Kennis over energieneutrale gebiedsontwikkeling

Transcriptie

1 Kennis over energienetrale gebiedsontwikkeling Een overzicht van stdies in het kader van Energie Onderzoek Sbsidie Lange Termijn (EOS LT) >> Drzaam, Agrarisch, Innovatief en Internationaal Ondernemen

2 Kennis Ontwerp over & Stedenbow drzame gebiedsontwikkeling Technieken & Concepten - inleiding Instrmenten Pilots Inleiding Resltaten van 5 jaar onderzoek Deze pblicatie bndelt de kennis it de langetermijnonderzoeken naar drzame gebiedsontwikkeling die vielen onder de Energie Onderzoeksbsidie (EOS). Dit sbsidieprogramma werd in 2007 ontwikkeld door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl, toen nog SenterNovem), in opdracht van het ministerie van Economische Zaken. Doel was het stimleren van innovatieve ontwikkelingen door onderzoeksinstitten en bedrijven voor een drzame energiehishoding. EOS kreeg twee programmalijnen: Demonstratie en Lange Termijn Onderzoek (LT). Daarnaast besloeg de regeling een breed maatschappelijk terrein en diverse aandachtsgebieden, waaronder fotovoltaïsche zonneenergie, drzame biomassa en gebowde omgeving. Binnen het thema gebowde omgeving werd onderzoek gedaan naar de gebowen zelf, bewoners/gebrikers en drzame gebiedsontwikkeling. Dit laatste thema, drzame gebiedsontwikkeling, is het onderwerp dat in deze pblicatie centraal staat. In de programmalijn EOS LT stond het onderzoek naar niewe energietechnologie centraal. Het ging om fndamenteel en indstrieel onderzoek. De resltaten daarvan moeten op lange termijn bijdragen aan een drzame energiehishoding en de kennispositie van het Nederlandse energieonderzoek versterken. In 2011 is EOS stopgezet en vervangen door de sbsdieregelingen gekoppeld aan de Topsector Energie. De aandacht voor innovatie rond energie in gebowde omgeving blijft. Hiervoor is in de Topsector Energie het Topconsortim Kennis en Innovatie Energiebesparing in de gebowde omgeving opgericht: TKI-EnerGO.

3 Kennis Ontwerp over & Stedenbow drzame gebiedsontwikkeling Technieken & Concepten - inleiding Instrmenten Pilots Twee stdies naar drzame gebiedsontwikkeling Negen EOS LT-stdies rond energiebesparing in de gebowde omgeving zijn in de afgelopen jaren afgerond of worden binnenkort afgerond. In deze projecten is een groot aantal deelstdies itgevoerd en zijn verschillende instrmenten ontwikkeld. Deze knnen een bijdrage leveren aan het nadenken over en het voorbereiden of realiseren van energienetrale gebowen, wijken of gebieden. Deze EOS-stdies voerden vooral fndamenteel onderzoek it, gericht op het op lange termijn energienetraal maken van de gebowde omgeving. Niet alle kennis is op korte termijn inzetbaar. Toch is het belangrijk dat deze vindbaar is voor iedereen die er in de praktijk mee aan de slag wil of die de kennis op een nog hoger nivea wil brengen. Deze pblicatie ontslit de kennis it twee van de negen EOS LT-stdies: Transep DGO en SREX. Hierin stond onderzoek naar drzame gebiedsontwikkeling centraal. Deze twee stdies waren gericht op vergaande redctie van het energiegebrik en CO 2 -itstoot op het schaalnivea van gebieden en regio s. 1. Transitie in energie en proces voor energienetrale gebiedsontwikkeling (EOS LT Transep DGO) EOS LT Transep DGO staat voor transitie in energie en proces voor energienetrale gebiedsontwikkeling. Deze stdie deed fndamenteel onderzoek naar de energietransitie op bestrlijk en procesnivea die nodig is om tot drzame gebiedsontwikkeling te komen. De stdie formleerde randvoorwaarden en contoren om de nog aanwezige barrières voor een sccesvolle toepassing van technische oplossingen en innovaties op de lange termijn, op bestrlijk, organisatorisch en financieel gebied weg te nemen. Belangrijkste onderzoeksgebieden zijn: Organisatie en proces Instrmenten Energievoorzieningsconcepten (technieken) De samenwerkende partijen in EOS LT Transep DGO waren: Projectgroep Drzame Energie Projectontwikkeling Woningbow ECN TNO IVAM Erasms Universiteit (DRIFT) Technische Universiteit Delft Hogeschool Zyd BildDesk Caberg-Hygen Raadgevende Ingeniers B.V. 2. Synergie in regionale planning en exergie (EOS LT SREX) SREX staat voor synergie in regionale planning en exergie. Doelstelling van deze stdie is het stimleren van synergie tssen rimtelijke planning en energie op regionale schaal. De aanpak is om specialisten in energietechnologie, exergie, systeemanalyse en het fnctioneren en bentten van de ondergrond te koppelen aan deskndigheid in planologie, landschapsarchitectr en stedenbow. De stdie neemt exergie als itgangspnt bij het ontwikkelen van algemeen toepasbare drzame inrichtingsprincipes, ontwerpstrategieën en rimtelijke concepten. Bij exergie wordt de kwaliteit van energie beschowd. Dit begrip speelt een belangrijke rol bij het efficiënt aan elkaar koppelen van rimte en energie. EOS LT SREX is itgevoerd door: Technische Universiteit Delft Rijksniversiteit Groningen Wageningen Universiteit Hogeschool Zyd

