HAVENS EN DE REIS VAN BONTEKOE

Transcriptie

1 EN 28 december

2 EN Inleiding Schepen vertrekken of leggen aan. Op de kade wordt gezwaaid en afscheid genomen. En wie na een lange reis terugkeert, wordt begroet door de thuisblijvers. De zee oefent een bijzondere aantrekkingskracht op mensen uit. Eeuwenlang was de haven een plek waar soms definitief afscheid genomen werd. Op zee was het lang niet altijd pluis en schepen vergingen soms met man en muis. Bovendien was men onderweg blootgesteld aan allerlei ziekten en ontberingen. Toch hebben zich miljoenen mensen over de hele wereld ingescheept op zoek naar avontuur, rijkdom of een beter leven. Op 28 december 1618 verliet het schip de Nieuw Hoorn de rede van Texel voor een reis naar het Verre Oosten. Aan boord waren 131 bemanningsleden en 75 soldaten. De meesten kwamen niet terug. Kapitein Willem Ysbrantsz. Bontekoe keerde bijna zeven jaar later na een avontuurlijke reis terug in Vlissingen, met een ander schip. Doelgroep Leerlingen van groep 7 en 8 van het basisonderwijs (10-12 jaar) Doelstellingen De leerlingen kan zich een beeld vormen van het leven aan boord van een schip in de tijd van de VOC. De leerling kent de werking van een kompas De leerling heeft enig inzicht in navigatie en plaatsbepaling Vakken en kerndoelen Aardrijkskunde Domein A geografisch perspectief 2 De leerlingen kunnen (de ruimtelijke gevolgen van) verschijnselen aangeven op een kaart. Ze kunnen daarbij gebruik maken van de begrippen: schaal, legenda, coördinaten, register, windrichting en afstand. Domein B ruimtelijke inrichting 3 De leerlingen kunnen de inrichtingselementen in hun eigen omgeving, die te maken hebben met het landschap, wonen, werken, verkeer, bestuur en levensbeschouwing, waarnemen, beschrijven en verklaren. Domein C topografie en kaartbeeld 10 De leerlingen kunnen zich een voorstelling maken van de kaart van de eigen omgeving, Nederland, Europa en de wereld. STICHTING KENNISNET / CMO INTRODUCTIE - II

3 EN Dank Wij danken Lou Vermeer, Willem van Voorst, Raymond Koome, Willem Sodenkamp, Piet Koppers, Chris Schram en Jan-Simon Hoogschagen voor de toestemming die zij gaven om illustratiemateriaal te gebruiken. STICHTING KENNISNET / CMO INTRODUCTIE - III

4 STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 1

5 Inleiding Nu adieu Terschellinger meisjes zoet Wij verlaten u met spoed, schep goede moed En wij kunnen u niet nemen mee Want wij gaan naar die woeste barre zee Naar Doggersbank voorwaar Daarna komen wij weer bij elkaar. (Uit: Zondagmorgen toen kregen we de loods aan boord) Daar is het water, daar is de haven Waar je altijd horen kon: we gaan aan boord (Uit: Zuiderzeeballade) Hierboven staan enkele regels uit twee oude liedjes. Matrozen nemen afscheid van hun vriendinnetjes en vertrekken voor een paar weken naar zee. Misschien heb je zelf wel eens op de kade gestaan in een havenstad. Je ziet zeelui die de trossen losgooien en wegvaren, de wijde wereld in. In drukke havens is het een komen en gaan van schepen, groot en klein, van over de hele wereld. Je hoort een mengelmoes van talen. Misschien droom je zelf wel van een leven aan boord, zwervend over de zeven wereldzeeën. Als kapitein van een grote oceaanstomer of als stuurman aan het roer. Als echte zeebonk. Je moet dan natuurlijk wel zeebenen hebben. 1. Als je de tekst hierboven (ook die van de liedjes) goed leest, dan lijkt het er op dat het leven op zee echt mannenwerk is. Je ziet dat ook in de namen van de beroepen aan boord. Er is zelfs een tijd geweest dat vrouwen niet aan boord werden toegelaten. Wilde je als meisje toch het zeegat uit dan moest je je als man verkleden. Waarom denk je dat dat zo was? Verklaar je antwoord. 2. Noem enkele beroepen die aan boord van een schip worden uitgeoefend. STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 2

