De Nederlandsche Bank Jaarverslag 2007

Transcriptie

1 De Nederlandsche Bank Jaarverslag 2007 Uitgebracht in de Algemene Vergadering van Aandeelhouders op 2 april 2008.

2 Het omslag van dit Jaarverslag toont De Wachter, een bronzen beeld van Eric Claus, afkomstig uit de collectie van de Nederlandsche Bank. Dit beeld symboliseert de rol van de Nederlandsche Bank: waken over financiële stabiliteit. Centrale bank en prudentieel toezichthouder financiële instellingen 2008 De Nederlandsche Bank nv Oplage: Iedere openbaarmaking en verveelvoudiging voor educatieve en niet-commerciële doeleinden is toegestaan, mits met bronvermelding. Postbus 98, 1000 ab Amsterdam Westeinde 1, 1017 zn Amsterdam Telefoon (020) Telefax (020) Internet: http: // issn:

3 Inhoud Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad 11 Verslag van de President Algemeen Overzicht 17 1 Mondiale economische ontwikkeling 1.1 Krachtige mondiale groei ondanks financiële turbulentie Vertraging in de Amerikaanse economische groei Japanse groei verhult onderliggende problemen Groei opkomende economieën: stimulans voor wereldeconomie Uiteenlopende ontwikkelingen in Europa 40 2 Economie eurogebied 2.1 Economische groei ondervindt vooralsnog weinig hinder van marktonrust Inflatie stijgt sterk door hogere energie- en voedselprijzen Monetair beleid en monetaire ontwikkelingen Europese overheidsfinanciën: begrotingsbeleid in goede tijden Europese integratie: uitbreiding eurogebied en een nieuw Europees Verdrag 53 3 De Nederlandse economie 3.1 Een goed jaar, maar de vooruitzichten verslechteren Periode van lage inflatie komt voorlopig ten einde Overheidsfinanciën: verslechtering ondanks hoogconjunctuur Verdere structurele hervormingen gewenst 65 4 Toezicht op de Nederlandse financiële sector 4.1 Inleiding Een bewogen jaar Verschuivingen in toezichtaanpak Bankwezen Marktturbulentie Financiële resultaten Overname abn amro Implementatie Bazel ii Van der Hoop bankiers nv Verzekeringsmaatschappijen Levensverzekeraars Schadeverzekeraars Zorgverzekeraars Solvency ii Modernisering rapportagekader Pensioenverzekeraars Corporate governance en risicobeheer bij financiële conglomeraten Pensioenfondsen Financiële positie en indexatie Indexatielabel en continuïteitsanalyse Samenwerking en fusies Europese markt pensioenuitvoerders Pensioenfondsbestuur Taakafbakening en marktordening pensioenfondsen Overige instellingen 82 5 dnb / Jaarverslag 2007

4 4.5.1 Trust- en geldtransactiekantoren Beleggingsondernemingen en beleggingsinstellingen Sectoroverschrijdend toezicht Markttoetreding Inschrijvingen in de registers Verklaring van geen bezwaar Toetsing beleidsbepalers Handhaving en interventie Formele maatregelen bij onder toezicht staande instellingen Handhaving ten aanzien van illegale instellingen Meldingen op grond van de Sanctiewet Bezwaar- en beroepsprocedures Ontwikkelingen in wet- en regelgeving en toezichtmethodiek 91 5 Het betalings- en effectenverkeer 5.1 Trends in het betalings- en effectenverkeer De integratie van het Europese retailbetalingsverkeer Het hoogwaardige betalingsverkeer Turbulentie op de financiële markten Onderpand Nieuw betaalsysteem target2 geïntroduceerd Het retailbetalingsverkeer Het chartale betalingsverkeer Ontwikkeling bankbiljettencirculatie Valse eurobiljetten Ontwikkelingen in de bankbiljettendistributie Productie en tweede generatie eurobankbiljetten Effectenverkeer Handel Effectenafwikkeling De schokbestendigheid van het Nederlandse betalings- en effectenverkeer Oversight op het betalings- en effectenverkeer 6.1 Inleiding Toetsingsresultaten topgiraal betalingsverkeer Betalingssysteem top voor interbancaire betalingen target Toetsingsresultaten effectenverkeer lch.clearnet sa European Multilateral Clearing Facility nv Euroclear Toetsingsresultaten retailbetalingsverkeer Equens ideal Telegiro Nieuwe Stijl Financiële stabiliteit 7.1 Inleiding Ontwikkelingen in het financiële stelsel Liquiditeitsrisico en waarderingskwesties Implicaties voor het originate-to-distribute -model dnb / Jaarverslag 2007

5 7.5 Beleid van de autoriteiten Toezicht en crisismanagement imf richt zich op het bewaken internationale financiële stabiliteit Technische samenwerking Bedrijfsvoering en verantwoording 8.1 Inleiding Missie, resultaten en inspanningen Missie en bereikte resultaten Kostenontwikkeling Corporate governance dnb Centrale bank - toezichthouder Inrichting governance dnb Interne besturing Beleggingen en financiële risico s Samenstelling van de beleggingsportefeuilles Beleggingsresultaten Financieel risicobeheer Dienstverlening in Eurosysteemverband Organisatieschema per 1 april Verslag van de Raad van Commissarissen 9.1 Inleiding Samenstelling, benoemingen Werkzaamheden Financiële Commissie Honorerings- en benoemingscommissie Gemeenschappelijke Vergadering 146 Jaarrekening Balans per 31 december 2007 (na winstverdeling) 150 Winst- en verliesrekening over Toelichtingen op de balans per 31 december 2007 en de winst- en verliesrekening over Grondslagen voor de waardering en de resultaatbepaling Toelichting op de balans Toelichting op de winst- en verliesrekening Overige gegevens dnb / Jaarverslag 2007

6 Tabellen 1 Mondiale economische ontwikkeling 1.1 Economische kerngegevens Bestedingen Verenigde Staten Bestedingen Japan Kerngegevens Europa 41 2 Economie eurogebied 2.1 Bestedingen Overheidsfinanciën e(m)u-landen Convergentiecriteria Cyprus, Malta en Slovenië 54 3 De Nederlandse economie 3.1 Bestedingen Inflatie Loonkosten marktsector Budgettaire kerngegevens 63 4 Toezicht op de Nederlandse financiële sector 4.1 Resultaten Nederlands Bankwezen Kerncijfers verzekeringsmaatschappijen Kerncijfers pensioenfondsen Inschrijvingen in de registers Aantal verleende vvgb S Aantal getoetste beleidsbepalers Formele maatregelen bij onder toezicht staande instellingen Formele maatregelen bij illegale instellingen Bezwaar- en (hoger) beroepsprocedures 90 5 Het betalings- en effectenverkeer 5.1 Kerncijfers Nederlands giraal betalingsverkeer 99 6 Oversight op het betalings- en effectenverkeer 6.1 Oversight-objecten met betrokkenheid van dnb Kwalificaties oversight-standaarden Samenvattend overzicht oversight topgiraal betalingsverkeer Samenvattend overzicht oversight effectenverkeer Samenvattend overzicht oversight retailbetalingsverkeer Bedrijfsvoering en verantwoording 8.1 Verantwoording kosten Kosten per hoofdtaak Performance dnb-portefeuilles in dnb / Jaarverslag 2007

