Biologie ( bb kb gl/tl )

Transcriptie

1 Einddoelen Biologie ( bb kb gl/tl ) Biologie vmbo bovenbouw = CE = SE Biologische eenheid Vaksubkernen Inhouden bb kb gl/tl exameneenheden Levenskenmerk Biologische eenheden bepaalde kenmerken en eigenschappen - dat een organisme als processen in levensverschijnselen cellen daarvan, en de - dat een, en de meest - dat een organisme van het levensverschijnselen levensverschijnselen Biologische eenheden vormen samen weer een eenheid van een hoger niveau - dat een organisme als processen in cel, weefsel, orgaan, orgaanstelsel, organisme cellen daarvan, en de - dat een, en de meest - dat een organisme van het cel, weefsel, orgaan, orgaanstelsel, organisme cel, weefsel, orgaan, orgaanstelsel, organisme Cel Bouw en functie van de cel Celonderdelen benoemen in modellen - dat een organisme als processen in celkern, cytoplasma celmemb raan, vacuole, celwand, b ladgroenkorrels cellen daarvan, en de - dat een celkern, cytoplasma celmemb raan, vacuole, celwand, b ladgroenkorrels, zetmeelkorrels, kleurstofkorrels, en de meest - dat een organisme van het celkern, cytoplasma celmemb raan, vacuole, celwand, b ladgroenkorrels, zetmeelkorrels, kleurstofkorrels Kenmerkende cellen van planten, dieren, schimmels en bacteriën Verschillen in bouw - dat een organisme als processen in

2 celkern, b ladgroenkorrels, celwand Functie, verspreiding en voorkomen van nuttige en schadelijke microorganismen Gebruik van micro-organismen de rol van schimmels en bacteriën in het milieu noemen en reducent, ziekteverwekker, microorganismen, voedselb ederf, b esmetten ontsmetten de rol van schimmels en bacteriën in het milieu en de biotechnologie noemen en reducent, ziekteverwekker, microorganismen, voedselb ederf, b esmetten ontsmetten de rol van schimmels en bacteriën in het milieu en de biotechnologie noemen en reducent, ziekteverwekker, micro-organismen, voedselb ederf, b esmetten ontsmetten BI/K/5/6/BB Kenmerkende cellen van planten, dieren, schimmels en bacteriën Verschillen in bouw en relatieve grootte cellen daarvan, en de - dat een, en de meest - dat een organisme van het celkern, b ladgroenkorrels, celwand celkern, b ladgroenkorrels, celwand Rol van schimmels en bacteriën in de biotechnologie de rol van schimmels en bacteriën in het milieu en de biotechnologie noemen en b iotechnologie de rol van schimmels en bacteriën in het milieu en de biotechnologie noemen en b iotechnologie BI/K/5/6/BB Orgaan Kenmerken, bouw en functie van organen en orgaanstelsels bij meercellige organismen Relatie tussen bouw en functie tussen weefsels, organen en orgaanstelsels - dat een organisme als processen in weefsel, orgaan, orgaanstelsel cellen daarvan, en de - dat een, en de meest - dat een organisme van het weefsel, orgaan, orgaanstelsel weefsel, orgaan, orgaanstelsel Organisme Organisme als zelfstandig functionerende eenheid Processen in samenhang - dat een organisme als cellen daarvan, en de, en de meest

3 processen in voedselopnamen, gaswisseling, transport, uitscheiding, stofwisseling, energieverb ruik, groei, - dat een voedselopnamen, gaswisseling, transport, uitscheiding, stofwisseling, energieverb ruik, groei, - dat een organisme van het voedselopnamen, gaswisseling, transport, uitscheiding, stofwisseling, energieverb ruik, groei, Plant- en diersoorten benoemen opzoeken en de delen waaruit ze zijn de relaties noemen die ze onderling en met hun omgeving determineertab el de namen van organismen opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving determineertab el BI/K/6/8/BB determineertab el Bouw en functie van zaadplanten Planten als voedsel opzoeken en de delen waaruit ze zijn de relaties noemen die ze onderling en met hun omgeving stengels: transport, stevigheid b laderen: fotosynthese, koolstofdioxide, zuurstof, verdamping wortels: b evestiging, opname van stoffen, opslag reservestof b loemen: kelkb laderen, kroonb laderen, meeldraden, stamper, vruchtb eginsel vrucht: geslachtelijke voortplanting zaad: zaadhuid, kiem, reservestof b ollen: ongeslachtelijke voortplanting, opslag knollen: ongeslachtelijke voortplanting, opslag de namen van organismen opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving stengels: transport, houtvaten, b astvaten, stevigheid b laderen: fotosynthese, koolstofdioxide, zuurstof, verdamping wortels: b evestiging, opname van stoffen, opslag reservestof b loemen: kelkb laderen, kroonb laderen, meeldraden, stamper, stempel, stijl, vruchtb eginsel, zaadb eginsel vrucht: geslachtelijke voortplanting zaad: zaadhuid, kiempje, reservestof, eiwitten b ollen: ongeslachtelijke voortplanting, opslag knollen: ongeslachtelijke voortplanting, opslag opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving stengels: transport, houtvaten, b astvaten, stevigheid b laderen: fotosynthese, koolstofdioxide, zuurstof, verdamping wortels: b evestiging, opname van stoffen, opslag reservestof b loemen: kelkb laderen, kroonb laderen, meeldraden, stamper, stempel, stijl, vruchtb eginsel, zaadb eginsel vrucht: geslachtelijke voortplanting zaad: zaadhuid, kiempje, reservestof, eiwitten b ollen: ongeslachtelijke voortplanting, opslag knollen: ongeslachtelijke voortplanting, opslag BI/K/6/8/BB Verschillende weefsels van planten, bouw en functie de namen van organismen opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving fotosynthese, opslag, houtvaten, b astvaten, opperhuid, waslaagje, huidmondjes, opperhuid, wortels, wortelharen opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving fotosynthese, opslag, houtvaten, b astvaten, opperhuid, waslaagje, huidmondjes, opperhuid, wortels, wortelharen BI/K/6/8/BB Instandhouding Vaksubkernen Inhouden bb kb gl/tl exameneenheden Celstofwisseling Stofwisselingsprocessen zijn van belang voor de instandhouding van het organisme Organisme als geheel Stofwisseling in relatie tot energieverbruik, groei, en - dat een organisme als processen in cellen daarvan, en de - dat een, en de meest - dat een organisme

