ABP Verslag Verantwoord Beleggen

Transcriptie

1 ABP Verslag Verantwoord Beleggen 2010

2 Milieu-, sociale en governance- (ESG-) factoren integreren in het beleggingsproces. In dialoog treden met ondernemingen waarin ABP belegt, om zo verbetering van duurzaamheid en goed onder nemingsbestuur te bewerkstelligen. Kiezen voor een actieve en verantwoorde uitvoering van het corporate governance-beleid. Gebruikmaken van mogelijkheden om te investeren in oplossingen voor duurzaamheids vraagstukken. In overleg treden met beleidsmakers met als oogmerk het bevorderen van duurzaamheid en het verbeteren van de corporate governance-normen in de markt als geheel. Niet beleggen in ondernemingen die direct betrokken zijn bij de productie van goederen die verboden zijn op grond van Nederlandse of internatio nale wet- en regelgeving, of die volgens zeer breed in Nederland gedragen opvattingen verwerpelijk zijn. Samenwerken met andere institutionele beleggers en partijen in de beleggingsindustrie om dit beleid te implementeren. Verantwoording afleggen over ons Beleid Verantwoord Beleggen.

3 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

4 Inhoud Voorwoord 5 Managementsamenvatting 6 Het beleid voor verantwoord beleggen 7 De rol van ESG in beleggingsbeslissingen 9 Aandelen 9 Vastrentende waarden 10 Vastgoed, infrastructuur, grondstoffen, hedge funds, private equity 12 Nieuwe beleggingen met een uitgesproken duurzaam karakter 13 Hoe ABP zijn invloed als verantwoord belegger aanwendt 14 Beschikbare middelen 14 Dialoog met het management 15 Stemmen op aandeelhoudersvergaderingen 24 Juridische maatregelen nemen of daarmee dreigen 26 Uitsluiten als laatste mogelijkheid 26 De markt als geheel beïnvloeden 27 Slot 30 Beleid Verantwoord Beleggen 32 4 ABP

5 Voorwoord Vier jaar geleden heeft ABP besloten om in het beleggingsproces systematisch rekening te gaan houden met factoren op het gebied van duurzaamheid en corporate governance. ABP integreert deze ESG-factoren zo breed en diep mogelijk in de totale beleggingsportefeuille. ESG is de Engelse afkorting voor environment, social, governance. Het gaat dus om milieukwesties, sociale issues en zaken die met het bestuur van ondernemingen en de rechten van aandeelhouders hebben te maken. We hebben ons voor het eerst hieraan verbonden in ons strategisch beleggingsplan voor de jaren en hebben deze lijn voortgezet in het strategisch beleggingsplan voor de jaren We zijn deze weg ingeslagen omdat wij ESG-onderwerpen van essentieel belang vinden bij het vaststellen of onze beleggingen - die nodig zijn om in de pensioenen van onze 2,8 miljoen deelnemers te voorzien - succesvol zijn. niet altijd de ondernemingen belonen die het goede doen. Ook hebben we geleerd dat, hoewel we een grote belegger zijn, het niet altijd lukt om de ondernemingen waarin we beleggen te beïnvloeden. We zijn inderdaad een groot pensioenfonds, maar vanuit die ondernemingen gezien zijn we een van de vele beleggers en vaak verre van de grootste. In sommige delen van de wereld, waar families of overheden gewoonlijk de grootste aandeelhouders zijn, is men niet gewend naar buitenstaanders te luisteren, zeker niet naar beleggers van ver weg. Tot slot hebben we geleerd dat er nog veel obstakels zijn om door middel van beleggingen in bijvoorbeeld groene energie of microfinancieringen bij te dragen aan de oplossing van grote milieu- of sociale problemen. Soms is overheidsbeleid daarvoor te zwak en instabiel en zijn beleggingen in nieuwe beleggingscategorieën te riskant om aan onze verplichtingen jegens de deelnemers te voldoen. ESG verwijst naar belangrijke onderwerpen die ons allemaal vertrouwd zijn. Het gaat om de wijze waarop ondernemingen met bijvoorbeeld klimaatveranderingen en een toenemende schaarste van grondstoffen omgaan, de wijze waarop ze hun werknemers behandelen, of er gebruik wordt gemaakt van kinderarbeid en hoe ze tegemoetkomen aan de verwachtingen van hun klanten ten aanzien van bijvoorbeeld mensenrechten, de wijze waarop ze worden bestuurd, hoeveel ze hun bestuurders betalen en of ze naar hun aandeelhouders luisteren. Om goed werk af te leveren, moet ABP maatschappelijke trends begrijpen en erop reageren. ABP moet aantonen dat het zich maatschappelijk verantwoordelijk opstelt en oog en oor heeft voor de onderwerpen waarover de deelnemers zich zorgen maken. Ondanks de beperkingen zijn we op diverse terreinen succesvol geweest. In dit verslag zijn de aansprekende resultaten in 2010 beschreven, evenals de uitdagingen waar we nog voor staan. Ook bevat het voorbeelden van relaties tussen essentiële ESG-onderwerpen en onze beleggingsbeslissingen en voorbeelden van voorzorgsmaatregelen die ons ervan moeten verzekeren dat onze beleggingen aan hoge milieu- en sociale standaarden voldoen. We brengen daarnaast een aantal voorbeelden voor het voetlicht waarin we ondernemingen in een positieve richting hebben kunnen beïnvloeden, soms in nauwe samenwerking met andere, gelijkgezinde beleggers. Tot slot geven we voorbeelden van nieuwe, gespecialiseerde beleggingen ten aanzien van onderwerpen als klimaatverandering. We hebben de afgelopen vier jaar geleerd dat het integreren van ESG-factoren in een portefeuille die zo omvangrijk, gevarieerd en complex is als de onze, ook beperkingen kent. We hebben ontdekt dat groene of maatschappelijk verantwoordelijke ondernemingen in sommige gevallen beter financieel presteren dan andere ondernemingen. Echter, dit gaat niet altijd op omdat klanten, overheden met hun wetten en regels en aandeelhouders We hopen dat u dit verslag met plezier zult lezen en zien uit naar uw reacties erop. Deze zijn zeer welkom op communicatie@abp.nl. Joop van Lunteren en Xander den Uyl, vicevoorzitters van het bestuur van ABP 5 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