6 De reis van Bontekoe Willem Ysbrantsz. Bontekoe wordt in december 1618 door de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) aangesteld als schipper op een gloednieuw schip, de Nieuw Hoorn. Met nog tien andere schepen vertrekt de Nieuw Hoorn op 28 december vanaf Texel naar Oost-Indië. Aan boord zijn 206 bemanningsleden en 360 vaten buskruit. Die zijn bestemd voor de gouverneur van Batavia, Jan Pieterszoon Coen. Die heeft het buskruit en de soldaten nodig om zijn macht uit te breiden. Bontekoe komt uit de stad Hoorn en ook zijn schip is naar die stad vernoemd. Toch vertrekt de Nieuw Hoorn niet uit de haven van Hoorn. Het IJsselmeer zoals wij dat kennen, bestaat dan nog niet. Dat water heet nog Zuiderzee en staat in open verbinding met de Noordzee. Maar de Zuiderzee is berucht om zijn zandbanken waar zo een schip op vast kan lopen. Daarom vertrekken zeeschepen vanaf het eiland Texel. Hier liggen de schepen te wachten op goede wind om vervolgens uit te zeilen. Duizenden koopvaarders en oorlogsschepen varen elk jaar af en aan. Hij blijft er drie weken om nieuwe voorraden aan boord te laden en de zieken te laten herstellen. Een smakelijk hapje vinden de bemanningsleden in de dodo, een dikke loopvogel die alleen op Réunion en Mauritius voorkomt. Als de zieken voldoende opgeknapt zijn, vertrekken ze verder naar hun eindbestemming Java. De reis van Bontekoe verloopt niet zonder problemen. Onderweg krijgen ze te maken met een zware storm waardoor de grote mast scheurt. Alle schepen van de VOC moeten bij Kaap de Goede Hoop in Zuid-Afrika aanleggen om vers voedsel en drinkwater aan boord te nemen. De Nieuw Hoorn zeilt echter om de kaap heen. In plaats daarvan legt Bontekoe aan op het eiland Réunion in de Indische Oceaan. 1. Batavia was de hoofdstad van het eiland Java. Zoek in de atlas op hoe deze stad nu heet. Van welk land is deze stad de hoofdstad? 2. Op het kaartje hierboven zie je het zuiden van Afrika. Zoek in de atlas op hoe het grote eiland heet dat links van Réunion ligt. In welke zee liggen deze eilanden? Teken op het kaartje Kaap de Goede Hoop in. STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 3

7 Schipbreuk Twee maanden later, op 19 november 1619, heeft de Nieuw Hoorn zijn bestemming bijna bereikt. Nog een weekje varen en ze zullen in Batavia aankomen. Ze zijn inmiddels elf maanden onderweg. s Middags daalt een bemanningslid naar het ruim af om zijn vaatje brandewijn bij te vullen uit het grote vat. Hij stoot per ongeluk zijn kaars om. Die valt in het grote vat brandewijn dat meteen ontploft. Met man en macht probeert de bemanning het vuur te blussen. Bontekoe probeert zelfs om samen met een paar timmerlieden gaten in het schip te boren om het zeewater de brand te laten blussen. Een deel van de bemanning verlaat het schip in sloepen. Dan bereikte het vuur de kruitkamer en het schip sprongh aen hondert duysent stucken. Van de 119 personen die nog aan boord zijn overleven alleen de schipper zelf en een scheepsjongen de explosie. De anderen worden aen hutspot gheslaghen. Houtsnede waarop staat afgebeeld hoe de Nieuw Hoorn ontploft De 72 schipbreukelingen hebben geen water en voedsel aan boord en ook geen navigatie-instrumenten. Het touw aan boord wordt uitgeplozen om er garen van te maken. Van de hemden van de mannen worden zeilen genaaid. Als het regent, wordt water opgevangen om te drinken. Laag vliegende meeuwen en al te nieuwsgierige vissen worden gevangen om de honger te stillen. Maar naarmate de dagen verstrijken, wordt de situatie steeds erger. De hongerige mannen besluiten de scheepsjongens te doden om hun bloed te drinken en hun vlees te eten. Bontekoe probeert dat zo lang mogelijk uit te stellen. Dertien dagen na het vergaan van de Nieuw Hoorn komt eindelijk land in zicht. Begin 1620 bereiken ze uitgemergeld Batavia waar ze worden ontvangen door gouverneur Coen. Bontekoe krijgt een nieuw schip en blijft een paar jaar heen en weer varen tussen Java, China en de Molukken. In januari 1625 vertrekken drie schepen naar Nederland: de Gouda, de Hollandia en de Middelburg. Bontekoe vaart op de Hollandia dat een grote lading peper, nootmuskaat en porselein vervoert. STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 4

