Energierijk Zeeland Ledenvergadering ZMf dinsdagavond 26 november 2013 in stadskantoor Middelburg

Transcriptie

1 November 2013, nummer 122, jaargang 30, nummer 3 Energierijk Zeeland Ledenvergadering ZMf dinsdagavond 26 november 2013 in stadskantoor Middelburg

2 Column Energie Loes de Jong Vuur is samengebalde energie. En verbeeldt tegelijk ook vergankelijkheid en vernieuwing. Als het vuur dooft, zijn de resten de start voor een nieuwe cyclus. Kenmerkend is het langzaam vastleggen van energie en het snel vrijmaken ervan door verbranding: hout, olie, gas. Het is een patroon dat we al eeuwenlang toepassen. In de vorige eeuw is het denken gestart om op een andere manier energie te winnen. Het draait om slow energy en de kunst is om bronnen met een continue, maar wel lagere energie, aan te boren. Daar hoort ook een bewust verbruik van energie bij, eigenlijk net als met slow food. Slow energy kan slagen als wij - grootverbruikers - ons willen beperken in ons energieverbruik én onze creativiteit willen inzetten. De rijkdom aan mogelijkheden voor duurzame energie zijn in Nederland groot: naast zon, wind en tij leveren ook hergebruik van voedingsstoffen en het weer verbinden van ketens van water en grondstoffen kansen op. Misschien kan ik dan toch nog van hout uit mijn eigen tuin zo nu en dan een vuurtje stoken en me warmen met een glaasje port en nadenken over energie en duurzaamheid. Colofon November 2013, nummer 122, jaargang 30, nummer 3 Een wantij is een plaats waar stromingen elkaar ontmoeten. Wantij is een uitgave van de ZMf. Het blad verschijnt drie maal per jaar en wordt naar de leden van de ZMf verstuurd. Lidmaatschap van de ZMf kost 20 per jaar. Redactie: Rinus Antonisse, Janneke Donkers, Melissa Ernst (gastredactie), Elly Geelhoed (secretariaat), Rob Kregting, Peter Maas, Gerda Spaander en Willem de Weert (eindredactie). Fotografie: Loes de Jong (blz. 1 en 2), Svevo de Weert (blz. 3), Renaat Arker (blz. 4), Jaap Verherbrugge (blz. 4), Andries Weststeijn (blz. 5), Hans Jager (blz. 6), Gerda Spaander (blz. 8 en 20), ZMf (blz. 7 en 9), Jürgen Kölbach en Paul Kamper (blz. 10 en 11), Willem de Weert (blz. 12 en 13), LUXimprove b.v. (blz. 14 en 15), Justus van den Berg (blz. 16), Peter Maas (blz. 17). Bijdragen kunnen in overleg met de eindredacteur worden ingediend. Auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikel. Plaatsing in dit blad hoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen het inzicht van de redactie, het bureau of het bestuur van de ZMf weergeven. Vormgeving: Photographics, Goes. Druk: Zoetewey, Yerseke. Verspreiding: Orionis, Walcheren. Redactiesecretariaat: ZMf, Ravelijn de Groene Jager 5, 4461 DJ Goes. Tel , egeelhoed@zmf.nl. 2 wantij november 2013

3 Inhoud 2 Column Energie Loes de Jong 3 Energierijk Zeeland Willem de Weert 4 Alles draait om bewust zijn bij Duurzaam Groede Rob Kregting 5 Energiecoöperatie Borsele: samen duurzaam Gerda Spaander 6 Energiek Noord-Beveland wil meer Gerda Spaander 7 Zonnepanelen verbinden consument aan boerderij Rinus Antonisse 8 Actie voor zonnepanelen slaat aan Ilse Pama 9 Hier Opgewekt Servicepunt voor lokale en duurzame energieopwekking Melissa Ernst en Ilse Pama 10 Zeeland verbeeld Een doorkijk Rob Kregting 12 Windpark Kreekraksluis grootste van Zeeland Willem de Weert 13 Brabantse windboer op Zeeuwse klei Willem de Weert 14 Duurzaam ondernemen LED-verlichting draagt bij aan een duurzamere wereld Rinus Antonisse 16 Plantaardig Koolzaad, raapzaad en herik: een energierijk landschap Justus van den Berg 17 De voorloper s Nachts op stap in de Braakman Peter Maas 18 Het klimaat ligt nooit vast Rinus Antonisse 19 Berichten Verkorte balans en staten van baten Jaarvergadering 20 De voetafdruk Eddy de Seranno, samenwerker Gerda Spaander Zon en wind. Windpark Kreekraksluis, Reimerswaal. Energierijk Zeeland Willem de Weert Er gaat geen jaargang van Wantij voorbij zonder aandacht voor het energievraagstuk. Duurzame energie is de toekomst. Deze zomer werd het landelijk Energieakkoord een feit, de parlementaire discussie buiten beschouwing gelaten. Het bevat 140 maatregelen die moeten leiden tot 1,5% energiebesparing per jaar, banen erbij in de bouw en 16% duurzame energie in 2023 (dat is nu 4%). Lokale energiecoöperaties De Natuur en Milieufederaties, waaronder de ZMf, spelen een belangrijke rol in de uitwerking van het Energieakkoord en de vertaling naar het regionaal niveau. In het Energieakkoord staat bijvoorbeeld dat coöperatieve windprojecten voorrang krijgen bij de subsidieregeling voor duurzame energie. Het provinciale servicepunt HIER Opgewekt Zeeland is ondergebracht bij de ZMf en ondersteunt lokale energiecoöperaties en groepen die hun eigen energie willen opwekken. Op de volgende bladzijden leest u er meer over. Zon Wij moeten de zon grijpen, zei een Tweede Kamerlid in oktober 2009 in Wantij. Het was Diederik Samsom, tegenwoordig leider van de regeringspartij PvdA. Er komt een belastingkorting voor lokale opwekking van duurzame energie. Dit betekent een impuls voor bijvoorbeeld zonne-energie op vreemde daken zoals van een school of van een boerderij. De actie Boer zoekt Buur voor het plaatsen van zonnepanelen is daar een voorbeeld van. Nu levert de boer nog boerenproducten in ruil voor financiële steun door de burger, maar door het SER-akkoord kan de boer straks ook groene stroom gaan leveren aan de buren. Wantij van juni vorig jaar ging over heel Zeeland aan de zonnepanelen. De acties Het Zon Effect 1 en 2 zijn een succes. Als het aan ZMf en Zeeuwind ligt komt er een Zon Effect 3. Lees er meer over in deze Wantij. Wind op zee Vier jaar geleden schreef Wantij dat windmolens op de Noordzee heel Nederland van stroom kunnen voorzien. Deze profetische woorden kwamen uit de mond van oud-epz directeur Harry Droog. De samenwerking van de milieuorganisaties heeft er toe geleid dat wind op zee een belangrijke rol gaat spelen in de toekomstige Nederlandse energievoorziening. In 2023 moet in totaal MW wind op zee gerealiseerd zijn. Samen met de windturbines op land is dat genoeg om alle huishoudens in Nederland van stroom te voorzien. Dit najaar is het grootste windpark van Zeeland op land in bedrijf gesteld: het windmolenpark Kreekraksluis. Ook daar leest u meer over in deze Wantij. Voor meer informatie: Willem de Weert is eindredacteur van Wantij. wantij november

