DEELONDERZOEK 1 Plattelandsgebieden NEDERLAND KERKEN IN PLATTELANDSGEBIEDEN EN ARMOEDE IN NEDERLAND EEN VERKENNEND ONDERZOEK

Transcriptie

1 DEELONDERZOEK 1 Plattelandsgebieden ARMOEDE IN NEDERLAND 2010 KERKEN IN PLATTELANDSGEBIEDEN EN ARMOEDE IN NEDERLAND EEN VERKENNEND ONDERZOEK

2

3 KERKEN IN PLATTELANDSGEBIEDEN EN ARMOEDE IN NEDERLAND, een verkennend onderzoek Colofon Dit onderzoeksverslag maakt deel uit van het onderzoek Armoede in Nederland Dat bestaat uit: Kwantitatief onderzoek Armoede in Nederland 2010, onderzoek naar hulpverlening door diaconieën, parochiële caritas instellingen en andere kerkelijke organisaties in Nederland (ISBN/EAN ) Kerken in plattelandsgebieden en armoede in Nederland, een verkennend onderzoek (ISBN/EAN ) Migrantenkerken en armoede in Nederland, een verkennend onderzoek (ISBN/EAN ) Armoedebestrijding door moskeeën, een verkennend onderzoek (ISBN/EAN ) Alle rapporten en bijlagen zijn te vinden op: De rapporten van de deelonderzoeken zijn alleen te downloaden. Besteladres gedrukte versie kwantitatief onderzoek ( 5,-): bestellingen@pkn.nl, (030) Deelonderzoek KERKEN IN PLATTELANDSGEBIEDEN EN ARMOEDE IN NEDERLAND, EEN VERKENNEND ONDER- ZOEK : Auteur Herman Noordegraaf Interviewers Wim Althuis, Jan Damen, Simon Drost, Trudy Eikelenboom, Jan Maasen, Jan Willem Menkveld, Jac van Oppen, Derk Jan Poel, Harry Scharrenborg, Erik Sengers, Henk Stam, Carla van der Vlist, Hub Vossen Redactiegroep Carla van der Vlist Peter de Bie ISBN/EAN November 2010

4 Inhoud 2 Woord vooraf... 3 Samenvatting... 5 Deel I Rapportage van de onderzoeksbevindingen... 9 Achtergronden en opzet van het onderzoek... 9 Onderzoeksresultaten Activiteiten Materiële hulpverlening Praktische hulpverlening vluchtelingen/asielzoekers Schuldhulpverlening...11 Kerstpakketten...11 Andere activiteiten...11 Bereiken we de mensen? Een wijd vertakt intern netwerk Samenwerking met andere kerken en kerkelijke organisaties Relaties met de burgerlijke gemeente en maatschappelijke organisaties Samenwerking met voedselbanken Bewustwording Slotbeschouwing: voornaamste bevindingen Deel II Rapportage van de interviews Interview Interview Interview Interview Interview Interview Interview Interview Interview Interview Interview Interview Interview Interview Interview Bijlage Aandachtspunten voor de interviews... 59

5 Woord vooraf 3 In 2010 vond er een onderzoek plaats naar de rol die kerken spelen op het terrein van armoede. Deelnemers aan dit onderzoek waren: Protestantse Kerk in Nederland (Kerk in Actie) Rooms-Katholiek Kerkgenootschap in Nederland Vincentiusvereniging-Nederland Remonstrantse Broederschap Christelijke Gereformeerde Kerken in Nederland Oud-Katholieke Kerk van Nederland Gereformeerde Kerken vrijgemaakt Evangelische Alliantie (Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten, Leger des Heils, Unie van Baptistengemeenten, ABC-gemeenten, Kerk van de Nazarener, Rafaël Nederland) Evangelische Broedergemeenten Koptische Orthodoxe Kerk Basisbeweging Nederland Kerkgenootschap der Zevende-dags Adventisten De interviews zijn afgenomen door Wim Althuis, Jan Damen, Simon Drost, Trudy Eikelenboom, Jan Maasen, Jan Willem Menkveld, Jac van Oppen, Derk Jan Poel, Harry Scharrenborg, Erik Sengers, Henk Stam, Carla van der Vlist, Hub Vossen. Graag wil ik hen hartelijk bedanken voor dit werk, dat de grondslag vormde voor deze uitgave. Herman Noordegraaf november 2010 Van dit onderzoek is het verslag te vinden in het rapport 'Armoede in Nederland - onderzoek naar hulpverlening door diaconieën, parochiële caritas instellingen en andere kerkelijke organisaties in Nederland 2010' (ISBN/EAN ). Het is te bestellen voor 5,- bij: bestellingen@pkn.nl, (030) Het is ook te downloaden van: Met het onderzoek willen landelijke kerkelijke organen inzicht krijgen in het aantal lokale kerken dat betrokken is bij de ondersteuning van mensen die financieel in de problemen zijn geraakt en wat deze in dat kader doen. De bevindingen en conclusies van het onderzoek zijn van belang voor beleidsadvisering van kerken, politiek en maatschappelijke organisaties en groepen met het oog op de positieverbetering van mensen in armoede. Het onderzoek is uitgevoerd door een uitgebreide vragenlijst te sturen aan plaatselijke kerken. Er was daarbij behoefte om dit kwantitatieve onderzoek aan te vullen en daarmee te verdiepen met kwalitatieve gegevens uit geloofsgemeenschappen in die plattelandsgebieden of in ieder geval in regio's buiten de grote stedelijke gebieden waar zich de armoede relatief het meest voordoet. Dat leidde tot een deelonderzoek waarvan in deze uitgave verslag wordt gedaan. Het eerste deel bevat de rapportage van de voornaamste bevinding, in het tweede deel zijn de verslagen van de interviews opgenomen. Ten einde de geïnterviewden zoveel mogelijk de gelegenheid te geven open te spreken, zijn deze geanonimiseerd.

