HET VEER. door MR H. C. HAZEWINKEL DE bekoring, die er uitgaat van de lectuur van protocollen

Transcriptie

1 HET VEER door MR H. C. HAZEWINKEL DE bekoring, die er uitgaat van de lectuur van protocollen van notarissen uit de tijd van de Republiek, is voor een niet gering gedeelte te danken aan het telkens weer opduiken uit de onpersoonlijke, kille, ambtelijke stijl van gekruide verhaaltjes uit het leven van alle dag, verhaaltjes over burenruzies, familieveten, geweldplegingen, aanrandingen, drinkgelagen e.d., waarin gedupeerden en ooggetuigen sprekend worden ingevoerd en het intieme leven van Rotterdam's burgerij zich onbelemmerd ontplooit: onbelemmerd, want ruwe klanten nemen ook ten overstaan van de notaris geen blad voor de mond en deze van zijn kant laat de afgelegde verklaringen woordelijk door zijn klerk vastleggen, tenzij zijn cliënten het al te bont maken, in welk geval om des gevoechs willen" al te grove aanstotelijkheden worden weggelaten. Dergelijke verklaringen heetten toentertijd attestation; ze hebben in diverse jaargangen van dit boekje de kleurige stof geleverd voor bladvullingen of zijn in artikelen verwerkt; meestal werden ze afgelegd om in een proces tot staving van de aanspraken van partijen te dienen, zodat de beweringen met een korreltje zout moeten worden genomen. Wanneer nu beide partijen hun toevlucht namen tot het middel van de notarieel vastgelegde getuigenverklaringen en contra verklaringen dan worden we minder eenzijdig ingelicht en bestaat de mogelijkheid zo'n geval" min of meer te reconstrueren. Zo is het ook met een cause célèbre, waarvan het gerucht sinds lang verklonken is, maar die in de jaren zestig van de 17de eeuw veel Rotterdamse gemoederen in beroering moet hebben gebracht. Want het was een Rotterdams koopman, die het met Hollandse koppigheid bestond, om luttele stuivers een proces tot in hoogsteinstantie te vervolgen, waarbij het kennelijk meer om het spel dan om de knikkers ging. Helemaal in vergetelheid geraakt is de zaak trouwens niet, want mr F. A. Holleman geeft in zijn proefschrift over de rechtsgeschiedenis van de heerlijke veren in Holland een korte samenvatting van het vonnis van het Hof, naar aanleiding waarvan hij 130

2 de opmerking maakt, dat de talrijke bepalingen in veerreglementen tegen insolentiën van veerlieden wel niet zonder reden daarin zullen zijn opgenomen *). Dat het Hof de tegenpartij volledig in het gelijk heeft gesteld en dat de Hoge Raad dit vonnis in 1671 heeft bekrachtigd, wijst er wel op, dat de veerlieden inderdaad hun boekje te buiten zijn gegaan, hoewel het vonnis de gronden, waarop de uitspraak berust, niet vermeldt. Aangezien de processtukken niet bewaard zijn gebleven, is dit te betreuren, omdat een bevredigende reconstructie van het opzienbarende geval nu niet meer mogelijk is en tal van niet meer te beantwoorden vragen open blijven. De held van het verhaal heette Jan Joosten Bras; hij was één van de vier kinderen van de Rotterdamse kuiper Joost Jansz. Bras en Neeltje Aryens. Op 21 Mei 1628 was hij in de Grote kerk getrouwd met Bastiaantje Cornelisdr., bij wie hij een zoon, Cornelis en twee dochters, Petronella en Cornelia verwekte. Cornelis en Cornelia overleefden hem. Cornelia huwde in 1674 met de koopman Gillis van Vliet, die indertijd bekend was om zijn kunstig papierknipwerk en ook de schilderkunst beoefend heeft. In de boedelinventaris van zijn weduwe worden behalve vele andere schilderijen, vermeld; 't pourtrait van Jan Joosten Bras, geschilderd door Gillis van Vliet en een dito van Gillis van Vliet, door hem zelven geschildert"; ze werden gelegateerd aan Anna Blommendaal, echtgenote van Franco Bouwens *). Petronella, gehuwd met de boek- en papierverkoper Huybert Vishoeck, overleed op jeugdige leeftijd in 1661; haar weduwnaar, die ook in ons verhaal voorkomt, hertrouwde het jaar daarop met Pieternelletje Jans van Pavyen. Drie jaar later, op 12 Juni 1665 deed Jan Joosten Bras, schutkooper" ter Weeskamer aangifte van het overlijden van zijn vrouw Bastiaentje. Met dat schutkooper" is bedoeld, dat hij handelde in oorlogsbehoeften; het blijkt ten overvloede uit twee notariële akten uit het zelfde jaar. Op 13 November had zekere Claes Willemsz. 4 stukken geschut van hem gekocht, n.1. 2 stucken, schietende 4 pond en 2 stucken, schietende yder 2 pond bals" voor de som van f 12. de 100 pond en onmiddellijk te leveren. Claes huurde speciaal voor dit doel een damloperschuit om het geschut van hier naar Amsterdam te vervoeren. Maar toen de schuit gereed lag om te vertrekken, kwam de pachter van de waag er beslag op 131

3 leggen. Claes haalde er terstond een notaris bij en liet deze Bras aanzeggen, dat hij door dit beslag in ernstige ongelegenheid was geraakt en bereid was, dadelijk het verschuldigde bedrag te betalen, maar dat hij hem bij weigering om te ontvangen, aansprakelijk zou stellen voor alle costen, schaden en interessen". Bras antwoordde de notaris: de pachters hadden mij gesegt, datse van dese namiddach 3 uyren hier bij mij soude komen, maer sij sijn hier noch niet geweest en ick sitse alsnoch en wacht" ') (ik zit er nog op te wachten). Enkele dagen later verklaarden zekere Johannes Brinkman, gemachtigde van de pachter en twee deurwaarders van de gemenelandsmiddelen ten verzoeke van Hendrik Grel, pachter van de impost van de waag, dat zij op 14 November naar het huis van Bras op de Scheepmakershaven waren gegaan, waar ze hadden gezien, dat van de kade in een damloperschuyt werden gewerckt en ingeladen 4 stucken ijser geschut", in tegenwoordigheid van Bras, zijn zoon en Claes Willemsz. van Rotterdam. Er was toen het volgende gesprek gevoerd: Brinkman: Wel, Jan Joosten, hebt gij dat goed verkogt?" Bras: Ja". Brugman: Wel, dat geeft mij vreemd, dat gij dat geschut soo hebt verkogt en levert sonder deselve ter wage bekent gemaeckt ende de gerechtigheijt vandien voldaen te hebben." Bras: Ik weet niet, dat ik daarvan de wage schuldig ben, want 't is geschut, dat hier wel 50 jaar gelegen heeft." Brugman (tot Claes Willemsz.): Hebt gij dit goed van Bras gekogt?" Claes: Ja". Brugman: Wel tegens hoeveel hebt gij het van hem gekogt?" Claes: Tegens f 12. 't hondert pont." Brugman: Wel, hoe kont gij de wigt van de stucken weten?" Claes en Bras: De wigt staet er op." Toen hadden de deurwaarders Bras een bekeuring opgelegd, hoewel Bras de zaak had willen sussen door te zeggen: het sijn geen halssaeken, kom laten wij malcanderen spreken om te sien of wij malcanderen cunnen verstaen en sijn de stucken verbeurt, gij kuntse na U nemen *). Ook in Bras' testament is sprake van de geschutnegotie, die zijn beide kinderen desgewenst voor gemene rekening konden 132