7 Grafieken 1 Mondiale economische ontwikkeling 1.1 Olie- en voedselprijzen Huizenprijzen en te koop staande woningen Verenigde Staten Krediet aan gezinnen Verenigde Staten Reële effectieve wisselkoers en dollarkoers Renteontwikkeling Verenigde Staten China 39 2 Economie eurogebied 2.1 Huizenprijs eurolanden Consumentenvertrouwen en consumptie Winstquote Opbouw inflatie Inflatieverwachtingen Loongroei en werkloosheid Beleidsrente Kredietverlening en geldgroei Gewogen gemiddelde begrotingstekorten eurogebied: begroting versus uitkomst 53 3 De Nederlandse economie 3.1 Bruto toegevoegde waarde Consumptie exclusief energie en consumentenvertrouwen Werkloosheid en vacaturegraad Lonen en inflatie Demografische druk Bruto participatiegraad Woningbouwproductie 66 4 Toezicht op de Nederlandse financiële sector 4.1 Indexatie-ambitie en gerealiseerde indexatie, alle deelnemers 81 5 Het betalings- en effectenverkeer 5.1 sepa in het Nederlandse betalingsverkeer Transacties cls in Gebruik van onderpand in top Verdeling van aangetroffen valse biljetten naar coupure Aantal door dnb gesorteerde biljetten vanaf Financiële stabiliteit 7.1 Mondiale liquiditeit Risicopremies bedrijfsobligaties, eurogebied Geldmarktoperaties Eurosysteem Waarde-ontwikkeling cds-tranches Effectenbezit van Nederlandse banken Bedrijfsvoering en verantwoording 8.1 Kostenontwikkeling van begroting 2003 naar realisatie Samenstelling van de dollarportefeuille Samenstelling van de euro respectievelijk Ofa-portefeuille Relatieve gewogen performance per jaar in procenten (bijdrage in het totale rendement) dnb / Jaarverslag 2007

8 Figuren 6 Oversight op het betalings- en effectenverkeer 6.1 Rollenmodel Retailbetalingsverkeeer 106 Dit verslag werd afgesloten op 13 maart Toelichting Het binnenlandse product, waarin grootheden van een aantal tabellen en grafieken zijn uitgedrukt, is het bruto binnenlandse product tegen marktprijzen, tenzij anders aangegeven. Verklaring der tekens 0 (0,0) = het getal is minder dan de helft van de gekozen afronding of nihil; niets (blank) = een cijfer kan op logische gronden niet voorkomen c.q. het gegeven wordt niet (aan de Bank) gerapporteerd;. = gegevens ontbreken. Afronding Soms kloppen de tellingen niet geheel (door geautomatiseerde afronding per reeks); anderzijds is de aansluiting van de ene tabel op de andere niet steeds geheel verwezenlijkt (door afronding per tabel). 10 dnb / Jaarverslag 2007

9 Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad dr. A.H.E.M. Wellink drs. H.J. Brouwer prof.dr. A. Schilder RA Bij het vaststellen van de jaarrekening 2007, op 2 april 2008, was de samenstelling van Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad van de Nederlandsche Bank als volgt: Directie: President: dr. A.H.E.M. Wellink. Directeuren: drs. H.J. Brouwer, prof.dr. A. Schilder ra, mr. J.Ph.W. Klopper en mr. A.J. Kellermann. Secretaris van de vennootschap: mr. R.F. Luberti. mr. J.Ph.W. Klopper Op aanbeveling van de Gemeenschappelijke Vergadering van de Directie en de Raad van Commissarissen is mr. A.J. Kellermann bij Koninklijk Besluit per 1 november 2007 benoemd voor de door de Bankwet 1998 voorgeschreven periode van zeven jaar. mr. A.J. Kellermann 11 dnb / Jaarverslag 2007

10 Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad Raad van Commissarissen Voorzitter: drs. J.F. van Duyne Lid van de Raad van Commissarissen sinds Voorzitter van de Honorerings- en benoemingscommissie. Voormalig joint ceo Corus Groep Plc. Vice-voorzitter: mr. E. Kist Lid van de Raad van Commissarissen sinds Voorzitter van de Financiële Commissie. Voormalig voorzitter van de Raad van Bestuur ing Groep. Secretaris: mr. E.H. Swaab Lid van de Raad van Commissarissen sinds Adviseur voor nv Boekel de Nerée te Amsterdam. Overige leden: Mr.drs. F. Bolkestein Lid van de Raad van Commissarissen sinds Lid van de Financiële Commissie. Voormalig Eurocommissaris. Mr. A.H. van Delden Lid van de Raad van Commissarissen sinds Lid van de Bankraad namens de Raad van Commissarissen. Lid Commissie van Toezicht betreffende de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten. Drs. A.M. Fentener van Vlissingen Lid van de Raad van Commissarissen sinds Lid van de Honorerings- en benoemingscommissie. Voorzitter van de Raad van Commissarissen van shv Holding nv. Ir. G.J. Kleisterlee Lid van de Raad van Commissarissen sinds Lid van de Honorerings- en benoemingscommissie. Voorzitter van de Raad van Bestuur en de Groepsraad van Koninklijke Philips Electronics nv. zkh de Prins van Oranje Lid van de Raad van Commissarissen sinds W.G. Tuinenburg Lid van de Raad van Commissarissen sinds Lid van de Financiële Commissie. Voormalig vice-voorzitter Raad van Bestuur sns Reaal Group nv. Commissaris van overheidswege benoemd: Drs. T. van de Graaf Lid van de Raad van Commissarissen sinds Voormalig Secretaris-Generaal van het Ministerie van Algemene Zaken. 12 dnb / Jaarverslag 2007

11 Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad Op 4 april 2007 trad mr. P.A.F.W. Elverding terug uit de Raad. Per 1 juli 2007 is drs. T. van de Graaf herbenoemd als het van overheidswege benoemde lid van de Raad. Voorts is drs. A.M. Fentener van Vlissingen per 1 juni toegetreden als lid. Honorerings- en benoemingscommissie Drs. J.F. van Duyne, voorzitter Drs. A.M. Fentener van Vlissingen Ir. G.J. Kleisterlee Financiële Commissie Mr. E. Kist, voorzitter Mr.drs. F. Bolkestein W.G. Tuinenburg Bankraad Voorzitter: prof.drs. P. Bouw (Lid op persoonlijke titel). Leden: Prof.dr. A.W.A. Boot Hoogleraar Ondernemingsfinanciering en financiële markten UvA. Mr. A.H. van Delden Lid van de Raad van Commissarissen. Drs. T. van de Graaf Commissaris van overheidswege. Drs. L.M.L.H.A. Hermans Voorzitter mkb-nederland. Drs. A.M. Jongerius Voorzitter fnv. A.J. Maat Voorzitter lto-nederland. Mr.drs. F.J. Paas Voorzitter cnv. Drs. K.B. van Popta Voorzitter Vereniging van Bedrijfstakpensioenfondsen. Mr. B. Staal Voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken. A.H. Verhoeven Voorzitter mhp. 13 dnb / Jaarverslag 2007