6 4

7 Samenvatting 5 Inleiding In aanvulling op het onderzoek Armoede in Nederland 2010 is er onderzoek gedaan naar kerken in die plattelandsgebieden - of in ieder geval in regio's buiten de grote stedelijke gebieden - waar zich de armoede het meest voordoet. Daarbij zijn burgerlijke gemeenten in dit onderzoek opgenomen waarin relatief veel armoede voorkomt. Ze zijn gekozen aan de hand van de Armoedemonitor en het Armoedebericht van het Centraal Bureau voor de Statistiek en het Sociaal en Cultureel Planbureau en de daarin opgenomen overzichten over de ruimtelijke spreiding van armoede. In vijftien burgerlijke gemeenten, verspreid over de provincies, zijn interviews gehouden met vertegenwoordigers van kerken, uitgevoerd door medewerkers van de landelijke kerken. Op grond daarvan heeft Herman Noordegraaf het rapport geschreven. Geprobeerd is om zo inzicht te krijgen in wat lokale kerken doen op het terrein van armoedebestrijding, hoe dit ingebed is in het geheel van activiteiten en in samenwerkingsrelaties. Het werken aan bewustwording kreeg specifieke aandacht omdat de kerkelijke anti-armoedebeweging dit terecht als belangrijk ziet: politieke en andere maatregelen vereisen immers een bewustzijn en erkenning van de armoedeproblematiek. Naar kerkelijke achtergrond ging het om de volgende geloofsgemeenschappen: Protestantse Kerk in Nederland (6), Rooms-Katholieke Kerk (6), Gereformeerde Kerk vrijgemaakt (1), Christelijke Gereformeerde Kerk (1) en Evangelische Baptisten Gemeente (1). De geïnterviewden waren diakenen, leden van parochiële caritas instellingen (pci), een pastoor en een voorzitter-oudste. Het onderzoek pretendeert geen representativiteit. Daarvoor is het aantal geselecteerde gemeenten te beperkt. Zeker in combinatie met het wel representatieve kwantitatieve onderzoek geeft dit onderzoek echter een beeld dat bij kan dragen aan de verdere doordenking van het kerkelijk beleid in plattelandsgebieden en de bovenlokale kerkelijke organisatie dienaangaande. Activiteiten Wat betreft de activiteiten die gericht zijn op mensen in materiële nood of die anderszins hulp behoeven, komen we een scala aan activiteiten tegen. We noemen de voornaamste. Materiële hulpverlening Vrijwel alle respondenten geven aan dat zij op enigerlei wijze aan materiële hulpverlening doen. Slechts in één geval is daar vrijwel geen sprake van. In meerderheid gaat het om financiële hulpverlening. Daarnaast wordt bijvoorbeeld ook genoemd het verschaffen van tegoedbonnen voor de slager, het inzamelen van kinderkleding, het organiseren van een ruilbeurs of goederenactie. Meer dan eens wordt daarbij aangegeven dat het om een beperkt aantal aanvragen gaat. Praktische hulpverlening Al dan niet in combinatie met materiële hulpverlening wordt er praktische hulp geboden, 'hand- en spandiensten', zoals het helpen bij het inrichten van een woning, het zorgen voor vervoer (bijvoorbeeld naar het ziekenhuis), hulp bij het invullen van formulieren, de opvang van kinderen, het regelen van een goedkope verzekering, het meegaan met mensen naar instanties. Vluchtelingen/asielzoekers In zes gevallen wordt als specifieke doelgroep vluchtelingen en asielzoekers genoemd. Het gaat dan om financiële hulp en/of praktische ondersteuning. Schuldhulpverlening Opvallend is dat betrokkenheid bij schuldhulpverlening slechts een enkele keer expliciet wordt genoemd. Een keer betreft het dan het verwijzen en begeleiden naar professionele schuldhulporganisaties. Weer een andere keer betreft het de overname van een lening. Misschien is dit geen afzonderlijk aandachtspunt, maar komt het vooral aan de orde via materiële hulpverlening. Kerstpakketten In veel geloofsgemeenschappen blijkt er een traditie te zijn om met Kerst iets te doen en te organiseren. De verspreiding van de pakketten kan plaatsvinden onder iedereen boven een bepaalde leeftijd (vaak 70 of 75 jaar) en is dan niet specifiek op minder draagkrachtigen gericht, maar in de meerderheid van de gevallen gaat het (ook) om deze laatste groep. Andere activiteiten Enige malen worden nog andere activiteiten genoemd die (ook) voor mensen met een laag inkomen bestemd zijn: De organisatie van een maaltijdgroep. Dit wordt drie keer genoemd, waarvan één keer vermeld

8 6 wordt dat de activiteit beëindigd werd wegens gebrek aan belangstelling. Voorlichting over regelingen. Eén keer wordt vermeld dat er in het kerkblad aandacht is besteed aan het minimabeleid van de burgerlijke gemeente. Een enkele keer vinden we de vermelding van vakantieweken. De landelijke kerken faciliteren deze voor ouderen en mensen met een handicap. Plaatselijke kerken kunnen hiervan gebruik maken. Aandacht met het oog op vakanties, zoals het geven van een financiële bijdrage aan mensen met een minimuminkomen vlak voor de grote vakantie. Bereiken we de mensen? In vrijwel alle interviews kwam de vraag aan de orde of de mensen met materiële noden wel door de kerk 'gevonden' worden en of dat erg zou zijn als dat niet of slechts in beperkte mate het geval zou zijn. Daarbij kristalliseert zich in de antwoorden een aantal lijnen uit: De vraag is van weinig belang: armoede komt bij ons niet voor. Als kerk bereiken we de mensen met materiële nood maar ten dele, maar daar staat tegenover dat bij ons in het dorp of in de kerk mensen naar elkaar omzien. Doordat we in een dorpsgemeenschap zitten, kennen we elkaar en weten we als kerk als er nood is. Daarbij werkt het bevorderend als van een diaconie of een pci mensen deel uitmaken die bekend zijn in het dorp. Een probleem is wel dat er toch ook stille armen zijn. We zouden wel willen, maar weten niet of maar beperkt hoe. Juist in een dorpsgemeenschap is het lastiger om noden op te sporen: er is schaamte onder de mensen en men houdt de armoede verborgen. Of men is te trots om hulp te vragen. Een wijd vertakt intern netwerk Uit de gegeven reacties blijkt dat kerken over een wijd vertakt netwerk beschikken en een geheel van activiteiten waardoor de (meelevende) kerkleden bereikt worden. Zonder volledig te zijn noemen we voorbeelden die in de verslagen te vinden zijn: zorgkringen, zusterhulp, kerkelijke telefooncirkel, bezoekwerk (ouderlingen, pastoraatsgroep, bezoekbroeders, soms ook diakenen), contactdames, wijkteams, predikanten, kerkrentmeesters, pastoors, kerkenraad, parochiebestuur, kerktelefoon, bedienen van Avondmaal bij mensen thuis, bezorgen van de zondagsgroet. Toch blijkt dat dit potentieel om mensen te bereiken maar ten dele benut wordt, doordat er geen of onvoldoende afspraken gemaakt zijn over het signaleren van materiële noden en het doorgeven daarvan aan de diaconie of de pci. Samenwerking met andere kerken en kerkelijke organisaties In zeven gevallen blijkt geen sprake van samenwerking van de desbetreffende kerk met andere kerken op het terrein van lokale armoede. In acht gevallen is daar wel sprake van. Daarin kan men onderscheiden tussen samenwerking met betrekking tot een enkele activiteit of bredere vormen van samenwerking. Zo wordt drie keer vermeld dat er samenwerking is als het gaat om de Kerstpakkettenactie of de organisatie van de Kerstbijeenkomst. Bredere vormen van samenwerking zijn te vinden in de samenwerking tussen twee pci en uit naburige gemeenten, tussen diaconieën, tussen een pci en een diaconie, in diaconale platforms (2x) en in een samenwerkingsverband voor de mimima (1x). Opvallend is overigens dat de kennis van provinciale of regionale kerkelijke Arme Kant-groepen bij de geïnterviewden beperkt is. Relaties met de burgerlijke gemeente en maatschappelijke organisaties Wat opvalt is dat de relaties met de burgerlijke gemeente en maatschappelijke organisaties grotendeels niet structureel zijn. Zij lopen via informele contacten of er wordt contact gelegd als er behoefte aan is als gevolg van een concrete vraag om hulpverlening. De contacten met de burgerlijke gemeente/sociale dienst en het maatschappelijk werk worden het meest genoemd. Soms worden ook genoemd woningbouwcorporaties, nutsbedrijven, thuiszorg, Stichting Welzijn Ouderen, het CDA.

