4 w u r - MA^OAT/CAAV " .»PAN N O T E E R IK VOOR2ITTER. PóvT

Transcriptie

1 IK V 6 R S T O M P 4 w u r - MA^OAT/CAAV ".»PAN N O T E E R IK VOOR2ITTER PóvT Ewoud Sanders DE TAAL VAN HET JAAR De nieuwe woorden en uitdrukkingen van 2002

2 Demoniseren, Fortuynist, ga toch koken, in de geest van Pim, ik zeg wat ik denk en ik doe wat ik zeg, ergens zin an hebben - de rumoerige opkomst en ondergang van de Lijst Pim Fortuyn leverde in 2002 de meeste nieuwe woorden en uitdrukkingen op. Maar er was meer: in Friesland smeerden ze antivandaalpasta op brugleuningen tegen baldadige jongeren, Leefbaar Rotterdam rekende af met de vergadernijlpaarden, en op Schiphol werd het eerste, volautomatische slikkerstoilet geïnstalleerd ten behoeve van de vele bolitaslikkers. En dan leverde prins Bernhard nog het Bernhardaapje, lanceerde prins Willem-Alexander de uitdrukking dat is ook maar een mening en werden sommige Nederlanders en Vlamingen een beetje Maximoe. Dit boekje vertelt het verhaal achter de ruim 250 nieuwe woorden en uitdrukkingen van Een selectie uit De taal van het jaar verscheen in verkorte vorm in NRC Handelsblad. Ewoud Sanders (1958) is taalhistoricus en journalist. Hij is vaste medewerker van onder andere NRC Handelsblad en Onze Taal. Hij heeft verschillende taalboeken op zijn naam staan, waaronder Jemig de pemig! De invloed van Van Kooten en De Bie op het Nederlands, het Eponiemenwoordenboek, het Geoniemenwoordenboek en Voor een dubbeltje op de eerste rang: 1001 spreekwoorden en zegswijzen over Nederlands geld. Dit is de vierde editie van De taal van het jaar.?< ov OT_ u S: ISBN NRC Handelsblad:

3 De taal van het jaar

4 ?wh:us

5 Ewoud Sanders DE TAAL VAN HET JAAR De nieuwe woorden en uitdrukkingen van Uitgeverij Prometheus / NRC Handelsblad Amsterdam / Rotterdam

6 2003 Ewoud Sanders Omslagontwerp Kummer & Herrman, Utrecht Illustraties 'Fokke & Sukke' 2003 Reid, Geleijnse & Van Tol ISBN

7 Inhoud Woord vooraf 6 Van agekey tot zoefrnat 1 o Literatuur 88 Alfabetisch register 91

8 Woord vooraf Dit boekje geeft een overzicht van de nieuwe woorden en uitdrukkingen van het jaar Volgens sommigen was 2002 politiek gezien een 'rampjaar', volgens anderen viel dat wel mee. Zeker is dat het in taalkundig opzicht een bijzonder jaar was. Dat heeft niet zozeer te maken met de hoeveelheid nieuwe woorden. Net als vorig jaar zijn er ruim tweehonderdvijftig nieuwkomers gesignaleerd (in 138 lemma's of stukjes). Bijzonder voor dit jaar is echter de relatief grote hoeveelheid nieuwe uitdrukkingen. In voorgaande jaren - dit is de vierde editie van De taal van het jaar - waren de nieuwe uitdrukkingen op de vingers van één hand te tellen. Begin 1999 verwierf onder de pet houden opeens nationale bekendheid door het parlementair onderzoek naar de Bijlmerramp. Aan het eind van dat jaar zette koningin Beatrix de uitdrukking de leugen regeert op de kaart, die zij toepaste op de vaderlandse journalistiek. In 2000 kwamen we niet verder dan de uitroep toppiejoppie (met dank aan zwemster Inge de Bruijn), en in 2001 maakte George Bush het manhaftige make no mistake ook in het Nederlandse taalgebied gevleugeld. Bovendien maakte Nederland dat jaar door een reclamecampagne van onder meer verkeersveiligheidsorganisatie 3V0 kennis met de bob zijn - een uitdrukking die toen in Vlaanderen al lang ingeburgerd was. Maar goed, dat was het dus. Vijf uitdrukkingen in drie jaar tijd, het is precies één hand vol. Nee, dan het annus horribïlis Dat jaar zag de geboorte en/of verbreiding van maar liefst elf uitdrukkingen en vaste verbindingen. Aangezet door een radioreclame schreven wij het afgelopen kalenderjaar opeens meer dan duizend keer maar nu even niet. Andermaal waren wij dank verschuldigd aan George W., die ons ditmaal trak- 6

