsbevorderende interventie op de dagbesteding. Voor de epidemiologische studie hebben in 2009 en 2010 in totaal 1050 ouderen met een verstandelijke beperking meegedaan aan een uitgebreide gezondheidsscreening. Deze screening bestond uit een hele serie metingen binnen de thema s Lichamelijke activiteit en fitheid, Voeding en voedingstoestand, en Depressie, angst en cognitief functioneren. De zorgorganisaties bij en met wie dit onderzoek is uitgevoerd zijn Abrona (Huis ter Heide), Amarant (Tilburg) en Ipse de Bruggen (Nootdorp/Zwammerdam), in samenwerking met Geneeskunde voor Verstandelijk Gehandicapten (Erasmus MC Rotterdam) en Bewegingswetenschappen (Rijksuniversiteit Groningen).

4 Klinimetrie: Bewegen, fitheid en ADL bij ouderen met een verstandelijke beperking Thessa Hilgenkamp, bewegingswetenschapper Abrona en Erasmus MC Rotterdam Bewegen is belangrijk voor je gezondheid, dat weten we allemaal. Maar in hoeverre maakt bewegen nog uit als je ouder bent? Heeft dat nog effect op je fitheid en blijf je daar nog langer zelfstandiger door? En hoe meet je deze variabelen bij ouderen met een verstandelijke beperking? In deze workshop worden voor het eerst resultaten gepresenteerd van de mate van lichamelijke activiteit, fitheid en ADL bij ouderen met een verstandelijke beperking uit het grootschalige epidemiologische onderzoek Gezond Ouder (GOUD). Ook de relaties tussen activiteit en fitheid, en fitheid en ADL komen aan bod. Daarnaast zal ook globaal informatie over GOUD en over de gebruikte meetinstrumenten aan bod komen. We zullen vervolgens discussiëren over wat je met deze informatie over activiteit, fitheid en ADL als fysiotherapeut kunt en over nieuwe vragen die deze informatie oproept. GOUD (Gezond Ouder) is een grootschalig onderzoek dat bestaat uit een epidemiologische studie en een gezondheidsbevorderende interventie op de dagbesteding. Voor de epidemiologische studie hebben in 2009 en 2010 in totaal 1050 ouderen met een verstandelijke beperking meegedaan aan een uitgebreide gezondheidsscreening. Deze screening bestond uit een hele serie metingen binnen de thema s Lichamelijke activiteit en fitheid, Voeding en voedingstoestand, en Depressie, angst en cognitief functioneren. De zorgorganisaties bij en met wie dit onderzoek is uitgevoerd zijn Abrona (Huis ter Heide), Amarant (Tilburg) en Ipse de Bruggen (Nootdorp/Zwammerdam), in samenwerking met Geneeskunde voor Verstandelijk Gehandicapten (Erasmus MC Rotterdam) en Bewegingswetenschappen (Rijksuniversiteit Groningen).

5 Body comp measurements / beweegbanken (incl. demo): Meten en bewegen bij mensen met (zeer) ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen G. Hanzen & A. Waninge, Koninklijke Visio De Brink Voldoende bewegen en fitheid zijn voor iedereen van groot belang voor een goede gezondheid, welbevinden, participatie en kwaliteit van leven. Mensen met (zeer) ernstige verstandelijke, visuele en motorische beperkingen (ZEVMB) zijn vanwege de beperkingen vaak minder actief waardoor de fitheid niet optimaal lijkt te zijn. Echter, als gevolg van beperkingen in verstandelijk, visueel en motorisch functioneren, is het moeilijk om metingen uit te voeren en om mensen te motorisch te activeren. Onze bijdrage gaat over: Uitvoerbare en betrouwbare metingen van lichaamssamenstelling bij mensen met ZEVMB: o Uit onderzoek is gebleken dat het meten van de onderbeenlengte en het daarmee berekenen van de lichaamslengte, een veel beter uitvoerbaar en betrouwbaar alternatief is voor het op de reguliere wijze meten van lichaamslengte bij mensen met ZEVMB. o Daarnaast is het met een statistisch bepaalde formule mogelijk om te voorspellen uit de liggend gemeten tailleomvang, wat de staand gemeten tailleomvang zou zijn geweest. Hierdoor is het mogelijk om de internationaal geldende normen toe te passen bij mensen met ZEMB. Motorische activering bij mensen met ZEVMB: o Van januari mei 2010 heeft Koninklijke Visio in samenwerking met het lectoraat van de Hanzehogeschool en orthopedagogiek van de Rijksuniversiteit Groningen een onderzoek uitgevoerd naar de effectiviteit van het geleid actief en passief bewegen van mensen met ZEVMB op bewegingsbanken (Shapemaster, Barth Fidder, Shapemaster Benelux). De eerste resultaten zullen worden gepresenteerd.