4 Kennis Ontwerp over & Stedenbow drzame gebiedsontwikkeling Technieken & Concepten - inleiding Instrmenten Pilots Wegwijs in de kennis it Transep-DGO en SREX Transep DGO en SREX leverden een groot aantal deelstdies op. Deze pblicatie maakt wegwijs in deze kennis. Van elk onderzoeksrapport vindt een korte samenvatting en een link naar de volledige versie. De deelstdies gaan over onder andere (bètaversies van) ontwerp- en rekentools, voorspellingsmodles voor energieverbrik, energie-potentiestdies, technische conceptstdies, actorenanalyses, brochres, voorlichtingsmateriaal en qickscans. In deze pblicatie zijn de deelstdies gerangschikt onder de volgende thema s: Beleid & proces Energie staat hoog op politieke agenda s van gemeenten en provincies. Zij hebben vaak als ambitie om klimaatnetrale, CO 2 -netrale of energienetrale brt, wijk of zelfs hele gemeente tot stand te brengen. Veelal ontbreekt het hen aan handvatten om deze ambitie concreet te maken. De ontwikkelde tools knnen hen hierbij helpen Ontwerp & stedenbow Energetische maatregelen op gebiedsnivea hebben rimtelijke gevolgen. Zo vereist het voorzien in herniewbare energie rimte en vormt dit het landschap. Daarnaast bepaalt de rimtelijke strctr van de gebowde omgeving gedeeltelijk de vraag naar energie. Ook is het bij de rimtelijk inrichting mogelijk de energetische maatregelen te optimaliseren. Vanwege deze wisselwerking tssen rimte en energie is de transitie naar alternatieve energiesystemen niet alleen een grote itdaging voor drzame ontwikkeling in het algemeen, maar ook voor stedenbowkndigen, rimtelijke planners en landschapsarchitecten in het bijzonder. Om een echt drzaam energiesysteem te ontwikkelen, moet dit op een goede manier in het landschap worden geïntegreerd. In deze pblicatie vindt een overzicht van stdieresltaten die de rimtelijke potentie en gevolgen van drzame gebiedsontwikkeling in kaart brengen. Mede door literatrstdies, pilots en de ontwikkeling van een stappenplan met instrmentarim knnen deze resltaten bijdragen aan het sccesvol realiseren van een energienetraal gebied. Technieken & concepten Energienetraliteit op gebownivea is vaak technisch al mogelijk. Het realiseren van energienetrale gebieden biedt kansen om dit te optimaliseren, waarbij het totaal efficiënter is te realiseren dan de som der delen. Ingrediënten hierbij zijn slimme combinaties (concepten) tssen gebow- en gebiedsmaatregelen, tssen individele- en collectieve maatregelen, varianten in energieinfrastrctr en itwisselen van energiestromen. U vindt in deze pblicatie een overzicht van stdieresltaten naar energieconcepten op gebiedsnivea. Het gaat om combinaties van energievoorziening, energie-infrastrctr en energetische kwaliteit van gebowen en fnctie die voor 2050 kansrijk zijn. Mede door interviews, het doorrekenen van concepten, pilots en de ontwikkeling van instrmentarim, zijn bowstenen ontwikkeld die knnen bijdragen aan het sccesvol realiseren van energienetrale gebieden. Instrmenten Het ontwikkelen van een energienetraal gebied en het energienetraal maken van een bestaand gebied vraagt om verschillende werkwijzen. In de EOS LT-stdies is hiervoor een breed assortiment van instrmenten ontwikkeld op het gebied van proces, beleid, ontwerp, energie-infrastrctr, energieconcepten en financiering. Pilots In de EOS LT stdies die gericht waren op drzame gebiedsontwikkeling, is een reeks aan instrmenten en strategieën ontwikkeld die de procesgang en het ontwerp van een energienetraal gebied faciliteren. De effectiviteit van deze prodcten zijn in pilotprojecten getest en geëvaleerd. Deze praktijkervaring heeft bijgedragen aan het doorontwikkelen van het instrmentarim, waarmee de realisatie van energienetrale gebieden mogelijk wordt.