9 teerde op de as van het kwaad - een kwestie die nog wel een vervolg zal krijgen. En ook het koningshuis deed weer een duit in het zakje, want dankzij prins Willem-Alexander is het is (ook) maar een mening gangbaar geworden. Maar de grootste leverancier van nieuwe uitdrukkingen was natuurlijk Pim Fortuyn, gevolgd door de LPF. De spectaculaire opkomst van Fortuyn, zijn tragische dood, de rumoerige opkomst en ondergang van de LPF - dit alles zorgde niet alleen voor veel spektakel, maar ook voor de verbreiding van acht uitdrukkingen, van at your service tot ergens zin an hebben. En dat zijn dan nog alleen de uitdrukkingen, want door Fortuyn en de LPF ontstonden ook nog verscheidene nieuwe woorden, zoals condoleancestem, piëteitstem, Fortuynist, Fortuynisme en proejballonnenblazersensemble (een door Youp van 't Hek bedachte bijnaam voor de LPF). Bovendien weet iedereen dankzij Pim Fortuyn opeens wat demoniseren is, een woord dat in de dagbladen nog nooit zo vaak is gebruikt als het afgelopen jaar. Opnamecriteria Hoe verzamel je nieuwe woorden? Daar bestaat nog geen betrouwbare software voor, dus vooralsnog kunnen we niet zonder het ouderwetse handwerk. Dat is: lezen met een pen in de aanslag. Dat heb ik het afgelopen jaar weer gedaan, gesteund door Mare De Coster, Jaap Engelsman, Koos Metselaar, Rob Tempelaars en Geertrui Van Overwalle - waarvoor zeer veel dank. De leeftijd en de frequentie van woorden kun je nagaan door ze na te zien in boeken en in grote digitale tekstbestanden. De voornaamste boeken worden in de literatuurlijst genoemd, de belangrijkste digitale bestanden zijn Factlane (voorheen de Nederlandse Persdatabank), Picarta en internet. In Factlane waren dit jaar de digitale leggers te doorzoeken van het Algemeen Nederlands Persbureau (ANP), achttien Nederlandse en Vlaamse kranten en twee tijdschriften.''" Picarta is een bibliografisch * Het gaat om het Algemeen Dagblad, Het Belang van Limburg, Cobouw, De Dordtenaar, Elle, Het Financieele Dagblad, De Financieel-Economische Tijd, De Gazet van Antwerpen, het Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad, NRC Handelsblad, De Morgen, Het Parool, Quote, De Standaard, het Rotterdams Dagblad, de Rijn en Gouwe, de Staatscourant, Trouw en de Volkskrant. 7

10 bestand waaraan wekelijks de inhoudsopgaven van ruim twaalfduizend tijdschriften worden toegevoegd. Bij het zoeken op internet heb ik gebruikgemaakt van Google, een zoekmachine die relatief diep de webgeschiedenis in duikt en die ook aangeeft hoe vaak woorden op een pagina voorkomen. Daarnaast heb ik gezocht in een archief met nagenoeg alle Usenet-berichten van de afgelopen twintig jaar. In totaal zijn ruim duizend woorden en vaste verbindingen nagezocht die mij en mijn medeverzamelaars nieuw voorkwamen. Net als bij de drie voorgaande edities van dit boekje viel een flink deel af, omdat ze ouder bleken te zijn. Top-25 Welke debutanten kwamen in 2002 nu in de doorzochte dagbladen en op de Nederlandstalige webpagina's het vaakst voor? En uit welke maatschappelijke domeinen waren ze afkomstig? Eerst de top-25. Het totale aantal vindplaatsen in Factlane, Google en Groupsgoogle staat tussen haakjes. Voor de preciezen onder u: helemaal zuiver zijn die aantallen niet, want sommige krantenstukken staan zowel in Factlane als op internet (waar berichten soms weer op verschillende pagina's terechtkomen), maar inmiddels kun je bij dit soort onderzoekjes onmogelijk meer om internet heen. En het spreekt vanzelf dat een woord dat vroeg in het jaar ten tonele verscheen, alleen al daardoor een groter aantal vermeldingen heeft kunnen scoren dan een laat' woord. 1. LPF (10I.I30) 2. raadsgriffier (10.598) 3. demoniseren (9245) 4. at your service (9240) 5. geest van Pim, in de (4796) 6. puinhopen van, de (4732) 7. as van het kwaad, (de) (3805) 8. kogelbrief (3665) 9. kut-marokkanen (2970) 10. Fortuynist (1648) 11. mening, het is (ook) maar een (1341) 12. zin an hebben, ergens (1205) 13. kogel kwam van links, de (1167) 14. Jip-en-Janneketaal (1136) 15. maar nu even niet (1134) 16. verlofknip (780) 17. Yaha-virus (735) 18. ik zeg wat ik denk en ik doe wat ik zeg (686) 19. eurodifïusie (649) 20. invasiewet (596) 21. MMS (580) 22. ga toch koken (556) 23. nitrofen (531) 24. treiterlijn (451) 25. databundel (309) 8