9 7 In een zevental gemeenten zijn er verbindingen tussen de kerk(en) en de Wmo, door zitting te hebben in een Wmo-adviesraad of door contact te hebben met een lid dat kerkelijk betrokken is of door informele contacten. De Wmo staat overigens aan het begin en geeft nog niet veel doorwerking te zien naar de relatie tussen kerken, gemeente en maatschappelijke organisaties. Voedselbanken Acht respondenten geven aan dat er op enigerlei wijze een relatie bestaat met en voedselbank. Genoemd worden: De medewerking door gemeenteleden als vrijwilligers. Incidentele samenwerking. Financiële steun. Afspraken om de kerk te informeren. Brede betrokkenheid (bestuurlijk, vrijwilligers, financieel en met goederen) In zeven gevallen is er geen contact of samenwerking tussen kerken en voedselbanken. Een enkele keer weet men niet van een voedselbank in de regio af, maar de voornaamste overwegingen zijn dat er zo goed als geen gebruik van wordt gemaakt in het dorp of dat het niet nodig is om dat de voedselbank al van anderen veel ondersteuning krijgt. Eén keer zijn de diensten aangeboden, maar heeft de voedselbank verder niet gereageerd. Bewustwording Werken de geloofsgemeenschappen doelgericht aan bewustwording van de noden die er zijn? Uit de gegeven reacties blijkt dat er een driedeling te maken is: kerken die beleidsmatig aan bewustwording werken, zij die dit enigszins doen en zij die dit niet doen en zich er vaak ook niet van bewust zijn dat hier en taak voor kerken zou kunnen liggen. Bijna de helft van de respondenten geeft aan niet of nauwelijks aan bewustwording te werken (7). Het aantal van degenen die dit enigszins doen bedraagt 4. Een minderheid (4) werkt hier wel bewust aan. Slotbeschouwing We kunnen de hoofdlijnen van de bevindingen als volgt weergeven. Allereerst valt de beschikbaarheid op. Vrijwel alle respondenten geven aan dat zij inspringen als er een beroep op hen gedaan wordt om hulp door mensen in materiële problemen. Deze beschikbaarheid kan lopen van: 'aanspreekbaar zijn op' tot 'een actief zoeken naar'. Deze beschikbaarheid uit zich niet alleen in materiële hulpverlening, maar in een veelheid van kleinschalige activiteiten. Een volgend punt dat opvalt, is dat wegens de kleinschaligheid veel informeel verloopt. In de hulpverlening gaat het om een beperkt aantal mensen. Dat kan samenhangen met een gering aantal mensen in het dorp met financiële problemen en/of met de onderlinge informele zorg. Door verschillende respondenten wordt daarbij overigens aangegeven dat de vraag 'hoe vinden we de mensen?' van belang is. Is het enerzijds zo dat mensen elkaar kennen en dus weten dat er problemen zijn, anderzijds kan dit voor mensen een reden zijn om uit schaamte/trots niet om hulp te vragen en het des te sterker te verbergen: stille armoede. De vraag moet gesteld worden of juist niet in een dorpssamenleving zich stille armoede kan voordoen. Wat verder opvalt is, dat kerken vooral in hun intern netwerk functioneren en dat structurele samenwerking met andere kerken, de burgerlijke gemeente en maatschappelijke organisaties in beperkte mate aanwezig is. Dat kan zijn omdat de kerk zelf er niet voor kiest, maar ook dat een burgerlijke gemeente of maatschappelijke organisaties in deze afstand houden. Wat betreft het functioneren als intern netwerk moet opgemerkt worden dat de organisatorische vormgeving en taakverdelingen binnen de kerk ertoe kan leiden dat het signaleren van materiële noden buiten het circuit van de diaconie of de caritas niet vanzelfsprekend is. Het vereist doelbewuste aandacht om tot ontschotting te komen in de kerk! Het structureel werken aan bewustwording (welke noden zijn er, wat zijn daarvan de achtergronden en wat kan er gedaan worden?) gebeurt in een minderheid van de kerken. Als belangrijkste vuistregel voor het beleid is in het licht van het bovenstaande te formuleren: ga bewust om met de mogelijkheden die er zijn en wees alert op het creëren van mogelijkheden.

10 8 Bij het eerste valt te denken aan het benutten van de netwerken die kerken hebben, zowel informeel als formeel. Dat kan ertoe bijdragen dat binnen de kerk als geheel (pastores, ouderlingen, degenen die bezoekwerk doen) men erop let of er materiële noden zijn, deze signaleert en bespreekt met de diaconie of de PCI. Dit is op zich niet iets dat extra tijd kost, mits men op dit punt toegerust is. Het vereist primair dat men zich hiervan bewust wil zijn. Het tweede, en dat zal meer aandacht en tijd vergen, is de bereidheid om in netwerken te participeren, met andere kerken, de burgerlijke gemeenten en andere organisaties. Men kan hier op praktische bezwaren van menskracht en vereiste deskundigheid stuiten. Wellicht dat dit voor een deel opgevangen kan worden door interlokale samenwerking. Deze kan ook dienstig zijn omdat de burgerlijke gemeente vaak meerdere lokale kerken omvat. Het kan ook goed zijn om degene die deelneemt in bijvoorbeeld overlegstructuren met organisaties op het terrein van sociale zaken en zorg en welzijn te zoeken buiten de kring van de ambtsdragers of de leden van de PCI. Het gaat er dan om iemand te vinden die op het desbetreffende terrein expertise heeft. Vereist is dat er goede afspraken gemaakt worden over communicatie tussen de diaconie of PCI en de desbetreffende persoon/personen. Een derde punt is het werken aan bewustwording. Ook hier zijn met geringe tijdsinvesteringen zaken te verwezenlijken: aankondigingen bij de desbetreffende collectes, aandacht voor mensen in materiële nood in de gebeden, korte toelichtingen in het kerkblad, het stimuleren van deelname aan diaconale activiteiten, zoals een voedselbank. Gezien de belangrijke rol van de pastor in het kerkelijk leven is het belang dat deze het belang van aandacht voor armoede onderschrijft en mee helpt vorm te geven en initiatieven ondersteunt. Andere activiteiten zullen meer aandacht en tijd vergen, zoals de organisatie van een cursus of speciale bijeenkomsten. Het is goed om te bedenken dat hiervoor veel geschikt materiaal beschikbaar is dat te verkrijgen is bij landelijke kerken organen en de werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA.

11 Achtergronden en opzet van het onderzoek 9 Deel I - Rapportage van de onderzoeksbevindingen Doel van het onderzoek was om meer zicht te krijgen op wat kerken in plattelandsgebieden met veel armoede als kerken aan activiteiten doen om lokale armoede te bestrijden. Meer toegespitst geformuleerd ging het in het deelonderzoek om de volgende vragen: komen lokale geloofsgemeenschappen op het platteland armoede tegen, wat zijn hun ervaringen en werkwijzen, waar liggen mogelijkheden en moeilijkheden om in een dergelijke omgeving aan armoedebestrijding te doen? In vijftien burgerlijke gemeenten zijn daartoe interviews gehouden met vertegenwoordigers van kerken. Medewerkers van de Protestantse Kerk in Nederland, van diverse rooms-katholieke bisdommen, de Evangelisch Alliantie, het Diaconaal Steunpunt van de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt en het Landelijk Diaconaal Bureau van de Christelijke Gereformeerde Kerken hebben de interviews gehouden van februari tot mei Voor de selectie van de te interviewen lokale kerken zijn aan de hand van de 'Armoedemonitor' en het 'Armoedebericht' van het Centraal Bureau voor de Statistiek en het Sociaal en Cultureel Planbureau en de daarin opgenomen overzichten over de ruimtelijke spreiding van armoede die burgerlijke gemeenten in dit onderzoek opgenomen waarin zich relatief veel armoede voordoet. 1 De spreiding naar provincie was: Groningen 1 Friesland 1 Drenthe 1 Overijssel (Twente) 2 Flevoland 1 Gelderland (Achterhoek) 1 Noord-Holland 1 Zuid-Holland (eilanden) 1 Zeeland (Zeeuws-Vlaanderen) 1 Noord-Brabant noordwest/west 2 Noord-Brabant midden 2 Limburg (Zuid) 1 De interviews zijn gehouden aan de hand van aandachtspunten die betrekking hadden op: de activiteiten in het algemeen en op materiële nood in het bijzonder; 1. Zie: Centraal Bureau voor de Statistiek, Lage inkomens, kans op armoede en uitsluiting 2009, Den Haag/Heerlen Zie ook eerdere uitgaven van de Armoedemonitor en het Armoedebericht. de samenwerking met anderen buiten het eigen kerkgenootschap, met de burgerlijke gemeente en maatschappelijke organisaties, de voedselbank en met groepen, organen en personen binnen de eigen kerkelijke gemeenschap; overige activiteiten; werken aan bewustwording. (zie voor lijst met aandachtspunten voor het interview bijlage 1) Geprobeerd is om zo inzicht te krijgen in wat lokale kerken doen op het terrein van armoedebestrijding, hoe deze ingebed is in het geheel van activiteiten en in samenwerkingsrelaties en in de vraag of er aan bewustwording gewerkt wordt. Dit laatste is van belang omdat in de kerkelijke anti-armoedebeweging dit als wezenlijk is gezien: politieke en andere maatregelen vereisen immers een bewustzijn en erkenning van de armoedeproblematiek. De geïnterviewden waren diakenen, leden van Parochiële Caritas Instellingen (PCI), een pastoor en een voorzitter-oudste. Naar kerkelijke achtergrond ging het om de volgende geloofsgemeenschappen: Protestantse Kerk in Nederland 6 (Protestantse Gemeente 4) (Hervormde Gemeente 1) (Gereformeerde Kerk 1) Geïnterviewd: diakenen (één keer was ook een gemeenteadviseur aanwezig). Rooms-Katholieke Kerk 6 Geïnterviewd: leden van Parochiële Caritas Instellingen: 5 (één keer was het lid tevens lid van de Stichting Kerk en minima); pastoor: 1 2. Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt 1 Geïnterviewd: diakenen. Christelijke Gereformeerde Kerk 1 Geïnterviewd: diakenen. Evangelische Baptisten Gemeente 1 Geïnterviewd: voorzitter-oudste. Alvorens over te gaan tot de rapportage van de voornaamste bevindingen moet uitdrukkelijk vermeld worden dat dit onderzoek geen representativiteit pretendeert: daarvoor is het aantal geselecteerde gemeenten te beperkt. Zeker in combinatie met het wel representatieve kwantitatieve onderzoek geeft dit onderzoek echter een beeld dat bij kan dragen aan de verdere doordenking van het kerkelijk beleid in plattelandsgebieden en de bovenlokale kerkelijke organisatie dienaangaande. 2. Omdat het door praktische omstandigheden niet lukte om een mondeling interview te houden met de pastoor, is een aantal gegevens via de mail verkregen.