4 processen in verb randing, fotosynthese, in- en uitgaande gassen, energieverb ruik, groei, - dat een verb randing, fotosynthese, in- en uitgaande gassen, energieverb ruik, groei, van het verb randing, fotosynthese, inen uitgaande gassen, energieverb ruik, groei, Regeling Bouw, ligging en functies van de huid Samenstellende delen van de huid en het onderhuids bindweefsel de rol en de hormoonstelsel opperhuid, hoornlaag, kiemlaag, pijnzintuig, lederhuid, haren, onderhuids bindweefsel, doorb loeding, zweten hoornlaag, b escherming, infecties, uitdrogen, pigment, ultraviolette straling hormoonstelsel - welke relatie opperhuid, hoornlaag, kiemlaag, pijnzintuig, lederhuid, haren, onderhuids bindweefsel, doorb loeding, zweten hoornlaag, b escherming, infecties, uitdrogen, pigment, ultraviolette straling het hormoonstelsel - welke relatie er is opperhuid, hoornlaag, kiemlaag, pijnzintuig, lederhuid, haren, onderhuids b indweefsel, doorb loeding, zweten hoornlaag, b escherming, infecties, uitdrogen, pigment, ultraviolette straling Ligging van hormoonklieren de rol en de hormoonstelsel eilandjes van Langerhans, b ijnieren, schildklier, eierstokken en teelb allen, zaadb allen Hormonale regulatie Ontwikkeling en stofwisseling, door hormonen hormoonstelsel - welke relatie het hormoonstelsel - welke relatie er is groei, stofwisseling, hormonen groei, stofwisseling, hormonen Ligging van hormoonklieren Functies van hormonenwaaronder beïnvloeden andere hormonen, regelen groei en stimuleren verbranding hormoonstelsel - welke relatie hormonen, hypofyse, eilandjes van Langerhans, b ijnieren, schildklier, eierstokken, teelb allen,zaadb allen, insuline, glucagon, adrenaline, geslachtshormonen het hormoonstelsel - welke relatie er is hormonen, hypofyse, eilandjes van Langerhans, b ijnieren, schildklier, eierstokken, teelb allen,zaadb allen, insuline, glucagon, adrenaline, geslachtshormonen Stofwisseling van het organisme Processen in onderlinge samenhang - dat een organisme als processen in voedselopname, gaswisseling, transport, uitscheiding, energiegeb ruik, groei, cellen daarvan, en de - dat een voedselopname,, en de meest - dat een organisme van het voedselopname, gaswisseling, transport, uitscheiding, energiegeb ruik, groei,