12 Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad Mr. B.E.M. Wientjes Voorzitter vno/ncw. Drs. L.J. Wijngaarden Voorzitter van het Verbond van Verzekeraars. Vertegenwoordiger namens het Ministerie van Financiën: Drs. R. Gerritse, Thesaurier-Generaal. In het verslagjaar zijn dr. P.W. Moerland, voorzitter Nederlandse Vereniging van Banken (per 1 maart 2007), drs. B.J. Constandse, voorzitter lto-nederland (per 10 april), en drs. N.W. Hoek, voorzitter Verbond van Verzekeraars (per 21 juni) teruggetreden in verband met het opgeven van hun vertegenwoordigende functie. In hun plaats zijn in de Bankraad benoemd respectievelijk mr. B. Staal (per 1 april), A.J. Maat (per 1 juni) en drs. L.J. Wijngaarden (per 1 augustus). Tevens is drs. L.M.L.H.A. Hermans, voorzitter mkb-nederland, per 1 juli herbenoemd. Ten slotte is drs. L.B.J. van Geest als vertegenwoordiger van het Ministerie van Financiën per 1 januari 2008 opgevolgd door drs. R. Gerritse. Ondernemingsraad Drs. A.C. Eijgenraam S. Hashemi bc J.P.N. Hoek (plv.-voorzitter) L.J.P. Kaizer U. Karakhalil N.C. Kloosterman (voorzitter) Drs.ir. M. Kuiper mba J.H. Rijmers T.G. Sikkema (secretaris) Drs. P.P.C.R. Suilen J. Westerweele mc G.A.J. Bijlsma-Klaasen (ambtelijk secretaris) 14 dnb / Jaarverslag 2007

13 Algemeen Overzicht Verslag van de President 15 dnb / Jaarverslag 2007

14 Algemeen Overzicht Algemeen Overzicht Inleiding Op 13 september 2007 overleed Dirk Witteveen, oud-voorzitter van de Pensioenen Verzekeringskamer (pvk) en lid van de directie van de Nederlandsche Bank. Tot enkele weken voor zijn overlijden volgde hij, geestelijk ongebroken en met grote veerkracht, vanuit zijn ziekbed nog de gang van zaken bij dnb, stukken van commentaar voorziend, ons bellend wanneer hem dat nuttig of nodig voor kwam, voorzieningen voor de toekomst treffend, persoonlijke brieven schrijvend. In Dirk verliezen wij een bijzondere, zeer getalenteerde en veelzijdige vriend en collega, die van grote betekenis is geweest voor de Pensioen- en Verzekeringskamer, en zonder wie in 2004 de fusie tussen de pvk en dnb niet, in ieder geval zeker niet zo succesvol tot stand zou zijn gekomen. Wij zijn hem grote dank verschuldigd. Perspectieven voor de wereldeconomie Onzekerheid is thans troef in de wereldeconomie. Na een periode van zeer hoge groei en lage inflatie zijn binnen enkele maanden de risico s voor een drastische kanteling in het beeld sterk toegenomen. De huidige situatie op de financiële markten is buitengewoon complex, voortdurend in beweging en in een aantal opzichten zonder precedent. Onder zulke omstandigheden kunnen de traditionele economische modellen slechts in beperkte mate houvast bieden. Daar komt nog bij dat tegelijkertijd, voor het eerst sinds jaren, wereldwijd de inflatie begint te versnellen, onder invloed van oplopende prijzen van grondstoffen. Wel zullen bij een duidelijke vertraging in de groei van de wereldeconomie, op de kortere termijn althans, de meeste grondstoffen, onder neerwaartse prijsdruk kunnen komen. Dit is waarschijnlijk niet het geval voor landbouwproducten. De sterke prijsstijgingen van de afgelopen jaren voor deze producten waren enerzijds het gevolg van, deels structurele, problemen aan de aanbodzijde en hingen anderzijds samen met de sterk groeiende bio brandstofindustrie en de toegenomen vraag naar veevoer als gevolg van de hogere vlees consumptie in opkomende markten. Deze factoren zullen vermoedelijk de voedselprijzen, zowel op korte als op langere termijn, blijven opstuwen. De combinatie van een duidelijke groeivertraging en oplopende inflatie kan een moeilijk beleidsdilemma voor de monetaire autoriteiten opleveren. De Verenigde Staten Vanaf medio augustus 2007 is het financiële stelsel in de geïndustrialiseerde wereld getroffen door een aantal schokgolven, waaronder het opdrogen van delen van de geldmarkt, ongekend forse afwaarderingen bij financiële instellingen, en aanzienlijke volatiliteit en koersdalingen op de aandelenmarkten. Met name de koersen van 17 dnb / Jaarverslag 2007