4 voortzetten. Hij was op dat moment (29 Sept. 1668) al ziekelijk en belastte zijn zoon met de voortzetting van het nog steeds hangende proces, waar hij zijn ziel en zaligheid blijkbaar aan verpand had. Uit het testament blijkt verder, dat hij geen onvermogend man was: Behalve uit een aandeel in de West-Indische Compagnie en eenige obligaties ten laste van de Generaliteit en van de Admiraliteit op de Maze, bezat hij een aantal huizen en pakhuizen: één in de Jufferstraat, 10 in de Dwarsglasstraat, twee op de Schiedamschedijk en in de Schrijnwerkersteeg en twee achter het Verbrande Klooster *). Bras heeft de afloop van het proces niet meer mogen beleven: hij overleed op 27 Mei 1670 en zijn zoon voerde de laatste wil van zijn vader uit en mocht ten slotte de voldoening smaken, het volle pond van zijns vaders aanspraken in hoogste ressort toegewezen te krijgen. Maar laten we niet vooruit lopen op ons verhaal. Behalve koopman in kogels en geschut was Bras bestelmeester van het veer op Rouaan. Het was ongetwijfeld in deze kwaliteit, dat hij een aantal op Frankrijk varende schippers de verklaring liet afleggen, dat de retourschepen in desen lande tehuys hoorende, die in Vranckrijck koomen om wijnen ofte anders te laden ende herwaerts na dese landen te voeren merendeels ten elcken male dat deselve aldaer tot enige plaetse koomen te arriveren, worden gemeten bij de meters van 's Conings weggen daertoe gesteldt, daer aen yder schipper voor sijn schip op elcke resp. meetinge moet betalen een louys, doende aldaar f 3., die in deselanden voor een Rijxdaelder gaet, ja dat de scheepen menichmalen twee a drie malen op een en deselve reijs werden gemeten ende dat de schippers evenwel voor yder van deselve metinge de voorss. somme moeten betalen... dat de scheepen vooren genoemt bij de meeters de eene tijt hooger ende d'andere tijdt wederom kleijnder ofte minder van grootte worden gemeten ofte gesteldt, doch sodanich, dat meest alle de scheepe alle tijdt vrij grooter worden gemeten als deselve eijgentlijcken sijn ofte konnen laden ). Sedert 1663 was Bras ook collecteur van het lastgeld, ingesteld door de directeuren van de Levantse handel en de navigatie in de Middellandse zee tot verval van de extraordinaris besendingen, salaris, presenten, reijs en andere nodige costen van de consuls 133

5 in Argier (Algiers), Thunis alsmede tot hetgeene dat tot conservatie ende bevorderinge vande traficque van Levanten sal mogen nodich sijn"'). Een man van zekere importantie dus in het Rotterdam van die dagen; maar wat te denken van het volgende relaas, dat drie op de Vissersdijk bij de Vismarkt wonende vrouwen op een notariskantoor deden over zijn optreden tegen een buurtgenoot, waarvan de achtergronden overigens niet duidelijk zijn? Ten verzoeke van de baljuw, mr Franchoys Verboom, verklaarden zij op 23 Juli 1663, dat zij op de laatste Zaterdagavond omstreeks 11 uur zo'n rumoer hadden gehoord voor het huis van hun buurman Jan Jacobsz. Ganswijck, dat zij haar nieuwsgierigheid niet hadden kunnen bedwingen en eens waren gaan kijken. Zij hadden toen gezien, dat Jan Joosten Bras met grote hevigheijt ende kracht met voeten op de deur stootte wel meer dan 100 maal", terwijl hij riep: Com er uyt, jou sacramentsbeest, jou hoornbeest; ick ben gecomen om U de hals te breecken; ick ben geen wisge noch wasje, ick ben Jan Joosten Bras." Dit alles ging vergezeld van gruwelijke scheldwoorden aan het adres van Ganswijck's echtgenote. Een van de vrouwen had nog gehoord, dat voorbijgangers tegen Bras zeiden: Jan Joosten, siet wèl wat gij doet, de clapwaeckers comen daer, die souden U(w) doen lichtelijk aen de heeren bekent maken", waarop Bras had geantwoord: Ick hebbe de bruy vande clapwaeckers ende van de heeren vande Weth (schout en schepenen), jae al quamen de burgemeesteren selffs". Ook de beide dienstboden van Ganswijck verklaarden Bras' stem duidelijk te hebben herkend, toen zij samen met hun meester en zijn vrouw de deur van binnen met vereende krachten nauwelijks dicht konden houden en dat bij die gelegenheid de klink van de onderdeur uit het kozijn was gesprongen zodat die er door Ganswijck tot tweemaal toe met de hamer weer ingeslagen moest worden *). Tot zover de attestatie, die allerlei niet meer te beantwoorden vragen oproept, maar waaruit toch in ieder geval wel blijkt, dat Bras een onbeheerst en heetgebakerd man was, die het beter was niet tot vijand te hebben. Dat ondervonden tot hun schade ook de veerlieden van het Kralingse veer. Het veer van Kralingen op IJsselmonde en vice versa was een heel oud veer; het wordt al genoemd in het jaar 1333 ). In

6 kocht de stad Rotterdam de ambachtsheerlijkheid Kralingen met het daaraan verbonden veer op IJsselmonde van Willem van Alphen, secretaris van het hof van Holland, als voogd over Johan Wilhem du Faget. Aangezien de heer van IJsselmonde het veerrecht op Kralingen had, bezaten de tegenover elkaar aan beide oevers van de rivier gelegen heerlijkheden IJsselmonde en Kralingen beide het recht van overzetveer, een juridische figuur, die overigens meer voorkwam, hoewel het veerrecht niet als ambachtsgevolg moet worden aangemerkt, maar uitdrukkelijk door het landsheerlijk gezag aan de heer van een aan een rivier liggend ambacht verleend kon worden. Eventuele conflicten, die uit zoo'n half veerrecht zouden kunnen voortvloeien, werden gewoonlijk vermeden door het treffen van gemeenschappelijke regelingen van de wederzijdse rechten en verplichtingen en gemeenschappelijk vastgestelde tarieven. Dit was t.a.v. het veer van Kralingen op IJsselmonde en vice versa stellig het geval sedert 1656 (zie blz. 142) en vermoedelijk ook al vroeger. De 15de Maart 1666 publiceerde het Hof van Holland een veerlijst op verzoek van de voogden van John Wilhem du Faget, zoon van Margarieta van Assendelft, in leven vrouwe van Kralingen, Heynenoort etc. en van Adriaen Lampsins, heer van IJsselmonde. Daaruit blijkt, dat hun beider rechtsvoorgangers indertijd een ordonnantie gemaakt hadden, ghereguleert ende geproportonneert naer advenant de breete vande rivier, de moeyelijckheijt vande overtogt, midtsgaders de excessive kosten die de veerluyden tot gherieff vande passagier, soo aen schuyten, ponten, reepen, knechts ende andersints gehouden zijn te doen", maar de praktijk had uitgewezen, dat den passagier somtijds was klagende over de veerluyden, pretenderende dat de voorss. lijste bij haer wiert geëxcedeert ende wederom somwijlen de veerluyden over den passagier, voorgevende desselffs onwilligheijt van den opgemelden veerschat te betalen, daerdoor t'elckens groote querellen ende oneenigheijt zijn ontstaende van dangereuse ende beklagelicken gevolge, streckende mede tot der supplianten merckelijcke schade ontrent het verpachten van henluyden voorss. respective veeren, als daerdoor de ghenegenheijt van de pachter ofte huyrder van deselve merckelick werdende ghediverteert, daerinne de supplianten genegen waren te voorsien..." 135