5 voedselopname, gaswisseling, transport, uitscheiding, energiegeb ruik, groei, Bewerken van voedingsmiddelen Opname van voedingsstoffen in het bloed van het verteringsstelsel, voedingsmiddelen, voedingsstoffen, enzymen, b loed voedingsmiddelen, voedingsstoffen, enzymen, b loed van voedingsmiddelen, voedingsstoffen, enzymen, b loed Delen van het verteringstelsel en daarmee samenwerkende delen, ligging, functies en werking van het verteringsstelsel, mond, slokdarm, maag, alvleesklier, twaalfvingerige darm, dunne darm, dikke darm, endeldarm, anus, verteringssappen, speeksel, maagzuur, darmperistaltiek, tanden, kiezen, tandb ederf, lever, afvalstoffen, gifstoffen, galb laas, gal mond, slokdarm, maag, alvleesklier, twaalfvingerige darm, dunne darm, dikke darm, endeldarm, anus, verteringssappen, verteringsenzymen, speeksel, maagzuur, darmperistaltiek, tanden, kiezen, tandb ederf, voedingstoffen, poortader, lever, afvalstoffen, gifstoffen, voedingsmiddelen, glycogeen, galproductie galb laas,emulgeren van mond, slokdarm, maag, alvleesklier, twaalfvingerige darm, dunne darm, dikke darm, endeldarm, anus, verteringssappen, verteringsenzymen, speeksel, maagzuur, darmperistaltiek, tanden, kiezen, tandb ederf, voedingstoffen, poortader, lever, afvalstoffen, gifstoffen, voedingsmiddelen, glycogeen, galproductie galb laas,emulgeren bouw, functie en werking van bloedvaten en het hart van het verteringsstelsel, slagaders, aders, haarvaten, b oezems, kamers, kleppen, b loeddruk, grote b loedsomloop, kleine b loedsomloop, vervoer stoffen, vervoer warmte, aorta, holle ader, kransslagader, kransader slagaders, aders, haarvaten, b oezems, kamers, kleppen, b loeddruk, grote b loedsomloop, kleine b loedsomloop, vervoer stoffen, vervoer warmte, aorta, poortader, holle ader, kransslagader, kransader, b loeddrukverandering van slagaders, aders, haarvaten, b oezems, kamers, kleppen, b loeddruk, grote b loedsomloop, kleine b loedsomloop, vervoer stoffen, vervoer warmte, aorta, poortader, holle ader, kransslagader, kransader, b loeddrukverandering Samenstellende delen van het bloed, lymfe en weefselvloeistof Bloedcellen vorm, functie en voorkomen van het verteringsstelsel, van b loedplasma, rode b loedcellen, witte b loedcellen, b loedplaatjes, vervoer van stoffen b loedplasma, rode b loedcellen, witte b loedcellen, b loedplaatjes, lymfe, lymfevaten, weefselvloeistof, vervoer van stoffen b loedplasma, rode b loedcellen, witte b loedcellen, b loedplaatjes, lymfe, lymfevaten, weefselvloeistof, vervoer van stoffen Bouw, functie en ligging van het ademhalingsstelsel Kwaliteit van ingeademde lucht van het verteringsstelsel, mondholte, luchtpijp, b ronchiën, longb laasjes, b orstademhaling, b uikademhaling, hoesten neusademhaling,mondademhaling

6 neusademhaling,mondademhaling Bouw en functie van het verteringsstelsel, lever, nieren, urineleiders, urineb laas Bouw, functie, ligging en werking van het ademhalingsstelsel Kwaliteit van ingeademde lucht. mondholte, luchtpijp, b ronchiën, longb laasjes, b orstademhaling, b uikademhaling, borstkas, middenrifspieren, tussenrib spieren, hoesten, neusademhaling, mondademhaling van mondholte, luchtpijp, b ronchiën, longb laasjes, b orstademhaling, b uikademhaling, b orstkas, middenrifspieren, tussenrib spieren, hoesten, neusademhaling, mondademhaling Bouw, functie en werking lever, nieren, urineleiders, urineb laas, afvalstoffen, ureum, urine, nierschors, niermerg, nierb ekken van lever, nieren, urineleiders, urineb laas, afvalstoffen, ureum, urine, nierschors, niermerg, nierb ekken Gezondheid Schimmels en bacteriën als reducent en/of ziekteverwekker de rol van schimmels en bacteriën in het milieu noemen en reducent, ziekteverwekker de rol van schimmels en bacteriën in het milieu noemen en reducent, ziekteverwekker de rol van schimmels en bacteriën in het milieu noemen en reducent, ziekteverwekker BI/K/5/6/BB Tegengaan van voedselbederf de rol van schimmels en bacteriën in het milieu noemen en schimmels, b acteriën, houdb aarheid de rol van schimmels en bacteriën in het milieu en de biotechnologie noemen en schimmels, b acteriën, houdb aarheid de rol van schimmels en bacteriën in het milieu en de biotechnologie noemen en schimmels, b acteriën, houdb aarheid BI/K/5/6/BB Overbelasting bewegingsapparaat delen die van belang zijn voor stevigheid en beweging noemen de gevolgen van overbelasting noemen sportb lessures, overb elasting delen die van belang zijn voor stevigheid en beweging noemen de gevolgen van overbelasting noemen en delen die van belang zijn voor stevigheid en beweging noemen de gevolgen van overbelasting noemen en sportb lessures, overb elasting BI/K/8/11/BB sportb lessures, overb elasting Voedingsstoffen en hun functies in relatie met voedingsadviezen van het verteringsstelsel, water, eiwitten, vetten, koolhydraten, mineralen, vitamines, b ouwstoffen, b randstoffen, b eschermende stoffen, reservestoffen, schijf van vijf, voedingsmiddelentab el, voedingsvezels water, eiwitten, vetten, koolhydraten, mineralen, vitamines, b ouwstoffen, b randstoffen, b eschermende stoffen, van water, eiwitten, vetten, koolhydraten, mineralen, vitamines, b ouwstoffen, b randstoffen, b eschermende stoffen, reservestoffen, schijf van vijf,