6 Managementsamenvatting Kengetallen in 2010 Percentage van de aandelen- en obligatiebeleggingen dat op overtredingen 100% van de uitgangspunten van het VN Global Compact is gescreend Aantal ondernemingen aangesproken vanwege overtredingen 16 van de uitgangspunten van het VN Global Compact Aantal ondernemingen waarmee is gesproken 183 Aantal aandeelhoudersvergaderingen tijdens welke is gestemd Percentage van de stemmen dat tegen het management was gericht 9,2% Percentage van de stemmen dat tegen een voorstel voor de beloning van 18,1% bestuurders was gericht Aantal bedrijven waarin ABP niet belegt vanwege de productie van 17 antipersoonsmijnen, clusterwapens, chemische en biologische wapens of, in strijd met het non-proliferatieverdrag, kernwapens Percentage van nieuwe niet-beursgenoteerde beleggingen in vastgoed, 100% infrastructuur, grondstoffen, hedge funds en private equity dat overeenstemt met het beleid voor verantwoord beleggen van ABP Hoogtepunten in 2010 ESG-factoren hebben beleggingsbeslissingen beïnvloed ten aanzien van onder meer de bedrijven Vedanta, BP en GlaxoSmithKline. We hebben afgelopen jaar de tegenvallende duurzaamheidsprestaties van BP en Vedanta laten meewegen in onze beleggingsbeslissing om onze belangen in deze ondernemingen te verkleinen. In GlaxoSmithKline hebben we juist ons belang uitgebreid wegens een positieve waardering van hun prestaties op dit gebied. We hebben een studie gepubliceerd over de effecten van klimaatverandering voor Amerikaanse bedrijfsobligaties. We hebben vooruitgang geboekt in de dialoog met onder meer de bedrijven Freeport-McMoRan, Vedanta, Walmart, Barrick Gold, Hankook Tire, Corio, Unibail-Rodamco, Hammerson, Westfield, Novartis. Nieuwe financieel aantrekkelijke beleggingen voor circa 500 miljoen euro die gericht zijn op oplossingen voor grote duurzaamheidproblemen. We zijn met ongeveer 183 ondernemingen in gesprek gegaan over onderwerpen als corruptie, klimaatverandering, corporate governance, milieumanagement, veiligheid en gezondheid, mensenrechten, arbeidsstandaarden, transparantie en verantwoording afleggen. Alle nieuwe investeringen in vastgoed, infrastructuur, grondstoffen, hedge funds en private equity krijgen een formele beoordeling van het ESG-team voordat een beleggingsbeslissing wordt genomen. 6 ABP

7 Het beleid voor verantwoord beleggen Verantwoord beleggen is voor ABP onlosmakelijk verbonden met de belangrijkste missie van het pensioenfonds, namelijk voor pensioenen zorgen die de deelnemers van ABP na hun pensionering financiële rust geven en die bovendien tot stand zijn gekomen dankzij beleggingen die rekening houden met milieuaspecten, sociale aspecten en aspecten ten aanzien van ondernemingsbestuur. Hierna wordt hiervoor de Engelse afkorting ESG gebruikt: environment, social, governance. In 2010 is nog eens extra duidelijk geworden dat deze factoren van groot belang kunnen zijn voor het verkleinen van de beleggingsrisico s en verbeteren van het rendement van de beleggingen. Zoals we in dit verslag zullen toelichten heeft het ongeluk op het boorplatform van BP in de Golf van Mexico en de reeks zelfmoorden onder werknemers van Chinese fabrieken van de Taiwanese elektronicafabrikant Foxconn laten zien dat milieuen sociale aspecten van de bedrijfsvoering kunnen leiden tot koersbewegingen. de oorzaak van de crisis geweest. Het bestuur van deze ondernemingen had meer kunnen doen om de risico s in de bedrijfsvoering van deze banken te onderkennen en te beheersen. Daarnaast ligt er ook een rol voor de toezichthouders en de aandeelhouders van deze banken om deze risico s in de toekomst beter te beheersen. Deze ontwikkelingen bevestigen nogmaals het belang van verantwoord beleggen. In 2007 heeft het bestuur van ABP daartoe een beleid ontwikkeld. Dit beleid heeft drie hoofddoelstellingen: het voor risico gecorrigeerde rendement verbeteren, blijk geven van de maatschappelijke verantwoordelijkheid van het fonds en bijdragen aan de waarborging van de integriteit van de financiële markten waarvan ABP voor beleggingsmogelijkheden afhankelijk is. Dit beleid komt tot uiting in het strategisch beleggings plan zoals dat door het bestuur van ABP is goedgekeurd en dat door de onafhankelijke vermogensbeheerder wordt uitgevoerd. ABP vindt het van groot belang om ESG-factoren in de beleggingsbeslissing mee te wegen, niet alleen vanwege de financiële effecten ervan, maar ook vanuit het oogpunt van sociale verantwoordelijkheid. Wat dat betreft verwacht ABP van alle bedrijven waarin wordt belegd, dat zij handelen volgens de algemeen geaccepteerde standaarden voor verantwoordelijk zakendoen zoals die zijn neergelegd in het Global Compact van de Verenigde Naties. In dit Global Compact zijn de belangrijkste VN-standaarden voor ondernemingen ten aanzien van mensenrechten, arbeid, milieu en corruptie samengevat. Ook de nasleep van de financiële crisis laat zien dat sommige ESG-factoren rechtstreeks verband houden met de stabiliteit van het financiële systeem als geheel. Zwakte in het ondernemingsbestuur van een aantal van s werelds grootste banken is mede Het beleid voor verantwoord beleggen van ABP heeft betrekking op de hele portefeuille. Het beleid is in principe van toepassing op alle beleggingen, intern en extern beheerd, tenzij het duidelijk is dat er bij een specifieke belegging in het geheel geen milieu- of sociale kwesties spelen. Om het bestuur in staat te stellen de implementatie van het beleid te bewaken, is tussen ABP en de vermogensbeheerder een Service Level Agreement (SLA) met prestatie-indicatoren overeengekomen. Aan de hand daarvan brengt de vermogensbeheerder elk kwartaal verslag uit over de integratie van ESG-factoren in de portefeuille, de dialoog met onder nemingen en nieuwe beleggingen met hoge duurzaamheids waarde. Deze taakverdeling wordt in de volgende figuur weergegeven. 7 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

8 Het ESG team bij de vermogensbeheerder ziet er op toe dat het ESG beleid van ABP wordt geïntegreerd in de beleggingsportefeuille. De leden van het ESG team werken met de portfoliomanagers en andere specialisten samen, om er zeker van te zij n dat ESG-factoren integraal deel uitmaken van de verschillende fasen in het beleggingsproces: 1) de analyse van ESG-factoren voordat een beleggingsbeslissing wordt genomen en 2) beïnvloeding als investeerder nadat de belegging is gedaan. De eerste fase wordt in hoofdstuk 2 behandeld en de tweede fase in hoofdstuk 3. In hoofdstuk 4 wordt een vooruitblik geboden naar de uitdagingen voor ABP in 2011 en de focus die we daarbij zullen hanteren. De organisatie van verantwoord beleggen ABP Strategisch beleggingsplan principes ESG Beleid Verantwoord Beleggen Service Level Agreement inclusief belangrij ke prestatieindicatoren ESG Vermogensbeheerder Intern vermogensbeheer (80%) Extern vermogensbeheer (20%) 8 ABP