11 Niet geheel onverwacht heeft de binnenlandse politiek het in 2002 dus als leverancier van nieuwe woorden gewonnen. In totaal leverden de ontpaarsing, de afrekening met de oude politiek en het gekrakeel in en rond Den Haag 31 nieuwe woorden en uitdrukkingen op. Als je kijkt naar de maatschappelijke domeinen waaruit de nieuwe woorden afkomstig zijn, staat de economie op de tweede plaats, want die leverde 18 nieuwe woorden op, waaronder Enronitis, guldenheimwee en verwokkelen. De misdaadbestrijding zorgde voor 17 nieuwe woorden, waaronder antivandaalpasta, misdaadkaart en winkelcentrumverbod. De gezondheidszorg, ook een onderwerp dat ons sterk bezighoudt, staat met 12 nieuwe woorden op de derde plaats, met onder meer dominotransplantatie, gebruiksbahy en kloonzwangerschap. Verschenen er in 2002 ook opvallend mooie of lelijke woorden? Taalkundigen beweren op goede gronden dat mooie en lelijke woorden objectief gezien niet bestaan - een woord is een woord, meer niet. Toch heb ik een keuze gemaakt. Als lelijkste woord van 2002 geef ik u in overweging: prullenbakkéren. Als mooiste: onthanen. Op 5 oktober 2002 zei Jeltje van Nieuwenhoven dat haar partij, de PvdA, moest onthanen. 'Iedereen moet elkaar de ruimte geven.' Daar kun je het - ook buiten de politiek - alleen maar mee eens zijn. Tot slot nog dit: evidente taalfouten in citaten zijn stilzwijgend verbeterd. Dat geldt ook voor de interpunctie. Als altijd houd ik mij aanbevolen voor aanvullingen, correcties en commentaar. Ewoud Sanders 2 januari

12 Van agekey tot zoefmat agekey Foefje om het jonge rokers moeilijker te maken. Vanaf i januari 2003 mag je alleen nog sigaretten uit een automaat trekken als je met je bankpasje kunt aantonen dat je zestien jaar of ouder bent. Op het postkantoor kun je je bankpas laten voorzien van een zogenoemde agekey ('leeftijdsleuter) of agechip. Het motto van de campagne is 'Sigaretten trekken? Leeftijd checken!' Een manier om de sigarettenautomaat te bedotten: leen de agekey van een zestienplusser. airbagbureau Eind oktober 2002 presenteerde de Duitse ontwerper Matthias Knigge in Hamburg zijn airbagbureau. 'Knigges bureau,' schreef NRC Handelsblad, 'is gemaakt van walnotenhout en lijkt op het eerste gezicht niets anders dan een normale werkplek. Wanneer werknemers echter behoefte hebben aan een korte pauze, kan door middel van een druk op een knop aan de onderkant van het bureaublad een ventilator in werking gesteld worden. Die blaast lucht in een oranjegekleurde zak.' Op die zak kan men dan een dutje doen. ambutaxi In diverse regio's in Nederland werken doktersposten met een ambutaxi: een taxi met een medisch geschoolde chauffeur en eenvoudige medische apparatuur. Huisartsen die dienst hebben, bezoeken hun patiënten met zo'n ambutaxi (een samentrekking van ambulance en taxi). In februari 2002 bepaalden de ministeries van Binnenlandse Zaken, Volksgezondheid en Verkeer dat de ambutaxi's - die ook wel meditaxi's worden genoemd - hetzelfde 10