5 Kennis Ontwerp & over Stedenbow drzame gebiedsontwikkeling Technieken & Concepten - inhod Instrmenten Pilots Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Transep DGO Met 20 bowstenen naar een energienetraal gebied Transep DGO Transitie in energie en proces voor energienetrale gebiedsontwikkeling Transep DGO Procesaanpak en pilots drzame gebieden SREX Exergetische analyse in stedelijke systemen SREX Synergie tssen rimtelijke planning en exergie SREX Exergetische systeemoptimalisatie op regionale schaal SREX Exergetische analyse in stedelijke systemen SREX Energie en rimtelijke planning, een spannende combinatie SREX Designing Sstainable Energy Landscapes Transep DGO Innovatieve energie-concepten en pilots voor de energienetrale gebiedsontwikkeling in 2050 Transep DGO Beoordeling van systeemconcepten voor drzame gebieden Transep DGO Aanpak van technische en niet-technische barrières voor het realiseren van een energienetraal gebied SREX Energie it de ondergrond: potenties en kartering Transep DGO Met 20 bowstenen naar een energienetraal gebied Transep DGO Tools voor energienetrale gebiedsontwikkeling Transep DGO Toolbox Instrmenten Transep DGO Energiepotenties gemeente Tilbrg Transep DGO Qickscan Gebiedskenmerken Transep DGO Pasfoto Stringsvormen Transep DGO Actorenanalyse Transep DGO Met 20 bowstenen naar een energienetraal gebied Transep DGO Transitie in energie en proces voor energienetrale gebiedsontwikkeling Transep DGO Procesaanpak en pilots drzame gebieden SREX Exergetische Systeemoptimalisatie op regionale schaal SREX Energie en rimtelijke planning, een spannende combinatie Transep DGO Concepten voor energienetrale wijken Transep DGO Gebied Energie Tool Transep DGO Financiële arrangementen SREX Energie en rimtelijke plan ning, een spannende combinatie

6 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Hidige stand: Jaap Kortman (IVAM) e.a. Gemeentelijke projectleiders, projectontwikkelaars en bewonersgroepen Van initiatief tot itvoering Afgerond in Methodieken/ instrmenten betreffen betaversies die toegepast zijn in pilotprojecten. Eindrapport EOS LT Transep DGO Met 20 bowstenen naar een energienetraal gebied Deze gids beschrijft sccesfactoren en concrete hlpmiddelen voor de ontwikkeling van energienetrale gebieden. Dat we bij gebiedsontwikkeling toe moeten naar vergaande energiebesparing en een drzame energievoorziening staat niet meer ter discssie. In de praktijk zijn er echter veel obstakels in de transitie naar energienetrale gebieden. Gangbare processen voor financiering, ontwerp, techniek, aanbesteding en samenwerking worden vaak gekenmerkt door kortetermijndenken, wantrowen en weinig inzicht in elkaars belangen. Welke belemmeringen werpen de heersende werkwijzen op en hoe doorbreken we die? gekeken welke strategieën sccesvol blijken om die belemmeringen te doorbreken. De resltaten zijn in deze gids opgetekend. Doel is gemeentelijke projectleiders en initiatiefnemers hlpmiddelen te bieden bij het ontwikkelen van hn energienetrale gebied. Bowstenen en aanbevelingen Deze gids bestaat it 20 bowstenen die bijdragen aan het wegnemen van belemmeringen en die op verschillende momenten in het proces inzetbaar zijn. Op welk moment is afhankelijk van de lokale sitatie. Per bowsteen zijn praktische aanbevelingen opgenomen voor de inrichting van het proces op bestrlijk, organisatorisch, financieel en jridisch gebied. De ontwikkelde instrmenten en de beschrijvingen hiervan zijn te downloaden. Toolkit modle drzame gebiedsontwikkeling: Met 20 bowstenen naar een energienetraal gebied Koplopers en sccesstrategieën Om een energienetraal gebied te ontwikkelen is een andere manier van werken nodig. In het EOS-onderzoek Transitie in energie en proces voor drzame gebiedsontwikkeling (EOS LT Transep DGO) is bij verschillende koploperprojecten geanalyseerd welke belemmeringen de heersende werkwijzen opwerpen. Daarnaast is De pblicatie is verkrijgbaar bij itgeverij Aeneas: ISBN nr Ga naar de volledige pblicatie.

7 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Frans de Haas (Projectgroep DEPW) e.a. Onderzoekers en gemeentelijke projectleiders en projectontwikkelaars Van initiatief tot en met de monitoring van de itvoering Hidige stand: Onderzoek afgerond in 2012 EOS LT Transep DGO Transitie in energie en proces voor energienetrale gebiedsontwikkeling (EOS LT Transep DGO) Deze fndamentele stdie brengt de randvoorwaarden in kaart voor een transitie naar een drzame gebiedsontwikkeling op bestrlijk, proces- en technisch nivea. Deze rapportage is het samenvattende eindrapport van het onderzoek EOS LT Transep DGO. Ze geeft een totaaloverzicht van de resltaten, maar is vooral bedoeld om de kennis en instrmenten in de onderliggende en meer gedetailleerde onderzoeksrapporten te ontsliten. Het onderzoek is itgewerkt in drie werkpakketten: 1 proces en bestr/pilots en implementatie 2 instrmenten 3 techniekconcepten Wat zijn de randvoorwaarden en contoren voor een transitie in bestr en processen? Ga naar de volledige pblicatie. Fndamenteel niewe kennis De doelstelling van EOS LT Transep DGO is om te komen tot fndamenteel niewe kennis met daarit volgend de randvoorwaarden en contoren voor een transitie op bestrlijk en procesnivea waarmee een drzame gebiedsontwikkeling mogelijk wordt gemaakt.