4 Jaap Verherbrugge. Alles draait om bewust zijn bij Duurzaam Groede Rob Kregting Jaap Verherbrugge (Schoondijke, 1954: Ik ben hier altijd blijven wonen ) is penningmeester van Duurzaam Groede. In het dagelijks leven doe ik advieswerk over duurzaam hout, het enige bouwmateriaal dat zichzelf vernieuwt. Een jaar of drie geleden zijn we gestart met Duurzaam Groede. Eerst als een soort burgerinitiatief rond Waterdunen. We begonnen als werkgroep, nu zijn we een stichting. We willen de bewustwording rond energie bevorderen. Want alles staat en valt daarmee: bewust zijn. Daarna gaat het eigenlijk vanzelf. Maar we willen ook de samenwerking binnen de lokale gemeenschap van Groede bevorderen. Energie Prestatie Advies Duurzaam Groede liet in 2012 tien huizen in het dorp met een warmtecamera filmen. Eigenaren konden hiermee zien waar hun huis de meeste warmte lekt. Een volgende stap was het verzamelen van 40 huizenbezitters in Groede die tegen een fikse korting door de gezamenlijkheid een Energie Prestatie Advies hebben uitgevoerd. Dit onderzoek heeft zeker bijgedragen aan de bewustwording met als direct gevolg dat er in Groede een flink aantal zonnepanelen is bijgeplaatst. Ook adviseren zij een school in Groede met technische oplossingen om het energiegebruik omlaag te brengen. Dit jaar vond in maart een succesvol besparingsweekend plaats. Er zijn inmiddels zes projectgroepen gevormd, waarvan twee over energie: duurzaam lokaal opgewekt en energiebesparing. Slimme energiemeters We wilden blijvend monitoren of de doelen gehaald worden. Daarom hebben we het initiatief genomen om het plaatsen van slimme energiemeters te stimuleren. Netbeheerder DELTA doet de installatie. Daarna worden de meters tegen een kleine vergoeding dagelijks uitgelezen door Enelogic, een bedrijf uit de Gemeente Sluis. Dat gebeurt gedurende de projectperiode (oktober 2013 tot mei 2014). De deelnemers kunnen dan altijd op een persoonlijke internetpagina hun energieverbruik analyseren. En ten slotte zijn er tijdens het project drie presentaties, waarbij de deelnemers hun verbruik kunnen vergelijken met dat van vergelijkbare woningen in de buurt. En concrete tips krijgen om energie te besparen. Kort geleden hebben we een duurzaam weekend georganiseerd met als thema energiebesparen door woningaanpassingen en verbeteringen. Dat was een succes. Zonnepanelen Als het gaat om energiebesparing zijn zonnepanelen eigenlijk pas de laatste stap. Je moet eerst een heleboel andere stappen zetten om de woning op orde te brengen. Die energiebesparende investeringen zijn vaak heel rendabel. Dat zet zoden aan de dijk. Als je dát allemaal gedaan hebt, dán komen de zonnepanelen in beeld. In de gemeente staan veel boerenschuren. Daar zouden heel goed zonnepanelen op gelegd kunnen worden. Het zou heel mooi zijn om dan bijvoorbeeld samen te werken met recreatiebedrijven. Hun energiebehoefte ligt vooral in het zomerseizoen. Vraag is dan natuurlijk wat met de energie te doen in de andere perioden. Windmolens Voor collectief energie opwekken zijn alle voorwaarden voor ons niet zo gunstig. Er is eigenlijk nog niet één burgerinitiatief in Nederland dat ook lévert. Er zijn wél kleine energiebedrijven, maar dat is niet ons doel. In Sluis is nogal wat weerstand tegen het plaatsen van méér windmolens. Er staan er nu vijf bij Hoofdplaat. Maar als er daar nog twee bij zouden komen, zou heel de gemeente - in theorie - stroom uit windenergie kunnen hebben. Onze activiteiten zijn ook op de kern van Groede gericht. Bijvoorbeeld met het Groede Festival, dat een groot succes is. Dit jaar komt er ook nog een symposium over water. Dat is ook energie. Dat doen we in de kerk. Voor meer informatie: duurzaam-groede Rob Kregting is lid van de Wantijredactie. 4 wantij november 2013