13 uiterlijk moeten krijgen, want dat is nu nog een allegaartje. 'De tientallen zogeheten ambutaxi's of medische taxi's,' aldus het dagblad Trouw op 2 februari, 'zien er nu allemaal verschillend uit, hebben een andere kleur, een andere tekst op de zijkant en verschillende soorten zwaailichten.' Voortaan zal de ambutaxi geel van kleur zijn en een striping (een woord dat we sinds 1991 kennen) op de zijkant hebben. Bovendien moet het woord ambulance erop staan. De ambutaxi mag een blauw zwaailicht en een sirene voeren, maar uitsluitend wanneer de arts met grote spoed naar een noodgeval moet. antivandaalpasta In Friesland is het zomers een bekend probleem: jongelui die vanaf een brug vlak voor een boot springen, die naar beneden pissen of die met flessen gooien. Sommige Friese gemeenten hebben hun gemeenteverordening zo aangepast dat dit strafbaar is, maar in Kuikhorne bedachten ze iets anders: de leuning van de brug daar werd ingesmeerd met antivandaalpasta, een kleverig, zwart goedje dat je heel moeilijk van je kleding of handen krijgt. Men sprak ook wel van antivandalismepasta of jeugdpasta. Kop in het Friesch Dagblad van 13 augustus 2002: Troef met "jeugdpasta" op brug blijkt te helpen.' Argentijnse slag De Argentijnse slag is een slag bij hockey waarbij de bal op de forehand met de zijkant van de stick wordt geslagen. Hoewel sommige spelers de nieuwe slag toejuichen, vinden anderen hem te gevaarlijk, NRC Handelsblad berichtte hierover op 5 november 2002 onder de kop 'Hockeywereld vreest de Argentijnse slag'. De nieuwe slagtechniek is door de Argentijnen geïntroduceerd, vandaar de naam. as van het kwaad, (de) Op 29 januari 2002 hield president Bush van de Verenigde Staten zijn eerste State of the Union, een soort Troonrede. Over landen als Irak, Iran, Noord-Korea zei hij: 'States like these, and their terrorist allies, constitute an axis of evil, arming to threaten the peace of the world.' 11

14 A/VT / VA/VPAA L PASTA * In de Nederlandse kranten werd axis of evil vertaald als '(de) as van het kwaad'. Het is goed mogelijk dat deze verbinding al eerder is gebruikt - bijvoorbeeld ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, toen de geallieerden vochten tegen de as Duitsland-Italië-Japan - maar in het Nederlands heeft dat niet geleid tot opname van deze uitdrukking in de woordenboeken. Evenmin bleek as van het kwaad vóór 2002 voor te komen in de doorzochte dagbladen. As van het kwaad bleek zeer succesvol. In de kranten kwam het in 2002 meer dan duizend keer voor, op Nederlandstalige websites meer dan 2800 maal. Al snel werd duidelijk wie Bush de uitdrukking in de mond had gelegd. Op 10 februari schreef de website van Onze Taal hierover, in een samenvatting van een artikel uit de Chicago Sun-Times: David Frum, speechschrijver van president Bush, heeft de term axis of evil verzonnen, aldus zijn vrouw, die vrienden en kennissen hierover trotse tjes heeft gestuurd. Frum is nogal verlegen met de mailtjes, omdat het voor een 'presidential ghost' streng verboden is dit soort mededelingen te doen. asotaks Leefbaar Rotterdam opperde het idee in april 2002 tijdens de coalitiebesprekingen voor het nieuwe college van B & W: belast Rotterdammers die zich op straat of in het verkeer misdragen met een fis- 12

15 cale naheffing, een asotaks. Het plan bleek niet haalbaar omdat gemeenten niet op eigen houtje extra heffingen mogen invoeren. Het Algemeen Dagblad kopte op 10 april 2002: 'Gemeentewet staat asotaks in de weg.' at your service Het is natuurlijk flauwekul om te beweren dat de uitdrukking at your service nieuw is. In Engeland zeggen ze dit al zeker vierhonderd jaar. Maar tot eind 2001 was de Engelse uitdrukking nauwelijks in Nederland te lezen of te horen. Dat veranderde na 25 november 2001, toen Pim Fortuyn met een overweldigende meerderheid van stemmen door Leefbaar Nederland werd gekozen tot lijsttrekker. Fortuyn bedankte de leden door te salueren, terwijl hij zei: 'At your service!' - een kreet die hem volgens sommigen door een reclamebureau was ingefluisterd. Toevallig was de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP) de verkiezingen in gegaan met de Nederlandse tegenhanger van deze leus. Op 18 februari 2002 schreef NRC Handelsblad hierover: 'At your service' komen wij in het Nederlands vertaald tegen bij de SGP: 'Tot Uw dienst'. Hier zien we een illustratie van hoe dezelfde woorden door verschillende mensen uitgesproken een totaal andere betekenis kunnen hebben. Waar Fortuyn zijn gehoor wil verzekeren van zijn populistische dienstbaarheid, doelen de theocratische mannenbroeders op dienstbaarheid aan het Hogere: 'Allereerst wordt met dit motto aangeduid, dat de SGP wil staan in de dienst van de Heere en publiekelijk de overheden en het volk wil oproepen om Hem te dienen en te eren.' Net als ik zeg wat ik denk en ik doe wat ik zeg (zie aldaar), de andere bekende slogan van Fortuyn, maakte at your service furore. In 2002 werd de uitdrukking ruim 350 keer in de dagbladen gebruikt en bijna negenduizend keer op Nederlandse webpagina's. In de loop van het jaar liet Harry Miens de saluerende Fortuyn in brons gieten. De kranten spraken vanj het at-your-servicebeeld. Zie ook condoleancestem, demoniseren, Fortuynist, ga toch koken, geest van Pim, kogel..., lijntje..., LP F, proefballonnenblazersensemble, puinhopen..., zelfdemonisering, zin an... 13