8 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Hanneke Manders (Bilddesk) e.a. onderzoekers, advisers, gemeentelijke projectleiders en projectontwikkelaars van initiatief tot en met planontwikkeling Hidige stand: afgerond in 2012 EOS LT Transep DGO De transitie naar drzame gebiedsontwikkeling. Procesaanpak en pilots drzame gebieden Deze stdie biedt een overzicht van belemmeringen en sccesvolle strategieën voor de transitie naar energienetrale gebiedsontwikkeling, opgetekend it 50 koploperprojecten. Energie- en klimaatbeleid staat hoog op politieke agenda s. Verschillende factoren remmen de realisatie echter af. Een transitie is nodig om deze belemmeringen weg te nemen. Dit deelonderzoek analyseerde bijna 50 nationale en internationale koploperprojecten rond Hoe komen we van ambitie tot realiteit? energie-efficiënte gebiedsontwikkeling. Onderzocht is welke belemmeringen de heersende werkwijzen opwerpen en welke strategieën sccesvol zijn om die te doorbreken. Daarnaast was er literatronderzoek naar energienetrale gebiedsontwikkeling en transitiemanagement. Kansen grijpen Uit de analyse blijkt dat veel zaken de transitie in de weg staan. Gangbare processen voor financiering, ontwerp, techniek, aanbesteding en samenwerking worden n nog gekenmerkt door fragmentatie, kortetermijndenken, weinig inzicht in elkaars belangen en wantrowen. Effectief toewerken naar energienetrale gebieden vraagt een proces waarbij men voortdrend alle kansen in kaart brengt en belanghebbenden betrekt. Dit maakt het mogelijk om kansen te grijpen en voordelen van afstemming maximaal te bentten. Dan blijft drzame gebiedsontwikkeling niet bij een ambitie, maar wordt deze realiteit. Getoetst in pilots Op basis van de analyse is een gezamenlijke aanpak voor energienetrale gebiedsontwikkeling ontwikkeld, om gemeentelijke projectleiders een hlpmiddel te bieden bij het ontwikkelen van hn energienetrale wijk of gemeente. Deze aanpak is getoetst en aangescherpt in pilotprojecten in Tilbrg, Apeldoorn, Nijmegen, Almere en Utrecht. De aanpak bestaat it bowstenen die oplossingen bieden voor knelpnten en die op verschillende momenten in het proces knnen optreden. De bowstenen zijn gebndeld in de pblicatie Met 20 bowstenen naar een energienetraal gebied, zie deze pagina. Ga naar de volledige pblicatie.

9 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Hidige stand: Woter Ledc (WUR) e.a. onderzoekers, gemeentelijke projectleiders, ontwerpers en stedenbowkndigen de planontwikkeling om conseqenties van varianten in beeld te krijgen en te knnen vergelijken afgerond in De methodiek is beschreven in het boek Synergie tssen rimtelijke planning en exergie (2011). EOS LT SREX Exergetische analyse in stedelijke systemen Dit onderzoek bevat resltaten voor exergetische mogelijkheden in het stedelijk systeem, lokaal opwekkingspotentieel en gerelateerd landgebrik. Met een exergetische analyse van stedelijke systemen is onderzocht hoe een methode kon worden ontwikkeld om stedelijke gebieden te scannen op aanwezige energievraag en -aanbod, zowel kwalitatief als kwantitatief. Hoe scannen we stedelijke gebieden op energievraag en -aanbod? van 1 hectare en brikbaar om stedelijke typologieën en landgebrik van de verschillende stedelijke stromen zoals energie, water en materialen te identificeren en voor verschillende gebieden vergelijkbaar te maken (benchmark). Ga naar de volledige pblicatie. Urban Tisse De methodiek geeft de energiestromen en het gerelateerde stedelijk landgebrik viseel weer. Vervolgens bepaalt ze de stedelijke energievraag en het lokale opwekkingspotentieel. Hiervoor is een Urban Tisse (UT) ontwikkeld als fnctionele eenheid voor de Urban Harvest-aanpak/concept. UT is een standaardeenheid Nederlandse stedelijk landgebrik