7 Lfoo WILLEM van A L P H E N, Secretaris inden J liovc vinllollandt, als by den fclven Hove gefteme Voocht ovci de mindcr-jahgc Kinderen van wylen MARGA. «RIETA v»n ASSENDELPT, iohaer leven Vrouwe van Ctiliogen, Heynenoort. && ende fulcx inden name endevanwegen IOHAN WILLEM du F A G E T. Heere vin Cralingen, onmondige Soon vande,gemehc IMARGARIETA van ASSENDELFTj Ende ADRIAEN LAMPSIVS, Heerc van Yfelaionde, den Hove van Hollandt bp latqurttt tffetttntnfeebbmgbtgtbtn / bot bat ömlupötn»upplianttn ptött fn fpna fcoojf* qualttept totbtboort not toas ptt rttbt ban 't Otrr/ tnbt Dr owrobrputqt outt bt «ars / Brttktnbe tun tun ambatött uan «rattagtn / ent» Dm tjoo;fru?rt>rn cjpt ban gfelmonbe / & vice teifi, Bats ' otm nmfcaofts brt Om-gelt/oftt tru Oeetfibat bar r toe fan outs (jebbtnoe ot*qatn/ o( ffitl bpdrt *up- pttantm &;zbecru*rnrs fnbtr tpbt / tiias gtbatn mattfctr «n btqoamrincfcf BpQf ofte Ojbonnanttt / otjtrtgu' Irm tnbt gepjopoitiontert naet abbtnam bf bjette sanbt Rmtrt< be morrtlttt&öfrt Dsnbe obrrtotfetrtnibtifia» t»tb bt trteffme hotttn bu bf Gerrüipbm tot görrirf Danbe pauaqitt / too am öcdupttn / ucntrn / Rttptn/ öntrtte/enbe andtrfmt» gtboudtn spn tt botn/ftoo broenbnt ertjter Dt fcoppüantm bat bm Paffaaer fcmtpta trws hiagmbt mwt be Ot tilurbfn/pjrtfrftfnbt bat be Dooft lpöe bp (jatt tuftrt getutbmt/ tnbt tofbnoin tomtopitn bt Otftiupbtn cött bm paflagitt / öoo) onitnb» Des feifs onmtiugbtpt öanotn opgfdtlbtn dferfcöat te bttaltn/ batt DOOJ t'rt&tns G»ott qurrrutn tnbt onttniobrpt jpn omttatnbe Ban twngntuff tnbt bffiiagtlicfttn Btoolgt/tttfthtnbt mtbt tot btt Sappüanttn mntbtliitfef Ct(wDt ontrtnt btt ertpatüttn Dan Dtnlnpben öoojfj tefptttint Creren / als baet boo; bt gbnugtmbtpt»wn tt pattjttt oftt pupjbns oanbt Celot mrrthflirt mtrbtnbt gbrdiütrtftrt bait tnne be ftuppliantm gbentgm maren te t»oo;f!tn / tt tabtn jnn götotrbei / (jatt tot btftn oue tt fctntn / ttotttnttuith ottfof cstnbt bat c off be Boojf3 CpQf nooptnbt bt Doojf? Ottrrn bp bt fttipplianttn op nitutmtn allt trbfinabtpt gtdatn opqtiltn/gtutofti tuilbt te appjobmn tnöe tatifutten. S o o 1 st, A«"t voocfz HofTgrboojt pet rappojt banbtn CommUTarts battoooten be ftupplianten Min gtcoinpatem gtttxtfi/ tut» gtciammem ptbbtntit be t>oo;f? EpOt/ (oo als btt Dm non ban uxwibt tttooojbt ts gtmttrttrt. Clan tüfc Ketfcon mtt gtftiftb'ap oter üartnöe / Cal bttattt totibtn booj loon ofte Omftgat ttn (lnpüf t. dooi fecnam opganot) / tnbt notr Jbonntn ontngflnad/ bobbttt gtit. dnn ttn 15 r troon alletn out: oartnet/of btgttrtnlk oött tt twtoi/ nubt bubbtit geit CtintS tnfgelitcc bubbelt geit betaeit fal uirrtm br ptbtf ^affagitt ober barrnbe / alstoanntettwee sflolrti» pebtrmtt öi t e?nbtn }Hn O«ftotrbt. O. 3n fojgellirtte ps gangen ttrltgen ffo^ntn/enbt quart batt-tutbn natr gtitlrgfmbrrt oan fatdtm / bat is/ DOO: ten 1»trloon ailten nut nuer als (es at'ji' töien of tmai If frapdtts ten uprterfim: tnbt ban meet p:cfoonrn als een ptbet b)ie/dier/ uur of ds frururrs mtbt ttn ïirttrtftfii ttrbuuttitdanbt paffagtt:3/ tnbt bp btftrtpanttt ais j dan ttn fflan enbt J»aert alleen os e röarmbe,ot>f bnprtnbe be tfibt bat be i>cnt lept ffanien (te frupdtrs, tnbtmbttnbtt mett)»aetbtn moebten eter Daten / rtbtt iftatrt D;it fhipders / tnbt ptbtr urrtoon baet tm ;nnbe eene (hipdtt: mot als Oe»ont nlettn lti>t / uoo; Son mbt l» Jftt arüt Qupoers: 4)tts bat bc Cl f er man als ban gbjt öouüe n (al 3nn tldtt ftt )iiptm atnbcn anbtttn te mepten. O3J. 313bt»ontlept/eanetnl&oo?!i-ceeQtu:ff ftnptwts. Oan ttn cct'thtn tr.6: &t(:atp/ttri ija'iöt Cupütr. dan longt «ttttm/am» Imo/ïsrajiuctn/tt:. >alf geit/ enbe öoojta lutt aooüiant als bomn. «3331. CAI f tn üagfi!(*rtbt oibmana «i jaröi taagen tnt»»atrö:n (e'* too bt «ottlopotn meeb niet heel «ermogmbt jijn / mbt batt tn bo«- wn erp.'t s gtboudm m ptt otjtr öattn bcbnipfat m tt 3«n) tatf eupe. 3f- Clan ten Caios/ ftotts-tcaarn/ ttt. mtt tturt idcnctn/ mm cf;t mlrtbtc/ttn DoocliOtn pccct»acrt/ben Uotrinan batt ingtretrittnt/ B;ie ftii.röftfl: saus bat bt deerluptun gchoubrn 5tm bt btbuipcanic pont tt bttbcn. fitilimcr ban g(jrinctttn too; een Colts oftt ftptr!- IBagtn alleen/totutnbtoötttoefen / t jp met een ofte tmtt i»attbtn/ metten bttaelt istrbtn fes ffurocta / tnbt met geftuc^ap ban IPagrn of j*anbtn Dierftupotre/rft pebtt «enftp Dat t op 3pnüt ttnt Bupötr. f. Oan Qnpflupben teagtns rnbt part oen naei atmenant/ bit nut 6oo;n / dfurütm Sur, oftt anbnt gotbtrtn elltlaöen foubc mostu 5WI. fï. aar, ptbetfeoffetbr }atr frtbbfiiöe Cal g&elilrkdan ttn»acas.n tottben bttetlt, mttfgaotrs oan ftatken pathtn. enbe anbnt s«sa> gun/nau abottunt bare poott. Can pebtt Vertoon 'Sttfi/ttt. turn't Craltngtr ofte pcflmonrttje Aocft.lancösQroom optacnsofntdrruwrrrsuarinbt/oatfbtlt f3j3- Of tetiicp ö-.ffrttnt oncont tutmijtn bt partagirrs tnbt amin?* btn / (uüm mtt btnfit oanbtn ftctout of Atnctarts ui allt ttbctuo:* brpt tt weten moeten e gemeltt Ipftt gbtappjobtttt tnbt oöe ratince ert fjetft /appjobmt tnst rattfittttt bt ftlöt mfbts brfen/ notr fpritn fomw tnbt (nqout?. EaOmbe enbe beoelenbe etntn ptgbetlitfe Die 't CelDttouötraogrnatngatn / Wel etpvdeli* Dan «jegen be ^ooge ottigbjtpt Ortj nat «Ui 5» potnotn tnbt anttuim ttatttiqcft tt ngultrtn. Oeiiem irtón SaDv btn btiftttnbtn atti) Adr: Pots. I N s G R A V E N - H A G E. By de Erfgenamen van wylen Hülcbnndc jacobflz van Wouw, Oidinaris Drackers vandc Ed: Groot Mog: Hecrta Suanvio HoiUodt code Weft. VueHandt. Anno i i /Y/ö/i/ïfl/i7/t? op /re/ veer