15 Algemeen Overzicht financials zijn onder grote druk komen te staan. Opvallend is dat in eerste instantie de reële economie op volle toeren bleef doordraaien en de financiële turbulentie zich in een ander universum leek af te spelen. Dat veranderde aan het eind van het jaar, toen de Amerikaanse economie sterk begon te vertragen. Waar de financiële perikelen in de (subprime) hypotheekmarkt van de Verenigde Staten (vs) zijn begonnen, in nauwe interactie met ongunstige prijs- en volume-ontwikkelingen in de woningmarkt, is het niet verwonderlijk dat de bredere gevolgen voor de reële economie ook het eerst in dat land optraden. In het vierde kwartaal van 2007 liep de groei sterk terug (tot 0,6% op jaarbasis, komend van 4,9% in het derde kwartaal), daalden de huizenprijzen in versterkte mate, begonnen berichten over zeer grote afschrijvingen in de financiële sector naar buiten te komen, en liep de werkloosheid aanmerkelijk op (van 4,7% tot 5,0% van de afhankelijke beroeps bevolking). Een complicerende factor in dit beeld is dat de inflatie in de vs inmiddels is gestegen tot licht boven 4%, waardoor het reëel beschikbare inkomen van gezinshuishoudingen wordt uitgehold. De autoriteiten reageerden ondanks het verslechterende inflatiebeeld ongekend snel met expansieve maatregelen. Op 18 januari 2008 werd een budgettair stimuleringsprogramma van usd 168 miljard (circa 1% bbp) met een looptijd van twee jaar aangekondigd, gevolgd door een verdere verlaging van de beleidsrente door het Federal Reserve System (Fed) met 125 basispunten in nog geen twee weken. Met deze maatregelen wordt getracht te voorkomen dat de vs in een diepe recessie wegzakt. De Amerikaanse economie is in deze kwetsbare fase terecht gekomen op het moment dat het overheidstekort reeds circa 2,5% bbp bedraagt (aan de vooravond van de vorige recessie in 2001 was er nog een overschot) en de schulden van de gezins huishoudingen op een historisch zeer hoog niveau liggen (100% bbp). Ook het tekort op de lopende rekening van de betalingsbalans is thans omvangrijker dan voorafgaand aan vorige groeivertragingen (thans 5,5% bbp, in ,8%). Waar de diepere oorzaken van de problemen in de vs liggen bij een gebrek aan vertrouwen van ondernemer en consument, bij een woning- en hypotheeksector waarin het saneringsproces nog lang niet is voltooid, en bij een financiële sector die nog steeds ernstig in onbalans is, is het de vraag hoe effectief de door de autoriteiten getroffen maatregelen zullen zijn en voorts of deze op termijn geen nieuwe, mogelijk nog grotere onevenwichtigheden zullen creëren. Langs verschillende kanalen zullen de bovengeschetste ontwikkelingen hun invloed op de overige economieën in de wereld uitoefenen. De gedachte dat in het huidige tijdsgewricht sprake is van een soort ontkoppeling berust op een misverstand, al zullen uiteraard sommige landen meer onder een terugval in de Amerikaanse economie lijden dan andere. Ook de verdere depreciatie van de dollar, onder invloed van de recente ontwikkelingen, kan bijdragen aan een groeivertraging buiten de vs. Verder vindt thans wereldwijd een brede herprijzing van risico s plaats in de bancaire sector. Daardoor wordt weer een scherper onderscheid gemaakt tussen goede en slechte debiteuren, hetgeen als zodanig een positieve ontwikkeling is maar op de korte termijn een remmende invloed kan uitoefenen. De sector kan overigens niet anders dan scherpere normen ten aanzien van de kredietverlening gaan aanleggen. De solvabiliteitspositie van financiële instellingen staat immers onder druk van ongekend grote verliezen en van het op de balans moeten houden respectievelijk naar de balans terug moeten brengen van eerder verstrekte leningen, wat tot voor kort niet was ingecalculeerd. Ontwikkelingen in Azië Voor een aantal Aziatische landen geldt dat het aandeel van de (directe en indirecte) handel met de vs in hun bbp het afgelopen decennium verder is toegenomen en daarmee ook hun afhankelijkheid van het reilen en zeilen aldaar. Daarnaast wordt de reële economie van deze landen beïnvloed via de 18 dnb / Jaarverslag 2007

16 Algemeen Overzicht financiële markten. Uit onderzoek van het Internationale Monetaire Fonds (imf) blijkt dat de aandelenmarkten in de verschillende regio s van de wereld een steeds grotere samenhang zijn gaan vertonen, met name in tijden van onrust. Gaat het slecht met de economie van de vs, dan spoelt dat dus niet alleen door naar de Amerikaanse beurzen, maar ook naar de beurzen en, met enige vertraging, naar de reële economie elders in de wereld. Tegenover deze negatieve invloeden op de economische groei buiten de vs staan ook positieve. In Azië is uiteraard China zeer dominant. Dat land kent in 2008 verkiezingen, zowel op het niveau van de centrale regering als op provinciaal niveau. Als het verleden als maatstaf mag worden genomen, werken verkiezingsjaren stimulerend op de lust om majeure overheidsinvesteringen tot stand te brengen. Daarnaast vinden de Olympische Spelen dit jaar in China plaats. In dit land en in andere Aziatische landen, waaronder het eveneens zeer krachtig groeiende India, zou een verminderde export naar de vs in belangrijke mate kunnen worden opgevangen door additionele binnenlandse bestedingen. Het overschot op de lopende rekening van de betalingsbalans van China overschrijdt reeds de 10% bbp. Het beleidsdoel van de regering is dit overschot, onder meer door stimulering van de binnenlandse bestedingen, geleidelijk terug te brengen naar 4%. Dat zou een belangrijke compensatie voor terugvallende exporten kunnen vormen. In hoeverre en in welke tijdsperiode deze aanpak succesvol zal zijn, moet worden afgewacht. Voor de Japanse economie wordt voorshands een voortgaande, maar licht afzwakkende en daarmee niet al te sterke groei voorzien. Deze afzwakking is met name gelokaliseerd in de bouwsector, die wordt geconfronteerd met een aanzienlijke verzwaring van de eisen die aan de bestendigheid van gebouwen voor aardschokken worden gesteld. Naar het zich laat aanzien, hebben de banken in dit land relatief weinig last van de crisis op de financiële markten. De totale afschrijvingen worden op dit moment geschat op zo n kleine usd 5 miljard, en hoewel die nog kunnen oplopen, zijn ze vooralsnog beperkt ten opzichte van de verliezen die in de rest van de geïndustrialiseerde wereld worden geleden. Twee factoren hebben het Japanse bankwezen in deze relatief gunstige positie gebracht. In de eerste plaats heeft de bancaire crisis in het voorafgaande decennium de voorzichtigheid van de sector aanzienlijk vergroot. In de tweede plaats heeft het Japanse bankwezen geanticipeerd op de introductie van het risicogeoriënteerde raamwerk van het nieuwe Bazels Kapitaalakkoord, dat Japan als eerste in maart 2007 invoerde. Dat wil zeggen, nog voor het losbarsten van de turbulentie op de financiële markten. Reeds eerder werd gewezen op de wereldwijd gestegen inflatie als gevolg van de explosieve stijging van de grondstoffen- en voedselprijzen. Hierdoor worden met name de armste bevolkingsgroepen in ontwikkelingslanden getroffen, voor wie voedsel zo n belangrijk onderdeel van het consumptiepakket uitmaakt. Als de inflatie in de Aziatische regio verder blijft oplopen, kan dat een verstorend element in haar economische ontwikkeling worden, ook omdat het monetaire beleid dan zal moeten verkrappen met voor sommige landen ongewenste consequenties voor de wisselkoers, die dan immers zal appreciëren. In andere landen, zoals China, zou een verdere appreciatie juist wenselijk zijn, omdat de voortgaande sterke toename van de deviezenreserves, onder meer op grond van kosten overwegingen, niet eindeloos kan worden ontdaan van inflatoire doorwerking. Al met al kan de binnenlandse vraag in de Aziatische regio enig tegenwicht bieden aan de doorwerking van de turbulentie op de financiële markten alsmede aan verminderende exporten naar andere delen van de wereld, maar voorwaarde is wel dat de inflatie voldoende onder controle blijft. 19 dnb / Jaarverslag 2007

