LUISTEREN: tijd en ruimte maken voor de ander

Transcriptie

1 LUISTEREN: tijd en ruimte maken voor de ander Situering er zijn/ tijd en ruimte maken voor de ander Luisteren is tijd en ruimte maken voor de ander. Binnen de diaconie is dat luisteren naar verhalen van mensen in kwetsbare posities. Dat geldt vaak ook voor luisteren binnen de presentiebenadering. Een verhaal heeft altijd twee kanten. De kant van de spreker en van de luisteraar. In die tussenruimte komt een verhaal tot leven. Mensen vertellen pas als er aandachtig en respectvol geluisterd wordt. In de cursus Zie de mens, ontwikkelt door het Katholiek Centrum voor Maatschappelijke Activering te Arnhem (tel , wordt o.a. gebruik gemaakt van een gedicht om het onderscheid helder te maken tussen diaconaal luisteren en presentvol luisteren. De overeenkomst tussen beiden is dat het gaat om luisteren binnen een a- symetrische verhouding: b.v. het luisteren van een kerkelijke vrijwilliger naar een verhaal van iemand in een kwetsbare positie. Het verschil is dat de diaconale luisterhouding vaak een concrete hulpvraag veronderstelt. Wanneer er geen concrete hulpvraag is, dan is er veel vrije ruimte waarin een verhaal tot leven kan komen. Hoe gaat een luisteraar daar mee om? Om deze lesmodule daadwerkelijk eigen te maken, is enige deskundige begeleiding aanbevolen. Voor het rollenspel eigenlijk voorwaarde. Opzet 1. Luistercirkel Lees het gedicht in stilte of laat in de groep een cursist een strofe voorlezen. Schrijf op welke kernwoorden er in de strofes naar voren komen. Bespreek met elkaar wat die kernwoorden voor jou betekenen. 2. Luisteren via de relationele luistermethode Rollenspel a. Twee mensen doen in een rollenspel een gesprek waarbij de een probleem voorlegt aan de ander. De ander krijgt de opdracht daar sturend op te reageren. De begeleiding legt op enige momenten het gesprek stil en vraagt de overige deelnemers hoe zij op dat moment in het gesprek als luisteraar zouden willen reageren. Met die reactie gaat het gesprek weer verder. b. Het rollenspel wordt plenair geëvalueerd. Op welke momenten liep het gesprek stroef en waar liep het gesprek soepel? Wat was de inbreng van de overige cursisten op het spel en wat deed dat met het gesprek? Waar werd je persoonlijk geraakt in/door het rollenspel? 3 Mechanismen, die je blokkeren en uitgaan van beelden i.p.v. mensen Lees in de bijlage nr.3 beschreven mechanismen. Bespreek in kleine groepen of voor uzelf de volgende vragen. -Welke van de mechanismen herken je bij jezelf? -Hoe ziet het betreffende mechanisme eruit als je het omkeert? -Waaraan moet volgens jou een open luisterhouding voldoen? 1

2 BIJLAGEN er zijn/ tijd en ruimte maken voor de ander 1. Luistercirkel: ontwikkelt door Jan van Os De luisterhouding binnen de presentiebenadering begint bij de diaconale drieslag: Zien/horen - bewogen worden - in beweging komen. Presentvol luisteren focust op de eerste twee onderdelen. Als dat proces zich goed voltrekt dan komt de beweging van binnen uit. Het gaat om een wederkerig proces die bij zowel de spreker als bij de luisteraar verandering op gang brengt. Luisteren. Door Leo Buscaglia En je begint me adviezen te geven Dan doe je niet wat ik je vraag En je begint om me te vertellen waarom Ik het zo moet voelen als ik het voel Dan neem je mijn gevoelens niet serieus En jij denkt, dat je iets moet doen om Mijn problemen op te lossen Dan laat je mij in de steek Hoe vreemd dat ook mag klinken Misschien is dat de reden waarom Voor sommige mensen bidden werkt, omdat God niets terug zegt en hij geen adviezen Geeft of probeert dingen voor je te regelen, Hij luistert alleen maar en vertrouwt erop Dat je er zelf wel uitkomt Dus alsjeblieft, luister alleen naar me En probeer me te begrijpen En als je wilt praten, wacht dan even en Ik beloof je dat ik op mijn beurt Naar jou zal luisteren 2