8 Ongetwijfeld was het conflict tussen Jan Joosten Bras en de veerlieden de onmiddellijke aanleiding tot het uitvaardigen van het nieuwe veertarief, hoewel het niet onwaarschijnlijk is, dat geschillen over de veerschat" meermalen voorgekomen zijn, hetzij door de geneigdheid van de pachters om het onderste uit de kan te halen en de passanten te overvragen, hetzij wegens de onduidelijkheid van de ordonnantie, waarin het tarief was vastgelegd, al betuigden de veerlieden in het proces ook uitdrukkelijk, dat zij nooit ook maar één penning van iemand ter wereld te veel hadden gevraagd, in voegen dat henluyden noyt eenige de minste querelle ofte moeyelijckheijt daarover van yemant gemaeckt was geweest, maer ter contrarie, dat sijluyden en hare ouders 't voorss. veer van allen ouden tijden hadden bevaren met seer groote gerustheijt" tot op het incident van het jaar 1661, toen Bras, wesende een seer wrevelmoedigh en obstinaet mensch", geweigerd had de gevraagde 10 stuiver te betalen. Want deze man scheen het er nu eenmaal op aangelegd te hebben, ruzie te zoeken, terwijl hij noyt dit veer quam te passeren, sonder de veerluyden, tsij van Iselmonde op Cralingen, ofte van Cralingen op Iselmonde varende, te querelleren, ja selffs met feijtelijckheden te dreijgen". De moeilijkheden, die Bras met de IJsselmondse veerlieden had gehad, gingen hun weliswaar niet aan, maar zij typeerden h.i. toch wel goed de figuur van deze Rotterdamse koopman, die met alle de werelt in questie was en daerinne sijn eenich vermaeck schepte ende met voorbedachten sinnen hen in dese moeijelijckheijt ingewickelt hadde".") Nu is het weliswaar jammer, dat de oude ordonnantie, waarop in het proces meermalen gezinspeeld wordt, verloren is gegaan, maar is er reden om aan te nemen, dat in die van 1666 alleen is gestreefd naar een duidelijker formulering. Op grond van het vonnis van het Hof mogen we wel aannemen, dat de veerlieden Bras inderdaad overvraagd hebben, al kan het na kennisneming van alle resterende bescheiden, die op de zaak betrekking hebben, niet bewezen worden. Trouwens de ordonnantie liet ook in haar nieuwe versie ruimte voor verschillende uitleg: zo was een dubbel of zelfs nog hoger tarief verschuldigd bij ijsgang, harde wind of storm of andere ongunstige weersomstandigheden, ter beoordeling van de veerlieden; men bedenke hierbij, dat de overtocht per zeilpont geschiedde. Mogelijk is 137

9 het dus, dat hierover verschil van inzicht bestond; mogelijk is ook, dat de veerlieden in de vage formuleringen en voor verschill:nde lezing vatbare clausules van de tarief lijst aanleiding hebben gevonden, naar zich toe te interpreteren, daarbij geleid door hun antipathie tegen de Rotterdamse geschutkoper. Want we kunnen gerust aannemen, dat zij hem al geruime tijd kenden vóór het fatale conflict van 1661, waaruit alle verdere verwikkelingen zijn voortgekomen. Bras was een man, die vaak voor zaken op reis moest en aangezien er destijds in de omgeving van Rotterdam geen ander wagenveer was dan dat van Kralingen op IJsselmonde (dat op Katendrecht dateert eerst van 1703) ligt het voor de hand te vermoeden dat hij voor de Kralingse veerlieden, die beiden al 30 jaar aan het veer verbonden waren, geen onbekende was en berucht om zijn lastig humeur en opvliegendheid. Wat er in 1661 is voorgevallen kunnen we enigszins reconstrueren uit een aantal notariële attestaties, die drie jaar later ten verzoeke van de wederzijdse partijen opgemaakt zijn. Een uitvoerig relaas van het voorgevallene, opgesteld ten verzoeke van Bras, is te vinden in een drietal attestaties. De eerste daarvan is afgelegd door de 20-jarige varensgezel Jan Cornelisz. de Deucht, die deel uitmaakte van Bras' reisgezelschap. We lezen daarin, dat hij ontrent drie jaeren geleden met den requirant (Bras) ende desselfs huysvrouw en soon mitsgaders Huybert Vishoeck op zijn requirants kales, daer een paert voorliep, is gereden tot op het Kralingsche veer, alwaar zijluyden, /*eve/w /H^e vrac/tfwyj#e/w, overvoeren met de veerluyden van tselve veer op Iselmonde ende dat hij gehoort heeft, dat tusschen den requirant ende veerluyden quaestie ontstondt over het veerloon, waarvoor deselve veerluyden hem requirant affvorderden en eijschten 72 s7«yver.y, willende de requirant soo veel niet geven, maar dede door sijn huysvrouw aen haer presenteren 5.s/wyver.y, dewelcke zij weijgerden te ontfangen; sulcx dat zijluyden sonder deselve veerluyden haer geijschte te voldoen, sijn voortgereden na Swijndrecht ende vandaer weder gecomen sijne tot Iselmonde, sijn zijluyden tsamen met de voorss. kales en 't paert door de veerluyden van Iselmonde overgevoert opt Kralingsche veer, alwaer beide de veerluyden vant Kralingsche veer haer vervoegden bij de veer- I uyden van Iselmonde ende met de voorss. kales opden dijck gereden sijnde, vatten de voorss. veerluyden het paert bij den 138