10 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Hidige stand: Siebe Broersma (TU Delft) e.a. onderzoekers, advisers en gemeentelijke en provinciale projectleiders en stedenbowkndigen van initiatief tot en met ontwerp afgerond in De itgave is gepresenteerd tijdens het energiecongres aan de TU Delft (22 september 2011). EOS LT SREX Ontwerp & Stedenbow Synergie tssen rimtelijke planning en exergie Dit boek bevat de resltaten van het 5-jarige onderzoek EOS LT SREX, naar regionale planning en exergie. Het stimleert systematische verdrzaming van energiesystemen op de regionale schaal. In het project SREX is gezocht naar synergie tssen de werelden van energie en rimtelijke ordening. Bij het efficiënt aan elkaar koppelen van rimte en energie speelt het begrip exergie een belangrijke rol. Het boek Synergie tssen regionale planning en exergie (SREX) bndelt de onderzoeksresltaten van het SREX-project. Het bevat verschillende bijdragen van de betrokken onderzoekers, die veelal vanit hn eigen discipline de bevindingen iteenzetten. Hoe koppelen we rimte en energie efficiënt aan elkaar? Tot slot staan de methodiek en aanpakvormen beschreven met hlp van casestdies van enkele Nederlandse regio s. De pblicatie is verkrijgbaar bij de Technische Universiteit Delft: ISBN: Pblicatie Synergie tssen regionale planning en exergie Resltaat is allereerst een algemeen toepasbare SREXmethodiek om systematisch de meest kansrijke drzame energiesystemen te signaleren, met stappen als het kwantificeren en karteren van energiepotenties. Daarnaast neemt het boek enkele parallel lopende onderzoeksresltaten mee waarvan de aanpak ook binnen de SREX-methodiek past.

11 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Hidige stand: Leo Gommans (TU Delft) e.a. onderzoekers van initiatief tot en met planontwikkeling afgerond en de resltaten gebndeld in het proefschrift: Gebiedsgericht energetische systeemoptimalisatie (2012). EOS LT SREX Ontwerp & Stedenbow Exergetische systeemoptimalisatie op regionale schaal Dit onderzoek is gericht op de ontwikkeling van een regionaal, optimaal energiesysteem met als itgangspnt het exergieprincipe. Het levert de voorwaarden voor de ontwikkeling van een (ontwerp)technisch instrment dat rimtelijke planning op regionale schaal onderstent. Onderzoeksgebied is de regionale schaal. De systeemgrenzen hiervan strekken verder dan het gebow en de gebowde omgeving. Dit wil zeggen dat mogelijke maatregelen op het schaalnivea van de regio genomen worden. Deze knnen conseqenties hebben voor de gebowde omgeving, en vice versa. De keze voor restwarmte van laagtemperatr it de lokale indstrie of it een geothermische bron heeft bijvoorbeeld gevolgen voor de keze van het verwarmingssysteem van gebowen. Welke gevolgen hebben regionale maatregelen op de gebowde omgeving en vice versa? Rekenmodel Jist de integrale benadering, vanit een hoger schaalnivea dan de gebowen zelf, biedt mogelijkheden om optimaler gebrik te maken van de lokaal aanwezige energiestromen. Het onderzoek introdceert een niew ontwerptechnisch instrment: een rekenmodel waarmee een gebied energetisch geoptimaliseerd kan worden. De ontwikkeling van energieplannen voor Zidoost-Drenthe en Zid-Limbrg zijn als casestdies in het onderzoek opgenomen. Het proefschrift van Leo Gommans (Gebiedsgericht energetische systeemoptimalisatie) is verkrijgbaar bij de TU Delft: ISBN: Ga naar de volledige pblicatie. Jaarlijkse opbrengsten per hectare van koolzaadolie bij een integrale benadering en gebrik van lokale mogelijkheden voor Noord Limbrg.

12 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Hidige stand: Woter Ledc (WUR) e.a. onderzoekers, gemeentelijke projectleiders, ontwerpers en stedenbowkndigen de planontwikkeling om conseqenties van varianten in beeld te krijgen en te knnen vergelijken afgerond in De methodiek is beschreven in het boek Synergie tssen rimtelijke planning en exergie (2011). EOS LT SREX Ontwerp & Stedenbow Exergetische analyse in stedelijke systemen Dit onderzoek bevat resltaten voor exergetische mogelijkheden in het stedelijk systeem, lokaal opwekkingspotentieel en gerelateerd landgebrik. De samenvatting van deze pblicatie staat bij thema.

13 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Hidige stand: Ferry van Kann (RG) e.a. onderzoekers en gemeentelijke projectleiders, ontwerpers en stedenbowkndigen van initiatief tot en met planontwikkeling, ook bij herstrctrering afgerond in De resltaten zijn verwerkt in het boek Synergie tssen regionale planning en exergie (2011). EOS LT SREX Ontwerp & Stedenbow Energie en rimtelijke planning, een spannende combinatie Dit onderzoek kijkt naar integrale rimtelijke conceptvorming op een regionale schaal met exergie als basis. Het is noodzakelijk om het langetermijndenken in regionale planning en ontwerp te vergroten. Dat is het itgangspnt van dit onderzoek, dat reslteert in tot de verbeelding sprekende maar realistische toekomstvisies voor de lange termijn. Hierbij is de zogenaamde vijfstappenmethode gebrikt, die toepasbaar is voor het ontwikkelen van dergelijke langetermijnvisies. Hoe vergroten we het langetermijndenken in regionale planning en ontwerp? Praktijk en wetenschap Het methodologisch framework is vastgesteld op basis van bestaande plannings- en ontwerpmethoden. Het weerspiegelt de ervaringen it het SREX-onderzoek met het samenstellen van verschillende integrale visies, zowel vanit de praktijk als vanit de wetenschappelijke benadering. Ga naar de volledige pblicatie. Het rapport beschrijft ontwerpstrategieën en rimtelijke concepten. En daarnaast de planologische voorwaarden en gevolgen van de vijstappenstrategie. Dit is gedaan op basis van het exergieprincipe en gericht op het regionale schaalnivea. Vijfstappenbenadering voor het opstellen van geïntegreerde langetermijnvisies