12 Onderzoeksresultaten 10 A. Activitetien Wat betreft de activiteiten die gericht zijn op mensen in materiële nood of die anderszins hulp behoeven, komen we een scala van activiteiten tegen. We noemen in de volgende alinea's de voornaamste. Materiële hulpverlening Vrijwel alle respondenten geven aan dat zij op enigerlei wijze aan materiële hulpverlening doen. Slechts in één geval is daar vrijwel geen sprake van. In meerderheid gaat het om financiële hulpverlening. Daarnaast worden bijvoorbeeld ook genoemd het verschaffen van tegoedbonnen voor de slager, het inzamelen van kinderkleding, het organiseren van een ruilbeurs of goederenactie. Meer dan eens wordt daarbij aangegeven dat het om een beperkt aantal aanvragen gaat. Een praktische vraag is hoe mensen met materiële nood gevonden kunnen worden. Verderop zullen wij daar verder op ingaan. De PCI verleent zeer zelden noodhulp. Soms wordt aan mensen die het nodig hebben maar niet kunnen betalen een reis naar Lourdes aangeboden. Er was een noodfonds, maar dit is onlangs opgeheven. Er werd weinig gebruik van gemaakt. In de begroting van de kerk is geen budget opgenomen voor diaconie en armoedebestrijding. Wel geeft hij (de pastoor) aan dat er wel eens mensen (kampbewoners en zwervers) aan de deur aankloppen voor een financiële ondersteuning. Hier wordt vanuit de parochie dan een kleine financiële bijdrage geleverd. Recente voorbeelden van financiële ondersteuning zijn het mogelijk maken voor een meisje van het lidmaatschap van een club en de gedeeltelijke bekostiging van een uitvaart van een bejaarde Poolse vrouw. Praktische hulpverlening Al dan niet in combinatie met materiële hulpverlening wordt er praktische hulp geboden, 'hand- en spandiensten', zoals het helpen bij het inrichten van een woning, het zorgen voor vervoer (bijvoorbeeld naar het ziekenhuis), hulp bij het invullen van formulieren, de opvang van kinderen, het regelen van een goedkope verzekering, het meegaan met mensen naar instanties. Het aantal hulpaanvragen is beperkt tot ongeveer twee per jaar. Het gaat vaak om mensen die al bij de Stadsbank zijn terechtgekomen, maar het kan bijvoorbeeld ook gaan om het regelen van vervoer naar een ziekenhuis of het geven/lenen van geld voor de aanschaf van een wasmachine. De diaconie bezit zes woningen. Hiermee worden regelmatig mensen aan een (tijdelijke) woning geholpen. Het komt daarbij wel eens voor dat zij de huur (tijdelijk) niet hoeven te betalen. Als er onder de leden van de protestantse gemeente geen behoefte is aan deze woningen kunnen ze ook worden gebruikt door de PCI of de burgerlijke gemeente. Er wordt niet alleen financiële hulp geboden. Diakenen zorgen er ook voor dat het huis van mensen opgeknapt wordt, dat mensen begeleid worden bij het invullen van formulieren. Diakenen nemen contact op instanties, na toestemming van betrokken en gaan daar met hen of zonder hen heen om bepaalde zaken aan te kaarten. Men begeleidt mensen naar het ziekenhuis en zoekt een geschikte omgeving voor een kind om zich goed te kunnen ontspannen. Vluchtelingen/asielzoekers In zes gevallen wordt als specifieke doelgroep vluchtelingen en asielzoekers genoemd. Het gaat dan om financiële hulp en/of praktische ondersteuning. In onze gemeente was lange tijd een asielzoekerscentrum gehad. In die tijd werkten de kerken samen in het TOV (Tijdelijke Opvang Vluchtelingen). Het stuitte ons tegen de borst, dat de burgerlijke gemeente niets deed. We hebben er toen als PCI behoorlijk mee te maken gehad. Parochianen konden ook steun geven ten behoeve van vluchtelingen. Er is toen veel gegeven. Vier jaar geleden is het AZC opgeheven. Men heeft toen nog een tijdje een vluchtelingenfamilie gesteund totdat die op eigen benen kon staan. Langdurige betaling van allerlei lasten aan een vluchtelingengezin. Opvangcentrum Vluchtelingen krijgt financiële steun. Momenteel proberen de protestantse diaconieën gezamenlijk een project op te zetten om het asielzoekers (financieel) mogelijk te maken hun kinderen naar de crèche te doen. Er is in de afgelopen jaren veel hulp gegeven aan vluchtelingen die moesten wachten op het generaal pardon en daarna op het regelen van een definitieve oplossing. De diaconie heeft een