7 b eschermende stoffen, reservestoffen, schijf van vijf, voedingsmiddelentab el, voedingsvezels van vijf, voedingsmiddelentab el, voedingsvezels Handhaven van het menselijk lichaam door gecoördineerde activiteiten van orgaanstelsels van het verteringsstelsel, ondervoeding, overmatig voedselgeb ruik, activiteiten, omgevingstemperatuur ondervoeding, overmatig voedselgeb ruik, activiteiten, energiegeb ruik, reservestoffen, grondstofwisseling van ondervoeding, overmatig voedselgeb ruik, activiteiten, energiegeb ruik, reservestoffen, grondstofwisseling Gebruik van middelen en de reactie van de middelen op verschillende orgaanstelsels. van het verteringsstelsel, alcohol, tab ak, drugs, medicijnen alcohol, tab ak, drugs, medicijnen van alcohol, tab ak, drugs, medicijnen Oorzaken van hartinfarct en hartritmestoornissen van het verteringsstelsel, stress, overgewicht, roken, inspanning, erfelijke aanleg stress, overgewicht, roken, inspanning, erfelijke aanleg, hoge b loeddruk, lage bloeddruk van stress, overgewicht, roken, inspanning, erfelijke aanleg, hoge b loeddruk, lage bloeddruk Hoornlaag voor bescherming tegen infecties, uitdroging Pigment voor bescherming tegen ultraviolette straling hoe (infectie)ziekten zich ontwikkelen, hoe ze zich verspreiden en hoe men zich daartegen beschermt hoornlaag, pigment, infecties, uitdroging, b eschadigingen, ultraviolette straling hoe (infectie)ziekten zich ontwikkelen, hoe ze zich verspreiden en hoe men zich daartegen beschermt hoornlaag, pigment, infecties, uitdroging, b eschadigingen, ultraviolette straling hoe (infectie)ziekten zich ontwikkelen, hoe ze zich verspreiden en hoe men zich daartegen beschermt hoornlaag, pigment, infecties, uitdroging, b eschadigingen, ultraviolette straling BI/K/10 Bestrijden van infecties hoe (infectie)ziekten zich ontwikkelen, hoe ze zich verspreiden en hoe men zich daartegen beschermt antib iotica, inenting hoe (infectie)ziekten zich ontwikkelen, hoe ze zich verspreiden en hoe men zich daartegen beschermt hoe (infectie)ziekten zich ontwikkelen, hoe ze zich verspreiden en hoe men zich daartegen beschermt antib iotica, inenting BI/K/10 antib iotica, inenting Besmetting, verspreiding en voorkomen van bloedziekten, infectieziekten en seksueel overdraagbare aandoeningen hoe (infectie)ziekten zich ontwikkelen, hoe ze zich verspreiden en hoe men zich daartegen beschermt afweer, virus, hiv,aids, leukemie, hepatitis, tub erculose, geslachtsziekten hoe (infectie)ziekten zich ontwikkelen, hoe ze zich verspreiden en hoe men zich daartegen beschermt afweer, virus, hiv,aids, leukemie, hepatitis, tub erculose, geslachtsziekten hoe (infectie)ziekten zich ontwikkelen, hoe ze zich verspreiden en hoe men zich daartegen beschermt afweer, virus, hiv,aids, leukemie, hepatitis, tub erculose, geslachtsziekten BI/K/10 Bescherming van het lichaam tegen antigenen de manier BI/V/1 waarop het lichaam zich beschermt tegen antigenen door middel van antistoffen en hoe deze bescherming kunstmatig kan worden verhoogd antigenen, antistoffen, virussen, b acteriën,