3 Uit dit gedicht is een luistercirkel ontwikkeld die bestaat 5 opeenvolgende fases. 1 Luisteren 2. Loslaten 3. Er bij blijven 4. Vertrouwen 5 Begrijpen 1. Luisteren op een aandachtige en respectvolle manier vereist een open houding. Een stilte-oefening vooraf kan hierbij helpen. Je stapt even uit je eigen dynamiek en gaat jezelf vertragen. Het is een oefening in ontvangen. 2. Ontvangen is het loslaten van ongedurige actie. Luisteraars blijken in de praktijk vaak doe-gericht. Ze willen graag het probleem van de ander oplossen en lopen in de haast voorbij aan de onderliggende gevoelens van de ander. 3. Er bij blijven. In deze cirkel is punt 3 het meest actieve onderdeel. Hier vindt de gronding plaats. In een verhaal zitten vaak vier lagen. Eerst is er vaak een mening (1), achter die mening zit een ervaring (2). Daaronder zit een emotie (3). Tot slot kan daaruit een betekenis voortvloeien (4). De vierde laag is de religieuze laag. Dan zoek je met mensen naar de betekenis die zij aan een eraring, een gevoel geven. Daar hoef je lang niet altijd uit te komen. Als iemand bij zijn of haar gevoel komt of vrijuit een ervaring kan vertellen dan is dat al heel wat. 4. Vertrouwen. Het vertrouwen ontstaat wanneer je met al je zintuigen aanwezig bent in een verhaal/gesprek en het spannende en interessante tussenspel kunt waarnemen tussen ik en de ander. 5. In deze fase ontstaat begrip en mededogen. Het is een heilzame afsluiting van de leerzaam luisterproces voor zowel de spreker als de luisteraar. Het proces binnen deze cirkel is voedend en geeft nieuwe en duurzame energie. Het is bron van vaak subtiele veranderingsprocessen van binnen uit. De negatieve luistercirkel. Luisteren naar mensen kan ook op een andere manier en dan werkt ze negatief en blokkerend. Dan kost luisteren energie, je gaat over (je eigen) grenzen heen en sluit daarbij niet aan op de krachtbron die ook in kwetsbare mensen zit. De cirkel ziet er dan zo uit: 1. De ander ongewild adviseren 2. de ander sturen 3. Actie ondernemen voor de ander 4. Regelen in plaats van vertrouwen 5. Onbegrip voor de ander bij mislukking. 6. Time-out/burn-out bij de luisteraar. 3

4 2. Luisteren via de relationele confrontatiemethode. Luisteren is een actieve attitude in een effectief communicatieproces. Een communicatieproces vereist een verteller en een luisteraar. Een verteller wil iets communiceren maar kan dat pas wanneer een luisteraar het verhaal wil horen. Een uitspraak vanuit de feministische theorievorming drukt dit adequaat uit: een communicatieproces is een tot spreken horen, (Nelle Morton: Hearing to speech ). Elke verteller veronderstelt een luisteraar. De luisteraar heeft echter zelf ook iets te vertellen. Hoe versterken de verschillende verhalen tussen ik en jij elkaar en waar blokkeren ze? Een goed luisterproces begint wanneer de luisteraar zich kan openstellen voor het verhaal van de ander. Niet dat de luisteraar zichzelf wegcijfert in het verhaal (passieve attitude) van de ander, maar het verhaal actief ontvangt vanuit de vraag waar raakt het verhaal mij? Waar zie ik overeenkomsten (herkenning) en verschillen (vervreemding) met mijn verhaal en hoe ga ik daar mee om? Waar sta ik zelf in het verhaal van de ander? Luisteren vanuit herkenning kan getypeerd worden als een empathisch luisterproces Luisteren vanuit vervreemding levert een onderrichtend luisterproces op: wat leer ik van de vreemde ander? Het mechanisme van de toe-eigening en van de onverschilligheid liggen op de loer, waarbij het luisteren geblokkeerd wordt (door het verhaal in te vullen of naast je neer leggen). De blokkade wordt opgeheven door stil te staan bij de confrontaties die het vreemde met je doen: ik word geroerd of beroerd. Waarom? Waar sta ik zelf? Luisteren binnen asymmetrische verhoudingen. In dit communicatieproces ontstaan de meeste confrontaties tussen ik en jij omdat zij verschillende posities innemen in de samenleving met alle beeldvorming daarom heen (rijkarm; oud-jong; zwart-wit; man-vrouw; hulpverlener-hulpontvanger). (Veronderstelde) kwetsbaarheid en (gewenste) weerbaarheid spelen in het luisterproces een belangrijke rol. Nadrukkelijk wordt stilgestaan bij vooroordelen en verwachtingen. Daarnaast is het van belang te kijken naar de relatie tussen luisteren en handelen. Soms betekent luisteren een adequate doorwerking naar handelen soms betekent het juist een uitstel van handelen, omdat een handeling de communicatie kan verbreken. Luisteren is In relatie staan, tot spreken horen. Uitgaan van de waardigheid van de ander Effectief in gemeenschapsopbouw Geen altruïstische houding maar het begin van een communicatief leerproces. 4