10 toom, seggende, dat zij haer niet en souden laten voortrijden voor ende aleer dat haer door den requirant voor het over ende weder overvaren 24 j/wyvers wierde betaelt ende alsoo den requirant haer niet meer wilde betaelen, hebben zij de voorss. kales daer een lange wijle houden staen, ja, is een vande voorss. veerluyden soo stout en onbeschaemt geweest, dat hij sijn mes uyt sijn sack haelde ende tselve ten halven uyt de scheede trekkende, daermede dreijchde den voorn. Huybert Vishoeck te snijden off steecken omdat denselven seijde, dat zijluyden soo veel niet wilden betaelen als de voorss. veerluyden eijschten, off zij moesten bij haer ordonnantie doen blijcken, dat haer soo veel toequam. Dat daerop seecker man te paerde sittende (die hij naderhant verstaen had dat genaemt is Pieter Janse, wonende aen de Goutse rijwech), tusschen beijde comende, versocht, dat zij hem de voorss. ordonnantie wilde toonen, opdat hij sien mochte, wie gelijck off ongelijck hadden; dat hij niet bevinden konde, dat haer sooveel toequam, als zij eijschten; waerop de meijt van de Cralingsche veerluyden den voorn. Pieter Janse de ordonnantie uyt de handt ruckende, tegens denselven seijde: Ghij bent al één volck". Ende dewijle de veerluyden bleven volharden int afvorderen van de 24 stuyvers ende den requirant seijde niet meer te willen geven als de ordonnantie inhield, vatten middelertijdt een van de Iselmondsche veerluyden den voorn. Huybert Vishoeck den hoet vant hooft, seggende: Wij hebben nu genoech, bruyt nu henen", sulcx dat zij te saemen met de voorn. Vishoeck, die blootshooft moeste sitten, naer Rotterdam sijn gereden "). De tweede attestatie is van Pieter Jansz (van der Mij), de man die te paard was komen aanrijden en zijn bemiddeling had aangeboden. Ze klopt met de door de Deucht gegeven voorstelling van zaken en biedt geen nieuwe gezichtspunten**). De derde is van Huybert Vishoeck, Bras' schoonzoon; ook hij heeft het over de twee vrachtwagens, die tegelijk met de kales overgezet werden (een belangrijk punt:); ook hij noemt de 24 stuiver. Uitvoerig staat hij stil bij wat hem zelf overkwam. De veerman, die hem onder het uitspreken van de bovenvermelde woorden de hoed van het hoofd had genomen, was daarmee naar de pont gelopen, hoewel Vishoeck nog aangeboden had 2 stuiver voor zijn eigen veergeld te betalen. Ruim een half jaar later was zijn buurman, de wijntapper Evert vanden Bos, zijn huis binnen- 139

11 gestapt met de mededeling, dat er een man uit IJsselmonde in zijn herberg zat te drinken, die de bewuste hoed bij zich had. Vishoeck was toen onmiddellijk met Vanden Bos meegegaan en had zijn hoed niet eerder teruggekregen, voor hij de man 16 stuiver soo aen 't gelach dat aldaer verteert was als aen hemselfs" had betaald en dat nog wel, ofschoon de hoed,,heel wit uytgeslagen, beschimmelt en bijna bedorven" was. Het geld had hij later van zijn schoonmoeder teruggekregen^). De man uit IJsselmonde heette Matthijs Jansz. Uit een verklaring door hem ten verzoeke van de veerlieden van IJsselmonde op Kralingen afgelegd, blijkt, dat hij hun van de 16 stuiver er 10 had ter hand gesteld en dat Vishoeck hem zou beloofd hebben, over enige dagen aan het veer te komen om alsdan de rest van het veergeld te voldoen *). Dan is er ten slotte nog een attestatie van Willem van Sundert, schout van Kralingen. Kort na het voorgevallene aan het veer was Bras bij hem gekomen om zijn beklag te doen over het z.i. onhebbelijke optreden van de veerlieden en had hem verzocht de moeite te willen nemen ende te gaan naar het veer om de veerluyden alsnog het veergelt te betalen ende dat zij de hoed teruggeven wilden". Bij het veer gekomen, was de schout ondanks veel minnelijke pogingen" er niet in mogen slagen de hoed terug te krijgen. Wij willen eerst ons veergelt hebben" had hij tot antwoord gekregen, zodat hij onverrichterzake had moeten terugkeren **). De tegenpartij beriep zich tegenover dit alles op verklaringen van Femmetje Pietersdr. Soetentijt, de meid van de Kralingse veerlieden, en Pieter Gerritsz. van Golen, een van de veerschippers van IJsselmonde, de man, die Vishoeck van zijn hoed beroofd had. De attestatie van deze laatste is niet meer te vinden, maar wel die van Femmetje, die haar verhaal deed over de rel aan het Kralingse veer ten overstaan van de Ridderkerkse notaris Engelbrecht van der Grijp: nadat de IJsselmondse veerlieden Bras met zijn gezelschap, zijn kales en zijn paard hadden overgezet, hadden zij hem om betaling van het verschuldigde veergeld gevraagd. Bras had zich op de ordonnantie beroepen, die hij eerst wilde raadplegen; op verzoek van de IJsselmondse veerlieden was zij die toen gaan halen en had haar aan Bras ter hand gesteld. Na er een vluchtige blik in geworpen te hebben, zou deze toen gezegd 140

12 hebben:,,ick veeg mijn... aende ordonnantie en aen diegene die deselve gemaeckt hebben", waarop hij het document op de grond had gesmeten en verklaard had het gevorderde bedrag niet te zullen betalen. Toen was het gebeurd, dat Pieter van Golen Vishoeck de hoed van het hoofd had genomen en er mee naar de pont was gegaan, achtervolgd door de gedupeerde eigenaar en Bras zelf, die in de eene hand een bierkan had en in de andere een mes in de schede, dreigende den kan te werpen ende met het mes aen te gaen, niettemin vloeckende ende scheltwoorden roepende"; maar de veerlieden, niet voor zijn dreigementen zwichtend, waren blijven staan op de betaling van het volle veergeld en hadden Vishoeck de rouwband, die om zijn hoed bevestigd was, toegeworpen, zodat er voor Bras en de zijnen niets anders op zat, dan onder het uiten van verwensingen heen te gaan * ). Deze attestatie en die van Van Golen, lokten een contraattestatie uit van Pieter Jansz. van der Mij en Jan Cornelisz. de Deucht, waarin beiden verklaren, zich niet genoeg te kunnen verwonderen over de onbeschaamdheid, waarmee Pieter en Femmetje de waarheid verdraaid hadden. Want niet alleen had Bras de ordonnantie niet in handen gehad en nog veel minder die gelezen of de woorden gesproken, die zij hem in de mond hadden gelegd, maar evenmin had van Golen Vishoeck de hoed van het hoofd genomen, omdat Bras geweigerd had veergeld te betalen: maer is ter contrarie waerachtich, dat den gem. Jan Joosten Bras verscheijde maelen de veerluyden presenteerde te betaelen 't geen haer volgens de ordonnantie toequam. Maer alsoo de veerluyden van hem Bras meer veerloon eijschte en van hem wilde hebben, als haer ordonnantie inhield, twelck hij weijgerde te betaelen, daarom heeft den voorn. Pieter van Golen den hoet van 't hooft van Huybert Vishoeck feijtelijck genomen" "). Wie zal zeggen welke van de wederzijdse getuigenverklaringen de juiste toedracht drie jaar na dato het best benaderd hebben? Vermoedelijk ligt die waarheid, als zo vaak, in het midden. Voor zover we Bras nu kennen, lijkt het niet waarschijnlijk, dat hij op kuise wijze uitdrukking zal gegeven hebben aan zijn verontwaardiging over wat hij terecht of ten onrechte als schandelijke overvraging van de veerlui beschouwde. Dat aan de andere kant de veerlieden meer gevraagd hebben dan waarop zij volgens strikte interpretatie van het tarief recht hadden, mag wel aange- 141