8 virussen, b acteriën, lichaamsvreemde cellen, lichaamsvreemde stoffen, besmetting Antistoffen als diagnostisch middel de manier BI/V/1 waarop het lichaam zich beschermt tegen antigenen door middel van antistoffen en hoe deze bescherming kunstmatig kan worden verhoogd b loedgroepb epaling, verwantschapsstudies, onb ekende antigenen Kunstmatige verhoging van bescherming de manier BI/V/1 waarop het lichaam zich beschermt tegen antigenen door middel van antistoffen en hoe deze bescherming kunstmatig kan worden verhoogd actieve immunisatie, passieve immunisatie Rol van antistoffen bij transplantatie en autoimmuunziekten de manier BI/V/1 waarop het lichaam zich beschermt tegen antigenen door middel van antistoffen en hoe deze bescherming kunstmatig kan worden verhoogd transplantatie Interactie Vaksubkernen Inhouden bb kb gl/tl exameneenheden Beweging Bouw en functie van bij bewegen betrokken organen bij de mens delen die van belang zijn voor stevigheid en beweging noemen de gevolgen van overbelasting noemen b otten, skelet, pezen, spieren, verb indingen, gewrichten delen die van belang zijn voor stevigheid en beweging noemen de gevolgen van overbelasting noemen en b otten, skelet, pezen, spieren, verb indingen, gewrichten delen die van belang zijn voor stevigheid en beweging noemen de gevolgen van overbelasting noemen en b otten, skelet, pezen, spieren, verb indingen, gewrichten BI/K/8/11/BB Functie en werking van bij bewegen betrokken organen, inclusief microscopische en macroscopische details delen die van belang zijn voor stevigheid en beweging noemen de gevolgen van overbelasting noemen b uigspieren, strekspieren delen die van belang zijn voor stevigheid en beweging noemen de gevolgen van overbelasting noemen en delen die van belang zijn voor stevigheid en beweging noemen de gevolgen van overbelasting noemen en b uigspieren, strekspieren BI/K/8/11/BB b uigspieren, strekspieren Aanpassing Organismen bepaalde eigenschappen Organismen een relatie met de omgeving en passen zich daaraan aan opzoeken en de delen waaruit ze zijn de relaties noemen die ze onderling en met hun omgeving windb estuiving, insectenb estuiving, tracheeën, kieuwen, longen, teengangers, hoefgangers, zoolgangers, zwemvliezen, lange poten, klauwen, planteneters, vleeseters, alleseters, snavelvormen de namen van organismen opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving windb estuiving, insectenb estuiving, tracheeën, kieuwen, longen, teengangers, hoefgangers, zoolgangers, zwemvliezen, lange poten, klauwen, planteneters, plooikiezen, vleeseters, knipkiezen, alleseters, knob b elkiezen, lengte darmkanaal, snavelvormen, erfelijke aanleg, milieufactoren opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving windb estuiving, insectenb estuiving, tracheeën, kieuwen, longen, teengangers, hoefgangers, zoolgangers, zwemvliezen, lange poten, klauwen, planteneters, plooikiezen, vleeseters, knipkiezen, alleseters, knob b elkiezen, lengte darmkanaal, snavelvormen, erfelijke aanleg, milieufactoren BI/K/6/8/BB Waarneming Bouw, functie en ligging de rol en de

9 Waarneming Bouw, functie en ligging van zenuwstelsel de rol en de hormoonstelsel grote hersenen, kleine hersenen, hersenstam, ruggenmerg, zenuwcel, reflex Bouw en functie van oren en bij practica in biologische termen weergeven de rol en de hormoonstelsel oren: oorschelp, gehoorgang, trommelvlies, gehoorb eentjes, slakkenhuis, gehoorzenuw, evenwichtsorgaan Bouw en functie van ogen en bij practica in biologische termen weergeven de rol en de hormoonstelsel oog, wenkb rauw, wimper, traanklier, traanb uis, oogspier, harde oogvlies, hoornvlies, vaatvlies, iris, pupil, lens, glasachtig lichaam, netvlies, oogzenuw hormoonstelsel - welke relatie ogen: wenkb rauw, wimper, traanklier, traanb uis, oogspier, harde oogvlies, hoornvlies, vaatvlies, iris, pupil, lens, glasachtig lichaam, netvlies, gele vlek, b linde vlek, oogzenuw, staafjes en kegeltjes het hormoonstelsel - welke relatie er is ogen: wenkb rauw, wimper, traanklier, traanb uis, oogspier, harde oogvlies, hoornvlies, vaatvlies, iris, pupil, lens, glasachtig lichaam, netvlies, gele vlek, blinde vlek, oogzenuw, staafjes en kegeltjes Zintuigelementen in afbeeldingen aanwijzen de rol en de hormoonstelsel huid, neus en tong hormoonstelsel - welke relatie het hormoonstelsel - welke relatie er is huid, neus en tong huid, neus en tong Relatie zintuigen en zenuwstelsel om te kunnen waarnemen de rol en de hormoonstelsel, impulsen hormoonstelsel - welke relatie, impulsen, drempelwaarde, adequate prikkel, gewenning, motivatie het hormoonstelsel - welke relatie er is, impulsen, drempelwaarde, adequate prikkel, gewenning, motivatie Relatie omgeving,, impulsen, centrale zenuwstelsel de rol en de hormoonstelsel prikkelgeleiding hormoonstelsel - welke relatie het hormoonstelsel - welke relatie er is prikkelgeleiding prikkelgeleiding Bouw, functie, ligging en werking van zenuwstelsel Functies van een reflex hormoonstelsel - welke relatie grote hersenen, kleine hersenen, hersenstam, ruggenmerg, zenuwcel, schakelcel, gevoelszenuwcel, b ewegingszenuwcel, reflex, terugtrekreflex, het hormoonstelsel - welke relatie er is grote hersenen, kleine hersenen, hersenstam, ruggenmerg, zenuwcel, schakelcel, gevoelszenuwcel, b ewegingszenuwcel, reflex, terugtrekreflex, strekreflex, kniepeesreflex, pupilreflex