14 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Sven Stremke (WUR) e.a. onderzoekers van initiatief tot en met planontwikkeling ook bij herstrctrering Ontwerp & Stedenbow Designing Sstainable Energy Landscapes Dit ontwerpende onderzoek verbeeldt de fnctionele en landschappelijke conseqenties van exergieontwerpprincipes. Hidige stand: proefschrift afgerond in Inhod is verwerkt in het boek Synergie tssen rimtelijke planning en exergie (2011) EOS LT SREX Qick-scan energy potential mapping op regionale schaal Zid- Limbrg. Potentie voor (a) waterkracht; (b) zonne-energie; (c) windenergie; (d) biomassa; (e) geothermie. De vraag naar energie wordt gedeeltelijk bepaald door de rimtelijke strctr van de gebowde omgeving. Het voorzien in herniewbare energie vereist rimte en vormt het landschap. De transitie naar alternatieve energiesystemen is daarom niet alleen een grote itdaging voor drzame ontwikkeling in het algemeen, maar ook voor stedenbowkndigen, rimtelijke planners en landschapsarchitecten in het bijzonder. Geïntegreerd in het landschap Om een écht drzaam energiesysteem te ontwikkelen moet dit op een goede manier in het landschap worden geïntegreerd. Een drzaam energielandschap is dat deel van de fysieke leefomgeving waar de energiebehoeftes knnen worden ingevld door lokaal beschikbare herniewbare bronnen. Eerst is bestdeerd hoe natrlijke ecosystemen herniewbare energie optimaal gebriken. Vervolgens is een stdie itgevoerd naar de Eerste- en Tweede Hoofdwet van de Thermodynamica en de toepassing hiervan in de technische thermodynamica, indstriële ecologie, architectr en stedenbowknde. Regionale cassstdies Regionale cassstdies in Zid-Limbrg en Zidoost- Drenthe tonen aan dat wetenschappelijke concepten niet alleen informatief zijn, maar ook helpen omgaan met een aantal problemen van herniewbare-energiebronnen. De cassstdies laten daarnaast zien dat de rimtelijke organisatie in een landschap niet alleen bepaalt waar herniewbare energie wordt gewonnen en gebrikt, maar ook beïnvloedt hoeveel energie wordt gewonnen, van welke kwaliteit en wanneer. Vijfstappenplan Er is een vijfstappenplan ontwikkeld voor het faciliteren van langetermijnvisies. Dit laat al geprojecteerde trends en kritieke onzekerheden onderdeel zijn van het ontwerpproces. Ga naar de volledige pblicatie.

15 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Hidige stand: B. Jablonska (ECN) e.a. onderzoekers Schematische weergave backcasting van initiatief tot en met planvoorbereiding afgerond in Betreft gedateerd toekomstperspectief dat voor gebrik vraagt om actaliseren. EOS LT Transep DGO Technieken & concepten Innovatieve energieconcepten en pilots voor de energienetrale gebiedsontwikkeling in 2050 Dit onderzoek kijkt naar slimme combinaties van technologieën op gebow- en gebiedsnivea, waarmee anno 2050 wijken en vooral steden efficiënt energienetraal te maken zijn. Energienetrale niewbow op gebownivea is al mogelijk. Het realiseren van energienetrale gebieden biedt kansen om dit te optimaliseren. Op zo n manier dat het totaal efficiënter is te realiseren dan de som der delen. Woningbow en tiliteitsbow Een energienetraal gebied hoeft de gemeentegrenzen niet te volgen. De stdie ging it van gebieden met woningbow en tiliteitsbow. Aangenomen is dat de benodigde energie voor indstrie, transport en personenvervoer biten het gebied wordt opgewekt. Daarbij vallen landbowgronden en bronnen als windtrbines en biomassa af. Uitzondering is de restwarmte van grootschalige afvalverbrandingscentrales die voornamelijk hishodelijk en bedrijfsafval verbranden, en daarmee een directe relatie met de gebowde omgeving hebben. Energievoorzieningsconcepten Door het weloverwogen combineren van bepaalde technologieën zijn zes typen energievoorzienings concepten voor gebieden ontwikkeld: geohbs, biohbs, zonhbs, allelectric-concepten, conventionele concepten en waterstofconcepten. Doorgerekend knnen deze in 2050 leiden tot volledige energienetraliteit exclsief persoonlijk vervoer. Door backcasting zijn strategieën ontwikkeld die bij betrokken gemeentes knnen reslteren in een transitie naar energienetrale gebieden. Uitgaand van een ambities gewenst eindbeeld knnen zij de stappen bepalen van de hidige sitatie naar dat eindbeeld. Pilots De ontwikkelde concepten zijn een blawdrk voor de kezes van gemeentes. Deze kezes hangen af van onder meer de gebiedskenmerken, beschikbaarheid en type energiebronnen, eigenschappen van bestaande gebowen en aanwezige infrastrctr, grootte van het gebied en de energievisies van de gemeentes. Uiteindelijk zal een concept vooral vanit economische overwegingen gekozen worden. De rapportage bevat de afwegingen en kezes van de vier pilotgemeentes: Almere, Apeldoorn, Nijmegen en Tilbrg. Ga naar de volledige ECN pblicatie (NL-versie). Ga naar de Engelse samenvatting van deze ECN-pblicatie.