13 nomen worden. Merkwaardig immers is het al dadelijk, dat er in de attestatie van Femmetje nergens van de tweemaal 12 stuiver gerept wordt die De Deucht en Vishoeck uitdrukkelijk noemen en dat de veerlieden blijkens het vonnis van het Hof van Holland slechts aanspraak maakten op 10 stuiver; ook valt het op, dat zij het niet heeft over de twee wagens, die tegelijk met de kales de rivier overstaken. Toch was dit een belangrijk punt. Ten verzoeke van de Kralingse schout verklaarden Matthijs Schiltman en Jacob Vastersz. van Ardenne, de Kralingse veerlieden, dat zij gedurende hun langjarige bediening van het veer door ordre van den heere off vrouwe van Cralingen, soo wanneer een cales off speelwagen met een paerdt ider alleen overvarende, daervan hebben ontfange', 6 st. en van ider persoon, uytgesondert de voerman, eene stuyver, doch indiender meer wtf^e/ïe/i Z>e//e^è«j /zaer overvarende off paerden hebben sij alleen maer ontfangen, mede volgens voorgaende ordre, van een cales off speelwagen ofte een boerenwagen 4 st., tgunt gerustelijck is betaelt..." ") Maar hier valt toch moeilijk iets anders uit te lezen, dan dat Bras inderdaad niet meer hoefde te betalen dan 4 stuiver voor kales en paard en 4 stuiver voor het overzetten van de vier personen, waaruit zijn gezelschap bestond, als het ten minste waar was, dat er al twee wagens in de pont stonden, toen Bras bij het veer aan kwam en als het weer niet zo slecht was geweest, dat de veerlieden daarin aanleiding hadden gevonden een hoger tarief in rekening te brengen, waartoe de ordonnantie hun het recht gaf. Maar noch de attestaties noch het vonnis geven opheldering over de vraag, waarop de veerlieden hun eis van 10 stuiver grondden. Heel erg zeker van hun zaak waren Schiltman en Van Ardenne overigens ook niet, want zij zochten Willem van Sundert, de Kralingse schout, op, om hem om nadere uitleg te verzoeken van de ordonnantie, die Simon du Faget, heer van Kralingen, in 1656, op het veer gemaakt had. De interpretatie van deze autoriteit, neergelegd in een attestatie in het protocol van notaris Delphius munt overigens ook niet uit door helderheid. Blijkens art. 11 van die ordonnantie was de schout en secretaris van Kralingen de man, die bij alle differenten ende duysterheijt" van de tarieflijst had te beslissen. Van Sundert nu orakelde, dat het achtste articul, sprekende van een karos, koetswagen e.d. met twee paerden meer off minder, bepaalt dat yeder paert, den voerman daerin 142

14 gerekent, moet geven drie stuyvers; dat onder hetselve articul niet en moet worden gerekent een kales ofte wagen met een paert maer dat volgens het vijfde articul van deselve ordonnantie, sprekende en vermeldende van een man en paert alleen overvarende, geduyrende den tijt dat de pont leijt, tsaemen moeten geven ses stuyvers en meer als een paert overvarende, dat yeder paert moet geven drie stuyvers en yeder persoon daarbij zijnde een stuyver; dat oock een cales off wagen met een paert, alleen overcomende, moet geven ses stuyvers, den voerman alleen daerinne gerekent, maer dat ieder ander opsittende persoon daerenboven schuldich ende gehouden is te betaelen een stuyver..." Ten slotte verklaarde hij nog, dat zolang hij het schoutambt had uitgeoefend - en dat was nu al bijna dertig jaar - hij,,noyt anders heeft hooren oft weten practiseren" * ). Blijkbaar was het dus zo, dat het tarief voor een kales of speelwagen, een luxe voertuig dus, hoger was dan dat voor een karos of koetswagen. Vergelijken wij nu Van Sundert's interpretatie van de twee artikelen, waarvan de volledige inhoud ons onbekend is, met het 9de artikel van de nieuwe ordonnantie van 15 Maart 1666, dat blijkbaar een samenvatting is van de oude artikelen 5 en 8. Dit nieuwe artikel 9 luidt: Van een caros, koetswagen etc. met twee paerden, meer ofte minder, ten hooghsten yeder paert, den voerman daerin gereeckent, drie stuyvers, mits de veerlieden gehouden zijn de behulpsame hant te bieden. Sullende van ghelijcken voor een cales ofte speelwagen, alleen willende over wesen, tzij met een oft twee paerden, moeten betaelt worden ses stuyvers e«de we/ #<?S /.ÏC/W7/? VÖ/Ï ivag^/z o//>amfe/ï vier stuyvers, ende yeder mensch daerop zijnde eene stuyver". Deze bepaling nu - we hadden al gelegenheid het op te merken - werd ook reeds vóór 1666 in acht genomen en zal dan ook wel in het oude tarief, zij het misschien iets minder duidelijk geformuleerd,voorgekomen zijn,zodat het hele geschil eigenlijk draait om de weersgesteldheid en om de vraag, of de kales alleen overgezet is of samen met andere wagens of paarden; een veerschat van 12 stuiver moet aan de hand van de ordonnantie in geen geval te verdedigen zijn geweest. Tot een uitbarsting was het intussen nog niet gekomen. De veerlieden van IJsselmonde waren schadeloos gesteld door de afkoopsom van hun onderpand, hun collega's van Kralingen wachtten 143

15 op een gelegenheid om het achterstallige veergeld van Bras los te krijgen, Vishoeck mokte over zijn verfomfaaid hoofddeksel en Bras was vastbesloten om de veerlui hun afzetterspraktijken af te leren. De gelegenheid daartoe deed zich spoedig voor. Wat er die gedenkwaardige 16de Juni van het jaar 1664 gebeurd is, vertelt in geuren en kleuren de zestienjarige varensgezel, Jacob Jansz. Op verzoek van Bras getuigt deze knaap, dat hij met den requirant sittende op sijn cales ende werdende voort getrocken van twee appelgrauwe merrypaerden, opden 15en Juny is gereden van Amsterdam naar Dordrecht ende dat zij met de voorss. cales en paerden des anderen daechs 's morgens ontrent ten thien uyren sijn gecomen op het veer van Cralingen om over te vaeren op Iselmonde ende tot dien eijnde met de voorss. cales en paerden in de pont gereden sijnde, is Matthijs Schiltman ende Jacob Vasterse, beijde veerluyden vant Cralingsche veer, met heurluyden affgevaeren na Iselmonde ende ontrent opt midden vande stroom comende hoorde hij, dat den requirant tegen den voorn. Matthijs Schiltman seijde: ick moet halftentijdt (telkens) dit veer over, wat dunckt U, dat wij tsamen een accoort maeckten, wat ick U geven sal, soo dickmael als ick met mijn cales overvaer, tzij off het hart waeijt off niet en off ick veel off weijnich menschen op heb?" Seijde den voorn. Schiltman daerop: dat wil ick niet doen". Ende den requirant hem vragende, waerom hij het niet doen wilde, antwoordde den voorn. Schiltman: ick wil elcke reijs geit hebben". Ende den requirant weder: ick sal U elcke reijs geit geven, eer ick inde pont kom". Seijde doen denselven Schiltman daer weder op: ick wilt niet doen", seggende voorts tegen den requirant: ghij bent mij noch geit schuldich; ghij suit uyt de pont niet comen off ghij suit mij dat betaelen, off wij sullen de pont verkeert aenleggen", gelijck zij oock deden, doen zij aent veer tot Iselmonde quamen, alwaer zij de cales met de paerden uyt de pont niet aen lant wilde laten gaen, niettegenstaende den requirant aende voorn, veerluyden seijde en haer tot verscheijde reijsen presenteerde te betaelen tgene haer toe quam; sulcx dat den requirant de voorss cales off wagen met beijde de paerden inde pont en macht van de veerluyden heeft moeten laeten; op welcke cales mede lach een grauwe reijsmantel, twee grauwe laken cales- off sittkussens met franje, twee grauwe laken 144