10 reflex, terugtrekreflex, strekreflex, kniepeesreflex, pupilreflex Bouw en functie van gehoororgaan en omliggende delen en bij practica in biologische termen weergeven hormoonstelsel - welke relatie oor, oorschelp, gehoorgang, trommelvlies, trommelholte/middenoor, b uis van Eustachius, gehoorb eentjes, slakkenhuis, gehoorzenuw, evenwichtsorgaan het hormoonstelsel - welke relatie er is oor, oorschelp, gehoorgang, trommelvlies, trommelholte/middenoor, b uis van Eustachius, gehoorb eentjes, slakkenhuis, gehoorzenuw, evenwichtsorgaan Gedrag Gedrag bestaat uit samenhangende handelingen hormoonstelsel - welke relatie inwendige, het hormoonstelsel - welke relatie er is inwendige, uitwendige Bewust gedrag gestuurd door hersenen hormoonstelsel - welke relatie het hormoonstelsel - welke relatie er is b ewust gedrag b ewust gedrag Herkennen problemen van gedrag en deze weergeven in biologische begrippen Relatie gedrag en behuizing van (landbouw)huisdieren gedrag van BI/V/2 mens en dier op een gestandaardiseerde wijze en dat beschreven gedrag verklaren sleutelprikkel, supranormale prikkel, respons, consumentengedrag Met veldwaarnemingen, practicum of visueel materiaal gedrag van mensen of dieren vastleggen en interpreteren gedrag van BI/V/2 mens en dier op een gestandaardiseerde wijze en dat beschreven gedrag verklaren ethogram, protocol Rol van leren, communicatie en sociaal gedrag bij mensen en dieren en functie ervan. Taakverdeling en coördinatie Standpunt over gedrag bediscussiëren gedrag van BI/V/2 mens en dier op een gestandaardiseerde wijze en dat beschreven gedrag verklaren inprenting, trial & error, conditionering erfelijk gedrag, aangeleerd gedrag, dreiggedrag,imponeergedrag, taakverdeling, b alts, paringsgedrag, b roedzorg, territoriumgedrag, rolpatronen, normen, waarden, rangorde Voortplanting Vaksubkernen Inhouden bb kb gl/tl exameneenheden Levenscyclus Levensfasen bij de mens voortplanting en groei bij organismen, van seksueel gedrag organismen, voortplanting, evenals de vorm en

11 seksueel gedrag lichamelijke groei, lichamelijke ontwikkeling, geestelijke groei, geestelijke ontwikkeling lichamelijke groei, lichamelijke ontwikkeling, geestelijke groei, geestelijke ontwikkeling lichamelijke groei, lichamelijke ontwikkeling, geestelijke groei, geestelijke ontwikkeling Bouw, functie van voortplantingsorganen bij man en vrouw voortplanting en groei bij organismen, van seksueel gedrag b alzak, teelb allen/zaadb allen, b ijb allen, zaadb laasjes, zaadleiders, prostaat, penis, zwellichamen, urineb uis, voorhuid, eikel, eierstokken, eileiders, b aarmoeder, vagina, grote schaamlippen,kleine schaamlippen, clitoris organismen, balzak, teelb allen/zaadb allen, b ijb allen, zaadb laasjes, zaadleiders, prostaat, penis, zwellichamen, urineb uis, voorhuid, eikel, eierstokken, eileiders, b aarmoeder, vagina, grote schaamlippen,kleine schaamlippen, clitoris voortplanting, evenals de vorm en balzak, teelb allen/zaadb allen, b ijb allen, zaadb laasjes, zaadleiders, prostaat, penis, zwellichamen, urineb uis, voorhuid, eikel, eierstokken, eileiders, b aarmoeder, vagina, grote schaamlippen,kleine schaamlippen, clitoris Voortplanting bij de mens Bouw en functie van zaadcel en eicel voortplanting en groei bij organismen, van seksueel gedrag primaire geslachtskenmerken, secundaire geslachtskenmerken, menstruatiecyclus, zaadcel, eicel, b evruchting, eileider, delingen, innesteling, emb ryo, foetus, vruchtvliezen, vruchtwater, navelstreng, placenta, geb oorte, indalen, ontsluiting, weeën, uitdrijving, nageb oorte organismen, voortplanting, evenals de vorm en primaire geslachtskenmerken, secundaire geslachtskenmerken, menstruatiecyclus, zaadcel, eicel, b evruchting, eileider, delingen, innesteling, emb ryo, foetus, vruchtvliezen, vruchtwater, navelstreng, placenta, geb oorte, indalen, ontsluiting, weeën, uitdrijving, nageb oorte Vormen en functie van prenataal onderzoek voortplanting en groei bij organismen, van seksueel gedrag echoscopie, vruchtwaterpunctie, vlokkentest primaire geslachtskenmerken, secundaire geslachtskenmerken, menstruatiecyclus, zaadcel, eicel, De b evruchting, kandidaat kan eileider, voortplanting delingen, innesteling, en groei bij organismen emb ryo, foetus,, evenals vruchtvliezen, de vorm en functie van vruchtwater, seksueel navelstreng, gedrag placenta, geb oorte, indalen, ontsluiting, weeën, echoscopie, uitdrijving, nageb vruchtwaterpunctie, oorte vlokkentest voortplanting, evenals de vorm en echoscopie, vruchtwaterpunctie, vlokkentest Stadia in levenscyclus bij zaadplanten en deze in voorbeelden herkennen voortplanting en groei bij organismen, van seksueel gedrag ontkieming, groei, b loei, b estuiving, b evruchting, kiem, zaad, zaadb eginsel, vrucht, vruchtb eginsel Voortplanting bij zaadplanten voortplanting en groei bij organismen, van seksueel gedrag geslachtelijke voortplanting, ongeslachtelijke voortplanting organismen, geslachtelijke voortplanting, ongeslachtelijke voortplanting voortplanting, evenals de vorm en geslachtelijke voortplanting, ongeslachtelijke voortplanting Bijzondere zwangerschappen organismen, eeneiige tweeling, tweeeiige tweeling voortplanting, evenals de vorm en eeneiige tweeling, twee-eiige tweeling