8 Kort na hun vertrek komen ze in een tropische orkaan terecht. De Gouda vergaat met man en muis en de twee andere schepen raken zwaar beschadigd. De Hollandia gaat aan land in Madagascar waar het schip werd opgeknapt. Op 16 november 1625 arriveert de Hollandia in Vlissingen. Bontekoe neemt ontslag uit de VOC-dienst en keert naar Hoorn terug. Hij heeft aan zijn reizen een flink kapitaal overgehouden waarvan hij een huis koopt. Hij treedt in het huwelijk en houdt zich verder bezig met de handel. Zwarte peperplant 1. Peper en nootmuskaat waren kostbare kruiden die in de tijd van de VOC naar ons land werden verscheept. Noem nog een paar andere goederen die in die tijd uit Oost-Azië werden ingevoerd. 2. Noem enkele goederen die tegenwoordig in grote hoeveelheden per schip naar ons land worden vervoerd. 3. Wat zijn de twee grootste havens van ons land? 4. Wat is de grootste haven ter wereld? STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 5

9 Het Journaal of reisverslag Onderweg houdt hij net als alle schippers in dienst van de VOC een dagboek bij, een Journaal of Iovrnael zoals het in die tijd geschreven werd. Zijn reisverslagen worden in 1646 uitgegeven door een boekhandelaar in Hoorn. Het Iovrnael ofte Gedenckwaerdige beschrijvinghe vande Oost- Indische Reyse van Willem Ysbrantz. Bontekoe van Hoorn wordt een bestseller. Het wordt tientallen keren opnieuw gedrukt en uitgegeven. Ongeveer tachtig jaar geleden wordt het verhaal van Bontekoe nog eens gebruikt door de schrijver Johan Fabricius. Hij maakt er een kinderboek van dat nog steeds veel gelezen wordt: De scheepsjongens van Bontekoe. Drie scheepsjongens, Padde, Rolf en Hajo, zijn de hoofdpersonen van het boek en zij beleven allerlei spannende avonturen aan boord van de Nieuw Hoorn. Standbeeld van Rolf, Hajo en Padde aan de haven van Hoorn 1. Kijk goed naar de illustratie rechts boven aan de pagina. Het is de eerste pagina van het boek van Bontekoe uit Probeer te ontcijferen hoe de uitgever heette. Er staat ook op wanneer Bontekoe aan zijn dagboek begon en wanneer hij het voltooide. Welke dagen en jaartallen zijn dat? STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 6