6 Fitheid: Effect van fitnesstraining op mentale en lichamelijke gezondheid chronisch psychiatrische patiënten Thomas Scheewe, psychomotorisch therapeut en onderzoeker in opleiding aan het UMC Utrecht. In het kader van een promotietraject doet Thomas onderzoek bij patiënten met schizofrenie en gematchte, inactieve mensen. Het TOPFIT onderzoek, dat staat voor 'The Outcome of Psychosis and Fitness Therapy', onderzoekt middels een gerandomiseerde interventiestudie de effecten van cardiovasculaire fitness op de mentale gezondheid, lichamelijke gezondheid en hersenvolumes van schizofrenie patiënten. In de lezing wordt dieper ingegaan op schizofrenie en wordt samengevat wat er in de wetenschap tot nu toe bekend is over de relatie tussen schizofrenie en de lichamelijke en mentale gezondheid van patiënten. Er zal met name aandacht besteed worden aan het vergrote risico dat patiënten met schizofrenie lopen om, naast alle mentale gezondheidsproblemen, ook lichamelijke aandoeningen op te lopen. Zo overlijden patiënten die lijden aan schizofrenie gemiddeld 15 tot 25 jaar eerder dan de algehele bevolking. Dit is vooral het gevolg van cardiovasculaire aandoeningen die tot wel 90 procent vaker voorkomen. Ook zal Thomas ingaan op de eerste resultaten uit het onderzoek TOPFIT.

7 Valpreventie: Valproblematiek bij mensen met verstandelijke beperkingen. Meten is weten: maar hoe? drs Lotte Enkelaar en Dr Ellen Smulders, UMC St Radboud, Nijmegen Het is bekend dat mensen met verstandelijke beperkingen een groot risico lopen op vallen en valgerelateerde blessures. Naast de algemene risicofactoren die optreden door veroudering is er bij deze doelgroep ook sprake van risicofactoren voor vallen welke gerelateerd zijn aan de beperking, zoals co-morbiditeiten en motorische en sensorische problematiek. Bovendien treedt het verouderingsproces bij mensen met verstandelijke beperkingen eerder op, waardoor de bijbehorende risicofactoren een grotere rol spelen. Een belangrijke risicofactor voor vallen zijn mobiliteitsproblemen; problemen in kracht, balans en gang. In het onderzoek Laat ze niet vallen van het UMC St Radboud zijn de mobiliteitsproblemen van 90 personen met een verstandelijke beperking in kaart gebracht en wordt gekeken welke factoren het meest bijdragen aan de verhoogde valincidentie. Het uiteindelijke doel van deze studie is het oprichten van een valpoli, gericht op mensen met een verstandelijke beperking, om vallen in de toekomst zoveel mogelijk te voorkomen. In de workshop zullen het onderzoek en de resultaten met betrekking tot de mobiliteit verder worden besproken. Daarnaast wordt ingegaan op de beschikbare meetinstrumenten. Om mobiliteit zo objectief mogelijk vast te leggen zijn betrouwbare, valide en ook goed toepasbare meetinstrumenten noodzakelijk. De bedoeling van de workshop is om naar aanleiding van casuïstiek en jullie persoonlijke ervaringen gedachten uit te wisselen over het gebruik van dergelijke meetinstrumenten bij mensen met verstandelijke beperkingen.