5 Energiecoöperatie Borsele: samen duurzaam Gerda Spaander Sinds 2012 is er in de Zak van Zuid-Beveland een nieuw dorp: (duurzaam) Diekendamme. Het bestaat niet echt, maar is de naam waaronder de inwoners van de Borselse dorpen uitgedaagd zijn duurzame plannen te maken en uit te voeren. Baarland werd daarbij verkozen tot het duurzaamste dorp, Nisse kreeg een prijs voor het beste plan met betrekking tot energie en klimaat, en ook Ovezande viel in de prijzen. Mede-initiatiefnemer Andries Weststeijn uit Nisse legt uit hoe de Energiecoöperatie is ontstaan: Het is één van de projecten die Nisse op de lijst had staan. Maar we vonden het beter om dit samen met de andere winnende dorpen uit te werken en in heel Borsele of eventueel andere Zuid-Bevelandse plaatsen aan de gang te gaan. Slimme meter De coöperatie in oprichting deed om te beginnen een oproep waar zo n vijftien mensen op af kwamen. We hebben een aantal interessante onderwerpen besproken. Zoals zonne-energie, straatverlichting, energiebesparing bij particulieren. En dan niet alleen het stimuleren van zonnepanelen, maar zeker ook het besparen van gas, o.a. door isolatie en zonneboilers. Overigens begon DELTA ooit in Nisse met het uitproberen van de slimme meter. Energiebewuste mensen hielden hun meterstanden allang zelf bij, maar hierdoor kregen ook anderen meer inzicht in hun energieverbruik. kan worden. We gaan nu eerst de juridische structuur van de coöperatie regelen. En dan gaan we uit onze waslijst met ideeën er drie of vier selecteren, die we echt willen gaan realiseren. Weststeijn resumeert: Het belangrijkste van een lokale energiecoöperatie is dat je het samen doet en dat het duurzaam is. Daarbij is er ruimte voor het lokale bedrijfsleven om deel te nemen aan de verschillende projecten die door de coöperatie worden opgezet. Voor meer informatie: Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie. Besparen op koeling Ook bij het MKB en de boeren zien we mogelijkheden. Hier in de Zak heb je veel fruittelers en die verbruiken veel energie voor koeling. Verder willen we graag dat de grote schuurdaken worden gebruikt voor zonnepanelen en particulieren daarin investeren én groene stroom afnemen. We willen ook de toepassing van warmtepompen stimuleren, voor (grotere) woningen en andere gebouwen zoals scholen. Als coöperatie kunnen we hopelijk samen opdrachten geven zodat een en ander goedkoper ingekocht Een idee voor zonnepanelen op het dak van de kerk in Nisse. Of zijn er betere opties? wantij november

6 Energiek Noord-Beveland wil meer Gerda Spaander Het begon met de Sociëteit Noord-Beveland, die tot doel had door informatie en discussie contacten tussen inwoners en groeperingen op Noord-Beveland te bevorderen. Toen landelijke bezuinigingen dreigden, bezon de Sociëteit zich op mogelijkheden om toch de leefbaarheid op peil houden. Na enige bijeenkomsten kwam daar de Energie Coöperatie Noord-Beveland (ECNB) uit voort. Volgens voorzitter Hans Jager wil de coöperatie de leefbaarheid en duurzaamheid bevorderen door saamhorigheid en samenwerking te stimuleren. En daarmee moeten onder andere het milieu en de plaatselijke economie gediend zijn. We hebben eerst een conferentie gehouden over hoe en waarmee aan de slag te gaan. Veel mensen bleken te voelen voor zonne-energie, maar ze wilden daarbij wel hulp hebben. Dat hoefden we niet allemaal zelf te bedenken, want we konden aanhaken bij Het Zon Effect van de ZMf. Later hebben we er een Noord-Bevelandse draai aan gegeven met een plaatselijk bedrijf. Panelen in plaats van asbest Nu bereiden we ons voor op nieuwe onderwerpen. We willen mensen aanmoedigen te investeren in het project Boer zoekt Buur, waar twee Noord-Bevelandse boeren aan meedoen (zie volgende bladzijde). Verder zijn er nog heel wat daken met asbest en we willen de eigenaren daarvan helpen het asbest eraf en zonnepanelen erop te krijgen. Daar is geld voor nodig, we willen kijken of crowdfunding daarbij kan helpen, dus ongeveer hetzelfde principe als bij Boer zoekt Buur. En we willen bijvoorbeeld ook graag de voetbalverenigingen helpen met energiebesparing, want hun verouderde veldverlichting slurpt energie. Energiek Maar daar blijft het niet bij. Sinds de officiële oprichting van de ECNB, in februari 2013, is de doelstelling gericht op de leefbaarheid op Noord-Beveland. Aanvankelijk leek de aandacht alleen gericht op zonne-energie, maar nu gaan we ook aandacht besteden aan zorg, welzijn en wonen. Daarom is de roepnaam inmiddels veranderd in Energiek Noord-Beveland. Die naam dekt de lading beter. Hans Jager: De gemeente doet natuurlijk al het een en ander op dit vlak, en we willen niemand voor de voeten lopen. Maar er zijn vast nog wel ouderen die zo nu en dan behoefte hebben aan gezelschap, of aan iemand die een klusje in het huis of de tuin kan doen. We hebben bijvoorbeeld Tafeltje Dekje, dat loopt prima. Maar misschien zijn er nog meer mensen die gezelschap tijdens het eten prettig vinden. En we hebben sinds kort een buurtbus, met de bijbehorende vereniging. Misschien heeft die behoefte aan assistentie bij de administratie en het voeren van overleg. Het zal duidelijk zijn dat we nog heel wat vrijwilligers kunnen gebruiken als de plannen aanslaan. Voor meer informatie: Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie. Verouderde verlichting slurpt energie. 6 wantij november 2013

7 Zonnepanelen verbinden consument aan Toast op de samenwerking met rechts boerin Connie Steendijk en daarachter Kees Steendijk. boerderij Rinus Antonisse Als biologische boer uit overtuiging heb je een naam op te houden. Duurzaamheid geldt niet alleen voor de productie van gewassen, maar voor de hele keten. Daarom doen Kees en Connie Steendijk van boerderij De Korenschoof bij Kamperland enthousiast mee met het project Boer zoekt Buur. Ze beten eind september het spits af: op het dak van hun bewaarplaats voor producten werden 36 zonnepanelen geplaatst, waarvan 22 gefinancierd zijn dankzij het bijzondere project. Kees Steendijk is ermee in zijn nopjes, om verschillende redenen. Zonnepanelen zijn echt iets voor een biologische boer, vindt hij. Met natuurlijke hulpbronnen je producten bewaren en machines laten rijden. In de schuur worden onder meer aardappelen bewaard en daarvoor is energie nodig. De stroom waar de zon voor zorgt, is onuitputtelijk. Maar zeker zo belangrijk is dat we hierdoor consumenten aan onze boerderij kunnen binden en betere contacten kunnen opbouwen met de mensen in de regio. De 36 zonnepanelen waarmee Boer zoekt Buur werd ingeluid, zijn voor Steendijk een begin. Hij wil uiteindelijk ruim honderd zonnepanelen plaatsen. Dat is een forse investering, die niet zomaar opgebracht kan worden. Steendijk noemt het daarom een plezierige zaak dat dankzij het systeem van Boer zoekt Buur van enige voorfinanciering sprake is. Ik probeer elke keer met uitbreiding van het aantal buren weer nieuwe zonnepanelen te leggen. Regio Hij onderstreept dat het hem ook gaat om het verhaal erachter: dat mensen zich meer betrokken voelen bij de biologische voedselproductie. We willen onze producten zoveel mogelijk in de regio zelf kwijt. Daar liggen de beste afzetmogelijkheden voor ons. Aardige bijkomstigheid van het project is ook dat boeren onderling producten uitwisselen om aan hun buren aan te kunnen bieden, zodat die uit een grotere verscheidenheid kunnen kiezen. Als het ware Boer zoekt Boer. De Korenschoof in de Soelekerkepolder bestaat sinds Vanaf 2000 wordt op ruim tachtig hectare biologisch geboerd. Steendijk is de enige boer op Noord-Beveland die dat doet. Hij merkt wel dat de biologische aanpak op onderdelen wordt overgenomen door zijn gangbare collega s, zoals stoppen met ploegen, groenbemestingsgewassen telen, een grotere verscheidenheid aan gewassen in het bouwplan opnemen. Twintig procent rente! In het project Boer zoekt Buur werken de ZMf en het ZAJK (Zeeuws Agrarisch Jongeren Kontakt) samen. Ook de Heidemaatschappij (KNHM) draagt een steentje bij. Het is geen ingewikkelde, maar een heel simpele formule. Buren (dat hoeft niet per se een naaste buur te zijn, maar mag ook op enige afstand) stoppen 250 euro in de aanleg van zonnepanelen op een boerendak. Als tegenprestatie ontvangen zij van de boer 300 euro aan waardebonnen. Die kan de buur bij de uitgekozen boer inleveren voor een groenten- en fruitpakket. Een makkelijke verdienste van 50 euro, wat neerkomt op een rente van 20%! Momenteel doen in Zeeland zeven boeren mee. Voor meer informatie: Rinus Antonisse is journalist en lid van de Wantijredactie. wantij november