9 De rol van ESG in beleggingsbeslissingen De omvang en diversiteit van de beleggingsportefeuille leidt ertoe dat we voor verschillende beleggingscategorieën verschillend te werk moeten gaan om ESG in het beleggingsproces in te brengen voordat beleggingsbeslissingen worden genomen. In dit hoofdstuk wordt de werkwijze per beleggingscategorie beschreven en worden voorbeelden gegeven van wat in 2010 is bereikt. Aandelen Bij aandelen volgt ABP verschillende beleggingsstrategieën. Soms baseren we de beleggingsbeslissingen op fundamenteel onderzoek over de onderneming. Hierbij kijken we naar de producten, de kansen en risico s, eerdere financiële resultaten, de kwaliteit en prestaties van het management en overige relevante factoren. Deze werkwijze staat bekend als de fundamentele beleggingsstrategie. Soms echter volgen we een kwantitatieve strategie. Bij kwantitatieve analyse wordt een relatie gelegd tussen de koers van aandelen en kwantitatieve indicatoren. Meestal wordt in kwantitatieve modellen een combinatie gebruikt van financiële, operationele en macro economische indicatoren. Dan baseren we onze beleggingsbeslissingen op een kwantitatieve analyse van de onderneming. De inbreng van ESG-factoren in de aandelenportefeuille, vond tot nu toe steeds plaats in samenhang met de fundamentele strategie. De medewerkers in het ESG-team en de fundamentele portfoliomanagers bespreken geregeld samen de ESG-onderwerpen in relatie tot de ondernemingen waarin ze beleggen. Het ESG-team bezoekt ondernemingen voor gesprekken met het management over ESG-onderwerpen, gebruikt onderzoek van gespecialiseerde onderzoeksinstituten en doet ook zelf onderzoek. Met name in de aandelenbeleggingen in de opkomende markten worden ESGrisico s op het niveau van een land in onze investeringsonderzoeken ingebracht. Zodra een ESG-onderwerp van belang blijkt voor de financiële vooruitzichten van een onderneming, zullen we dat in onze beleggingsbeslissingen laten meewegen. Hoogtepunten in 2010 Vedanta Elders in dit verslag wordt beschreven dat we uitgebreide contacten met het management van mijnbouwonderneming Vedanta over milieu- of sociale onderwerpen hebben gehad. We zijn ons er altijd van bewust geweest dat Vedanta grote ESG-risico s loopt en tekortschiet in financiële transparantie. In 2010 daalde de aandelenkoers van Vedanta nadat de Indiase regering vanwege duurzaamheidsaspecten geen vergunning voor een nieuwe mijn afgaf. Toen onze zorgen over de slechte duurzaamheidsprestaties werden bevestigd en de prijs van het aandeel daalde, hebben we onze positie direct afgebouwd. Door direct onze positie in Vedanta te verkleinen konden we ons verlies beperken en de waarde van ons belegd vermogen beschermen. In deel 4 van dit rapport geven we aan dat de onderneming op onze bemoeienissen begint te reageren. GlaxoSmithKline ESG-factoren hebben ons ertoe gebracht onze belegging in het farmaceutisch bedrijf GlaxoSmithKline (GSK) te vergroten. We zijn positief over de strategie van GSK in opkomende markten en met name over de wijze waarop het bedrijf commerciële activiteiten relateert aan een verbeterde toegang tot medicijnen. In de dialogen die we sinds 2007 met de farmaceutische industrie hebben gevoerd (zie hebben we gesproken over of en hoe ondernemingen duurzame verdienmodellen kunnen ontwikkelen en tegelijkertijd de toegang tot medicijnen in ontwikkelingslanden kunnen verbeteren. GSK is de eerste onderneming die op basis daarvan een nieuwe aanpak heeft aangekondigd. Om in opkomende markten succesvol te kunnen zijn, erkent GSK in haar nieuwe strategie dat farmaceutische bedrijven de toegang tot medicijnen moeten verbeteren. De onderneming draagt daarmee bij aan het verbeteren van de gezondheidszorg voor de gehele bevolking, in plaats van zich uitsluitend op hooggeprijsde medicijnen voor het rijke deel van de bevolking te richten. De nieuwe benadering 9 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

10 voorziet in aangepaste tarieven voor mensen met lagere inkomens en in het delen van onderzoek met overheden om medicijnen naar behoeften te ontwikkelen. Deels vanwege deze nieuwe strategie hebben we in de loop van 2010 ons belang in GSK significant verhoogd. BP We zijn ons er al enkele jaren van bewust dat BP met fundamentele problemen kampt op het gebied van veiligheids- en risicomanagement. Al in 2005 was er een explosie van een raffinaderij, waarbij toen vijftien werknemers omkwamen. Ook zijn er in het verleden serieuze problemen met een pijplijn in Alaska geweest. De ramp met het boorplatform van BP in de Golf van Mexico heeft aangetoond dat er al die jaren op dit punt niet genoeg is verbeterd. Het was ons al snel duidelijk dat deze ramp gevolgen voor onze investeringen kon hebben. We hebben dan ook meteen na de ramp een schatting gemaakt van wat deze ramp BP zou kunnen gaan kosten. We kwamen uit op in totaal 60 miljard dollar voor het bestrijden van de ramp, vertragingen bij andere projecten, algehele reputatieschade en schadevergoedingen voor lokale ondernemers en voor de nabestaanden van de elf omgekomen werknemers. Dit zou een halvering van de aandelenkoers van BP betekenen. Zo n doemscenario leek alleen realistisch wanneer BP ernstige fouten kon worden verweten. Beleggers kregen berichten dat BP op het boorplatform grote veiligheidsrisico s had genomen om tijd te winnen. In combinatie met de eerdere veiligheidsproblemen was dit voor ons voldoende reden om onze posities in het bedrijf direct na de ramp significant te verkleinen. Door direct onze positie in het aandeel BP flink te verkleinen konden we onze verlies, mede dankzij onze eerdere analyse van de ESG prestaties van BP, nog enigszins beperken en de waarde van ons belegd vermogen beschermen. We voeren momenteel een intensieve dialoog met BP over de noodzaak om het veiligheids- en risicomanagement van het bedrijf te verbeteren. Drax De kolencentrale van de Engelse elektriciteitsproducent Drax is weliswaar zeer efficiënt, maar ook een van de grootste bronnen van CO 2 -vervuiling in Europa. CO 2 -wetgeving vormt daarom een gigantisch risico voor het bedrijf. Onze portfoliomanagers moeten dit risico afwegen tegen trends die positief voor het bedrijf kunnen zijn en het plan van Drax om kolen door biomassa te vervangen, waardoor de uitstoot van CO 2 daalt. In de loop van 2010 hebben we geconcludeerd dat nieuw klimaatbeleid in Engeland veel strenger zal zijn dan we eerder dachten. We hebben er geen vertrouwen in dat de plannen van Drax met biomassa het risico op tijd kunnen verkleinen. Daarom hebben we onze positie in het bedrijf significant teruggebracht; een voorbeeld waarin duidelijk wordt dat duurzamere bedrijfsvoering zich niet altijd direct positief vertaald in hoger financieel rendement. Vastrentende waarden In 2010 hebben we de samenwerking tussen de obligatie portfolio managers en het ESG-team opgevoerd. In 2011 zal deze samenwerking nog verder worden versterkt. Hoogtepunten in 2010 Onze ESG- en onze krediet analisten hebben samen met het World Resources Institute, een toonaangevende milieudenktank in Washington DC, en de kredietbeoordelaar Standard & Poor s aan een onderzoek gewerkt naar de gevolgen van klimaatverandering voor Amerikaanse bedrijfsobligaties. Het onderzoeksverslag 1, werd in januari 2011 gepubliceerd. Hieruit blijkt dat beleids maatregelen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen een nadelig effect kunnen hebben op de waarde van de obligaties van bedrijven met hoge emissies als gevolg van hun eigen bedrijfs activiteiten en die van hun toeleveranciers. Hoewel klimaat veranderingwetten in de Verenigde Staten op landelijk nivo voorlopig in de ijskast zijn gezet, zullen we de gevolgen van deze studie voor onze beleggingen in de gaten blijven houden. 1 Federal Climate Policy and US Chemicals Credit Risk 10 ABP