16 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Ernst-Jan Bakker (TNO) e.a. onderzoekers, advisers en gemeentelijke projectleiders en ontwikkelaars van initiatief tot beslitvorming Hidige stand: afgerond in 2012 EOS LT Transep DGO Technieken & concepten Beoordeling van systeemconcepten voor drzame gebieden Deze rapportage beoordeelt energievoorzieningsconcepten aan de hand van meerdere drzaamheidsindicatoren. Energievoorzieningsconcepten hebben impact op meer dan alleen de energiehishoding van een gebied. Daarom zijn de ontwikkelde innovatieve energieconcepten geëvaleerd en beoordeeld op de volgende aspecten: ecologie, economie en sociaal. Hiervoor is een methodiek gebrikt die het Planbrea voor de Leefomgeving (PBL) Wat is de ecologische, economische en sociale impact van energievoorzienings - concepten? Milie en natr De methode gebrikt drzaamheidsindicatoren voor zowel effecten binnen Nederland als daarbiten. Op basis van deze indicatoren en het belang dat er aan gehecht wordt, kan men bepalen welke optie(s) binnen een bepaald gebied de meeste voordelen voor milie en natr opleveren. Ga naar de volledige pblicatie. Beoordeelde indicatoren voor de 6 systeemopties in 2006 ontwikkelde. Deze was bedoeld voor de evalatie van transitiepaden, opgesteld voor het vierde Nationale Miliebeleidsplan van het ministerie van Volkshisvesting, Rimtelijke Ordening en Miliebeheer (VROM) in 2005.

17 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Eric Willems (Caberg-Hygen) e.a. onderzoekers en advisers Technieken & concepten Aanpak van technische en niet-technische barrières voor het realiseren van een energienetraal gebied van initiatief tot en met planvoorbereiding Hidige stand: afgerond in 2012 EOS LT Transep DGO Beschrijving van de stadia van techniekontwikkeling van energieconcepten Deze stdie biedt een handreiking voor het bepalen van de benodigde ontwikkelingen op technisch en niet-technisch gebied voor een transitie naar drzame gebiedsontwikkeling. De vakgebieden van transitiestdies en socio-technische innovatiestdies laten zien dat drzaamheidsvraagstkken geen simpele oplossingen kennen. Ze vragen om inzet van vele, verstrengelde vakgebieden en belanghebbenden en een fndamentele verandering in de manier waarop we denken, organiseren en (samen)werken (Rotmans, J., 2003). Dit wordt bevestigd door ervaringen van koplopers die streven naar een energienetrale gebowde omgeving. De barrières die zij tegenkomen zijn diep geworteld in bijvoorbeeld de cltr in de bow, waar wederzijds wantrowen innovatieve samenwerkingen in de weg staat. Of waar de financiering van bowprojecten gericht is op kortetermijnwinst in plaats van langetermijnwaarde. Bovendien speelt bij de beslitvorming van gebiedsontwikkeling ook een politieke component. Benoemen van barrières Op basis van literatranalyse en praktijkervaringen is een handreiking opgesteld voor een procesaanpak waarbij men de verschillende barrières benoemt die een transitie in de weg staan. Jist dit benoemen is zinvol, omdat het vervolgonderzoek zich erop kan richten hoe deze het best knnen worden aangepakt. Zo moeten de niewe processen en technieken inspelen op: gedrag (beslissers, bowers en bewoners) technologische barrières (techniekontwikkeling) investeringen instittionele barrières (wat zijn we gewend?) rimtelijke barrières ((stede)bowkndige inpassing) De handreiking geeft per onderdeel een beschowing. Hierbij komen in het bijzonder de verschillen tssen de hidige sitatie en energienetrale gebiedsontwikkeling aan de orde. Ga naar de volledige pblicatie.