8 Actie voor zonnepanelen slaat aan Ilse Pama Na een succesvolle actie in 2012 hebben ZMf en Zeeuwind in 2013 wederom de handen ineen geslagen voor meer zonne-energie in Zeeland. Met Het Zon Effect 2 willen ze het de Zeeuw zo makkelijk en zo aantrekkelijk mogelijk maken om zonnepanelen aan te schaffen. Daarnaast willen de initiatiefnemers mensen bewust maken van de voordelen van duurzame energie door het geven van onafhankelijke informatie. Het aanschaffen van zonnepanelen is een fikse investering. Particulieren hebben behoefte aan een centraal en vertrouwd aanspreekpunt, een voorselectie van leveranciers, systemen, kennis en advies. Daarom hebben de ZMf en Zeeuwind in mei 2013 op tien locaties in Zeeland informatiebijeenkomsten georganiseerd over de aanschaf van zonnepanelen. Daarnaast is door Het Zon Effect een gezamenlijke inkoopactie voorbereid, zodat geïnteresseerden voor een scherpe prijs zonnepanelen hebben kunnen aanschaffen. Belangstellenden konden zich tot 15 juni inschrijven voor zonnepanelen van Het Zon Effect. Honderden mensen (zie tabel) hebben dit gedaan en zijn inmiddels ook de trotse eigenaar van een zonne-installatie. Drukte op informatieavonden Dat er veel interesse is voor zonnepanelen in Zeeland, blijkt wel uit de grote interesse voor de informatiebijeenkomsten van Het Zon Effect. Meer dan duizend mensen bezochten een van de tien bijeenkomsten, verspreid over Zeeland. In totaal zijn er in Zeeland meer dan 600 huishoudens voorzien van zonnepanelen. De verwachting is dat er dit jaar maar liefst zo n zonnepanelen op de Zeeuwse daken zijn bij gekomen door de actie. Zodoende heeft de actie ook de lokale economie een zet in de rug gegeven. Een prima resultaat waar ZMf en Zeeuwind, als organisatoren van Het Zon Effect, heel blij mee zijn. Zo komt de droom, heel Zeeland aan de zonne-energie, weer een stukje dichterbij! Zonne-energie is booming Zeeland is de zonnigste provincie van Nederland; de zon schijnt hier bijna 8% meer dan in de rest van het land. Zonnepanelen zijn hier dus een extra goede investering. De Zeeuwen lijken hier net zo over te denken. Met een voorzichtige schatting denken we dat er inmiddels zo n Zeeuwse daken voorzien zijn van zonnepanelen. Dat betekent dat 2,3% van de Zeeuwse huishoudens kan genieten van zonnestroom. In Nederland zijn er in totaal ongeveer daken voorzien van zonne-installaties. Resultaten Zon Effect 1 en Bezoekers informatie avonden Aantal zonnepanelen geplaatst Voor meer informatie: Wilt u op de hoogte blijven van mogelijke vervolgactiviteiten? Laat uw adres achter op Ilse Pama is beleidsmedewerker klimaat en energie bij de ZMf. 8 wantij november 2013

9 HIER Opgewekt servicepunt voor lokale en duurzame energieopwekking Melissa Ernst en Ilse Pama HIER Opgewekt is hét platform voor lokale duurzame energie- initiatieven. Het servicepunt helpt iedereen die gezamenlijk aan de slag wil met het zelf opwekken van duurzame energie. Dat kunnen particuliere initiatiefnemers zijn, energiecoöperaties, gemeenten, verenigingen et cetera. De ZMf is de organisatie achter dit servicepunt in Zeeland. De ZMf zet zijn kennis en ervaring graag in om anderen op weg te helpen. Een groot deel van onze energie kan duurzaam worden opgewekt. Niet centraal maar lokaal. Tegen de tweehonderd (burger-) initiatieven zijn al gestart in Nederland op dit gebied. Ook in Zeeland, zoals u in deze Wantij kunt lezen. De toekomst voor lokale energie is veelbelovend. Dit vergt echter wel veel kennis van zaken: op het gebied van techniek, businessplannen, organisatie, marketing, vergunningen etc. De ZMf wil hierbij helpen. Dat is waar HIER Opgewekt over gaat: een (kennis-) platform voor iedereen die betrokken is, of zich betrokken voelt bij lokale duurzame energieopwekking. Ondersteuning Veel initiatieven starten enthousiast, maar lopen gaandeweg tegen vragen aan. Vragen als: welke organisatievorm kies ik, hoe pak ik het juridisch aan, hoe werf ik leden, hoe communiceer ik met mijn omgeving, hoe is het te financieren? Het servicepunt biedt ondersteuning bij de zoektocht naar passende antwoorden en brengt de geïnteresseerde in contact met de juiste partijen. Er is zowel een Zeeuws als een landelijk netwerk waarmee men in contact gebracht kan worden. Ook kan het servicepunt de koppeling maken met andere soortgelijke initiatieven en mensen in contact brengen met anderen die voor dezelfde uitdaging staan of hebben gestaan. Het servicepunt organiseert in Zeeland en omgeving regelmatig workshops over bijvoorbeeld hoe een initiatief te beginnen, leden te werven en een lokaal energiebedrijf in de verschillende fases te ontwikkelen. Het wiel hoeft niet telkens opnieuw uitgevonden te worden. Er zijn intussen vele mensen in Nederland en in Zeeland bezig met het opzetten van duurzame initiatieven. Men kan van elkaar leren en elkaar inspireren. Meer weten? Op de website vindt u informatie die ook voor u interessant kan zijn bijvoorbeeld over andere lokale duurzame energie-initiatieven in Zeeland en Nederland. Het doel van deze website is verbinden, informeren en inspireren. Hiermee is de website dé plek waar initiatieven zich kunnen presenteren. Ilse Pama en Melissa Ernst zijn de contactpersonen van het servicepunt HIER Opgewekt Zeeland. Heeft u vragen of wenst u ondersteuning? Neem dan contact op via tel of per info@zmf.nl HIER Opgewekt is een initiatief van De Natuur en Milieufederaties en de HIER Klimaatcampagne en wordt mede mogelijk gemaakt door het Droomfonds van de Nationale Postcode Loterij en Qurrent. wantij november