17 Algemeen Overzicht De situatie in het eurogebied Ook in het eurogebied is de inflatie in januari 2008 verder opgelopen, tot een niveau dat de monetaire autoriteiten grote zorgen baart (ruim 3% jaar-op-jaar). Hieraan liggen dezelfde factoren ten grondslag als in de rest van de wereld. Wel is in de geïndustrialiseerde wereld het directe effect van de voedselprijzen op de algemene inflatie geringer. Maar dit deel van de wereld ziet zich ook geconfronteerd met de indirecte effecten via oplopende prijzen van importgoederen uit opkomende economieën. Zo gaat van de invoer uit China, waar het inflatietempo is opgelopen tot rond 7%, steeds minder een drukkend effect op de mondiale inflatie uit. Het gevaar van zogenoemde tweede orde-effecten in Europa het mogelijke begin van een loon-prijsspiraal lijkt inmiddels niet denkbeeldig meer, gezien het recent afgesproken manifest in de Duitse metaal industrie, dat voorziet in een loonstijging van ruim 5%. Hopelijk betreft het hier een incident en blijven partijen zich realiseren dat in de huidige omstandigheden een overmatige ontwikkeling van de arbeidskosten buitengewoon ongelegen zou komen. De Raad van Bestuur van de Europese Centrale Bank (ecb) heeft bij herhaling duidelijk gemaakt dat een verankering van de inflatieverwachtingen op een niveau dat verenigbaar is met prijsstabiliteit voor haar een eerste prioriteit is en dat zij daarom de loonontwikkeling in het eurogebied nauwlettend volgt. Te meer omdat de monetaire aggregaten in ieder geval tot zeer recent nog steeds een uitbundig beloop laten zien. Aldus wordt naar het oordeel van de ecb op de beste wijze bijgedragen zeker in de huidige volatiele marktomstandigheden aan financiële stabiliteit en aan de economische groei op langere termijn. Een dergelijke benadering is ook volledig in overeenstemming met haar mandaat. De economische omgeving waarin het monetaire beleid in Europa wordt gevoerd, verschilt overigens van die in de vs. Weliswaar voltrekken zich vergelijkbare ontwikkelingen in het financiële stelsel (ook de Europese banken moeten grote afschrijvingen doen, en ook de beurzen in Europa staan onder druk, terwijl vergelijkbare knelpunten in de financiële markten spelen), maar het grote verschil is de veel sterkere koppeling in de vs tussen de ontwikkelingen in het financiële systeem en de onroerendgoedsector, die in een spiraal van dalende prijzen en teruglopende productie terecht is gekomen. Daarenboven verkeert de economie van het eurogebied vermoedelijk in een andere fase van de cyclus. Zo is de investeringsgroei in de vs reeds duidelijk vertraagd, maar ligt deze op het Europese vasteland nog steeds op een stabiel, relatief hoog niveau (4% jaar-op-jaar). Bij het afsluiten van dit Jaarverslag werd voor het lopende jaar voor het eurogebied nog een bbp-groei verwacht van dichtbij, maar onder 2%, niet al te ver dus verwijderd van de trendmatige groei. De risico s zijn echter neerwaarts gericht en een verdere vertraging in de groei is bepaald niet uitgesloten. De binnenlandse bestedingsdynamiek lijkt namelijk minder groot dan die in Azië en de fall-out van de turbulentie op de financiële markten is omvangrijker en directer. Daarnaast zouden gebieden in Oost-Europa die belangrijk zijn voor de exporten in andere delen van Europa relatief hard door de problemen in de financiële wereld getroffen kunnen worden, omdat de herprijzing van risico s die op dit moment plaatsvindt zich vermoedelijk in eerste instantie zal richten op de meest kwetsbare economieën. Al met al mag worden verwacht dat de negatieve gevolgen van de huidige turbulentie ook zichtbaar zullen worden in het eurogebied, zij het vertraagd ten opzichte van de vs, en dat zij groter zullen zijn dan in Azië. Tegelijkertijd mag worden geconstateerd dat de economie van het eurogebied weerbaarder is dan in het verleden door de structurele hervormingen die in de afgelopen jaren hebben plaatsgevonden, door de betere budgettaire discipline, 20 dnb / Jaarverslag 2007

18 Algemeen Overzicht en vooral ook door de vorming van de Economische en Monetaire Unie, die op 1 januari aanstaande tien jaar bestaat. Dit alles neemt niet weg, dat er nog meer dan voldoende ruimte bestaat voor verdere structurele hervormingen in de Europese Unie (eu) het Lissabonproces is immers nog lang niet voltooid en dat, zeker als het economische beeld verder zou verslechteren, opnieuw zorg kan ontstaan over de budgettaire standvastigheid van sommige regeringen. Zo lijkt op dit moment Frankrijk zich niet te willen committeren aan de preventieve spelregels van het Stabiliteitspact. Dit zou, nadat Duitsland zich aan deze spelregels in 2003 had onttrokken, de tweede keer in het bestaan van het Stabiliteitspact zijn, dat een groot land nu Frankrijk zich aan zijn verantwoordelijkheid onttrekt. Dat kan ondermijnend werken op het vertrouwen in de eu. Turbulentie in het financiële stelsel Veranderingen in het bedrijfsmodel van banken De wereldeconomie heeft een aantal jaren achter de rug waarin de risico s (te) laag werden geprijsd, de inflatie zeer bescheiden was en de technologische ontwikkeling grote sprongen voorwaarts maakte. Tegelijkertijd vond een verdere deregulering van de financiële sector plaats en raakte het globaliseringsproces in een versnelling. Deze factoren tezamen hebben een aardverschuiving in de financiële sector teweeggebracht, onder meer tot uitdrukking komend in een grote vlucht van nieuwe financiële instrumenten waarmee risico s op innovatieve wijze naar wens gesplitst, gebundeld, verkocht en gespreid kunnen worden. In rap tempo is daardoor het traditionele bedrijfsmodel van banken veranderd in de richting van een zogenoemd originate-to-distribute -model. Banken leunen in dit model veel meer op financiering in de openbare markt dan op middelen die direct door het publiek zijn toevertrouwd, zoals spaargelden en deposito s, en dragen een veel groter deel van de risico s op hun activa over aan derden. Zo steunde het Nederlandse bankwezen voor de financiering van binnenlandse activiteiten in 1995 nog voor 63% op deze traditioneel toevertrouwde middelen, terwijl dit aandeel eind 2006 nog slechts 41% bedroeg. De implicatie van deze ontwikkeling is, dat als financiële (deel)markten opdrogen, ook de partijen die zich via deze markten financieren daaronder dus ook begrepen, direct dan wel indirect, banken in de problemen kunnen komen. Het originate-to-distribute -model gaat uit van de veronderstelling dat de risico s verbonden aan bepaalde bancaire activiteiten ook daadwerkelijk van de bankbalansen zijn verdwenen en een volgend product kan worden gecreëerd, dat dan wederom kan worden verkocht. Dit uitgangspunt is onjuist gebleken. Toen een aantal vooral met kort geld gefinancierde entiteiten (waaronder de zogenoemde conduits ) er niet meer in slaagden de financiering van hun aankopen te verlengen, bleken de banken via toegezegde kredietlijnen, maar ook als gevolg van juridisch niet waterdichte contracten en reputatierisico s met handen en voeten gebonden te zijn. Dat kwam tot uitdrukking in het trekken op deze kredietlijnen, maar ook in het weer terug op de balans moeten nemen van eerder verkochte producten. Voorts slaagden de banken er door de situatie op de financiële markten niet meer in eerder geplande securitisatievoornemens alsnog te realiseren. Dit alles leidde tot gebrek aan wederzijds vertrouwen, waardoor de interbancaire geldmarkt opdroogde en acute liquiditeitsproblemen bij het bankwezen ontstonden. Daarnaast kwam in het latere najaar de kapitaalpositie van een aantal financiële instellingen onder druk te staan. Sovereign Wealth Funds (swf s) kwamen massief te hulp. Eerder uitgesproken zorg in bepaalde landen over dit soort beleggers smolt als sneeuw voor de zon 21 dnb / Jaarverslag 2007