5 3. Mechanismen die je blokkeren en uitgaan van beelden i.p.v. mensen. Wanneer je verhalen van mensen in kwetsbare situaties hoort dan kan het zijn dat die weerstanden oproepen waardoor je het verhaal niet kunt horen. Die weerstanden zorgen ervoor dat jij je als luisteraar ook niet kwetsbaar kunt opstellen. Er treden dan mechanismen in werking om het verhaal niet te hoeven horen. Verhalen over armoede en kwetsbaarheid zijn vaak zo confronterend, dat je er op gaat afdingen. Dat staat een goede informatie over feitelijke armoede of over de betreffende persoon in de weg en brengt vooroordelen met zich mee. Daarom is het raadzaam om alert te zijn op de volgende mechanismen. 1 - Mechanisme van het individualiseren en moraliseren. De personen die arm zijn krijgen zelf de schuld. Als zij het anders hadden aangepakt, dan waren ze nu niet arm. Als ze maar niet gescheiden waren, als ze maar beter hadden geluisterd naar hun werkgever, als ze maar beter hun best hadden gedaan op school, als zij maar beter voor zichzelf opkwamen... Het zijn allemaal opmerkingen die proberen maatschappelijke omstandigheden te individualiseren en personen te moraliseren. 2 - Mechanisme van het bagatelliseren. We geloven het verhaal van mensen in armoede, maar overdrijven ze niet een beetje. Het zal toch zeker niet zo'n vaart lopen in onze welvaart? Er zijn mensen die grotere moeilijkheden hebben? Of, wij hebben het vroeger ook arm gehad, wij konden daar toch ook mee leven? Door het verhaal zodanig te relativeren, verdwijnt het verhaal van de ander. 3 - Mechanisme van vergelijken. Dit lijkt wat op het voorafgaande: in de derde wereld hebben de mensen het veel erger dan hier. Dat is zeker waar. De situatie in bijvoorbeeld veel Afrikaanse landen is onvergelijkbaar met die van Nederland. De dood en de honger daar staan in geen verhouding tot wat er in Nederland aan de hand is met verarmde vrouwen. Maar armoede is een relatief begrip. In het ene geval heb je brood nodig om weer een gemeenschap te kunnen vormen en in het andere geval een telefoon of t.v. Het mechanisme van het vergelijken maakt dat je verhalen van verarmde mensen in rijke landen niet hoeft te horen. 4 - Het mechanisme van het stellen van de waarheidsvraag. Is het wel waar wat ze zeggen? Wat moet ik daar nu van geloven? Je hoort toch ook wel vaak andere verhalen, over fraude en zo. Misschien hebben ze het helemaal niet zo moeilijk als ze wel zeggen. De vraag naar de waarheid, maakt dat je er niet verder naar hoeft te luisteren. 5 - Het mechanisme van het hoge zieligheidsgehalte. Wanneer mensen luisteren naar verhalen van kwetsbare mensen dan willen ze vaak ook echt een zielig verhaal. Ze willen luisteren naar verhalen van een ultiem slachtoffer, iemand die totaal vereenzaamd en verarmd is. Bij dit mechanisme willen we eerder ons eigen beeld van armoede bevestigd zien dan dat we werkelijk willen luisteren naar wat de ander ons te zeggen heeft. 5