16 paerdekleeden met franje, een koperen malle van een tot vier en twintich pont toe, twee ledere halsters met twee gortriemen, een iseren hamer, een roskam etc..." ^ ). Theunis Jansz. Verschoor, woonachtig in West IJsselmonde, die ook in de pont was geweest, voegde aan de verklaring van de jongen nog toe, dat Bras' knecht verscheidene malen tegen de veerlieden had gezegd: wat wilje van mijn meester hebben? ick sal U betalen", maar dat de veerlui desondanks de pont aan lant zijnde hebben omgekeert, sulx dat den requirant sijn wagen ende paerden uyt de pont niet heeft connen rijden"; waarop Bras hem bij de arm gevat had met de woorden: ick bidt U, blijft wat staen; ick sal U hierin van doen (nodig) hebben om vant gepasseerde te attesteren, want de veerluyden seggen, dat ick haer geit geweijgert heb" "). Maar tegenover deze attestatie staat een andere, ten verzoeke van de veerlieden afgelegd door Pieter Ariens Baes en Neeltje Cornelisdr Piswerff, zijn huisvrouw, wonende aan de Oudedijk onder Kralingen en van dezelfde Verschoor, die enige weken later ten gunste van Bras getuigde (zie boven). Zij verklaren daarin, samen met Bras en zijn kales op 16 Juni op de pont te zijn geweest en gehoord te hebben, dat Bras, in woordenwisseling geraakt met Jacob Vastersz. over het oude veergeld, tot deze gezegd had hem niets schuldig te zijn. Van Ardenne had daarop geantwoord: men sou U oock den hoet wel vant hooft nemen als ghij niet betaelt, dat ghij schuldigh bent" en daarop Bras weer: indien ghij mijn hoet van mijn hooft nam, ick sou U dan wel met een opsteecker (mes) in jou huyt bruyen ende ick wil het oude veergelt aen U niet geven", en ten slotte de veerman: indien ghij het veergelt dat ghij van outs schuldich bent ende (dat) van desen dach niet betaelt, soo suit ghij de paerden met de kales niet mede nemen". Hierna was Bras zonder te betalen aan de IJsselmondse oever aan wal gestapt. ^) Van elders weten we, dat hij zich onmiddellijk naar de IJsselmondse notaris Pieter de Waerdt begaf om deze te verzoeken, de veerlieden tot afgifte van de kales en paarden te sommeren onder aanbieding van het behoorlijke" veergeld en hen bij weigering aansprakelijk te stellen voor alle schaden, kosten en interessen, die daaruit zouden voortvloeien. Maar deze insinuatie" werkte niets uit: de veerlieden bleven op hun stuk staan, 145

17 eisten het volle pond en hielden wagen en paarden daarvoor als onderpand"). Ongetwijfeld heeft Jacob Vastersz. gedacht, dat Bras nu wel eieren voor zijn geld zou kiezen; hij had nu immers alle troeven in handen! De paarden liet hij op stal zetten bij Henrick Lansbergen, die behalve herbergier ook dorpschirurgijn en schoolmeester was en de kales op de dijk, in de verwachting, dat Bras die daar wel zou komen halen. Maar dit gebeurde nu juist niet. Bras vertrok te voet uit het dorp en de kales bleef onbeheerd op de dijk staan. Nu is baldadigheid steeds een van de minder pleizierige trekken van het Nederlandse volkskarakter geweest. Ook de IJsselmondse jeugd liet zich in dit opzicht niet onbetuigd. De gelegenheid was te schoon, om haar ongebruikt voorbij te laten gaan. Kleden, kussens, paardedekens en gereedschappen waren een welkome buit en de kales? In 't water er mee, de dijk af! De verdere lotgevallen van het voertuig worden beschreven in een attestatie van twee arbeiders, die op de Kinderdijk woonden, de 35-jarige Cornelis Cornelisz. Schout en de 18-jarige Pieter Jacobse Stout. Op Maandag 30 Juni waren zij voor dag en dauw in een roeiboot van de Kinderdijk vertrokken naar het eiland Rozenburg, tegenover Zwartewaal om daar te gaan werken. Boven het dorp IJsselmonde vonden zij in de rivier een kales drijven daer bovenop stonden verscheijde groote kopere knoppen ende achter aen een stuckje kanon, leggende op een affuyt, gesneden in hout ende geheel verguit, op welcke kales eenige kasjes waeren, die open waeren, daervan de decksels door het dijnen vant water geduerich op en toe gingen". Zij hadden de wagen toen met een touw aan hun schuit vastgemaakt en haar op sleeptouw genomen tot IJsselmonde, waar zij zich tot de veerlieden wendden om bergloon. Maar deze weigerden dat en zeiden dat ze de kales maar op het land moesten zetten, als zij die niet verder wilden meeslepen. De arbeiders hadden toen geantwoord, de kales naar Rotterdam te zullen brengen, omdat omstanders verklaarden dat ze daar thuis hoorde. Toen zij ter hoogte van het huis St. Elbrecht (aan de Nesserdijk) waren gekomen, werden ze ingehaald door een roeiboot met drie mannen, van wie zij er een herkenden als Matthijs Schiltman. Op hun vraag, of de kales misschien van hem was, had Schiltman geantwoord: Ja, geeft mijn de kales hier", waarop de arbeiders: Wij willen dat wel doen, maar wij 146