13 11 gezin vier jaar lang onderhouden, die niet meer geholpen werd door de lokale overheid en organisaties. Dit gezin heeft momenteel een status en de kinderen ontwikkelen zich goed. Daar zijn de diakenen vooral blij mee. De ondersteuning van dit gezin heeft veel energie en tijd gekost. Schuldhulpverlening Opvallend is dat betrokkenheid bij schuldhulpverlening slechts een enkele keer expliciet wordt genoemd. Een keer betreft het dan het verwijzen en begeleiden naar professionele schuldhulporganisaties. Weer een andere keer betrof het de overname van een lening. De overname van een gemeentelijke lening bij een gezin in schulden: de verschuldigde lening werd door de Kredietbank verstrekt tegen 10%; de Caritasinstelling vraagt aan het gezin slechts 3,5%. Misschien is dit geen afzonderlijk aandachtspunt, maar komt het vooral aan de orde via materiële hulpverlening. In het kielzog van dit punt kan nog verwezen worden naar een interessante activiteit, namelijk het organiseren van gesprekken over het bewust omgaan met geld. Kerstpakketten In veel geloofsgemeenschappen blijkt er een traditie te zijn om met Kerst iets te doen en te organiseren. Elk jaar in december deelt de kerk kerstpakketten uit aan mensen waarvan bekend is dat ze wel wat extra s kunnen gebruiken: 'Voor deze mensen kan dat een groot verschil uitmaken.' Extra kerstattentie voor Stille Armoede er wordt een oproep geplaatst in het kerkblad, en is bedoeld voor allen die er behoefte aan hebben dus ook buiten de kerkgemeenschap. Het wordt per situatie bekeken. Veel informatie en signalen worden verkregen via de vaste chef van de dorps supermarkt die daar al lang werkzaam is en z n klanten goed kent. Hij is ook lid van de kerk. Andere informatie komt via contactpersonen, ouderlingen, predikant en kerkelijk werker. De verspreiding van de pakketten kan plaatsvinden onder een ieder die een bepaalde leeftijdsgrens gepasseerd is en is dan niet specifiek op minder draagkrachtigen gericht, maar in de meerderheid van de gevallen gaat het (ook) om deze laatste groep. Naast de algemene activiteit is er ook in samenwerking met de PCI van een naburige gemeente de kerstpakkettenactie (een kerstpakket voor mensen en voor sommigen ook iets financieels erbij). Deze actie gebruiken we ook om mensen beter te leren kennen en mensen en situaties op het spoor te komen waar hulp nodig is. De laatste jaren organiseert de PCI een kerstactie. De uitgaven bleven beperkt en men wilde toch wat doen voor mensen in nood. Via de pastoor kreeg men een aantal namen en adressen. Toen heeft de PCI een stapel boodschappenbonnen van tien euro gekocht bij de Albert Heijn en die bezorgd. Elk adres kreeg voor 70 tot 80 euro bonnen. Waarom bonnen? 'We hebben leergeld betaald met het geven van geld.' In het afgelopen jaar ging het om zeven gezinnen. Andere activiteiten voor Kerstmis zijn de Kerstmaaltijden. Deze staan open voor in principe ieder kerklid boven een bepaalde leeftijd. Andere activiteiten Enige malen worden nog andere activiteiten genoemd die (ook) voor mensen met een laag inkomen bestemd zijn: De organisatie van een maaltijdgroep. Dit wordt drie keer genoemd, waarbij één keer vermeld wordt dat de activiteit beëindigd werd wegens gebrek aan belangstelling. Voorlichting over regelingen. Een keer wordt vermeld dat er in het kerkblad aandacht is besteed aan het minimabeleid van de burgerlijke gemeente. Een enkele keer vinden we de vermelding van vakantieweken. De landelijke kerken faciliteren deze voor ouderen en mensen met een handicap. Plaatselijke kerken kunnen hiervan gebruik maken. De moeite waard om te vermelden is de activiteit 'vakantie-extra', die een keer genoemd wordt. Deze wordt voor mensen op en rond het minimum verstrekt in de maand mei. Het betreft een financiële regeling die de diaconie in overleg met de afdeling sociale zaken beschikbaar stelt voor mensen die niet op vakantie kunnen gaan wegens onvoldoende financiële middelen. Het is een extraatje en het gaat niet om grote bedragen. De bekendmaking van de regeling wordt huis aan huis in het dorp verspreid. In 2009 maakten 35 personen er gebruik van. Een soortgelijk initiatief vinden we in een ander dorp waar mensen met een minimuminkomen vlak voor de grote vakantie een financiële bijdrage krijgen.

14 12 Bereiken we de mensen? In vrijwel alle interviews kwam de vraag aan de orde of de mensen met materiële noden wel door de kerk 'gevonden' worden en of dat erg zou zijn als dat niet of slechts in beperkte mate het geval zou zijn. Daarbij kristalliseert zich in de antwoorden een aantal lijnen uit: De vraag is van weinig belang: armoede komt bij ons niet voor. "Je kunt gerust zeggen: het is hier niet arm. Daar geloof ik niets van. Nee, echt niet." De diakenen geven aan dat er in deze streek dan sprake mag zijn van leerachterstand en onderontwikkeld zijn en dat de lonen lager zijn dan elders in het land, toch is dat blijkbaar geen probleem. De levensstandaard en het bestedingspatroon zijn anders dan elders en de vaste lasten zijn hier lager. Daarnaast spelen ook andere dingen een grote rol: de onderlinge familiebanden en de buurt, al geven de mannen overigens wel aan dat de individualisering en verwesterlijking hier ook steeds meer doorzetten. Als kerk bereiken we de mensen met materiële nood maar ten dele, maar daar staat tegenover dat bij ons in het dorp of in de kerk mensen naar elkaar omzien. Mensen helpen elkaar spontaan met praktische karweitjes maar soms ook door het geven van geld of bonnen voor de slager of iets.dergelijks zonder dat ze daar onderling over praten (onder het motto: laat uw linker hand niet weten wat uw rechter hand doet ). Een diaken merkt op: 'Er is nog heel veel stille hulp in de gemeente.' Soms gebeurt dat ook wel financieel. 'Je hebt er geen zicht op, maar ik weet van 3 gezinnen pertinent dat ze dit doen.' Zo gaan er regelmatig tassen met kleding door de gemeente. Natuurlijk is veel niet direct zichtbaar voor het oog van diakenen. Doordat we in een dorpsgemeenschap zitten, kennen we elkaar en weten we als kerk als er nood is. Daarbij werkt het bevorderend als van een diaconie of en pci mensen deel uitmaken die bekend zijn in het dorp. In het gesprek blijkt dat de informatie over wie wat nodig heeft vooral boven komt omdat de gemeenschap overzichtelijke is en men elkaar goed kent. In de diaconie zitten bovendien mensen die veel op scholen komen, een voormalig kraamverzorgster, een politieagent, een medewerker van een Postbankkantoor, een administratiefmedewerker, een melkveehouder. Het stimuleert ook dat je als diakenen actief deel uit maakt van de dorpsgemeenschap en de mensen kent, vooral ook de mensen die een met hun beroep weer veel mensen tegenkomen. Naast zijn werk en kerkelijke inzet, was de voorzitter-oudste 15 jaar actief als secretaris van de plaatselijke Gehandicaptenorganisatie, waardoor hij een bekende inwoner is en over een groot netwerk beschikt in alle lagen van de bevolking. De penningmeester van de PCI is tevens ouderenadviseur bij de KBO. Een probleem is wel dat er toch ook stille armen zijn. Hier in de dorpen valt het mee. Er is veel sociale controle en ook sociale ondersteuning, hoewel er ook soms stille armoede is van mensen die niet gekend zijn. Deze zijn moeilijk in the picture te krijgen. We zouden wel willen, maar weten niet of maar beperkt hoe. De diaconie richt zich niet doelbewust op het opsporen van mensen met materiële problemen of armoede. Niet uit onwil maar meer uit verlegenheid met de zaak. Het lukt niet om mensen te vinden en mensen doen geen beroep op de diaconie voor steun. In de afgelopen 8 jaar zijn er wel geteld twee individuele hulpeverleningssituaties geweest. Wel wordt er individueel geholpen als het nodig is en is men zich bewust dat je ogen en oren open moet houden. Zo werd een problematische drinker een tijdlang als buddy in het oog gehouden. 'Je moet het hebben van horen en zeggen, goede voelsprieten hebben ' De eeuwige uitdaging in dit werk is het signaleren. Waar zitten ze? Waar is de nood? Juist in een dorpsgemeenschap is het lastiger om noden op te sporen: er is schaamte onder de mensen en men houdt de armoede verborgen. Of men is te trots om hulp te vragen. Als mensen komen, komen ze vaak te laat. Er is nog best veel schaamtegevoel! En men kent mekaar onderling ook te goed. 'Ik persoonlijk zou ook nooit naar de diaconie stappen', aldus één van de diakenen. Wat daar dan voor nodig is, kan