19 Algemeen Overzicht weg. Enerzijds is dit een positieve ontwikkeling, anderzijds blijft staan vanwege het bijzondere, aan overheden gerelateerde karakter van swf s dat het verstandig is om verder te werken aan een code of conduct, waarmee de door deze instellingen uitgesproken beleggingsintenties ook beter verankerd kunnen worden. Acties centrale banken Centrale banken hebben vanaf het begin van de turbulentie op de geldmarkten herhaaldelijk extra liquiditeit verschaft, uiteraard tegen adequaat onderpand. Deze acties waren niet gericht op individuele banken, maar beoogden het vertrouwen in de geldmarkt te herstellen zodat deze goed kon blijven functioneren. Op 12 december nam de ecb de ongekende stap, in verband met de zogenoemde jaareinde-problematiek, in beginsel elke liquiditeitswens van het Europese bankwezen te accommoderen. Daarnaast werd een (later nog eens herhaalde) dollarswap met de Fed overeengekomen, waardoor werd voorkomen dat voor Europese banken een dollartekort zou kunnen ontstaan. De ecb heeft bij herhaling benadrukt dat het gevoerde liquiditeitsbeleid gericht is op het zoveel mogelijk sturen van de korte geldmarktrente naar de beleidsrente, die door haar wordt vastgesteld. Dit liquiditeitsbeleid staat qua doelstelling derhalve los van het monetaire beleid, dat gericht is op handhaving van prijsstabiliteit op middel lange termijn. Door de geldmarktrente te sturen naar de beleidsrente wordt uiteraard wel bijgedragen aan de doeltreffendheid van het monetaire beleid. Oorzaken financiële turbulentie De grote onrust op de financiële markten vanaf augustus 2007 kwam als een koude douche. Immers, tot in het late voorjaar leken de bomen tot in de hemel te groeien: de winsten van banken waren in jaren niet zo hoog geweest, de omzetten op derivatenmarkten explodeerden, hedgefondsen en private equity financiers betoonden zich buitengewoon actief, beurskoersen bleven krachtig stijgen en fusies en overnames waren aan de orde van de dag. Kortom, het financiële klimaat was op tropische temperatuur en voor de bijbehorende risico s was veel te weinig aandacht. Zeer ruim beschikbare liquiditeit heeft daar ongetwijfeld aan bijgedragen. Vervolgens werden scheuren in het bouwwerk zichtbaar. Een enkele instelling kwam in de problemen, duidelijk zichtbaar werd de financiële rot in de Amerikaanse subprime sector, waarna alles in een stroomversnelling kwam. Onvolkomenheden in het originate-to-distribute -model zijn een belangrijke oorzaak van de huidige problematiek. Toen dit model begon te wankelen (overal moest immers de verantwoordelijkheid worden genomen voor gesecuritiseerde, van de balans gehaalde producten), vielen in de financiële markten geleidelijk meer en meer zekerheden weg. Hebben kredietbeoordelaars ( rating agencies ) hun werk wel goed gedaan? Zijn er niet meer subprime-achtige segmenten in de markt? Kunnen überhaupt producten waarvoor geen markt bestaat wel op betrouwbare wijze worden geprijsd? Wat is de positie van individuele banken? Heeft het bankwezen wel greep op de risico s in het systeem? Leiden toezichtregels en beloningsstructuren tot perverse prikkels in het bankwezen? Hoe groot gaan de afschrijvingen worden? Wat is de invloed op de solvabiliteitspositie van de banken? In hoeverre zullen obligatieverzekeraars door deze ontwikkelingen worden getroffen? Wat zijn de uitstralingseffecten daarvan? Wat gaat er met de hedge fondssector gebeuren? Wat is de invloed van al deze ontwikkelingen op de reële economie en hoe beïnvloedt deze op haar beurt weer de financiële sector? 22 dnb / Jaarverslag 2007