11 Klimaatverandering Ondanks het uitblijven van een internationaal bindend klimaat akkoord in Kopenhagen zien we dat steeds meer bedrijven te maken krijgen met de gevolgen van klimaat beleid. En dat zal in de toekomst met aangescherpt beleid een steeds grotere rol gaan spelen. Bedrijven die pro-actief inspelen op dergelijke ontwikkelingen zullen financieel beter presteren dan andere ondernemingen. Vanwege deze financiële effecten en vanwege onze sociale verantwoordelijkheid, blijven we deze bedrijven daarom kritisch beoordelen op hoe ze met die risico s of kansen omgaan.

12 Vastgoed, infrastructuur, grondstoffen, hedge funds, private equity Beleggingen in deze categorieën kunnen allerlei vraagstukken raken. Dit geldt zowel op milieugebied, bijvoorbeeld ten aanzien van klimaatverandering, watermanagement en biodiversiteit, als op sociaal gebied, bijvoorbeeld ten aanzien van mensenrechten, arbeidsomstandigheden en veiligheid. Alle nieuwe investeringen in deze beleggingscategorieën behoeven een formele beoordeling van het ESG-team voordat er beslissingen over kunnen worden genomen. Doel is ervoor te zorgen dat alle externe managers die erbij worden ingezet, het beleid van ABP voor verantwoord beleggen uitvoeren. Dit vereist dat deze managers zelf ook een goed beleid hebben, zodat zij op alle essentiële punten de juiste standaarden hanteren. Hiermee verkleinen we de financiële risico s op onze beleggingen. Maar ook dragen we bij aan betere naleving van internationale milieu en sociale standaarden. We vereisen dus dat deze managers de juiste procedures en middelen inzetten om dit beleid in de praktijk te brengen, bijvoorbeeld in de vorm van trainingen van hun personeel. Soms vragen we managers om aan specifieke duurzaamheidseisen te voldoen. Al onze investeringen in bosbouw bijvoorbeeld moeten een certificering hebben van de Forest Stewardship Council of een equivalent daarvan. Ook moeten managers geregeld rapporteren hoe ze het duurzaamheidsbeleid hebben uitgevoerd, bijvoorbeeld door aan te geven hoe ze specifieke uitdagingen hebben opgelost. Deze spelregels zijn in contracten opgenomen. We zullen er ook in 2011 op toezien dat alle nieuwe investeringen in niet-beursgenoteerd vastgoed, infrastructuur, grondstoffen, hedge funds en private equity aan passende ESG-voorwaarden zullen voldoen. Voorbeelden uit de praktijk Voor niet-beursgenoteerd vastgoed hebben we een vragenlijst ontwikkeld om bij elke nieuwe belegging de milieukwaliteit van gebouwen te meten. Zo nodig vragen we de managers van onroerendgoedfondsen hun beleid aan te passen. We hebben dit bij twee nieuwe onroerendgoedbeleggingen in Azië gedaan. Een tiental investeerders en toonaangevende vastgoedassociaties doen mee met de door ons opgezette duurzaamheid benchmark voor de vastgoedsector. Op het gebied van infrastructuur hebben we de manager van een nieuw op Europa gericht fonds gevraagd om formele milieu- en sociale richtlijnen te ontwikkelen. De ontwikkeling van die richtlijnen is een voorwaarde voor onze participatie. Vanzelfsprekend zullen we nauwgezet volgen of de richtlijnen worden nageleefd. In onze grondstoffenportefeuille hebben we een landbouwbedrijf in Argentinië verzocht zich aan de richtlijnen te houden die door de Roundtable on Responsible Soy zijn ontwikkeld. Een fonds in bio-energie hebben we gevraagd mee te doen aan de Roundtable on Sustainable Biofuels. In het contract met een investeerder in Afrikaanse mijnen hebben we de standaarden opgenomen voor milieu- en sociale prestaties van de International Finance Corporation (IFC, onderdeel van de Wereldbank). Deze standaarden vormen de basis van de zogenoemde Equator Principles, een veelgebruikte standaard voor financiering van projecten. We hebben besloten een andere rechtstreekse belegging in een Afrikaanse mijn niet te doen, omdat de manager niet bereid was de standaarden vanuit het beleid van ABP te accepteren. Een veeboerderij in Australië heeft ons verzoek ingewilligd om actief bij te dragen aan een nieuw proces onder leiding van het Wereld Natuur Fonds om tot duurzaamheidsstandaarden bij de productie van rundvlees te komen. Bij een van de hedge funds 2 waarin ABP belegt, een fonds dat zich in energieprojecten in opkomende markten specialiseert, hebben we als voorwaarde gesteld dat het zijn beleid op de IFC-standaarden baseert. Een fonds dat zich op krediet- 12 ABP 2 Hedge funds: een breed scala aan beleggingsfondsen die op basis van een vastgelegde strategie proberen een positief rendement te behalen onafhankelijk van het marktrendement.