15 13 hij niet zeggen. 'Hier in het Noorden is nog een groot schaamtegevoel, je probeert het toch eerst zelf op te lossen', zegt een ander. 'Eerst familie, vrienden en kennissen', maar niet iedereen heeft waarschijnlijk dit eerste vangnet of durft daar aan te kloppen en ook niet bij de diaconie. Het opsporen van nood wordt als een moeilijke vraag gezien. 'Als er nood is, dan helpen we uiteraard, maar er komt weinig voorbij. Er zijn mensen waarvan wij denken dat ze het financieel niet zo best hebben. Maar hun trots houdt hen waarschijnlijk tegen om daarover open tegen ons te zijn.' Een wijd vertakt intern netwerk Uit de gegeven reacties blijkt dat kerken over een wijd vertakt netwerk beschikken en een geheel van activiteiten waardoor de (meelevende) kerkleden bereikt worden. Zonder volledig te zijn noemen we voorbeelden die in de verslagen te vinden zijn: zorgkringen, zusterhulp, kerkelijke telefooncirkel, bezoekwerk (ouderlingen, pastoraatsgroep, bezoekbroeders, soms ook diakenen), contactdames, wijkteams, predikanten, kerkrentmeesters, pastoors, kerkenraad, parochiebestuur, kerktelefoon, bedienen van Avondmaal bij mensen thuis, bezorgen van de zondagsgroet. Toch blijkt dat dit potentieel om mensen te bereiken maar ten dele benut wordt doordat er geen of onvoldoende afspraken gemaakt zijn over het signaleren van materiële noden en het doorgeven daarvan aan de diaconie of de pci. Er zijn wijkteams waarbij ook diakenen betrokken zijn. De diakenen hebben het idee en beleven het zo dat ze op de tweede plaats komen. De ouderling schrijft de bijeenkomsten van het wijkteam uit. Weinig overleg en directe vraag aan diaconie. Twee maal per jaar is er een overleg tussen ouderlingen en diaconie. Met de predikant is weinig direct diaconaal overleg. Er komen vanuit de ouderlingen en predikant weinig tot geen signalen aan de diakenen. Met Kerkbalans zijn er wel enkele telefonische meldingen geweest bij de diaconie van mensen die aangaven het bedrag niet te kunnen opbrengen. Direct na Kerkbalans komen de vrijwilligers bij elkaar om signalen door te geven aan de diaconie. Met mensen die het bedrag niet kunnen betalen is en gesprek geweest en heeft de diaconie waar mogelijk bijgesprongen. Als er steun wordt verleend, gebeurt dat meestal op basis van signalen van de predikant of de kerk rentmeesters. Als mensen bij de kerkrentmeesters aangeven dat ze niet kunnen bijdragen vanwege financiële problemen wordt dit doorgegeven aan de diaconie. Vanuit het pastorale team worden zelden signalen over armoede afgegeven aan de diaconie. Diakenen vervullen hun diaconale taak zelfstandig maar krijgen signalen van predikant en ouderlingen wel door. Het onderwerp armoede is niet iets wat diakenen actief hun medeambtsdragers op bevragen. De pastores komen 'natuurlijk' in aanraking met mensen in materiële nood. Van het Caritasbestuur hebben alle pastores inclusief de emeriti een 'potje' ontvangen. Daarmee kunnen zij bijvoorbeeld voor iemand een strippenkaart voor de bus naar de daklozenopvang aanschaffen. Als dit geld bij een pastor op is, krijgt deze van het Caritasbestuur een nieuw bedrag voor 'zijn Noodfonds'. Samenwerking met andere kerken en kerkelijke organisaties Had het zojuist genoemde punt betrekking op de samenwerking binnen de diverse groepen, organen en personen in het kerkelijk netwerk, nu is de vraag aan de orde of er samenwerking is met andere kerken en kerkelijke organisaties. We spitsen dat toe op de vraag of er samenwerking is met het oog op armoedebestrijding. We gaan nu niet in op de vraag of samenwerking in algemene zin is, bijvoorbeeld in het kader van en Raad van Kerken, tenzij deze ook de samenwerking op het terrein van armoede omvat. In zeven gevallen blijkt geen sprake van samenwerking met het oog op armoedebestrijding. In acht gevallen is daar wel sprake van. Daarin kan men onderscheiden tussen samenwerking met betrekking tot een enkele activiteit of bredere vormen van samenwerking. Zo wordt drie keer vermeld dat er samenwerking is als het gaat om de Kerstpakkettenactie of de organisatie van de Kerstbijeenkomst. Bredere vormen van samenwerking zijn te vinden in de samenwerking tussen twee pci's uit naburige gemeenten, tussen diaconieën, tussen een pci en een diaconie, in diaconale platforms (2x) en in een samenwerkingsverband voor de mimima (1x)

16 14 Opvallend is overigens dat de kennis van provinciale of regionale kerkelijke Arme Kant-groepen bij de geïnterviewden beperkt is. Relaties met de burgerlijke gemeente en maatschappelijke organisaties Wat opvalt is dat de relaties met de burgerlijke gemeente en maatschappelijke organisaties grotendeels niet structureel zijn. Zij lopen via informele contacten of er wordt contact gelegd als er behoefte aan is als gevolg van een concrete vraag om hulpverlening. De contacten met de burgerlijke gemeente/sociale dienst en het maatschappelijk werk worden het meest genoemd. Soms worden ook genoemd woningbouwcorporaties, nutsbedrijven, thuiszorg, Stichting Welzijn ouderen, het CDA. Er zijn veel contacten met de burgerlijke gemeente en maatschappelijke organisaties op persoonlijk niveau, echter niet namens de kerkelijke gemeenschap. "Het is de taak van de voorganger om betrokken te zijn bij het wijkwerk en het bezoeken van openbare vergaderingen." Destijds had de voorganger (als voormalig beleidsmedewerker Sociale Zaken) ook veel ingangen bij en ervaring met het leggen en uitbouwen van contacten richting de gemeente. Er is weinig contact, structureel contact met maatschappelijke organisaties, burgerlijke gemeente, schuldhulpverlening, woningbouwverenigingen, nutsbedrijven, maatschappelijk werk. Als er contact is dan omdat er toevallig incidenteel noodzaak is. Vanuit het Diaconaal Platform worden soms vragen neergelegd bij de burgerlijke gemeente. De burgerlijke gemeente geeft via het Diaconaal Platform voorlichting over bijvoorbeeld de WMO, de aanpak van huiselijk geweld of over de ondersteuning die mensen kunnen krijgen bij het invullen van belastingformulieren. Het initiatief voor dergelijke voorlichting is doorgaans afkomstig van het Diaconaal Platform. Van een formele relatie tussen Diaconaal Platform en de burgerlijke gemeente is geen sprake. Via een diaken die bij de gemeente werkt zijn er wel informele contacten. Via de informele contacten wordt wel eens geregeld dat de burgerlijke gemeente iemand extra steun geeft. Ook is een lid van het Diaconaal Platform tevens lid van de WMO-raad. De diakenen voelen zich bij de overheid en maatschappelijke organisaties serieus genomen als ze willen overleggen over een hulpvraag of meer informatie willen inwinnen. De diaken bellen en gaan vooral naar de instanties toe om in gesprek te gaan. Dit wordt altijd gegeven op een uitzondering na, bij een gezin waar veel hulpverlening bij betrokken is geweest. De diaconie heeft dit gezin toen wel ondersteund met voedselhulp. De PCI heeft goede contacten met het algemeen maatschappelijk werk via het persoonlijke netwerk van een oud-lid. Dat kanaal is een aantal keren gebruikt om mensen in de schuldhulpverlening te krijgen. De contacten met de sociale dienst zijn de afgelopen jaren verbeterd. Dat geldt ook voor de woningbouwcorporatie. Die reageert tegenwoordig ook sneller, als mensen in de schulden komen. Informeel is er ook nog wel eens contact met het CDA: een parochiaan is raadslid. Een andere parochiaan werkt bij de sociale dienst. 'We hebben niet verschrikkelijk veel structurele contacten, maar wel incidenteel als het nodig is.' Ieder bestuurslid heeft contacten met verenigingen en verbanden: je maakt deel uit van de gemeenschap. De huidige contacten met de burgerlijke gemeenten en haar Sociale Dienst zijn vooral incidenteel. Ze lopen doorgaans via de penningmeester, die het afdelingshoofd Sociale Zaken goed kent. Daarnaast gaat de pas benoemde voorzitter binnenkort kennismaken met de gemeente. Tot slot is een vrouwelijk bestuurslid oud-raadslid en oud-wethouder van de gemeente. Een voorbeeld van structureel contact is het volgende: Er is een goede samenwerking met de gemeente. Twee keer per jaar organiseert de gemeente een vergadering met alle diaconieën en caritasinstellingen. Dit overleg vindt plaats sinds het ontstaan van de fusiegemeente. Zowel gemeente als kerken voelden de behoefte aan dit overleg. Misschien heeft meegewerkt dat een ambtenaar eerder in de diaconie heeft gezeten. 'De samenwerking is gewoon heel goed.' De gemeente is open in het geven van informatie over het beleid