20 Algemeen Overzicht Veel van deze vragen konden niet of slechts onvolledig worden beantwoord, hetgeen de onzekerheid vergrootte. Voorts werd de ontwikkeling ook door volgtijdelijkheid gekenmerkt. Oude vragen werden beantwoord, nieuwe problemen deden zich voor. Ofschoon thans op een aantal terreinen meer duidelijkheid is ontstaan, zijn de ontwikkelingen nog niet volledig uitgekristalliseerd en is het aanpassingsproces in de financiële sector nog niet voltooid. Hoewel definitieve analyses en antwoorden dus nog niet te geven zijn, is het de moeite waard iets langer stil te staan bij een aantal vragen die bijzondere relevantie hebben voor het toezicht op het financiële systeem. Te treffen maatregelen Het financiële systeem is zo snel veranderd, dat daardoor grote gebreken in de infrastructuur zijn ontstaan. Deze zijn genadeloos blootgelegd door de huidige crisis. De autoriteiten in de vs zullen zich ten principale moeten beraden op het toezicht op de hypotheeksector. In die sector zijn immers de problemen begonnen, al hadden zij ook elders een aanvang kunnen nemen. Maar de problematiek is breder. In essentie heeft de crisis op de markt voor subprime hypotheken zichtbaar gemaakt dat het financiële systeem als zodanig op belangrijke punten uitermate kwetsbaar is. De bancaire toezichthouders hebben in hun frequente internationale overleg een plan van aanpak opgesteld. In de eerste plaats is snelle invoering van het nieuwe Bazels Kapitaalakkoord (Bazel ii) geboden. Degenen die dit akkoord de schuld geven van de huidige crisis realiseren zich onvoldoende dat Bazel ii pas op 1 januari 2008 in Europa in werking is getreden en pas volgend jaar in de vs zal ingaan. Veel van de impulsen in de bancaire sector die tot een onverantwoord risicogedrag hebben geleid, vloeiden voort uit Bazel i, althans werden niet tegengegaan door dit verouderde akkoord. Bazel ii is een risicogeoriënteerd kapitaal raamwerk, en daarmee aanzienlijk beter geschikt om de gevolgen van financiële innovaties te pareren. Dat wil niet zeggen dat dit kader volmaakt is. De recente ervaringen hebben geleerd dat verdere verfijningen en versterkingen nodig zijn, met behoud van het raamwerk als zodanig. Het Bazels Comité van Bankentoezichthouders werkt hier met kracht aan. Een tweede prioriteit is de verdere verbetering van het liquiditeits risicobeheer van banken. Reeds in 2000 waren hiervoor richtlijnen uitgevaardigd, die niet of slecht door banken werden nageleefd en waar aan door toezichthouders te weinig aandacht is besteed. Een liquiditeits crisis als de huidige werd hoogst onwaarschijnlijk geacht, zodat banken verrast werden door de totale omvang van hun verplichtingen. Nederland behoort tot de zeer weinige landen waarin de toezichthouder heeft voorgeschreven dat ook niet uit de balans blijkende verplichtingen (ten aanzien van bijvoorbeeld conduits ) in het liquiditeits beheer moeten worden meegenomen. In de loop van dit jaar publiceert het Bazels Comité een nieuwe, fors aangescherpte versie van de liquiditeitsrichtlijnen uit Daarbij is het van groot belang dat toezichthouders naleving hiervan afdwingen. Een volgende prioriteit ligt op het gebied van de waardering van complexe financiële producten. De grote onzekerheid die hierover in de markt is ontstaan, is een van de belangrijkste oorzaken van de brede verspreiding van de crisis. Waar voor een zeer groot deel de financiële instellingen in de afgelopen jaren zijn overgegaan op marktwaardering, bleek voor de complexe producten geen markt (meer) te bestaan. Aan de modelmatige benadering van de waardering, die in dat geval is voor geschreven, kleven onvolkomenheden en onzekerheden met grote consequenties voor de omvang van de afschrijvingen. Toezichthouders verenigd in het Bazels 23 dnb / Jaarverslag 2007

21 Algemeen Overzicht Comité werken aan methoden om de marktpraktijk te versterken. In dit verband moet overigens ook de rol van rating agencies worden genoemd. Los van moral hazard -kwesties zij geven bijvoorbeeld een waardebepaling aan de producten die zij in samen spraak met hun klanten ontwikkelen is er de vraag naar kwaliteit en reikwijdte van de informatietransparantie rond de ratings die zij afgeven. Belangrijke wijzigingen die in de pijplijn zitten en door de industrie op vrijwillige basis zullen worden geaccepteerd, proberen deze punten te adresseren. Een vierde prioriteit van toezichthouders ligt op het gebied van stresstesten. Deze moeten, zo blijkt uit de huidige ervaringen, realistischer en omvattender worden dan zij thans zijn, en daarbij tegelijkertijd toch voldoende toegesneden op het specifieke profiel van een individuele instelling. Ook over dit punt buigen de toezichthouders zich thans, en zijn zij in dialoog met de sector. Er zijn nog meer lessen te trekken uit de recente ontwikkelingen, ook voor centrale banken. Zo is duidelijk geworden, op basis van de ervaring in een tweetal landen, dat centrale banken voor de vervulling van hun stabiliteitstaak over aanzienlijk meer gedetailleerde informatie over nationale banksystemen en in sommige gevallen individuele instellingen moeten beschikken dan thans het geval is. Deze gegevens zijn tot nog toe echter volledig in handen van toezichthouders. In de Nederlandse situatie is informatie-uitwisseling geen probleem, omdat het prudentiële toezicht onder het dak van de centrale bank is onder gebracht. In landen met een ander model zal de informatie-uitwisseling tussen beide instellingen moeten verbeteren en de mindset ook zodanig moeten worden veranderd, dat de onderlinge afhankelijkheid bij de vervulling van ieders taken permanent op het netvlies staat. Daarnaast zal de coördinatie tussen centrale banken van verschillende landen verder moeten verbeteren. Hier is overigens duidelijk voortgang geboekt, gezien de goede samenwerking in de afgelopen maanden tussen de belangrijkste centrale banken in de wereld bij hun liquiditeitsverruimende operaties. Een volgende les, met name getrokken uit de problemen rond de Britse bank Northern Rock, is dat de bestaande depositogarantiestelsels aan een nader onderzoek moeten worden onderworpen. De hoogte van het verzekerde bedrag, de aanwezigheid van eigen risico en de snelheid van uitbetaling bij trekking op het garantiestelsel blijken belangrijke factoren voor de effectiviteit van dit instrument. Ook het Nederlandse stelsel lijkt in een aantal opzichten voor verbetering vatbaar. Positief is dat de plotselinge, sterke toename van het aantal transacties waarmee de afwikkelingssystemen van centrale banken werden geconfronteerd zonder verstoringen konden worden verwerkt. Dit onderstreept het belang van een goede werking van het betalingsverkeer ten tijde van turbulentie. Een verdere vergroting van de efficiëntie en schokbestendigheid van het betalingsverkeer ligt overigens in het verschiet, doordat alle centrale banken van het eurogebied binnenkort van hetzelfde systeem voor interbancaire betalingen (target2) gebruik zullen maken. Ook consumenten en bedrijven zullen, na de start van Single Euro Payments Area (sepa) begin 2008, steeds meer volgens geharmoniseerde Europese standaarden gaan betalen. De Nederlandse economie Groei en inflatie De Nederlandse economie heeft een prachtig jaar achter de rug, met een groei van 3,5% de hoogste sinds 2000, een inflatie (hicp) van slechts 1,6% en een daling van de werkloosheid tot 4,5% van de afhankelijke beroepsbevolking, een 24 dnb / Jaarverslag 2007