13 verlening voor energieprojecten in ontwikkelingslanden richt, heeft zich aan een milieu- en sociaal beleid gecommitteerd. Ook dit hadden we als voorwaarde voor onze deelname gesteld. Onze private equity-partner 3 AlpInvest heeft een eigen beleid voor verantwoord ondernemen. Dit is volledig in lijn met het beleid voor verantwoord beleggen van ABP. Naleving van dat beleid is onderdeel van het formele contract met AlpInvest. De voortgang wordt regelmatig besproken. Nieuwe beleggingen met een uitgesproken duurzaam karakter die passen bij het beleid van ABP Een onderdeel van het beleid van ABP voor verantwoord beleggen is het identificeren van financieel aantrekkelijke beleggingsmogelijkheden die expliciet op oplossingen van majeure duurzaamheidsproblemen zijn gericht. Klimaatverandering is daar een voorbeeld van. In 2010 hebben we onze beleggingen in een aantal bestaande projecten, zoals een zonnekrachtcentrale, energieopwekking uit afvalverwerking en scholen, aanzienlijk uitgebreid. In aanvulling op deze bestaande portefeuille hebben we in 2010 via bestaande infrastructuurfondsen in nieuwe zonne- en windenergieprojecten belegd. Daarnaast deden we een co-investering in verantwoorde afvalverwerking met duurzame energieopwekking. Hieronder volgt een aantal voorbeelden van nieuwe beleggingen in Energiezuinig elektriciteitsnet ABP heeft tot 300 miljoen dollar toegezegd aan Energy Capital Partners. Dit Amerikaanse beleggingsfonds richt zich op energiezuinige bouw, de ontwikkeling van een slim elektriciteitsnet dat de beschikbare stroom optimaal verdeelt en de aanleg van nieuwe hoogspanningskabels om duurzame energiecentrales op het net aan te sluiten. Windparken en zonne-energie in Duitsland Via het NIBC European Infrastructure Fund is een belang genomen in drie windparken in de buurt van Berlijn, met een capaciteit van 46 megawatt. Samen met het bedrijf GoodEnergies heeft het fonds bovendien in twee Duitse zonne-energieparken geïnvesteerd. Deze zonne-energieparken hebben een capaciteit van 40 megawatt. Zonnepanelen op Franse daken Via het Ampere Equity Fund hebben we een belang genomen in een project waarbij op zesenveertig daken van loodsen in het zuidwesten van Frankrijk zonnepanelen zijn geïnstalleerd voor de opwekking van duurzame elektriciteit. Deze panelen hebben een totale capaciteit van 4,5 megawatt. Daarnaast is via hetzelfde fonds een belang genomen in een zonne-energiepark met een capaciteit van 9,7 megawatt in het zuiden van Italië. Via het DIF Infrastructure II fonds hebben we een belang van 85 procent genomen in een zonne-energieproject waarbij op de daken van tien supermarkten in het zuiden van Frankrijk panelen met zonnecellen zijn geplaatst met een totale capaciteit van 20 megawatt. Dit fonds heeft daarnaast een belang genomen in een zonne-energiepark met een capaciteit van 8,5 megawatt, eveneens in het zuiden van Frankrijk. Duurzamere afvalverwerking in Italië ABP nam een belang in Herambiente, het grootste geïntegreerde afvalverwerkingsbedrijf in Noord-Italië. Het bedrijf heeft 77 installaties waar afval wordt gesorteerd, gerecycled of met energieterugwinning in moderne afvalverbrandingsinstallaties verbrand. Daarmee wordt circa 50 procent duurzame energie opgewekt. In deze co-investering is, samen met het infrastructuurfonds EISER, een belang van 25 procent in het bedrijf genomen. 3 Private equity: deelnemingen in het aandelenkapitaal van niet-beursgenoteerde ondernemingen. 13 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

14 Hoe ABP zijn invloed als verantwoord belegger aanwendt ABP belegt in meer dan beursgenoteerde bedrijven wereldwijd. Om de kansen en risico s van ondernemingen goed te kennen zijn er regelmatig contacten met bestuurders van ondernemingen. Daar waar we aanwijzingen hebben dat een onderneming onverantwoord onderneemt, spreken we bedrijven daarop aan. We gebruiken dan onze invloed maximaal om ondernemingen bij te sturen. Er zijn verschillende mogelijkheden waarop wij onze invloed kunnen doen gelden. Hierna beschrijven we kort een aantal mogelijkheden waarop dit kan plaatsvinden. In de paragrafen erna wordt daar dieper ingegaan. Tot slot worden uitsluitingen als laatste mogelijkheid en de beïnvloeding van de markt als geheel behandeld. Beschikbare middelen Gesprekken met het management voeren Wanneer we signalen krijgen dat misstanden zijn bij een onderneming, doen we een eerste verificatie van de informatie. Daarna nemen we contact met de onderneming op. Vaak schrijven we het management aan, leggen we ons beleid uit en lichten we onze verwachtingen toe. Meestal volgt dan een gesprek met een vertegenwoordiger van het bedrijf. Afhankelijk van de resultaten daarvan kan een uitgebreidere dialoog volgen. Bedrijven bezoeken Door bedrijven te bezoeken, kunnen we beter inzicht krijgen in de kansen en risico s die daaraan verbonden zijn. Op grond daarvan kunnen we onze verwachtingen bijstellen en onze dialoog met de desbetreffende onderneming verdiepen. In 2010 hebben we twee keer zo n activiteit bezocht. In Soedan hebben we met het lokaal management van oliebedrijven over hun manier van zakendoen gesproken en hebben we informatie van lokale organisaties verzameld over de gevolgen van de oliewinning door buitenlandse oliebedrijven. In Papua Nieuw-Guinea hebben we met de bewoners van dorpen rondom een goudmijn over hun problemen met die mijn gesproken en hebben we gezien hoe het bedrijf met het afval omgaat dat na de goudwinning overblijft. (In hoofdstuk 3.2 meer informatie en voorbeelden.) Stemmen op aandeelhoudersvergaderingen Op de jaarlijkse aandeelhoudersvergadering verantwoorden de bestuurders van een bedrijf de resultaten en kunnen de aandeelhouders over nieuwe voorstellen meepraten. De bestuurders vragen de aandeelhouders het gevoerde beleid goed te keuren en de aandeelhouders stemmen over eventuele herbenoemingen. In 2010 hebben we waar mogelijk gestemd op alle aandeelhoudersvergaderingen van de bedrijven waarin ABP belangen heeft. Samen met andere beleggers optrekken Ook in 2010 zijn we geregeld samen met andere beleggers opgetrokken. Om gelijkgestemden te vinden en samen activiteiten te ontwikkelen, biedt het netwerk van de VN Principles for Responsible Investment (UNPRI) een goed forum. In dit verband hebben we met andere beleggers samengewerkt ten aanzien van corruptie, bescherming van arbeidsrechten, transparantie van bedrijven over hun CO 2 -uitstoot en bedrijven die in Soedan actief zijn. Ook in andere coalities hebben we bedrijven op dergelijke thema s aangesproken. Een tiental investeerders en toonaangevende vastgoedassociaties doen mee met onze duurzaamheidsbenchmark voor de vastgoedsector. Publiciteit opzoeken Meestal voeren we de dialoog met bedrijven achter gesloten deuren, maar soms zoeken we de publiciteit op om onze verwachtingen kracht bij te zetten. Dit kan reactief gebeuren, bijvoorbeeld door op verzoeken om interviews in te gaan, maar ook proactief. De Financial Times bijvoorbeeld heeft in 2010 een ingezonden brief geplaatst waarin we aangaven dat de cacaosector meer zou moeten doen aan het uitbannen van kinderarbeid in de productieketen. Ook hebben we artikelen in vakbladen gepubliceerd over duurzaamheid en goed ondernemingsbestuur en over het rendement van duurzaam vastgoed. 14 ABP