10 Leven aan boord Eeuwenlang was het echter geen pretje op zee. Het leven aan boord van een schip in de tijd van Bontekoe was niet erg aantrekkelijk. Je zat maandenlang op zee in tamelijk primitieve omstandigheden. Fatsoenlijk eten was er niet en als je ziek werd, moest je maar hopen dat de scheepsdokter (chirurgijn) geen al te grote beunhaas was. Bovendien had je grote kans om in zwaar weer terecht te komen en te vergaan of je kreeg te maken met piraten die op de lading uit waren. Onderweg was het vaak hard werken geblazen (bij slecht weer) of je verveelde je een ongeluk (als er geen wind was). Bovendien was het een gevaarlijke onderneming. Je kon overvallen worden door zeerovers en door het gebrek aan verse groente en fruit en drinkwater lagen er allerlei ziektes op de loer. De bekendste daarvan was scheurbuik. Omdat zeelieden lange tijd geen vers fruit konden eten, kregen zij ernstig tekort aan vitamine C. Daardoor gaat je tandvlees bloeden en je tanden vallen uit. Je krijgt ook op allerlei andere plekken bloedingen. Bovendien wordt je ontzettend moe en lusteloos. Het eten was vaak bar en boos, vooral voor de gewone zeelieden. Door de warmte en vochtigheid bedierf het meegenomen voedsel snel: wormen en maden in het meel, beschimmelde erwten en bonen. Aan boord werd drie keer per dag gegeten. Na het ochtendgebed, om acht uur, werd er ontbeten. Je kreeg dan gort, vermengd met pruimen of rozijnen, vaak aangelengd met water, bier of wijn. Gort wordt gemaakt van gerstekorrels waar het buitenste vlies is afgepeld. Het middagmaal, rond twaalf uur, bestond uit gekookte erwten of bonen met saus van boter of vet. Een paar keer per week werd dit aangevuld met stokvis (gedroogde kabeljauw die lang goed blijft), spek en gepekeld (gezouten) rundvlees. stokvis s Avonds werden de overgebleven kliekjes van het middageten opgediend, aangevuld met brood en bier. Af en toe stond er vers vlees op het menu als er aan boord meegenomen kippen of varkens werden geslacht. En als het enigszins kon, werd onderweg verse vis gevangen. De bemanning was ingedeeld in vaste eetgroepen, bakken genaamd, van zes tot zeven man. De leden van zo'n groep aten gedurende de gehele reis gezamenlijk uit de bak die zij kregen voorgeschoteld. Hier komt onze uitdrukking vandaan: niet aan de bak komen (niet aan de beurt komen of geen kans krijgen). Scheepsbeschuit was eigenlijk het enige voedsel dat lang goed bleef. Een aparte lekkernij was een Kaaps duifje: scheepsbeschuit geweekt in water en belegd met een stuk spek. Maden doen zich tegoed aan bedorven voedsel STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 7

11 Vergelijk dat maar eens met wat je tegenwoordig op een schip te eten kunt krijgen. Eten aan boord van een modern passagiersschip Als drinken was er water, wijn, bier en jenever. De wijn was vooral bedoeld voor de kapitein, kooplieden en officieren. De bemanning kreeg elke dag een mutsje jenever om de tanden te ontsmetten. Om de dorst te lessen was er water en bier. Bij het vertrek werd genoeg drinkwater meegenomen voor ongeveer vier maanden. Maar door warmte en vervuiling raakte het al snel bedorven. Het werd dan met de tanden op elkaar naar binnen gezogen, zodat men geen wormen binnen zou krijgen. Voor de lagere rangen waren de leefomstandigheden bijzonder zwaar. Terwijl officieren en passagiers de beschikking hadden over aparte hutten, moest de bemanning een plaatsje zien te vinden voor de grote mast, in het ruim van het schip. In deze krappe, donkere en slecht geventileerde ruimte hingen de hangmatten van zeildoek, met daarin een matras, een hoofdkussen en een deken, dicht naast elkaar. Een beetje privacy was er niet bij. Frisse lucht kwam binnen door de geschutspoorten en luiken, maar met slecht weer werden deze gesloten. Dergelijke omstandigheden waren een ideale bron voor het ontstaan van allerlei ziekten. Er was natuurlijk ook geen stromend water aan boord, dus je kon je niet fatsoenlijk wassen. Alleen als het regende kon je je een beetje opfrissen. Toiletten waren er ook niet. Je kunt je dus voorstellen dat het aan boord behoorlijk gestonken moet hebben. Zeker omdat er soms ook varkens en kippen aan boord waren en er ook nog eens allerlei kook- en bakluchtjes hingen. 1. Maak zelf scheepsbeschuit. Hiervoor heb je nodig: - vier kopjes bloem - 1 kopje water - theelepeltje zout Kneed in een kom de ingrediënten tot een stevig deeg. Rol het deeg uit op een vlakke ondergrond waar je een beetje bloem op gestrooid hebt (anders blijft het deeg aan de ondergrond plakken). Je kunt het deeg uitrollen met een deegroller of een glazen fles. Je kunt het ook met je handen uit elkaar duwen of platslaan. De deegplak moet ruim 1 cm dik zijn. Snij het deeg in plakken van ongeveer 7 cm. Leg ze op een bakblik en prik er met een vork gaatjes in. Zet het bakblik in een hete oven (350 graden). Als de beschuiten lichtbruin zijn (na ongeveer een uur) zijn ze klaar. Laat ze vervolgens afkoelen. Je zult merken dat de beschuiten keihard zijn. Ze werden dan ook geweekt in water of soep en later koffie of thee. Eet smakelijk. STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 8