17 15 en over de mogelijkheden die beschikbaar zijn voor minima. In een zevental gemeenten zijn er verbindingen tussen de kerk(en) en de Wmo, door zitting te hebben in een Wmo-adviesraad of door contact te hebben met een lid dat kerkelijk betrokken is of door informele contacten. De Wmo staat overigens aan het begin en geeft nog niet veel doorwerking te zien naar de relatie tussen kerken, gemeente en maatschappelijke organisaties. Wel zijn er enkele diakenen die in de adviescommissie van de WMO zitting hebben maar waar weinig samenwerking of structurele impuls vanuit gaat. Is ook nog maar kort bezig. De invoering van de WMO heeft (nog) niet veel veranderd in de verhouding met de gemeente. Wel is de WMO-raad weleens op bezoek geweest. We nemen niet deel aan het Wmo-beraad maar worden via het maatschappelijk werk op de hoogte gehouden. Goede connecties. Voedselbanken In heel Nederland zijn voedselbanken te vinden. Er is geen regio waar geen voedselbank is en er zijn nog meer uitdeelpunten. Kerken zijn hierbij betrokken via vrijwilligers, financiële en materiële ondersteuning, door het beschikbaar stellen van ruimten, bestuurlijk, door wederzijdse verwijzingen en nog anderszins. Hoe ligt dat bij onze respondenten? Acht respondenten geven aan dat er op enigerlei wijze er een relatie is met en voedselbank. Genoemd worden: De medewerking door gemeenteleden als vrijwilligers. Incidentele samenwerking. Er is een voedselbank, aanvankelijk tegen de zin van de gemeente opgericht maar ondertussen door diezelfde gemeente wel ondersteund met een substantieel bedrag. Een particulier zonder banden met de kerken is ermee begonnen. Ze krijgen hulp overal vandaan uit de lokale en provinciale samenleving en bedienen ongeveer 20 adressen. De kerken zijn er niet rechtstreeks bij betrokken, wel zijn er contacten. Zo is er samenwerking bij de kerstpakkettenactie en worden er incidenteel adressen uitgewisseld. De voedselbank kan zichzelf goed helpen. Financiële steun. Afspraken om de kerk te informeren. Er is contact met de voedselbank. De afspraak is dat als mensen uit onze gemeente er gebruik van maken ze het ons laten weten (gaat om een paar mensen).geen (vraag om) financiële ondersteuning. Brede betrokkenheid. De voedselbank is gestart vanuit de Baptistenkerk. Zij waren toch altijd wat meer actief op het gebied van de naastenliefde. Geleidelijk aan hebben de gezamenlijke diaconieën zich bij de voedselbank aangesloten. Niet zozeer omdat de nood toenam, maar omdat men oog kreeg voor de positieve ervaringen elders. Momenteel draait de voedselbank als stichting; nu alweer ongeveer vijf jaar. Het bestuur wordt gevormd door mensen uit de verschillende kerken/diaconieën, maar het gaat hierbij niet om officiële afvaardigingen. Bij de samenstelling van het bestuur gaat het om het creëren van een breed draagvlak voor het werk van de stichting. De voedselbank komt aan voedsel door giften van bedrijven in de vorm van goederen en door de voedselinzamelingen in de verschillende kerken. Zij ontvangt ook geldelijke giften van kerken, bedrijven en particulieren. Met dit geld kunnen producten worden ingekocht. Hierbij wordt altijd gezocht naar de leverancier die tegen de laagste prijs kan leveren. De bank ontvangt geen subsidie van de burgerlijke gemeente. Er staat een (onbekende) weldoener achter de voedselbank die bijspringt als de bodem van de kas in zicht komt. De voedselbank is opgezet vanuit de kerken. De visie is dat de overheid zelf meer aandacht zou moeten besteden aan de voedselproblematiek en zelf voedselbanken zou moeten oprichten of bestaande voedselbanken zou moeten subsidiëren. De gemeente beperkt zich tot het geven van informatie, maar zien of steunen de voedselbank verder niet.. Kortom: de diaconie steunt de voedselbank op velerlei wijze (financieel, menskracht, voedselinzameling, bestuurlijk). Er is een centrale voedselbank in deze streek. De diaconie participeert daarin. Van daaruit worden 14 pakketten uitgedeeld voor hun eigen dorp. De diaken die betrokken is bij de voedselbank probeert contact op te bouwen met deze mensen en ze verder te steunen. Ook worden er collectes gehouden tijdens de eredienst bestemd voor de centrale voedselbank

18 16 en zijn er jaarlijks acties bij de supermarkten in de vorm van spaarzegels. Voor elke 10,- aan boodschappen krijg je een spaarzegel. Als de spaarkaart vol is krijg een boodschappenpakket ter waarde van 45,-. Bij de gemeenteleden vraagt de diaconie dan hun overtollige zegels bij hen in te leveren zodat de diaconie aan het eind van de actie gemiddeld zo n 15 a 20 pakketten kan afleveren bij die gezinnen die dit broodnodig hebben. Een altijd zeer welkome aanvulling op hun wekelijkse boodschappen. In zeven gevallen is er geen contact of samenwerking tussen kerken en voedselbanken. Een enkele keer weet men niet van een voedselbank in de regio af, maar de voornaamste overwegingen zijn dat er zo goed als geen gebruik van wordt gemaakt in het dorp of dat het niet nodig is omdat de voedselbank al van anderen veel ondersteuning krijgt. Eén keer zijn de diensten aangeboden, maar heeft de voedselbank verder niet gereageerd. De geïnterviewden weten niet van de voedselbank. "We hebben geen voedselbank, maar moestuintjes." Mensen kennen elkaar hier en zouden er toch niet snel gebruik van maken. Misschien gaan zij naar de voedselbank elders. Bij de start van de voedselbank heeft de PCI contact gehad met de initiatiefnemers en haar diensten aangeboden voor indiceren van gebruikers, het verlenen van hand- en spandiensten, e.d. Daar is door de voedselbank nooit op gereageerd. De PCI heeft de indruk, dat de voedselbank goed draait. Maar er zijn geen contacten. Bewustwording Werken de geloofsgemeenschappen doelgericht aan bewustwording van de noden die er zijn? In principe staat hier een breed scala van mogelijkheden ter beschikking zoals het kerkblad, de website, de kerkdienst, gemeenteavonden, leerervaringen opgedaan in het diaconale werk, de catechese, het vormingsen toerustingswerk en zo is er meer te noemen. In de gegeven reacties blijkt dat er een driedeling te maken is: kerken die beleidsmatig aan bewustwording werken, zij die dit enigszins doen en zij die dit niet doen en zich vaak er ook niet van bewust zijn dat hier en taak voor kerken zou kunnen liggen. Bijna de helft (7) van de respondenten geeft aan niet of nauwelijks aan bewustwording te werken. Dit gebeurt zeker niet structureel. Er is geen beleid voor en hangt dus wat af van het initiatief van de diaken. Weinig hulp, instrumenten en tijd om daar nu mee bezig te zijn. Het aantal van degenen die dit enigszins doen bedraagt 4. Er wordt weinig tot geen publiciteit gegeven aan het thema armoede en armoedebestrijding. De protestanten bestemmen (een deel van) de kerstcollecte aan de kerstpakkettenactie. De katholieken houden af en toe een speciale (deur)collecte voor armoedebestrijding. De predikanten stelt in kerkdiensten het thema arm en rijk wel aan de orde. Hij staat hiervoor open, maar de diakenen moeten dit wel stimuleren bij tijd en wijle. Ook gaan diakenen wel in gesprek met mensen die een negatief beeld hebben van hulpvragers. De sociale controle uit zich vooral in de beeldvorming die ze tegenkomen bij mensen uit de kerkelijke gemeente en daarbuiten, waarbij het gedrag van hulpvragers ter discussie wordt gesteld. Stille armoede zien ze vooral bij agrariërs, waarbij sprake is van een negatief gezinsinkomen. Door een ervaringsverhaal van een agrariër die zijn bedrijf had moeten beëindigen in de streekkrant te laten zetten, kwam er meer gesprek en werd het taboe iets doorbroken. Een minderheid (4) werkt hier wel bewust aan. De diaconie levert in het kader van bewustwording steeds een spreker voor de jaarlijkse gemeenteavond. Dit jaar staat gevangenenzorg op de agenda. De PCI collecteert twee keer per jaar in de kerk voor haar werk. Dat zorgt voor een zekere bewustwording. Een beknopt (financieel) jaarverslag wordt gepubliceerd in het parochieblad en de plaatselijke krant. Door de publiciteit worden ook nieuwe geldstromen gegenereerd naar de PCI. Zo wordt er via lokale stichtingen geld gegeven en komen er giften van particulieren. Eens per jaar is er een door het dekenaat georganiseerde diaconale zondag, waar de parochie/pci ook aan meedoet. Door de samenwerking met Diaconaction doen daar ook jongeren aan mee.