15 Bestaande netwerken gebruiken In 2010 hebben we nog intensiever dan in voorgaande jaren bestaande netwerken gebruikt om contacten te ontwikkelen of gevoelige zaken aan de orde te brengen. Het VN Global Compact-netwerk bijvoorbeeld is het juiste forum gebleken om met Aziatische ondernemingen over mensenrechten te spreken. Daarnaast hebben we samen met een effectenmakelaar een onderzoek naar de veiligheid in Chinese mijnen en een onderzoek naar watergebruik door mijnbouwbedrijven gepubliceerd. Ook in de onroerendgoedsector hebben we actief met bestaande netwerken samengewerkt. Juridische maatregelen nemen of daarmee dreigen Hebben de reguliere middelen om bedrijven aan te spreken geen baat, dan kunnen we juridische maatregelen nemen of daarmee dreigen. We hebben met name in de Verenigde Staten procedures lopen tegen ondernemingen die in onze ogen onverantwoorde risico s hebben genomen. Zo procederen we momenteel tegen Bank of America; dat belangrijke informatie voor haar aandeelhouders heeft achtergehouden. Dialoog met het management Als wereldwijde belegger in meer dan 4000 beursgenoteerde ondernemingen is het noodzakelijk om prioriteiten te stellen in de selectie van bedrijven waarmee we in gesprek gaan over hun duurzaamheidprestaties. Factoren die in de selectie een rol spelen zijn ondermeer: ons belang in de onderneming, de ernst van de eventuele problematiek waarmee het bedrijf wordt geconfronteerd, de vraag of het bedrijf al dan niet handelt in strijd met de uitgangspunten van de VN Global Compact, de (potentiële) relatie die deze problematiek heeft op de financiële resultaten en onze inschatting dat wij daadwerkelijk invloed kunnen uitoefenen om het gedrag van de onderneming bij te sturen. In 2010 hebben de leden van het ESG-team persoonlijke gesprek ken gevoerd met het management van circa 180 ondernemingen. Tabel 1 geeft informatie over de onderwerpen en de desbetreffende ondernemingen. In deze paragraaf een aantal voorbeelden van bedrijven waarmee we de dialoog voeren over duurzaamheid en goed ondernemingsbestuur. 15 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

16 Tabel 1 Bedrijven die we in 2010 hebben gesproken over ESG prestaties en de bijbehorende thema s. Met de in deze tabel opgenomen opsomming van onderwerpen waarover ABP heeft gesproken over ESG onderwerpen wordt op geen enkele wijze een waarde oordeel van ABP gegeven over de wijze waarop de genoemde ondernemingen met deze onder werpen omgaan. Thema (met het aantal keren dat het door ABP is aangekaart) Bedrijven waarmee een dialoog heeft plaatsgevonden Omkoping en corruptie (22) Alstom, AT&T, Atlas Copco, Belgacom, Carso Global Telecom, Dassault Aviation, Dominion Resources, Eiffage, Grupo Mexico, Korea Electric Power, Mitsubishi Materials, Nippon Steel, Sacyr Vallehermoso, Salzgitter, Scania, Schneider Electric, Severstal, Shanghai Electric Group, Tesco, Usiminas, Vivendi, Voestalpine. Klimaatverandering (16) BMW, BP, Drax, E.on, Exxon, Hansen Transmission, HK Electric, Lafarge, PSA, Renault, RWE, Shell, Swire Group, Total. Corporate governance (29) Aegon, Ahold, Akzo Nobel, Altarea, ArcelorMittal, ASML, Balfour Beatty, ENI, Gerdau, Great Portland Estates, Heineken, Helical Bar, Hellenic Exchanges, Kas Bank Kingfisher, KPN, Lonmin plc, Norilsk Nickel, Philips, Randstad, Reed Elsevier, Samsung Electronics, Sevan Marine, Time Warner Cable, Usiminas, Merrill Lynch. Milieumanagement (64) Ajia Partners, Anglo American, Arcadis, AXA IM, BASF, CitizenM, Climate Change property fund, Colonial First State, Confinimmo, Corio, CSN, Cyrela, Dexus, ENEL, Freeport-McMoRan, GAFISA, GPT, Grontmij, Grosvenor, Hammerson, Helical Bar, Honeywell, ING Dutch Office Fund, International Power, Investa, Johnson Controls, KIMCO, KPN, Lend Lease, MGPA, Mirvac, Norilsk Nickel, Normandy, Philips, PLB-Capital, Redevco, Rodobens, RXR,, Savanna, Shell, St. Modwen Properties, Stadgenoot, Stockland, TAM, TCN Groenfonds, Unibail-Rodamco, Vedanta, Vesteda. Veiligheid en gezondheid (13) Anglo American, Antofagasta, ArcelorMittal, BP, Foxconn, Hankook Tire, Rio Tinto, RWE, Samsung Electronics, Xstrata, Samsung Electronics. Mensenrechten (40) Bank Haopalim, Bank Leumi, Barrick, Caterpillar, CNOOC CNPC, Daewoo International, Dexia, Elbit Systems, First International Bank of Israel, FMC, Gail, Goldcorp, Incitec Pivot Limited, Israel Discount Bank, KEPCO, Kogas, Mizrahi Tefahot Bank, Motorola, ONGC, PetroChina, Petrofac, Petronas, POSCO, Potash, Samsung Electronics, Schlumberger, Shell, Total, Veolia, Walmart, Westfarmers. Arbeidsstandaarden (15) Açúcar Guarani, ADM, France Telecom, Hersheys, Nestle, Olam International, Philips, Shell, Walmart. Transparantie en verantwoording (33) African Barrick Gold, Ahold, Akzo Nobel, Anglo American, Barrick, BHP Billiton, Bradesco, Deutsche Bank, E.on, Goldcorp, ITAÚ UNIBANCO, Kazhakhmys, Kingfisher, Norilsk Nickel, Petrobras, Rio Tinto, RWE, Total, Vale, Vedanta, Xstrata. 16 ABP