10 Zeeland verbeeld Paul Kamper. Hemelboor. Een doorkijkrob Kregting Beneden, in het atelier, staat een maquette van een uniek kinetisch kunstwerk van roestvrij staal. Een reusachtige roterende windgenerator met de titel Er doorheen naar boven. Het moet aan de Poort van Zeeland komen, langs de N57. Het ideaal van de kunstenaar is dat het daadwerkelijk energie zou opleveren. Het is een van de volgende stappen in het al meer dan zestig jaar omspannende oeuvre van Paul Kamper (Krefeld Duitsland, 1926). Als peuter tekende ik al. Men zei dat ik een bijzonder talent had. Eigenlijk wilde ik architect worden, maar toen ik begin jaren vijftig jaren in Parijs arriveerde, ben ik verschillende kunstacademies gaan volgen. Het lijstje namen van kunstenaars, met wie Paul Kamper daar omging, is indrukwekkend: Giacometti, Zadkine, Max Ernst, de Cobra-schilders en de jonge schrijver Sartre. Mijn eerste expositie daar was meteen een groot succes. Ik heb daar tien jaar gewoond. Toen ben ik naar de Champagne verhuisd. Parijs was te duur om te wonen. 10 wantij november 2013

11 Doorkijk naar... Ellemeet. Natuur Ik ben altijd door de natuur gefascineerd geweest. Op 1 januari 1951 was ik bij toeval bij de uitbarsting van de Etna. Dát is natuurkracht! Ik was onder de indruk van wat de natuur kan, de mens is maar zo klein. De natuur is God, daar kan niemand wat aan doen. Ik ben begonnen met schilderijen, landschappen, de zee. Om de kracht van de natuur weer te geven. Nu maak ik bewegende beelden van staal. De natuur moet daar in beeld komen, maar ook spiegelen. Vooruit kijken, en terug. Mijn bronnen haal ik uit de natuur. Ik volg de golven, het water, de wind. Alle ideeën voor mijn werken komen uit Zeeland, waar ik sinds 1996 woon. Vlakbij Kamperland. Beweging Sinds 2012 krijgen leerlingen van de Pontes Pieter Zeeman uit Zierikzee en verschillende andere Technasia in Zeeland de opdracht om een ontwerp te maken voor een bewegend beeld, een dynamische sculptuur. Het beste ontwerp proberen we gerealiseerd te krijgen op de dynamische sculpturenwei van John Elenbaas in Ellemeet, samen met de bewegende sculpturen van professionele internationale kunstenaars. Om dit daadwerkelijk gerealiseerd te krijgen, willen we graag in contact komen met allerlei verschillende technische bedrijven. Daar is de Stichting Dynamic ART Delta voor opgericht. Mijn doel is beweging in het hoofd. Bij die leerlingen, maar ook in het algemeen bij mensen. Streven naar winst is op mijn leeftijd niet belangrijk. Ik hoef niets mee te nemen. Maar die leerlingen te helpen een vak te kiezen, vakman te worden. Dat wil ik nog doen. Om het tekort aan vakmensen in de toekomst te voorkomen. Rob Kregting is lid van de Wantijredactie. wantij november