12 Navigeren Je plaats op aarde bepalen, je koers op zee uitzetten, een route bepalen. Dat is navigeren. Van oudsher hebben mensen methoden ontwikkeld en hulpmiddelen ontworpen om te navigeren. Met behulp van de sterren, een kompas, een horloge of natuurlijke herkenningspunten. In de tijd van Bontekoe (het begin van de zeventiende eeuw, bijna 400 jaar geleden) was een reis van Nederland helemaal naar de andere kant van de wereld een hele onderneming. Je was maanden onderweg. En als de kapitein zijn vak niet verstond, kon je zo honderden kilometers uit de koers raken of gewoonweg verdwalen. Tegenwoordig is het bijna niet meer mogelijk om te verdwalen, zelfs niet op zee. De meeste schepen beschikken over moderne navigatiemiddelen en communicatiemiddelen. Met een satelliettelefoon kun je zelfs overal ter wereld vandaan bellen. En met GPS (Global Positioning System) kun je overal op aarde je positie bepalen. Vóór de uitvinding van GPS-systemen bepaalden zeelieden hun positie met behulp van kompas en sextant. Daarbij keken ze overdag naar de zon en s nachts maakten ze gebruik van de positie van sterren aan de hemel. Op het noordelijk halfrond maak je gebruik van de positie van de Poolster, op het zuidelijk halfrond maak je gebruik van het Zuiderkruis. Overdag kun je ook gebruik maken van bijvoorbeeld de windrichting, trekvogels, de zon, etc. Op het noordelijk halfrond moet je zoeken naar de Grote Beer. Heb je die gevonden, trek dan een denkbeeldige lijn tussen de onderste twee sterren en verleng deze ongeveer 4 tot 5 keer tot je een grote heldere ster tegenkomt: de poolster. Door vervolgens dezelfde hoek te nemen als op de afbeelding is aangegeven, weet je waar het noorden is. Met een kompas kun je altijd het noorden vinden. De naald wijst altijd naar de noordpool. Overdag kun je het noorden bepalen met een horloge. Voorwaarde is wel dat je een horloge met wijzers hebt en dat de zon schijnt. Je moet dan het volgende doen: Zorg dat je je horloge plat voor je hebt en dat de kleine wijzer naar de zon wijst. Neem nu precies het middelste punt tussen de kleine wijzer en de twaalf op de wijzerplaat (in de zomer neem je de elf, omdat er dan zomertijd geldt) Dit punt geeft je de richting aan naar het zuiden. En dan weet je natuurlijk ook waar het noorden, oosten en westen is. STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 9

13 In het verre verleden had men nog geen instrumenten om te bepalen waar men zich bevond en in welke richting men voer. Men bleef daarom dicht bij de kust zodat men zich kon oriënteren op herkenbare punten aan de wal. Toch werden er reizen gemaakt zonder zicht op de wal. Hoewel er heel weinig bekend is over hoe ze hun koers konden bepalen weten we wel dat het noorden, oosten, zuiden en westen konden worden gevonden via de opkomst en ondergang van de zon en de richting van de schaduwen op het middaguur. s Nachts als het helder was kon men ook aanwijzingen krijgen van de schijnbare beweging van de sterren en met name uit de altijd in het noorden staande poolster. Verder waren goede zeelui in staat zich enigszins te oriënteren met behulp van de ligging van de wolkenformaties aan de horizon (boven de zee anders dan boven land), de richting van de deining, de kleur van het water, de aanwezigheid van vogels of vlinders e.d. Misschien ken je de uitdrukking: Van streek zijn. Als je van streek bent, dan zit je niet lekker in je vel, je bent een beetje in de war. Als je op zee van streek bent dan ben je nog niet jarig. Dan ben je namelijk de weg kwijt. Als je goed naar een kompas kijkt dan zie je dat de roos verdeeld is in 32 delen oftewel streken. Als de stuurman van streek raakt dan is hij de juiste richting kwijt. 1. Bouw zelf een kompas Hiervoor heb je nodig: - de onderkant van een vierkant pak melk of appelsap; de opstaande rand mag niet hoger dan ongeveer 5 cm zijn - een kartonnen cirkel die in de bodem van het pak past - spijker - een recht gebogen metalen paperclip of een metalen naald - kompasroos - magneet - lijm of plakband Druk de spijker vanaf de onderkant door het midden van de bodem van het melkpak. Buig de paperclip zo recht mogelijk en wrijf hem (of de naald) een paar minuten langs de magneet. Lijm de paperclip vervolgens dwars over het kartonnen rondje, vlak langs het middelpunt. Maak nu met een schaar een gaatje in het midden maar zorg ervoor dat je er niet helemaal doorheen prikt. Leg nu het kartonnen rondje met de paperclip naar onderen op de punt van de spijker. Het rondje zal nu even rond draaien en dan stilhangen tot een van de punten van de paperclip naar het noorden wijst. Plak nu de kompasroos op de cirkel zodat de N op de plek komt waar de naald naar het noorden wijst. De kompasnaald wijst naar het noorden. Je weet nu dus ook waar de andere windstreken zijn (oost, west, zuid en alle streken daartussenin). Bepaal nu in welke richting jouw huis ligt. STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 10