17 Voorbeelden van dialoog op het gebied van milieu Van de dialoogvoorbeelden op het gebied van milieu hebben er vier betrekking op mijnbouwbedrijven, twee op oliemaatschappijen en een op een onroerendgoedfonds. Op het gebied van milieu, maar ook op sociaal gebied, zien we vaak problemen bij mijnbouwbedrijven. Deze bedrijven moeten schoner opereren en beter omgaan met de belangen van de lokale bevolking. In 2010 hebben we op de mijnbouwsector druk uitgeoefend en eisen gesteld met het oog op verbeteringen ten aanzien van met name afvalbeheer, milieumanagement en tegemoetkoming aan de belangen van de lokale bevolking. Ook hebben we een onderzoek naar de veiligheid in Chinese mijnen gedaan. Mijnbouwer Vedanta haalt duurzaamheidsexpertise in huis De Indiase mijnbouwgigant Vedanta kampt met grote milieu- en sociale problemen. We noemen de mogelijke betrokkenheid van het bedrijf bij mensenrechtenschendingen, de controversiële plannen tot en een niet verstrekte vergunning voor een bauxietmijn (met gevolgen voor de aandelenkoers) en het ongeluk bij een elektriciteitscentrale waarbij door het ontbreken van veiligheidsprocedures 41 werknemers om het leven zijn gekomen. In onze dialoog met Vedanta hebben we al deze punten op tafel gelegd en concrete aanbevelingen gedaan. De communicatie tussen Vedanta en de aandeelhouders verliep echter zeer gebrekkig. Om onze ontevredenheid over de gang van zaken uit te drukken hebben we op de aandeelhoudersvergadering in 2010 de herbenoeming van de voorzitter van de commissie voor gezondheid, veiligheid en milieu niet gesteund. Gelukkig hebben we aanwijzingen dat het management naar onze zorgen begint te luisteren en dat de deur naar een dialoog langzaam wordt geopend. De communicatie met Vedanta is verbeterd: we hebben inmiddels overleg gehad met de algemeen directeur en de voorzitter van de raad van bestuur. Mondjesmaat geeft Vedanta opvolging aan enkele van onze aanbevelingen. Eind 2010 heeft Vedanta, tot ons genoegen, een manager duurzaamheid aangesteld, met internationale ervaring. Inmiddels heeft de bank Standard Chartered een onderzoek in gang gezet naar Vedanta s duurzaamheidsbeleid, haar praktijken in het algemeen, de aluminiumraffinaderij van het bedrijf in het Indiase Lanjigarh en naar de reactie van Vedanta op de zorgen van belanghebbenden. Vedanta heeft toegezegd alle aanbevelingen uit dit onderzoek over te nemen en bestaand en nieuw beleid aan te passen aan de Wereldbankstandaarden. We zullen bij Vedanta blijven aandringen om duurzaamheid echt in de bedrijfsstrategie te integreren om nog meer milieu- en sociale risico s te voorkomen. Daarnaast zullen we blijven hameren op het belang van goede communicatie met aandeelhouders en stakeholders significante verbeteringen in de praktijk. Met volledige informatie over de mogelijke risico s over de bedrijfsvoering zullen we betere beleggingsbeslissingen kunnen nemen. Norilsk Nickel gaat zwaveluitstoot aanzienlijk verminderen Het Russische mijnbouwbedrijf Norilsk Nickel heeft een historie van grootschalige milieuvervuiling. Door het gebruik van verouderd materiaal komt er bij de productie te veel zwavel vrij. De mate waarin het bedrijf de nationale regelgeving voor emissies overschrijdt, heeft er zelfs toe geleid dat oud-president Poetin heeft vastgesteld dat er dringend verandering in moest komen. In 2010 hebben we met de onderneming gecorrespondeerd over de maatregelen die ertoe moeten leiden dat in 2015 aan de emissiewetgeving wordt voldaan. Norilsk heeft aangekondigd door middel van nieuwe productietechnieken haar zwaveluitstoot aanzienlijk te verminderen. We blijven echter bezorgd of de voorgenomen maatregelen voldoende zullen zijn. Daarom zetten we in 2011 de dialoog voort en blijven we erop aandringen dat het ondernemingsbestuur verantwoordelijkheid voor duurzaamheid neemt en die verantwoordelijkheid krachtig integreert in de strategie, de processen en de interne controles van het bedrijf. Dit is ook de boodschap op de aandeelhoudersvergadering in oktober 2010 geweest, tijdens welke we voor een resolutie hebben gestemd waarin het huidige bestuur werd opgeroepen af te treden. De resolutie kreeg geen meerderheid van stemmen, maar was een duidelijk signaal richting het bestuur dat we samen 17 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

18 Corporate governance We onderzoeken hoe ondernemingen omgaan met hun eigen bestuur, onder andere met de betaling van hun eigen bestuurders. We bekijken hoe ondernemingen omgaan met hun aandeelhouders en met wat de aandeelhouders inbrengen aan suggesties en opmerkingen. Sommige ondernemingen kunnen bijvoorbeeld meer doen om risico's beter te onderkennen en beheersen.

19 met andere aandeelhouders veranderingen wensen in de structuur en de strategie van het bedrijf, evenals meer transparantie op ESG-gebied. We hopen dat de twee grote aandeelhouders in het bestuur hun onderlinge twisten in 2011 zullen oplossen, zodat management en bestuur hun aandacht effectief op milieu- en sociale kwesties kunnen richten. We hebben al overleg met de onafhankelijke bestuursleden gehad en duidelijk gemaakt dat we van Norilsk voorzorgsmaatregelen en onafhankelijke audits verwachten van het milieuprogramma en de gezond heidsrisico s in het poolgebied. Ook verwachten we dat de onderneming transparant gaat communiceren over haar strategie en doelstellingen bij de aanpak van milieuschade. Freeport-McMoran stelt een duurzaamheids adviescommissie in Freeport-McMoRan, een van de grootste mijnbouwondernemingen wereldwijd, is berucht vanwege de goud- en kopermijn in Grasberg in West-Papua. Het bedrijf loost mijnbouwafval, net als Barrick Gold in Papua Nieuw-Guinea, in grote hoeveelheden rechtstreeks in een plaatselijke rivier. Milieuorganisaties bekritiseren deze praktijk al jarenlang. Daarnaast beschuldigden andere organisaties Freeport-McMoran van betrokkenheid bij mensenrechtenschendingen. Na een eerste gesprek met het bedrijf op het hoofdkantoor in New Orleans in 2008 constateerden we een goede vooruitgang op het gebied van mensenrechten, maar bleven we bezorgd over het lozen van afval van de Grasbergmijn. Daarom besloten we destijds de dialoog voort te zetten. Op de aandeelhoudersvergaderingen van Freeport- McMoran in 2009 en 2010 hebben we samen met Zweedse collega s en de pensioenfondsen van New York City een aandeelhoudersresolutie ingediend, waarin het bedrijf werd opgeroepen om een erkende milieuexpert als bestuurslid te benoemen. In 2009 en 2010 heeft bijna een derde van de aandeelhouders voor de resolutie gestemd, wat voor een voorstel over een dergelijk thema aanzienlijk is. In 2010 zijn we er bij Freeport-McMoran op aan blijven dringen een milieuspecialist in het bestuur te benoemen. Eind 2010 hebben we van Freeport-McMoran het bericht ontvangen dat het bedrijf een duurzaamheidsadviescommissie onder het bestuur van de Grasbergmijn heeft ingesteld en dat in deze commissie milieuexperts zijn opgenomen. We beschouwen dit als een veelbelovende ontwikkeling en in 2011 blijven we de situatie nauwgezet volgen. Barrick Gold kondigt de benoeming aan van een milieuexpert in het bestuur Barrick Gold exploiteert onder meer een goudmijn in Papua Nieuw-Guinea. Ten aanzien van deze mijn maken we ons zorgen over de rechtstreekse lozing van mijnafval in een plaatselijke rivier en over mensenrechtenschendingen door politie en eigen beveiligingspersoneel. We zijn hierover sinds 2009 in gesprek met dit Canadese mijnbouwbedrijf en hebben in 2010 een bezoek aan de mijn gebracht. We hebben geconstateerd dat het bedrijf stappen in de goede richting heeft gezet voor wat betreft transparantie over de verwerking van mijnafval en dat het personeel de bedrijfsvoering zo verantwoord mogelijk wil laten verlopen. De verstrekte informatie over veiligheidsthema s is echter onvoldoende om te kunnen beoordelen hoe het bedrijf daarmee omgaat. Op dit punt hebben we om de instelling van lokale klachtenprocedures gevraagd, evenals om openheid van zaken over de samenwerkingsovereenkomst met de politie. Ons bezoek in 2010 heeft ons betere inzichten gegeven in de maatschappelijke en fysieke uitdagingen waar Barrick Gold voor staat. In een gesprek met de directievoorzitter hebben we onze inzichten met hem gedeeld. Verschillende van onze suggesties zijn inmiddels overgenomen. Zo heeft de mijnbouwonderneming bekendgemaakt dat zij tot de Voluntary Principles on Security and Human Rights is toegetreden. Daarnaast zal binnenkort een milieuexpert in het bestuur worden opgenomen. In 2011 blijven we op transparantie aandringen, omdat we willen dat Barrick Gold verantwoordelijkheid blijft nemen voor de uitdagingen op het gebied van duurzaamheid. 19 Verslag Verantwoord Beleggen 2010