16 Bart de GraafF-effect Na de dood van televisiemaker en presentator Bart de Graaff, die leed aan een nierprobleem, meldden zich beduidend meer jongeren aan als nierdonor. Bij de Nierstichting sprak men van het Bart de Graaff-effect. De Graaff overleed op zaterdag 25 mei bengelbus Het Drentse Frederiksoord had in januari 2002 de primeur: het eerste mobiele centrum voor kinderopvang. De bengelbus - je leest het ook wel met een beginkapitaal - wordt gebruikt voor de buitenschoolse opvang van kinderen op het platteland. Het voertuig, dat verscheidene dorpen aandoet, levert de kinderen af bij de school of het buurthuis waar ze die dag terecht kunnen. bermmonument Je ziet ze steeds meer langs de kant van de wegen: kleine, door particulieren opgerichte monumentjes voor dodelijke verkeersslachtoffers. In Nederland blijft het meestal beperkt tot kruisen, bloemen en kransen, in het buitenland zijn ze soms ook voorzien van foto's, wieldoppen of andere auto-onderdelen. Een verzamelnaam hadden we er nog niet voor, maar in 2002 dook het woord bermmonument een paar keer op. Overigens in negatieve zin, want Friesland wil paal en perk stellen aan de bermmonumentjes. De gemeente Leeuwarden bepaalde in november 2002 dat de monumentjes niet hoger dan 60 centimeter mogen zijn en dat ze maximaal vijf jaar mogen blijven staan. Én ze mogen niet te opvallend zijn, want anders leiden ze de weggebruiker te veel af. Berahardaapje Zijn schoonmoeder is onder meer vernoemd in de Wilhelminapepermunt, en zijn vrouw leverde het woord Julianaantjes op, een oneerbiedige aanduiding voor 'drillerige oma-armen'. Dit jaar was de prins zelf aan de beurt. De Leidse bioloog Mare van Roosmalen ontdekte in het Braziliaanse regenwoud een onbekend aapje dat hij Bernhardaapje noemde, naar de natuurbeschermer (én jager) prins Bernhard. De officiële Latijnse naam van het aapje is Callicebus Bernhardi. Overigens kan men op de website van de bioloog tegen 14

17 betaling een vernoeming regelen: een door Van Roosmalen ontdekte dier- of plantensoort krijgt dan officieel de naam van de mecenas. Vergelijk kasgraaier binladenteef Scheldnaam voor een gesluierde (moslim)vrouw. Ook aangetroffen in versterkte vorm: teringbinladenteef. Op 30 november 2002 schreef Elsbeth Etty in NRC Handelsblad: Fietsend op de Cruquiusweg passeerde ik een vrouw met een hoofddoek die achter een kinderwagen liep. Twee grote kerels in trainingspakken begonnen haar plotseling, zonder enige aanleiding, uit te schelden. Teringbinladenteef] Binladenteef]' De vrouw reageerde niet, ze bleef strak voor zich uitkijken en ging alleen wat sneller lopen. Al zeker sinds de 17de eeuw wordt teef, dat eigenlijk 'wijfje van de hond en de vos' betekent, gebruikt als scheldnaam voor vrouwen. Een oud voorbeeld is appelteef. Van recente datum zijn zweefteefvoor 'stewardess' en voor 'zweverige vrouw', parelteef voor 'kakwijf en zemelteefvoor 'zeikwijf. De eerste twee worden aan Youp van 't Hek toegeschreven. rsiee, 1 PIT IS OIN4S \ etbsjlaxremfzeutje. \ / 15