14 STICHTING KENNISNET/ CMO HANDLEIDING - 1

15 Inleiding Dit werkblad is bedoeld als introductie op het thema leven op zee. HAVENS 1. De namen van beroepen aan boord wijzen erop dat het leven op zee vroeger een exclusieve mannenaangelegenheid was: zeeman, stuurman, matroos, kapitein, bootsman. Verwonderlijk is dat niet. Het werk aan boord was vaak zwaar en men vond het niet geschikt voor vrouwen. Tegenwoordig denkt men daar iets anders over. Sinds enige tijd mogen bijvoorbeeld ook vrouwen aan boord van marineschepen dienen. Maar nog steeds is het vaak zo dat op schepen vooral mannen werkzaam zijn. Vrouwen aan boord oefenen meestal typische vrouwenberoepen uit: kok, serveerster, schoonmaakster. 2. Kapitein, stuurman, bootsman, loods, kok, matroos, purser (chef van het bedienend personeel). De reis van Bontekoe We volgen enkele werkbladen lang de avonturen van Bontekoe, te beginnen met het vertrek en zijn rustperiode op Réunion. 1. Batavia heet sinds 1942 Jakarta en is de hoofdstad van Indonesië. 2. Het grote eiland links van Réunion heet Madagaskar. Beide eilanden liggen in de Indische Oceaan. Schipbreuk De rampspoed slaat toe, maar Bontekoe overleeft en komt uiteindelijk weer heelhuids in Holland aan. 1. Kruidnagelen en foelie, later ook thee en koffie. 2. Tegenwoordig worden o.a. olie, steenkolen, graan, koffie en cacao massaal in ons land ingevoerd. 3. Rotterdam en Amsterdam zijn de grootste havens van ons land. 4. Rotterdam is de grootste haven ter wereld (als het gaat om de hoeveelheid goederen die er worden overgeslagen). STICHTING KENNISNET/ CMO HANDLEIDING - 2

16 Het Journaal of reisverslag De avonturen zijn ons bekend dankzij het reisverslag dat Bontekoe heeft bijgehouden. 1. Jan Jansz. Deutel; 18 december 1618 en 16 november 1624 Leven aan boord Het leven aan boord was vol gevaren en bracht grote risico s op ziekte met zich mee. 1. Als u op school over een oven beschikt, kunt u in de klas de beschuiten bakken. Pas als ze door en door droog zijn, mogen ze beschouwd worden als scheepsbeschuit. Navigeren Je weg vinden op zee was belangrijk en vroeger een stuk moeilijker dan nu. 1. Als (makkelijk en eenvoudig) alternatief kunt u de leerlingen een waterkompas laten maken. Ze hebben daarvoor nodig: - een kurk of stukje piepschuim - een recht gebogen metalen paperclip - een magneet Wrijf de paperclip een paar minuten langs de magneet en prik hem vervolgens door het piepschuim of door de kurk. Doe dit vervolgens in een bakje water. De gemagnetiseerde punt van de paperclip wijst nu naar het noorden. Meer informatie vindt u op: Informatie over de tijd van de VOC Geschiedenis van de navigatie Hoorn en de scheepsjongens van Bontekoe STICHTING KENNISNET/ CMO HANDLEIDING - 3