20 Oliebedrijven stellen strengere eisen aan oliewinning uit teerzanden 4 De exploitatie van de Canadese teerzanden is kostbaar, vraagt veel energie en heeft een enorme impact op het milieu, het landschap en de lokale bevolking. ABP verwacht van de desbetreffende oliebedrijven dat zij zich actief inzetten om tot duurzame oplossingen te komen, met name ten aanzien van het afvalprobleem, de opslag van CO2 en de belangen van omwonenden. In 2010 hebben we de dialoog met onder meer Shell en BP voortgezet. Shell zal haar teerzandactiviteiten niet verder uitbreiden en zich op de verhoging van energie-efficiëntie richten. Daarnaast onderhandelt Shell met lokale overheden over de opslag van CO2 in de grond. BP moet de definitieve beslissing over een teerzandproject nog nemen. De teerzandprojecten hebben ook in de aandeelhoudersvergaderingen in 2010 op de agenda gestaan. De resoluties waarin Shell en BP om meer openheid over de risico s van teerzandprojecten werden gevraagd, hebben we niet gesteund. BP heeft immers nog geen definitief besluit genomen en Shell publiceert al veel goede informatie en gaat actief in dialoog met investeerders en andere belanghebbenden. We hebben wel voor de resoluties tegen Exxon en ConocoPhilips gestemd, omdat we vinden dat deze bedrijven hun communicatie over teerzanden moeten verbeteren. In 2010 hebben we ook met vertegenwoordigers van de lokale minderheden gesproken. Zij maken zich nog steeds veel zorgen over vervuilingen, ontbossingen en gezondheidsproblemen, terwijl de oliemaatschappijen aangeven dat ze een constructieve dialoog met de betrokkenen hebben. In 2011 zullen we ons onder meer op deze onwenselijke impasse richten. Daarnaast blijven we Shell nauwgezet volgen, omdat bijvoorbeeld het opruimen van de afvalvijvers een uitdaging blijft. Shell ruimt olielekkages op en herziet lokale klachten procedure De langdurige ernstige olievervuiling in de Nigerdelta in Nigeria baart ons grote zorgen. Shell heeft gerapporteerd dat in 2009 in Nigeria ton olie is weggelekt. Deze vervuiling heeft dramatische gevolgen voor de natuur in de delta en voor de gezondheid van de mensen die er wonen. Wij onderkennen dat 4 Teerzanden zijn afzettingen van zand, klei, water en bitumen. De bitumen kunnen tot olieproducten worden verwerkt. Shell daar in moeilijke omstandigheden opereert - sabotages en ontvoeringen zijn aan de orde van de dag - maar vinden het tempo waarmee lekkages worden opgeruimd te laag. Over deze problemen hebben we in 2010 gesprekken met onder meer de directievoorzitter van Shell en de directeur van de Nigeriaanse activiteiten gevoerd. We constateren dat Shell in het opruimen van de vervuiling vooruitgang heeft geboekt en daarnaast op suggesties is ingegaan om informatie over de vervuiling voor betrokkenen beter toegankelijk te maken en om de lokale klachtenprocedure te herzien. In 2011 zullen we erop toezien dat deze lijn wordt voortgezet. Daarnaast zullen we erop blijven aandringen dat Shell een onafhankelijke partij bij de situatie betrekt om de geloofwaardigheid van het bedrijf te versterken en het vertrouwen van de lokale bevolking te winnen. In 2011 zijn vervolggesprekken met Shell gepland, onder meer gericht op een versterking van de relaties tussen Shell en de gemeenschappen, om zo uit de vicieuze cirkel van wantrouwen, sabotage en vervuiling te komen. Vesteda maakt haar woningen energiezuiniger Het grote Nederlandse onroerendgoedfonds Vesteda, met woningen in zijn portefeuille, heeft in de afgelopen jaren weinig gedaan om woningen energiezuiniger te maken. Net als de meeste onroerendgoedfondsen wist Vesteda niet wat het gemiddelde energielabel van zijn woningen was. We hebben de milieuprestaties van Vesteda met die van negentien andere woningfondsen in de wereld vergeleken en hebben het bestuur van Vesteda op grond daarvan kunnen meedelen dat de duurzaamheidsprestaties van het fonds iets onder het gemiddelde lagen. Ook hebben we aangegeven dat er tal van mogelijkheden waren om deze prestaties op korte termijn sterk te verbeteren. Nadien heeft Vesteda belangrijke veranderingen doorgevoerd. Het heeft een duurzaamheidsprojectmanager aangesteld en speciale software geïmplementeerd om de bestaande portefeuille op onder andere de status van de energielabels te analyseren. Deze software maakt inzichtelijk welke renovatiekosten nodig zijn om tot een hoger label te kunnen komen. Om duurzaamheid en energiezuinigheid ook in de waarde van Vesteda s portefeuille terug te zien, is een intensieve dialoog met de taxateurs van Vesteda aangegaan. Nu wordt ook het energielabel in de taxaties meegenomen. Daarnaast heeft Vesteda op ons aandringen concrete en meetbare duurzaamheidsdoelstellingen geformuleerd. 20 ABP