22 Algemeen Overzicht niveau dat voor het laatst werd bereikt in Daar past wel de kanttekening bij dat de vacaturegraad erg hoog is, duidelijk hoger dan in eerdere vergelijkbare omstandigheden en aanwijzing voor een toegenomen mismatch op de arbeidsmarkt. De ramingen van dnb van december 2007 voor de komende twee jaar geven aan dat onder normale omstandigheden een geleidelijke terugkeer naar de trendgroei van 2% zou mogen worden verwacht. Deze op zichzelf bezien bevredigende uitkomst gaat echter gepaard met een oplopen van de inflatie tot licht boven 3% in 2009, in hoofdzaak als gevolg van een stijging van de arbeidskosten per eenheid product en toenemende gereguleerde prijzen. Dit is een punt van zorg, waarbij nog zij opgemerkt dat dit alles zich voltrekt tegen de achtergrond van een wereldwijde verslechtering van het inflatoire klimaat. Bedacht moet worden dat de december-ramingen zijn opgesteld op een moment waarop nog volstrekt onduidelijk was in welke mate de ontwikkelingen op de financiële markten zouden doorwerken in de reële economie. Ofschoon daarover ook thans nog veel onzekerheid bestaat, lijdt het nauwelijks twijfel dat er een negatieve doorwerking zal zijn, te meer daar de Nederlandse economie sinds enige tijd relatief sterk lijkt te reageren op ontwikkelingen in de vs. Deze samenhang loopt deels via de internationale handel, maar vloeit onder meer ook voort uit het feit dat Nederlandse institutionele beleggers zeer actief zijn op Wall Street en uit de grote Amerikaanse belangen van Nederlandse multinationals. Uitgedrukt in het bbp, bedraagt de omzet van Nederlandse multinationals in de vs circa vier keer het gemiddelde van het eurogebied. Overigens zullen de effecten van een sterk afkoelende Amerikaanse economie naar verwachting niet zozeer in het Nederlandse groeicijfer voor 2008 als wel in dat voor 2009 zichtbaar worden. Dit heeft deels een statistische oorzaak het zogenoemde overloopeffect, dat samenhangt met de groeiversnelling van de Nederlandse economie in de tweede helft van 2007 en is deels het gevolg van vertraagde economische doorwerking. Overheidsfinanciën Wat betreft de Nederlandse overheidsfinanciën was 2007 een overgangsjaar, waarin mede als gevolg van een uitbundige eindsprint van het vorige kabinet een structurele saldoverslechtering optrad van 0,8 procentpunt. Het nieuwe kabinet heeft in dit begrotingsbeeld voor het lopende jaar een redressering aangebracht, waardoor voor 2008 op basis van de decemberramingen van het cpb voorshands een overschot van 0,5% bbp wordt voorzien. Zoals vastgelegd in het Regeerakkoord, is de doelstelling een verbetering van het structurele begrotingstekort in 2007 van 0,2% bbp naar een structureel overschot in 2011 van 1,0% bbp. Bekijkt men de ontwikkeling van de publieke financiën van wat meer afstand en over een wat langere periode, dan kan een aantal positieve ontwikkelingen worden waargenomen. In de afgelopen 25 jaar werd het totale niveau van de overheidsuitgaven met 13 procentpunt verlaagd, wat geheel voor rekening kwam van inkomensoverdrachten en rente-uitgaven. In aanmerking nemend dat in diezelfde periode het aandeel van de publieke investeringen in de totale overheidsuitgaven is gestegen, kan tot een structurele verbetering aan de uitgavenkant van de begroting worden geconcludeerd. Belangrijk is dat door de substantiële verlaging van de totale uitgavenquote sinds 1983 de financiële ruimte werd geschapen om de sterk opwaartse dynamiek in de belasting op arbeid te doorbreken. Hierdoor werd het vervolgens sinds het begin van de jaren negentig mogelijk het gemiddelde tarief zeer substantieel omlaag te brengen 25 dnb / Jaarverslag 2007

23 Algemeen Overzicht (met 6 procentpunt). Dit was duidelijk in afwijking van hetgeen elders in deze periode in de eu-15 gebeurde. De trendbreuk die sinds de eerste helft van de jaren tachtig in het uitgaven- en belastingbeleid van de overheid heeft plaatsgevonden, heeft positieve effecten op de werkloosheid in ons land gehad en het Nederlandse cijfer in toenemende mate onder het Europese gemiddelde gebracht. Wel lijkt in Nederland inmiddels een einde te zijn gekomen aan de daling van de collectieve uitgavenquote en dreigt deze in 2008 weer boven het Europese gemiddelde te komen, een ontwikkeling die ook bij de lastendruk is waar te nemen. Het ware te vermijden dat hiermee een structurele trend in gang wordt gezet, die zou breken met de op dit punt zo succesvolle beleidslijn van de afgelopen twee decennia. Een open economie Als open economie is Nederland uitermate gevoelig voor internationale ontwikkelingen, zowel bij een op- als neergaande conjunctuur. Sommige buffers lijken, gemiddeld genomen, groter dan in 2001/2002, de vorige keer dat de internationale conjunctuur omsloeg. Daarbij moet dan met name worden gedacht aan de winst- en vermogenspositie van het bedrijfsleven en de pensioenfondsen. De arbeidsmarkt is op dit moment sterk, maar het gaat niet aan om hier van buffers te spreken, want een verslechtering van de arbeidsmarkt vertaalt zich direct in werkloosheid. Hoewel het jaar 2007 door de gunstige economische ontwikkeling alsnog werd afgesloten met een overschot op de begroting, kan ook met betrekking tot de overheidsfinanciën moeilijk van een adequate buffer worden gesproken zolang de structureel wenselijk geachte doelstelling van een overschot van 1% bbp nog niet is bereikt. Overigens blijken buffers van relatief beperkte betekenis, indien op het moment dat de economie door een externe schok wordt getroffen niet tegelijkertijd het juiste beleid wordt gevoerd. Als de dynamiek van de loonvorming op het moment waarin de economie vertraagt, wordt bepaald door gunstige groeiresultaten in het verleden (en daarmee door inhaaleffecten) alsmede door de huidige versnelling in de inflatie, kan immers een zeer snelle erosie van de concurrentiepositie optreden. In welk hoog tempo de concurrentiepositie kan verslechteren, is na de conjuncturele omslag in 2001 gebleken. Hoe snel overheids tekorten kunnen oplopen, werd laatstelijk in 2002 geïllustreerd, toen een tekort van 2,0% bbp werd gerealiseerd, waar de begroting voor dat jaar nog uitging van een overschot van 1,0% bbp. Het zou daarom van wijs beleid getuigen om meevallers in de uitgavensfeer niet voor andere uitgaven te bestemmen. Dat Nederland een open, nauw met het buitenland vervlochten economie heeft, blijkt niet alleen uit de handels- en financiële stromen met de rest van de wereld, maar onder meer ook uit overnames van en door buitenlandse partijen. In beginsel is dit een positieve zaak, die bijdraagt aan de dynamiek van de eigen economie ondanks of misschien wel dankzij tijdelijke gevolgen als een druk op de werkgelegenheid en individuele bedrijven de gelegenheid geeft de vleugels over de landsgrenzen heen uit te slaan. In essentie is hier sprake van een verdere integratie in de wereldeconomie. Hier slechts een enkele opmerking over een van de meest spectaculaire overnames van het afgelopen jaar: de strijd rond abn amro, eindigend in de overname door een consortium van drie banken, die inmiddels bezig zijn de overgenomen bank op te splitsen. Gedurende het gehele biedingsproces is de opstelling van dnb bepaald geweest door haar toezichtverantwoordelijkheid. Omdat het om een bank gaat in dit geval zelfs om een systeembank kan het uitgangspunt van maximalisering van aandeelhouderswaarde, zo dat überhaupt al een aanvaardbaar uitgangspunt is, niet onverkort 26 dnb / Jaarverslag 2007