12 Stadia in levenscyclus bij zaadplanten aan de hand van voorbeelden organismen, ontkieming, groei, b loei, b estuiving, b evruchting, kiem, zaad, zaadb eginsel, vrucht, vruchtb eginsel, overwinteren, b ovengrondse delen, reservestof voortplanting, evenals de vorm en ontkieming, groei, b loei, b estuiving, b evruchting, kiem, zaad, zaadb eginsel, vrucht, vruchtb eginsel, overwinteren, b ovengrondse delen, reservestof Seksualiteit Verschijningsvorm, overdracht en voorkomen van seksueel overdraagbare aandoeningen hoe (infectie)ziekten zich ontwikkelen, hoe ze zich verspreiden en hoe men zich daartegen beschermt hiv, aids, syfilis, chlamydia, gonorroe, candida (herpes) hoe (infectie)ziekten zich ontwikkelen, hoe ze zich verspreiden en hoe men zich daartegen beschermt hiv, aids, syfilis, chlamydia, gonorroe, candida (herpes) hoe (infectie)ziekten zich ontwikkelen, hoe ze zich verspreiden en hoe men zich daartegen beschermt hiv, aids, syfilis, chlamydia, gonorroe, candida (herpes) BI/K/10 Productie van geslachtshormonen de rol en de hormoonstelsel geslachtshormonen secundaire geslachtskenmerken hormoonstelsel - welke relatie geslachtshormonen secundaire geslachtskenmerken het hormoonstelsel - welke relatie er is geslachtshormonen secundaire geslachtskenmerken Functies van seksualiteit Opvatting verwoorden over seksualiteit voortplanting en groei bij organismen, van seksueel gedrag organismen, voortplanting, evenals de vorm en Voorbehoedmiddelen voortplanting en groei bij organismen, van seksueel gedrag condoom, spiraaltje, sterilisatie, pessarium, pil (ovulatieremmer) organismen, condoom, spiraaltje, sterilisatie, pessarium, pil (ovulatieremmer) voortplanting, evenals de vorm en condoom, spiraaltje, sterilisatie, pessarium, pil (ovulatieremmer) Celdeling Erfelijke informatie overdragen aan nakomelingen Geslachtscellen bevatten erfelijke informatie in enkelvoud, overige lichaamscellen bevatten paren chromosomen hoe erfelijke generatie op generatie worden doorgegeven en hoe die erfelijke eigenschappen in de tijd kunnen veranderen chromosomen, DNA, gen geslachtcellen, erfelijke informatie, X- en Y- chromosoom, dominant, recessief, genotype, fenotype, homozygoot, heterozygoot, intermediaire erfelijkheid hoe erfelijke generatie op generatie worden doorgegeven en hoe die erfelijke eigenschappen in de tijd kunnen veranderen chromosomen, DNA, gen geslachtcellen, erfelijke informatie, X- en Y- chromosoom, dominant, recessief, genotype, fenotype, homozygoot, heterozygoot, intermediaire erfelijkheid BI/K/13/KB/GL/TL Proces en betekenis van gewone celdeling (mitose) en reductiedeling (meiose) hoe erfelijke generatie op generatie worden doorgegeven en hoe die erfelijke eigenschappen in de tijd kunnen veranderen chromosomen, erfelijke informatie hoe erfelijke generatie op generatie worden doorgegeven en hoe die erfelijke eigenschappen in de tijd kunnen veranderen chromosomen, erfelijke informatie BI/K/13/KB/GL/TL Berekenen van kansen op bepaalde eigenschappen hoe erfelijke hoe erfelijke generatie op generatie worden BI/K/13/KB/GL/TL