18 /(vsn^ WÉ VBRZJrs(/>i EM V^. iéts Mieaws Ofwg XX^^STOPPCM ÉR Mee. 8AARPƒ blaffunctie Het ministerie van Verkeer en Waterstaat wil dat het openbaar vervoer veiliger wordt. In juli 2002 stuurde het ministerie daarover een 'Aanvalsplan Sociale Veiligheid Openbaar Vervoer' naar de Tweede Kamer. Hierin stond onder meer dat het Rotterdamse openbaar-vervoerbedrijf RET surveillancehonden wil inzetten in sommige trams en metro's. Men sprak in dit verband van honden met blaffunctie - wat in de pers voor enige hilariteit zorgde. 'De beesten zijn niet bedoeld om zwartrijders in de kraag te grijpen,' aldus het ANP op 5 juli, 'maar al blaffend controleurs te beschermen tegen agressieve reizigers. Bij de metro's van Moskou en Berlijn zijn de blaffende honden een doorslaand succes.' Later verduidelijkte minister De Boer (Verkeer) nog eens dat het om dieren gaat die 'een blaffunctie hebben en geen bijtfunctie'. Ook bijtjunctie is een nieuwkomer in het Nederlands. bloemenbrik Bij de begrafenis van prins Claus, in oktober 2002, werden de vele bloemstukken vervoerd door een apart rijtuig, dat de bloemenbrik werd genoemd. Mogelijk is dit woord in kleine kring al langer bekend, maar de woordenboeken kennen het niet en de afgelopen tien jaar is het niet in de dagbladen gebruikt. Hetzelfde geldt voor galalijkkoets ('Het lichaam van prins Claus werd vervoerd in een galalijkkoets die door zes Friese paarden werd getrokken'). Overigens heeft Claus minstens één significante bijdrage aan het Nederlands 16

19 geleverd. Hij mocht graag zeggen leugens hebben korte benen, een van oorsprong Duitse uitdrukking die door hem bij ons verbreid is. bolitaslikker Je zou denken dat het woord slikker een verkorting is van bolletjesslikker, maar dit blijkt niet het geval te zijn. Al zeker sinds 1992 wordt er in de kranten geschreven over slikkers, terwijl bolletjesslikker (met of zonder koppelteken) z'n entree maakte in Dat zal dan ook de reden zijn waarom de Grote Van Dale wel slikker vermeldt ('drugssmokkelaar die verdovende middelen inslikt om ze over te brengen'), maar niet bolletjesslikker, hoewel dat sinds 1996 duizenden keren in de kranten heeft gestaan. Hoe het ook zij, sinds 2002 wordt een half-spaans synoniem gebruikt, namelijk bolitaslikker. Bolita is Spaans voor 'bolletje'. In Cura^ao, waar veel bolletjesslikkers vandaan komen en waar onder meer Spaans en Nederlands wordt gesproken, worden zij bolitaslikkers genoemd, vandaar. De enorme ophef over het vrijlaten van gearresteerde bolletjesslikkers op Schiphol, vanwege onvoldoende cellencapaciteit, leidde in 2002 tot allerlei gelegenheidssamenstellingen, zoals bolitabeleid, bolletjesaffaire, boïletjesdode, bolletjeslepel, bolletjesoperette, bolletjesproblematiek, bolletjesprop, bolletjessysteem, bolletjesvlucht, bolletjeswet enzovoort. Vergelijk slikkerstoilet en vrijvoeter,psst, COLLEGA,,, VOLGENS MJJ HÊBÖÊN WE P'R WÊÊC EEN,, " &OL.lr&TJeSSL'fKKef3 " 17

20 bouwbordeel Het is in zekere kringen niet ongewoon om belangrijke opdrachtgevers flink in de watten te leggen. Tijdens de bouwfraude-enquête bleek dat enkele grote aannemers in Nederland daartoe vaak een bordeel in Abbenes bezochten, dat in de pers de naam bouwbordeel kreeg. 'Het bouwbordeel,' schreef de Volkskrant in augustus 2002, 'ligt op een uitstekende locatie, in de oksel van de A4 en de A44. De grote bouwprojecten zijn om de hoek.' Eén aannemer spendeerde alleen al in 1999 vijftienduizend gulden aan het bordeelbezoek van ambtenaren. ou s er /woet U FUNIK G.EHe»D WORDEN? ' 0OUK/BoRDE L " broekzakbeller Het landelijke alarmnummer 112 krijgt jaarlijks vier miljoen telefoontjes van mobiele bellers. Slechts een vijfde daarvan is menens. De meeste nepbellers zijn kinderen, maar er zijn ook mensen die per ongeluk 112 bellen, doordat hun nulzesje in hun tas of broek geactiveerd wordt. In januari 2002 besloot de politie die broekzakbellers, zoals ze genoemd werden, met een sms'je te kapittelen. Het verschijnsel broekzakbellen was al langer bekend, maar er bestond nog geen woord voor. chatroman Nieuw op het boekenfront: de chatroman, een roman die bestaat uit een bundeling van - en chatcorrespondentie. Op 27 februari 2002 schreef het Algemeen Dagblad: l8