12 Windpark Kreekraksluis grootste van Zeeland Willem de Weert Sinds kort is de entree van Zeeland via de A58 of het spoor qua beeld ingrijpend gewijzigd. Tegen de beroemde Zeeuwse luchten steken 31 windturbines af. Ze staan in slagorde langs het Schelde-Rijnkanaal, de druk bevaren route tussen Antwerpen en Rotterdam. Het nieuwe windpark, Zeelands grootste, voorziet huishoudens van energie. Dat zijn bijvoorbeeld bijna alle huishoudens in Zuid- en Noord-Beveland en Schouwen- Duiveland samen. Als dezelfde hoeveelheid energie met een kolencentrale opgewekt wordt, zouden er per jaar 2500 volgeladen vrachtwagen met kolen nodig zijn. Die blijven nu mooi in de garage staan. Kanaal De plaats langs het Schelde-Rijnkanaal is één van de vier locaties die door de Provincie zijn aangewezen als windpark. De andere zijn Neeltje Jans, het Sloegebied en de Kanaalzone. De turbines staan op het grondgebied van Reimerswaal, tegen de grens met Brabant. Deze gemeente wilde meewerken op voorwaarde dat er één gezamenlijk plan gemaakt werd. Daarop gingen de energiemaatschappijen DELTA (dat al turbines langs het kanaal had staan) en Eneco een samenwerking aan met Winvast en Scheldewind, een groep boeren met grond langs het kanaal (zie volgende bladzijde). Er werd een milieueffectrapportage (MER) opgesteld omdat de turbines dichtbij Natura-2000 gebieden staan, zoals de Oosterschelde en Het Verdronken Land van Saeftinghe. Verder werd gekeken naar de wirwar van infrastructuur in het gebied en de eventuele hinder voor de nabij gelegen Vliegbasis Woensdrecht. Uiteindelijk kon de bouw dit jaar plaatsvinden. Indrukwekkende cijfers De turbines, met ieder een vermogen van 2,5 Megawatt, zijn het nieuwste type dat geleverd wordt door de firma Nordex in het Duitse Rostock. De wieken zijn in China gemaakt en per boot naar Europa vervoerd. Vervolgens zijn de onderdelen als bouwpakket per schip naar Moerdijk getransporteerd en vandaar per vrachtauto naar Reimerswaal. De vrachtwagens hadden een lengte van twaalf personenauto s achter elkaar, waardoor een omweg gemaakt moest worden via de ventweg langs het kanaal en ook wat bochten verruimd moesten worden. Voor de funderingen kwamen 29 vrachtwagens per turbine beton storten. Elke turbine weegt 308 ton, wat vergelijkbaar is met het gewicht van 77 volwassen Afrikaanse olifanten. De hoogte van de molens is 130 meter, de wieken meegeteld en dat is een stuk hoger dan de Lange Jan in Middelburg (90.5 meter). Ook werd er 31 kilometer elektriciteitskabel gelegd. Op het park werken permanent vier mensen, die bezig zijn met het onderhoud. De turbines draaien 24 uur per etmaal en worden bij Nordex in Duitsland continu gemonitord. Bij windkracht 10 of hoger worden ze automatisch uitgeschakeld. Rolf Korsuize van DELTA zegt dat de zestien turbines van zijn bedrijf belangrijk bijdragen aan de doelstelling van de Zeeuwse energiemaatschappij om zestien procent energie duurzaam op te wekken. Het nieuwe windpark levert zeven tot tien keer meer elektriciteit op dan het oude. De oude windturbines zijn gedemonteerd en, op één exemplaar na, allemaal naar Zuid-Amerika verscheept voor hergebruik. De turbine die achter is gebleven, wordt tentoongesteld in het nieuwe Zeeuws Industrieel Museum in een voormalige suikerloods in Sas van Gent. Voor meer informatie: en Willem de Weert is eindredacteur van Wantij. Windmolenpark Kreekraksluis. 12 wantij november 2013

13 Brabantse windboer op Zeeuwse klei Willem de Weert Boer Chris Hopmans Chris Hopmans is een ondernemer uit Woensdrecht, derde generatie in een boerengeslacht en de vierde werkt ook al mee. Toen het akkerbouwbedrijf en de stierenmesterij in het even verderop gelegen dorp Hoogerheide plaats moesten maken voor een nieuwbouwwijk, gooide hij samen met zijn broer het roer om. Zij deden het vee van de hand en bouwden een nieuwe boerderij in de polder. De gronden bestaan uit Brabants zand en zware Zeeuwse klei. Chris ging naast de traditionele akkerbouw op zoek naar neveninkomsten. Dat werd windenergie. Ik heb een grote interesse voor techniek en volg de opkomst van windmolens vanaf het begin, eerst louter uit interesse. Toen ons bedrijf weg moest uit het dorp zag ik mijn kans schoon. Ik zocht zelf een windmolen uit en bouwde die op de nieuwe boerderij, net buiten de bebouwde kom. Toen, in 2001, kreeg je nog een subsidiebedrag per molen per jaar. Zonder subsidie had ik het niet gedaan. Verzet Maar de windmolen stuitte op lokaal verzet in Woensdrecht. Milieuvereniging Benegora, aangesloten bij de ZMf, tekende bezwaar aan omdat het solitaire bouwsel het uitzicht op de Brabantse Wal verpestte. Inwoners van Woensdrecht waren bang voor geluidsoverlast en slagschaduwen. Het conflict liep hoog op tot aan de rechtbank toe. De boer won. In feite kunnen wij heel het dorp van circa 600 huishoudens van groene stroom voorzien. Als men rechtstreeks van ons groene stroom kon betrekken, was er misschien meer draagvlak geweest. Samenwerking Intussen is de windmolen op het erf economisch afgeschreven en heeft die zijn geld opgeleverd. Technisch kan de molen nog jaren mee. Hopmans vond nieuwe mogelijkheden vlak over de provinciegrens langs het Schelde-Rijnkanaal waar ze sinds enkele jaren ook grond hebben. Nu nam hij het initiatief niet alleen. Er is een samenwerkingsverband aangegaan met drie collega-landbouwbedrijven (Colpaart, Michielsens en Van Dongen) onder de naam Scheldewind BV en met de energiemaatschappijen DELTA en Eneco (zie vorige bladzijde) ten behoeve van de realisatieprocedures. Hij leerde van de vorige keer om direct in gesprek te gaan met de omwonenden. Via mediation zijn afspraken gemaakt ter voorkoming van eventuele hinder als bijvoorbeeld slagschaduw. Wij, de initiatiefnemers willen geen kwade gezichten bij de buren. Voor de financiering van de zes turbines klopte hij aan bij de plaatselijke Rabobank. Je praat over een investering van een paar miljoen euro per turbine. Er komt meer bij kijken dan enkel de molen opbouwen. Dat gebeurt in twee tot drie dagen. Maar daarvoor moet je toegangswegen aanleggen, parkbekabeling realiseren en een stevig fundament storten want er staan nogal wat krachten op de wieken bij een stevige zuidwester. Subsidie Subsidie is volgens hem nog steeds noodzakelijk. De kostprijs van windenenergie is 90 per Megawattuur. De marktprijs is ongeveer de helft en wordt vooral bepaald door de prijs van steenkool. Het verschil moet ergens vandaan komen. Ik lever spotgoedkoop voor 5 cent per kilowattuur aan het net. (De consument betaalt circa 22 cent waarvan de helft energiebelasting en een deel transportkosten en btw; noot redactie). Net als in de akkerbouw heb je goede en minder goede jaren. Je moet de opbrengsten middelen. De economische bedrijfsduur van de turbines is 15 jaar. Technisch gaat een windturbine twintig jaar mee. Als ondernemers dragen wij het risico. Ik moet me bijvoorbeeld verzekeren tegen diefstal van kabels (dat is een plaag), blikseminslag en wettelijke aansprakelijkheid. En je moet maar afwachten of het waait was tot nu toe een gemiddeld jaar voor windenergie, maar de herfst kan nog veel windrijke dagen opleveren. Hopmans voelt zich voor honderd procent boer. Hij verbouwt hoofdzakelijk aardappelen, graan, uien en bieten. En hij oogst wind. Zeventig procent van de windturbines in Nederland staat op boerenland. In agrarische bladen wordt er veel over geschreven. Voor mij maakt het niet uit of ik aardappelen of groene stroom verkoop. Ik ben op de eerste plaats ondernemer. Voor meer informatie: Willem de Weert is eindredacteur van Wantij. wantij november