13 eigenschappen generatie op generatie worden doorgegeven en hoe die erfelijke eigenschappen in de tijd kunnen veranderen monohyb ride kruisingen, stamb oom generatie op generatie worden doorgegeven en hoe die erfelijke eigenschappen in de tijd kunnen veranderen monohyb ride kruisingen, stamb oom Erfelijkheid Aan verschillen tussen soorten liggen erfelijke factoren ten grondslag de namen van organismen opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving plantensoorten, diersoorten, erfelijke factoren opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving plantensoorten, diersoorten, erfelijke factoren BI/K/6/8/BB Erfelijkheidsleer en genetisch advies, bijvoorbeeld bij zwangerschap hoe erfelijke generatie op generatie worden doorgegeven en hoe die erfelijke eigenschappen in de tijd kunnen veranderen hoe erfelijke generatie op generatie worden doorgegeven en hoe die erfelijke eigenschappen in de tijd kunnen veranderen prenataal onderzoek BI/K/13/KB/GL/TL prenataal onderzoek Dynamisch evenwicht Vaksubkernen Inhouden bb kb gl/tl exameneenheden Ecosysteem Afhankelijkheid van de mens van ecosystemen dat de mens voor grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is. hoe de mens waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te grondstoffen, energie, recreatie dat de mens voor voedsel, water, zuurstof, grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is hoe de mens ecosystemen kan beïnvloeden waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te grondstoffen, energie, recreatie dat de mens voor grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is hoe de mens waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te grondstoffen, energie, recreatie BI/K/7/10/BB Invloed van biotische en abiotische factoren in een ecosysteem, afhankelijkheid en beïnvloeding de namen van organismen opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving b iotische milieufactoren ab iotische milieufactoren opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving b iotische milieufactoren ab iotische milieufactoren BI/K/6/8/BB Voedselrelaties Definitie ecosyteem Relaties van organismen bij energiestromen in een ecosysteem opzoeken en de delen waaruit ze zijn de relaties noemen die ze onderling en met hun omgeving BI/K/6/8/BB voedselketen, producenten, consumenten, reducenten, energierijke stoffen Grotere voedselproductie dat de mens voor grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is. hoe de mens waarom de mens er dat de mens voor voedsel, water, zuurstof, grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is hoe de mens ecosystemen kan dat de mens voor grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is hoe de mens waarom de mens er BI/K/7/10/BB

14 waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te b odemb ewerking voeding gewasb esherming mens ecosystemen kan beïnvloeden waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te b odemb ewerking, gewasb escherming, veredeling, genetische modificatie waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te b odemb ewerking, gewasb escherming, veredeling, genetische modificatie Definitie ecosyteem Relaties van organismen bij energiestromen in een ecosysteem Energieverlies bij instandhouding van het organisme de namen van organismen opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving voedselketen, voedselweb, voedselpiramide, b iomassa, producenten, consumenten, reducenten, energierijke stoffen, energieverlies opzoeken en de delen waaruit ze zijn die ze onderling en met hun omgeving voedselketen, voedselweb, voedselpiramide, b iomassa, producenten, consumenten, reducenten, energierijke stoffen, energieverlies BI/K/6/8/BB Duurzaamheid Duurzaam gebruik BI/K/5/6/BB de rol van schimmels en bacteriën in het milieu noemen en schimmels, b acteriën, voedingsstoffen, medicijnen de rol van schimmels en bacteriën in het milieu en de biotechnologie noemen en schimmels, b acteriën, voedingsstoffen, medicijnen de rol van schimmels en bacteriën in het milieu en de biotechnologie noemen en schimmels, b acteriën, voedingsstoffen, medicijnen Oorzaken en effecten van aantasting van natuur en milieu dat de mens voor grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is. hoe de mens waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te overb evolking, afval, b estrijdingsmiddelen, energiegeb ruik dat de mens voor voedsel, water, zuurstof, grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is hoe de mens ecosystemen kan beïnvloeden waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te overb evolking, afval, b estrijdingsmiddelen, energiegeb ruik, scheikundige benamingen dat de mens voor grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is hoe de mens waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te overb evolking, afval, b estrijdingsmiddelen, energiegeb ruik, scheikundige benamingen BI/K/7/10/BB Duurzame relatie tussen mens en milieu dat de mens voor grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is hoe de mens waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te duurzaam leven dat de mens voor voedsel, water, zuurstof, grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is hoe de mens ecosystemen kan beïnvloeden waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te dat de mens voor grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is hoe de mens waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te duurzaam leven BI/K/7/10/BB duurzaam leven Maatregelen tot bescherming van het milieu dat de mens voor grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is hoe de mens waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te nationale aanpak, mondiale aanpak dat de mens voor voedsel, water, zuurstof, grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is hoe de mens ecosystemen kan beïnvloeden waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te dat de mens voor grondstoffen, energie, voedselproductie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is hoe de mens waarom de mens er belang bij heeft een duurzame relatie tussen mens en milieu te nationale aanpak, mondiale aanpak BI/K/7/10/BB nationale aanpak,

15 nationale aanpak, mondiale aanpak Evolutie Vaksubkernen Inhouden bb kb gl/tl exameneenheden Natuurlijke selectie Frequentie van mutaties hoe erfelijke generatie op generatie worden doorgegeven en hoe die erfelijke eigenschappen in de tijd kunnen veranderen hoe erfelijke generatie op generatie worden doorgegeven en hoe die erfelijke eigenschappen in de tijd kunnen veranderen invloed stoffen, straling BI/K/13/KB/GL/TL invloed stoffen, straling Ontstaan van nieuwe rassen of soorten hoe erfelijke generatie op generatie worden doorgegeven en hoe die erfelijke eigenschappen in de tijd kunnen veranderen hoe erfelijke generatie op generatie worden doorgegeven en hoe die erfelijke eigenschappen in de tijd kunnen veranderen BI/K/13/KB/GL/TL mutatie, selectie, natuurlijke selectie, kunstmatige selectie mutatie, selectie, natuurlijke selectie, kunstmatige selectie