21 Men neme een intelligente vrouw en een aantrekkelijke man met zwart krulhaar en een supergave huid. Ze kunnen elkaar eerst niet uitstaan, maar ontdekken later bij elkaar toch de liefde van hun leven. Stop deze ingrediënten in één boek en je hebt een stuiverromannetje. De Amerikaanse schrijfster Nan McCarthy giet dezelfde bestanddelen in een andere vorm: een - en chatcorrespondentie tussen lekker ding Maximillian en carrièrevrouw Beverly. En zo fabriceert ze de eerste chatroman ter wereld. De Nederlandse vertaling werd slecht ontvangen. Zo schreef De Standaard op 12 december: 'De allereerste chatroman ter wereld is een dooie mus. Het medium verdiende betere beoefenaars dan McCarthy.' chicklit 'Chicklit,' schreef Corine Vloet op 2 november 2002 in NRC Handelsblad, 'is de keukenmeidenroman van de 21ste eeuw.' Zij het met iets andere ingrediënten, want de typische chicklit (een samentrekking van chick literature) gaat over hoogopgeleide, mooie en succesvolle vrouwen tussen de 25 en 35 die het moeilijk hebben omdat ze op drie fronten willen uitblinken: in hun werk, als partner én als moeder. En dan nog slank en gorgeous blijven ook! Het succesvolste chicklit-boek is Bridget Jones diary van Helen Fielding, maar er zijn er meer, en volgens Vloet is het 'hersenverwekende' lectuur. Chicklit is in het Engels reeds ingeburgerd, maar was in het Nederlands nog niet gesignaleerd. De spelling ligt nog niet vast. Je vindt het als chicklit, chick Ut en chick-lit. De tegenhanger van chicklit heet ladlit. Zie verder aldaar. clipchart Een clipchart is een hitparade voor muziekclips. Via een sms'je kunnen kijkers laten weten wat zij de beste clip of muziekclip vinden - woorden van eind jaren tachtig. Begin 2002 werd een filmpje van de zangeres Shakira uitverkoren. Het Algemeen Dagblad schreef hierover op 5 februari 2002: l 9

22 Ook de popmuziek heeft zijn Máxima. Haar naam is Shakira, ze is 24 jaar, komt uit Colombia en heeft onder de hoede van het familiebedrijf Estefan haar debuut-cd gemaakt. Na Latijns-Amerika verovert deze zangeres nu ook Europa in razende vaart. Haar Engelstalige single Whenever, wherever komt deze week op de tweede plaats binnen in de AD top 30 en de Mega Top 100. De video staat bovenaan in de Box Clipcharts en de cd Laundry service komt binnen op de achtste plaats in de Album Top 100. combi-euro Het schijnt tamelijk eenvoudig te zijn om bij munten van één of twee euro de kern uit de rand te slaan. Aan een hamer en een schroevendraaier heb je genoeg. Dit geeft de mogelijkheid om zogenoemde combi-euro's te maken, en sommige mensen hebben daar lol in. Reeds gesignaleerd: Griekse buitenrand met Nederlands middenstuk, combi's Duits-Belgisch, Portugees-Spaans en ga zo maar door. Officieel is het valsmunterij, en dus strafbaar, maar dat zal het wel extra leuk maken. condoleancestem Na de moord op Pim Fortuyn, op 6 mei 2002, werd gevreesd dat veel mensen een zogenoemde condoleancestem zouden uitbrengen. Men sprak ook wel van trooststem en piëteitstem. Het NIPO deed snel een kiezersonderzoek, en meldde half mei: 'Condoleancestemmen lijken geen invloed te hebben gehad op het zeteltal van de LPF.' Zie ook at your service, demoniseren, Fortuynist, ga toch koken, geest van Pim, ik zeg wat ik denk..., kogel..., lijntje..., LPF, proefballonnenblazersensemble, puinhopen..., zelfdemonisering, zin an... cyberlingo Het was reeds voorspeld: kinderen die veel sms'en en chatten raken gewend aan een afwijkende spelling en een dito woordbeeld. Zij gaan cyberlingo schrijven, en in de Verenigde Staten is dit reeds gesignaleerd. Daar moeten docenten uitleggen dat 'U have 2 b kidding' niet helemaal correct is. 'De scholieren zelf zitten er niet mee,' meldde de website van Onze Taal op 7 oktober 2002, 'maar de leraren vinden dat de leerlingen wel moeten weten hoe het hoort.' 20