14 Duurzaam ondernemen Kantoor LUXimprove BV LED-verlichting draagt bij aan een duurzamere wereldrinus Antonisse Voor Joran de Witte, key account manager van LUXimprove, is het net zo zeker als eb die volgt op vloed. Een niet te keren ontwikkeling, vertelt hij enthousiast. LED-verlichting is gewoon de toekomst. Het is ook een kwestie van gezond verstand en afstrepen. De gloeilamp is verboden, in 2016 gaat de halogeenlamp eruit. De spaarlamp is lelijk en vervuilend er zit kwik in. Die had wat mij betreft nooit op de markt mogen komen. Ik noem het een faalproduct, legt Joran uit. Niet voor niets hanteert LUXimprove het zogeheten duurzaamlicht.nu concept, geeft hij aan. Dat staat voor een optimale benutting van dag- en kunstlicht en het leveren van een bijdrage aan een duurzamere wereld. Mooie verkooppraatjes? Voor een deel zeker wel - ook bij LUXimprove is het doel geld verdienen. Joran beklemtoont dat het toepassen van LED-verlichting wel degelijk aantoonbaar duurzaam is. Je bespaart er energie mee en dus minder uitstoot van CO 2. Een LEDlamp gaat lang mee en kan vrijwel geheel gerecycled worden. Niet voor niets wordt een lichtgarantie verstrekt. Duurder De LED-lampen en armaturen zijn naar verhouding wel duurder in aanschaf. Voor grote lichtgebruikers is de terugverdientijd van een investering derhalve het kortst. Particulieren die wat minder op terugverdientijd letten en wat meer op een steentje bijdragen aan het milieu, nemen de hogere aanschafprijs al gauw voor lief. Voor de verscheidenheid in lampen hoeven ze het niet te laten: die wordt steeds groter. En ook het vooroordeel dat LED-lampen koud licht afgeven, is inmiddels achterhaald, stelt Joran. LUXimprove Met hun projecten bespaarden ze in vrij korte tijd een uitstoot van ruim 23 miljoen kilogram CO 2. Dat komt overeen met bomen. Uitgaande van gemiddeld 400 bomen per hectare is dat bij elkaar een flinke oppervlakte. Toch gauw twee keer de Wilhelminapolder bij Goes. Het gaat om LUXimprove uit Kruiningen, een commercieel bedrijf dat zich, niet geheel onbaatzuchtig uiteraard, inzet voor een brede verspreiding van duurzaam licht. Als een goed verkoper voegt hij eraan toe dat ingaan op goedkope aanbiedingen niet raadzaam is. In LED is goedkoop echt duurkoop. Duurzaam Als bedrijf een duurzaam product op de markt zetten, is leuk en aardig, maar hoe duurzaam is LUXimprove zelf eigenlijk? Ze zitten in een nieuw pand aan de Weihoek in Kruiningen. Het kantoordeel is goed geïsoleerd en natuurlijk is er overal LEDverlichting. Joran zegt dat er sprake is van een officieel gecertificeerde bedrijfsvoering volgens de CO 2 -prestatieladder. Het eigen energieverbruik moet CO 2 -neutraal zijn. Dus komen er ook zonnepanelen aan. Via Wecycle worden verouderde en milieubelastende producten verantwoord afgevoerd en gerecycled. Samen met instelling Het Gors (afdeling voor autisten) is een ruilsysteem opgezet, waarbij oude tl-toepassingen omgebouwd worden voor LEDgebruik. De medewerkers rijden in energiezuinige auto s en het verbruik wordt bijgehouden. Te snelle jongens en meiden kunnen zodoende bijgestuurd worden. Ondersteunende activiteiten Maatschappelijk verantwoord ondernemen betekent ook dat het bedrijf niet wegkijkt van de samenleving, maar verschillende ondersteunende activiteiten onderneemt. Key account manager Joran (hij onderhoudt de contacten met de grotere klanten) noemt als voorbeeld het verduurzamen van kinderboerderijen. We zijn bezig met een concept daarvoor op te zetten. We kijken wat 14 wantij november 2013

15 LED-verlichting in schoolgebouw. Dimbare LED-lamp een boerderij aan verlichting heeft, berekenen wat ze aan LED nodig hebben en wat ze kunnen besparen. Wij sponsoren een deel van de investering. Het MEC De Bevelanden heeft daarvan al geprofiteerd. Voetbal Als actief voetballer en lid van de VV Wolphaartsdijk zet Joran zich in om van de club de eerste energieneutrale voetvalvereniging van Nederland te maken. Er is een plan gemaakt om te besparen. Dat gaat van het koffiezetapparaat tot en met lichtsensoren in de kleedkamers. En, nog inventiever, van een combinatie van reclameborden langs het veld met zonnepanelen. Ook dat is een concept wat breed uitgerold kan worden, beklemtoont Joran. Zuiniger lichtmasten langs de velden, die ook minder lichtvervuiling veroorzaken, zitten eraan te komen, voorspelt hij. De techniek is er, nu gaat het om het ontwikkelen van betaalbare armaturen. Ook aan de gewone burger denkt LUXimprove. In samenwerking met DELTA loopt momenteel een actie voor aanschaf van lampen met fikse korting. LUXimprove bestaat sinds 2011, als afsplitsing van LUXeXcel, dat zich bezighoudt met optieken voor LED-verlichting (gevestigd aan de Amundsenweg in Goes). Kantoor en opslagruimten van LUXimprove staan aan de Weihoek 10D te Kruiningen. Daar is ook een showroom ingericht (ook voor particulieren). Het aanbod is breed, van spotje tot aan complete straatverlichting en gevelreclame. Afnemers zitten onder meer in sectoren als horeca, kantoren, landbouw- en andere bedrijven, en scholen. Bij LUXimprove werken 12 mensen. Streven is gezond te groeien. Dat lukt tot nu toe, ondanks de economische crisis, heel aardig. Het eerste halfjaar van 2013 nam de omzet ten opzichte van het voorgaande jaar, met maar liefst 70% toe. Gelet op de toenemende vraag naar LED-producten, is de verwachting dat de stijgende trend zich voorshands voortzet. We hebben een goede boodschap en iets groots in huis, zegt Joran de Witte. Het bedrijf is Europees distributeur voor producten van Optiled (verlichting, systemen en raamfolies) en distributeur voor CREE (in- en outdoor lighting). Het moederbedrijf Light Engine - wereldwijd de tweede in productie van armaturen en lampen, met een capaciteit van 15 miljoen LED-eenheden - bevindt zich in China. Voor meer informatie: Rinus Antonisse is journalist en lid van de Wantijredactie. wantij november