19 Slotbeschouwing: voornaamste bevindingen 17 We kunnen de hoofdlijnen van de bevindingen als volgt weergeven. Allereerst valt op de beschikbaarheid. Vrijwel alle respondenten geven aan dat als een beroep gedaan wordt om hulp door mensen in materiële problemen zij inspringen. Deze beschikbaarheid kan lopen van: 'aanspreekbaar zijn op' tot 'een actief zoeken naar'. Deze beschikbaarheid uit zich niet alleen in materiële hulpverlening, maar in een veelheid van kleinschalige activiteiten, waarbij praktische hulpverlening en het verlenen van kerstpakketten vooral genoemd moeten worden. Een volgend punt dat opvalt, is dat wegens de kleinschaligheid veel informeel verloopt. Men kent elkaar en dat wordt nog versterkt als mensen in een pci of diaconie ook anderszins een sleutelpositie in het dorp inneemt. In de hulpverlening gaat het om een beperkt aantal mensen. Dat kan samenhangen met een gering aantal mensen in het dorp met financiële problemen en met de onderlinge informele zorg. Door verschillende respondenten wordt daarbij overigens aangegeven dat de vraag 'hoe vinden we de mensen?' van belang is. Is het enerzijds zo dat mensen elkaar kennen en dus weten dat er problemen zijn, anderzijds kan dit voor mensen een reden zijn om uit schaamte/ trots niet om hulp te vragen en het des te sterker te verbergen: stille armoede. De vraag moet gesteld worden of juist niet in een dorpssamenleving zich stille armoede kan voordoen. Wat verder opvalt is, dat kerken vooral in hun intern netwerk functioneren en dat structurele samenwerking met andere kerken, de burgerlijke gemeente en maatschappelijke organisaties in beperkte mate aanwezig is. Dat kan zijn omdat de kerk zelf er niet voor kiest, maar ook dat een burgerlijke gemeente of maatschappelijke organisaties in deze afstand houden. Wat betreft het functioneren als intern netwerk moet opgemerkt worden dat de organisatorische vormgeving en taakverdelingen binnen de kerk ertoe kan leiden dat het signaleren van materiële noden buiten het circuit van de diaconie of de caritas niet vanzelfsprekend is. Het vereist doelbewuste aandacht om tot ontschotting te komen in de kerk! Specifieke aandacht kreeg de relatie met de voedselbanken. Een kleine meerderheid van de respondenten gaf aan dat er op enigerlei wijze er een relatie is met de voedselbank. Deze kan lopen van incidentele samenwerking tot een continue relatie, die betrekking kan hebben op verwijzingen, financiële steun, deelname door vrijwilligers, bestuurlijke deelname of nog anderszins. Het structureel werken aan bewustwording (welke noden zijn er, wat zijn daarvan de achtergronden en wat kan er gedaan worden?) gebeurt in een minderheid van de kerken. Zijn er nu op grond van het bovenstaande enige aanbevelingen te formuleren voor die kerken die willen nadenken of zij hun beleid en activiteiten als het gaat om armoede in de lokale situatie te verbeteren? Uiteraard zal steeds weer gekeken moeten worden naar de mogelijkheden en onmogelijkheden in de eigen lokale situatie. Van belang zijn: het bewust omgaan met de mogelijkheden die er zijn en het creëren van mogelijkheden. Bij het eerste valt te denken aan het benutten van de netwerken die kerken hebben, zowel informeel als formeel. Dat kan ertoe bijdragen dat men binnen de kerk als geheel (pastores, ouderlingen, degenen die bezoekwerk doen) alert is op materiële noden, deze signaleert en bespreekt met de diaconie of de pci. Dit is op zich niet iets dat extra tijd kost mits men op dit punt toegerust is. Het vereist primair dat men zich hiervan bewust wil zijn. Het tweede, en dat zal meer aandacht en tijd vergen, is de bereidheid om in netwerken te participeren, met andere kerken, de burgerlijke gemeenten en andere organisaties. Men kan hier op praktische bezwaren van menskracht en vereiste deskundigheid stuiten. Wellicht dat dit voor een deel opgevangen kan worden door interlokale samenwerking. Deze kan ook dienstig zijn omdat de burgerlijke gemeente vaak meerdere lokale kerken omvat. Het kan ook goed zijn om degene die deelneemt in bijvoorbeeld overlegstructuren met organisaties op het terrein van sociale zaken en zorg en welzijn te zoeken buiten de kring van de ambtsdragers of de leden van de pci. Het gaat er dan om iemand te vinden die op het desbetreffende terrein expertise heeft. Vereist is dat er goede afspraken gemaakt worden over communicatie tussen de diaconie of pci en de desbetreffende persoon/personen. Een derde punt is het werken aan bewustwording. Ook hier zijn met geringe tijdsinvesteringen zaken te verwezenlijken: aankondigingen bij de desbetreffende collectes, aandacht voor mensen in materiële nood in de gebeden, korte toelichtingen in het kerkblad, het stimuleren van deelname aan diaconale activiteiten, zoals een voedselbank. Gezien de belangrijke rol van de pastor in het kerkelijk leven is het belang dat deze het belang van aandacht voor

20 18 armoede onderschrijft en mee helpt vorm te geven en initiatieven ondersteunt. Andere activiteiten zullen meer aandacht en tijd vergen, zoals de organisatie van een cursus of speciale bijeenkomsten. Het is goed om te bedenken dat hiervoor veel geschikt materiaal beschikbaar is dat te verkrijgen is bij landelijke kerken organen en de werkgroep De Arme Kant van Nederland/EVA. Zo kunnen bestaande mogelijkheden beter benut worden en nieuwe mogelijkheden geschapen!