18 moeten een rijcxdaelder berchloon hebben" en Schiltman weer: Kan ick er geit van krijgen, ick sal U berchloon geven, maer ick kan selver mijn veerloon niet krijgen". De arbeiders hadden toen de kales losgemaakt en haar aan Schiltman overgegeven, die haar aan zijn eigen schuit had vastgebonden en er mee terug was geroeid naar het Kralingse veer. * ) Uit het vonnis van het Hof blijkt, dat de Kralingse veerlui het vehikel nog diezelfde dag bij Lansbergen hebben gestald, maar zij begrepen heel goed, dat deze hun te zijner tijd de rekening van het bewaarloon en het voer voor de paarden zou presenteren. De 3de Juli lieten zij Bras daarom door middel van een notarieel exploit aanzeggen, dat hij rijtuig en paarden kon terugkrijgen tegen prompte betaling van de achterstallige veerschat en de verder gemaakte onkosten, maar dat zij, als hij hieraan binnen 24 uur geen gevolg gaf, genoodzaakt zouden wezen, het onderpand in handen van de baljuw van Zuid-Holland te stellen, omme door desselfs directie aen haer achterwezen (vordering) te connen geraecken, ten eijnde den officier (de baljuw) sijn actie diesaengaende tegens hem soude connen institueren." Bras verklaarde later voor het Hof, heel goed te hebben doorzien, dat dat alleenlick geinventeert was, omme hem daermede te deterreren ende eens te vernemen, off hij wel wat aende hant soude willen comen" (een toontje lager zou zingen), en antwoordde dan ook nadrukkelijk, helemaal geen veergeld schuldig te zijn geweest, toen de kales en de paarden aangehouden waren, behalve tgeene op die tijdt aen hem verdient was" en dat hij altijd bereid was geweest en nog steeds was, dat te betalen, mits zijn eigendommen hem kost- en schadeloos werden teruggegeven. Maar hoe bereid zij ook waren elk redelijk middel aan te grijpen om uit de impasse te geraken, waarin ze door eigen toedoen waren verzeild, een dergelijke volledige capitulatie voor de eisen van de Rotterdamse Draufganger" kwam voor Schiltman en Van Ardenne zelfs niet in overweging. Zij wendden zich op 30 Juli 1664 tot de Hoge Vierschaar van Zuid Holland, die in Dordrecht zetelde en wisten van dit college een appoinctement van arrest" los te krijgen, waarmee ze beslag konden leggen op de koets en het tweespan. Hun eis was in vier punten geformuleerd: 1. veroordeling van Bras tot betaling van het nog onbetaald gebleven veergeld (de 147

19 10 stuiver) van drie jaar geleden; 2. de 7 stuiver veergeld wegens het overvaren op 16 Juni; 3. de kosten van het voer van de paarden sedert 16 Juni gedaan en nog te doen en 4. het executabel verklaren van kales en paarden hiervoor. Bras van zijn kant eiste in reconventie vergoeding van de schade, door het in beslag nemen van zijn koets en paarden geleden, die door hem begroot werd op f 500,, benevens restitutie daarvan en van alle kleden en gereedschappen die ten tijde van de overtocht in het rijtuig waren geweest. Na het wisselen van de gebruikelijke re- en dupliek nodigde de vierschaar partijen uit, om op 4 Augustus voor commissarissen uit hun midden te compareren. Bras reed die dag 's middags naar Zwijndrecht met de bedoeling vóór het invallen van de duisternis in Rotterdam terug te wezen. Op de heenweg schijnt hij geen overlast van de veerlieden ondervonden te hebben, vermoedelijk omdat deze zelf ook voor commissarissen moesten verschijnen en wellicht ook omdat hij aan het Kralingse veer de IJsselmondse pont trof; maar op de terugreis lag tot sijn ongeluck" aan de IJsselmondse kant de Kralingse pont met twee knechts van de pachters. En deze vroegen hem niet alleen meer veergeld, dan hij z.i. volgens de ordonnantie hoefde te betalen, maar dreigden bovendien, de wagen, die al in de pont stond, alléén over te brengen en hèm aan de IJsselmondse oever te zullen laten staan, als hij weigerachtig bleef die som te betalen. En dit is ook inderdaad geschied, zonder dat Bras, naar zijn zeggen, door zijn gedrag hiertoe aanleiding gegeven had, zodat hij tegen wil en dank genoodzaakt was in het dorp te overnachten. De ambachtsheer van IJsselmonde, Adriaen Lampsins, wie het geval ter ore was gekomen, ontbood hem toen bij zich en ried hem aan de zaak niet zo hoog op te nemen. Bij dit gesprek waren ook aanwezig de secretaris en de heer Willem van der Duyn, dijkgraaf van Ridderkerk. Deze laatste stelde toen met goedvinden van Bras een briefje op, dat door de knechts zou moeten worden getekend en waarin zij hun ongelijk bekenden. Blijkbaar kwam het dus vast te staan, dat ze inderdaad overvraagd hadden, want zowel de dijkgraaf als de secretaris stelden Bras in het gelijk en wisten Adriaen Lampsins van zijn goed recht te overtuigen. Een van de knechts, Jan Pietersz., tekende het briefje en bekende ruiterlijk, dat hij Bras door abuys" meer had afgeëist, dan de ordonnantie toestond en beloofde zich, zowel ten aanzien van 148

20 Bras als van alle andere passanten, voortaan strikt aan de veerlijst te zullen houden. Deze nieuwe complicatie was voor de veerlieden aanleiding enkele ooggetuigen op te roepen en die voor de Ridderkerkse notaris Van der Grijp verklaringen over de toedracht af te laten leggen. Het waren Tijs Jansz. oud 32 jaar, Mr. Hendrick Lansbergen, de herbergier, schoolmeester en chirurgijn, oud 33 jaar, Cornelis Hendricsz van Woerden, oud 23 jaar en Dirck Jansz. van Hamont, oud 20 jaar, alle woonachtig te IJsselmonde. Zij vertelden, dat Bras die dag 's avonds om half zes, vergezeld van zijn zoon en een knecht, in een met één paard bespannen speelwagen bij het veer gekomen was, waar de Kralingse pont lag met de veerknechts Jacob Engelsen en Jan Pietersz., die hem voor veerloon 6 stuiver berekenen wilden. Volgens hun zeggen weigerde Bras pertinent dit te betalen met seer onfatsoenlijcke redenen" en beweerde hij, niet meer dan 5 stuiver schuldig te wezen, die hij de knechts voor de voeten smeet met de woorden: Hier is U geit, dat heb ick al gepast van Ridderkerck aff aen en meerder will ick niet geven"; dit zeggende reed hij zijn wagen de pont op. Toen hij met zijn reisgenoten weer aan wal gestapt was, zeiden de omstanders tot hem: Geliefft wat te wachten, wij sullen eens naer de heer van Iselmonde, die jegenswoordich hier is, seynden; wat die daeraff seyt, soo sullen wij doen. Bras antwoorde, dat hij daar de brui van had en klom onder een stortvloed van scheldwoorden de dijk op. Ondertussen had de heer van IJsselmonde laten weten, dat de schippers de ordonnantie stipt moesten naleven en de wagen weer uit de pont moesten zetten. Maar toen gebeurde het, dat een reiswagen met passagiers uit Dordrecht in grote haast bij het veer kwam en de pont op reed, om zo spoedig mogelijk overgezet te worden. De knechts beloofden dit, maar zeiden, dat de heer van IJsselmonde hun gelast had, eerst de speelwagen en het paard uit de pont te zetten; waerop de passagiers seer instantelijck aenhielden, dat de knechts doch wilden overvaeren, alsoo sij seijden opt uyr in de jachtschuyt (op Delft) te moeten sijn, op welck instantelijck versoeck sij, sonder de speelwagen uytte pont te setten, de passagiers hebben overgeseth". Bij hun terugkeer vande overzijde met de speelwagen, vroegen zij Bras meermalen minnelijck", of hij zijn rijtuig vande pont wilde halen, omdat er meer reizigers waren, die overgezet 149