8 Bewegingsonderzoek en behandelstrategieën: Paratonie Dr. J.S.M. Hobbelen, Fysiotherapeut/bewegingswetenschapper, Senior wetenschappelijk onderzoeker NPi, Docent master opleiding fysiotherapie Hogeschool Utrecht. In het brede scala van aandoeningen die men ziet binnen het domein van verstandelijke handicaps zijn motorische problemen zeer divers. Door de verbetering van de zorg neemt bovendien de leeftijd van patiënten met een verstandelijke handicap toe met daarbij een toename van co-morbiditeiten en leeftijdsgerelateerde aandoeningen. Ook de motoriek wordt hierdoor beïnvloed. Één van de meest voorkomende problemen op dit gebied is de ontwikkeling van de ziekte van Alzheimer bij het Downsyndroom. Al in een vroeg stadium van de ziekte van Alzheimer zijn er veranderingen zichtbaar in de motoriek. Paratonie is één van die motorische stoornissen die bij de ziekte van Alzheimer en ook andere vormen van dementie ontstaat. [1] Paratonie is een nog goeddeels onbegrepen fenomeen niet in de laatste plaats doordat het tot voor kort vaak lastig was om paratonie goed te definiëren. In 2006 is er een nieuwe internationale consensus definitie tot stand gekomen en paratonie wordt nu als volgt gedefinieerd[2]; Paratonie is een vorm van hypertonie met een onvrijwillige variabele weerstand tegen passief bewegen die vorkomt bij dementie. De uitingsvorm van paratonie kan veranderen met het vorderen van de dementie (Mitgehen Gegenhalten) De mate van weerstand veranderd met de snelheid van bewegen (langzaam; weinig weerstand, snel; veel weertand). De mate van aratonie neemt toe als behandelaar meer kracht gebruikt. De ernst van de paratonie neemt toe met de progressie van de dementie. De weerstand kan in elke bewegingsrichting voelbaar zijn (geen duidelijk patroon). Er is geen knimesfenomeen voelbaar. Deze definitie is de basis gaan vormen voor een meetinstrument om paratonie te kunnen vaststellen bij een patiënt. Met het Paratonia Assessment Instrument (PAI) wordt d.m.v. een eenvoudig bewegingsonderzoek vastgesteld of er sprake is van paratonie. [3] Tijdens de workshop zal hier uitgebreid aandacht aan besteed worden. Tevens zal aandacht geschonken worden aan de huidige behandelstrategieën die ontwikkeld zijn om de negatieve effecten van paratonie tegen te gaan.[4] Daarnaast zal ook ingegaan worden op het gebruik van een aantal betrouwbare, valide en in de dagelijkse praktijk goed bruikbare meetinstrumenten om de ernst van paratonie, de ervaren pijn en de kwaliteit van leven te meten waardoor het mogelijk wordt om beter zicht te krijgen op het effect van de individuele behandeling.

9 1. Hobbelen JS, Tan FE, Verhey FR, Koopmans RT, de Bie RA. Prevalence, incidence and risk factors of paratonia in patients with dementia: a one-year follow-up study. Int Psychogeriatr 2011: Hobbelen JS, Koopmans RT, Verhey FR, Habraken KM, de Bie RA: Diagnosing paratonia in the demented elderly: reliability and validity of the Paratonia Assessment Instrument (PAI). Int Psychogeriatr 2008, 20(4): Hobbelen JS, Koopmans RT, Verhey FR, Van Peppen RP, de Bie RA: Paratonia: a delphi procedure for consensus definition. J Geriatr Phys Ther 2006, 29(2): Hobbelen JH, Verhey FR, Bor JH, de Bie RA, Koopmans RT: Passive movement therapy in patients with moderate to severe paratonia; study protocol of a randomised clinical trial (ISRCTN ). BMC Geriatr 2007, 7(1):30.

10 Voeding en beweging: Programma Voeding en Beweging Stichting NOVO drs Rianne Steenbergen, bewegingswetenschapper, programmacoördinator Voeding en Beweging In mei 2007 is een samenwerking ontstaan tussen Stichting NOVO en de faculteit Bewegingswetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), om meer zicht en grip te krijgen op de inactiviteit en het groeiend probleem van overgewicht bij cliënten binnen NOVO. Deze samenwerking resulteerde in de start van een pilot-onderzoek Voeding en Beweging gericht op gewichtscontrole. In 2009 is het programma Voeding en Beweging uitgebreid met een gezond leefstijl programma. Uit de ervaring opgedaan tijdens en na de pilot en uit literatuurstudie is gebleken dat kennis van gezonde leefstijl, opname van deze activiteiten in het dagprogramma en de bereidheid om oude gewoontes en werkwijzen los te laten en/of aan te passen, belangrijke aspecten te zijn die bijdragen aan het succesvol implementeren van een gezonde leefstijl. Hierbij moet ook de omgeving van de cliënt betrokken zijn. Zeker wanneer we niet meer alleen spreken over gezonde leefstijl maar ook over gewichtscontrole, zal een interventie onder andere veel tijd en energie vragen van cliënt en omgeving. Er moet binnen de organisatie duidelijk gekozen worden voor de uitvoer van het programma Voeding en Beweging en medewerkers moeten zich realiseren dat er veel tijd en aandacht van hen gevraagd wordt. Met een juiste multidisciplinaire samenwerking kan het programma de gewenste resultaten opleveren.