18 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Hidige stand: Rob van der Krogt, (Deltares) e.a. onderzoekers en gemeentelijke projectleiders en stedenbowkndigen van initiatief tot en met planontwikkeling ook bij herstrctrering afgerond in 2012 (stand van de techniekpotentie 2011) EOS LT SREX Technieken & concepten Energie it de ondergrond: potenties en kartering Dit rapport beschrijft de belangrijkste toepassingen van geothermie en warmte- en kodeopslag (WKO). Daarnaast gaat het in op energieopslag in de ondergrond, oppervlaktewater en bestaande gasvelden. Naast de traditionele rol van de ondergrond, als leverancier van fossiele brandstoffen als gas, olie en kolen, is de bodem ook een mogelijke bron of opslagmedim voor drzame energie. Geothermie en warmte- en kodeopslag (WKO) zijn de belangrijkste drzame toepassingen van ondergrondse energie, waarmee in Nederland de laatste jaren veel ervaring is opgedaan. Dit rapport beschrijft de belangrijkste toepassingen daarvan. Energy potential mapping In tegenstelling tot de laatstgenoemde toepassingen zijn de potenties van geothermie en WKO tot op zekere hoogte kwantitatief en gebiedsgericht aan te geven, op basis van beschikbare kennis en gegevens. Het rapport werkt deze kartering van energiepotenties (energy potential mapping) it voor het SREX-pilotgebied Zidoost-Drenthe. Wat zijn de potenties van geothermie en WKO? Ga naar de volledige pblicatie. Geothermische potentie Zidoost-Drenthe (alleen Trias aqifers) Daarnaast gaat het rapport in op diverse andere varianten van ondergrondse energieopslag, zoals: opslag van (rest-)warmte van hoge temperatr in de ondergrond opslag van thermische energie in oppervlaktewater opslag van (bio-)gas en/of CO 2 in de ondergrond en bestaande gasvelden

19 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Hidige stand: Jaap Kortman (IVAM) e.a. Gemeentelijke projectleiders, projectontwikkelaars en bewonersgroepen Van initiatief tot itvoering Afgerond in Methodieken/ instrmenten betreffen betaversies die toegepast zijn in pilotprojecten. Eindrapport EOS LT Transep DGO Instrmenten Met 20 bowstenen naar een energienetraal gebied Deze gids beschrijft sccesfactoren en concrete hlpmiddelen voor de ontwikkeling van energienetrale gebieden. De samenvatting van deze pblicatie staat bij thema.

20 Ontwerp & Stedenbow Technieken & Concepten Instrmenten Pilots Gegevens stdie Ater: Hidige stand: Eric Willems (Caberg-Hygen) e.a. partijen die de achtergrond willen doorgronden, instrmenten willen doorontwikkelen of varianten willen ontwikkelen van initiatief tot en met evalatie afgerond in Methodieken/ instrmenten betreffen betaversies die toegepast zijn in pilotprojecten. EOS LT Transep DGO Instrmenten Tools voor energienetrale gebiedsontwikkeling Deze stdie faciliteert het gebiedsontwikkelproces naar een energienetraal gebied met breed palet aan instrmenten. Het energienetraal ontwikkelen of herontwikkelen van een gebied vraagt om inzicht in de belangen die er spelen en de kezes die verschillende stakeholders in het ontwikkelproces moeten maken. Objectief verzamelde gegevens en doorrekening van varianten vormen daarvoor de inpt. Zo n proces kan onderstend worden door een instrmentarim dat in elke fase van een ontwikkelproces de relevante aspecten transparant en bespreekbaar maakt (gemeenschappelijke taal) en het eendidig doorrekenen mogelijk maakt. Dit op zowel technische als financieel-economische aspecten. Hoe krijg je inzicht in de belangen en kezes van verschillende stakeholders? Niet-deterministisch Door de wederzijdse afhankelijkheid tssen de stakeholders is de itkomst van een traditionele gebiedsontwikkeling meestal een matig compromis. Ook is deze afhankelijk van de individele assertiviteit van bepaalde personen op bepaalde posities. De itkomsten knnen daarom enorm afwijken van de resltaten en voorstellen van expert-modellen. De instrmenten zijn niet-deterministisch van opzet en bieden rimte voor meningen en inzichten. Ze hoden rekening met onzekerheden op momenten dat daadwerkelijke informatie nog niet beschikbaar is (in de vroege planfase). Holistisch Traditioneel ziet men drzaamheid meestal als een extra opgave. Hierdoor past het vrijwel nooit binnen de financiële kaders. Een mechanisme dat overigens niet exclsief voor drzaamheid geldt. Voor de hand liggende en haalbare zaken worden meestal al vanzelfsprekend in een plan opgenomen. Kortom: in een holistisch proces zijn niewe instrmenten nodig. In hoofdstk 3 staan de ontwikkelde instrmenten beschreven die allemaal itgaan van een energienetraal gebied. In het docment Toolbox instrmenten zijn de instrmenten integraal opgenomen en worden ze beknopt beschreven. Ga naar de volledige pblicatie.