23 /NA6LK6RT krsêg OVeR(6.&si-S WÉL V66L CONOOl_6AlMCeSTeWA\eM. databundel Begin april 2002 bracht KPN i-mode op de Nederlandse markt, een techniek die het mogelijk maakt om met behulp van een (speciale) mobiele telefoon te en en te surfen op internet. Rekenden telecomaanbieders - een woord dat we sinds 1992 kennen - tot nu toe af per seconde, bij i-mode wordt de hoeveelheid opgehaalde informatie in rekening gebracht. Dit bracht een nieuw woord mee, namelijk databundel Zo schreef NRC Handelsblad op 4 april: 'In Nederland wordt niet per kilobyte gerekend maar per "databundel". De goedkoopste databundel is 2 euro (voor 200 kilobyte), de duurste 45 euro (25 megabyte). Wie zijn databundel overschrijdt betaalt meer.' Databundel is ook aangetroffen in de samenstellingen GPRS-databundel en databundel-abonnement. demoniseren Het is niet zo dat het woord demoniseren vóór Pim Fortuyn niet werd gebruikt. In de dagbladen komt het woord sinds het einde van de jaren tachtig voor in berichten over de nazi's (die de joden demoniseerden), de Koude Oorlog (waarin de communisten werden gedemoniseerd) en de moslimfundamentalisten (die de Verenigde Staten demoniseren). De Grote Van Dale kent het sinds 1999 (in de betekenis 'als kwaad beschouwen, duivels voorstellen') en het is ook wel eens gebruikt in verband met de Nederlandse politiek. Zo schreven Bert Bukman en Alain van der Horst in 1994 in HP/De Tijd een 21

24 artikel getiteld 'De demonisering van de CD' (Centrum Democraten). Maar door Pim Fortuyn is het gebruik van demoniseren in 2002 explosief gestegen. Werd het woord vóór Fortuyn slechts in kleine kring gebruikt, nu kent iedereen het. Een van de eerste keren dat Fortuyn het zelf gebruikte was op 9 februari 2002, in een vraaggesprek in de Volkskrant. Hij zei toen: Veertigduizend asielzoekers per jaar, dat is in vier jaar tijd een stad van een omvang van Groningen. Dat moeten mensen zich eens even goed realiseren. En dan veelal; enkele reis onderklasse. Nou dat zie ik niet zo zitten. Daar moeten we maar eens even mee stoppen. Janmaat had gewoon voor een deel gelijk. En door de demonisering waaraan uw krant ook heeft meegedaan, kon dat allemaal niet meer gezegd worden. Vervolgens gebruikte Fortuyn het vooral om zijn eigen situatie te kenschetsen. Zo zei hij in een televisie-interview met Robert Jensen, niet lang voordat hij in Hilversum werd doodgeschoten door Volkert van der G.: Als je ziet wat ik af en toe in de brievenbus krijg, daar word je niet vrolijk van. En de Nederlandse regering, en dat vind ik een bloody shame, helpt mee een klimaat te creëren van demonisering van mijn persoon. En als mij straks wat gebeurt, en ik ben blij dat je me deze gelegenheid geeft, zijn zij medeverantwoordelijk. En dan kunnen zij niet de handen er vanaftrekken in de zin van: 'Ja, ik heb die aanslag niet gepleegd. Je hebt het klimaat meegecreëerd. En dat moet stoppen.' De moord op Fortuyn leidde tot het nodige zelfonderzoek bij journalisten en politici. Hadden zij Fortuyn inderdaad gedemoniseerd? Zeker is dat het optreden en het succes van Fortuyn tot een ongeevenaarde stroom typeringen leidden. Zo werd Fortuyn, tot zijn stijgende ergernis, uitgemaakt voor: anti-prediker, pedante blaaskaak, clown, megalomane demagoog, rare flapdrol, de Nederlandse Jörg Haider, een New Age-Hitler, wetenschappelijke hooligan, Janmaat in het kwadraat, kakelnicht, springende kikker, malloot, de man die belletje trekt, een politiek masturbant ('veel opwinding en snel klaar'), door en door valse Messias, de nieuwe Mussert, Polder-Mus - 22