16 Plantaardig Koolzaad, mosterd, herik en raapzaad zijn moeilijk te onderscheiden gele planten. Meten is weten. Koolzaad, raapzaad en herik: een energierijk landschapjustus van den Berg De enige echte koolzaadplant op een traject van tien kilometer. Afgelopen voorjaar zijn we op vakantie geweest op Rugen, het toeristische centrum van de Oostzeekust. De trektijd van de kraanvogels liep ten einde, maar we zagen iedere dag nog groepen richting Zweden vliegen. Wat ons ook opviel in het grootschalig verkavelde landschap van Noord-Duitsland was de enorme hoeveelheid koolzaad die verbouwd werd: een modern energielandschap voor de bijstook in benzine. Daarnaast zagen we ook veel windturbines, velden met zonnepanelen en biogasinstallaties. In Duitsland wordt gemodificeerd koolzaad uit Amerika gebruikt. In Nederland is dat niet toegestaan en mag er alleen maar nietgemodificeerd koolzaad op het veld staan. Wel vindt er transport per schip plaats van de gemanipuleerde zaden richting Duitsland. Het zal duidelijk zijn dat de gemodificeerde zaden een hogere productie hebben en minder bestrijdingsmiddelen vergen. Er zijn echter ook risico s: er is een kans dat genetisch gemodificeerd koolzaad zich vestigt in de natuur en vervolgens kruist met niet-genetisch gemodificeerd koolzaad of met raapzaad. Onderzoek In Nederland is, in het kader van het mogelijk toelaten van gemodificeerd koolzaad, onderzoek gedaan naar de kans op het ontsnappen van transgenen vanuit de akker naar de in ons land in het wild voorkomend koolzaad en aanverwante soorten. De plantenwerkgroep van de KNVV heeft enkele jaren geleden meegedaan aan de inventarisatie van koolzaad en raapzaad buiten de landbouwpercelen. Daarbij werd een vooraf bepaalde route met een lengte van circa tien kilometer geïnventariseerd. Verschil kool- en raapzaad In dat onderzoek kwamen we geen koolzaadvelden tegen op ons traject. Koolzaad zie je de laatste jaren ook niet veel in Zeeland, mogelijk is ons landschap toch te kleinschalig voor deze teelt. In het veld blijkt het lastig te zijn om de verschillen tussen koolzaad, raapzaad en herik goed vast te stellen: alle drie zijn geel. We hadden dan ook een overzicht bij ons van de verschillen tussen deze soorten. Maar zoals altijd is er sprake van geleidelijke overgangen en mogelijk van kruisingen. Er was dus volop discussie in het veld. Op ons traject vonden we maar op één locatie koolzaad. Raapzaad vonden we helemaal niet; herik zagen we veelvuldig. Een beetje teleurgesteld waren we wel. Gen-modificatie Uit het landelijk onderzoek wordt afgeleid dat koolzaad zich slecht buiten de akkers in de Nederlandse natuur en wegbermen kan vestigen. Op een aantal plaatsen in Nederland is de kruising tussen kool- en raapzaad aangetroffen. In het vervolgproject wordt onderzocht of de hybriden terugkruisen met raapzaad en of hybriden zich kunnen vestigen in de Nederlandse natuur. De mens en natuur maken het allemaal zo ingewikkeld, dat je niet meer voldoende hebt aan een degelijke Flora om de soorten goed op naam te kunnen brengen. Je hebt al een genenscan nodig om de ware Jacob te herkennen. Dat is nog eens feest. Justus van den Berg is FLORONcoördinator Zeeland en coördinator van de plantenwerkgroep KNNV Bevelanden. 16 wantij november 2013

17 De voorloper s Nachts op stap in de BraakmanPeter Maas Alleen lopen door een nachtelijk bos. Wie doet dat wel eens? Tot voor kort mócht dat niet eens en stond er aan de ingang van het bos een bord waarop je kon lezen dat je niet vóór zonsopkomst of niet ná zonsondergang daar mocht zijn. Dat had te maken met de rust in het gebied voor het wild. Maar misschien had het nog meer te maken met een soort koudwatervrees van de beheerders. Want zeg nu zelf: wat kan er eigenlijk misgaan? En dan nog, wie is er eigenlijk zo gek? Ik kan het u zeker aanraden. En dan inderdaad, liefst alleen. Het is even wennen, toegegeven, maar er is helemaal niets in het nachtelijk bos waar je bang voor zou moeten zijn. Laat je ogen wennen aan de duisternis (geen zaklamp aan!) en je ziet steeds meer. En je hoort steeds meer. En je wordt je steeds meer bewust van de geuren van het gras, de bomen of het water in de kreek. Je voelt spinnenrag dat juist van de ene boom naar de andere boom overwaait. Misschien kun je eens ergens gaan zitten met uitzicht over een open veldje of een rietkraag. Het is allesbehalve stil s nachts in het bos. Er zijn net zo veel dieren die juist nu actief zijn als overdag. Misschien hoor je een veldmuis scharrelen of komt er een vos voorbij. Er fladdert een vleermuis. Meerkoeten zijn bijna altijd te horen en met heel veel geluk ook een bosuil. Windstille nachten zijn het beste. Wolkeloze nachten zijn nóg beter, wat een sterrenpracht je dan ziet. In de Braakman heeft zo n nachtelijke tocht nog iets extra s. Het stoere natuurgebied ligt letterlijk tegen het industrieterrein van DOW en Zeeland Seaports aan. Daar branden heel wat lichtjes en zijn er altijd wel wat schoorstenen die iets van damp uitademen. Een nachtelijk schouwspel. Alsof het industriële landschap ook niet fantastisch kan zijn om naar te kijken. Voor meer informatie: Regelmatig worden op verschillende plaatsen speciale excursies georganiseerd. Kijk voor een overzicht op: nl/nl/zien-en-doen/natuur-excursies. Teken de petitie voor meer nachtelijk duister: Peter Maas is lid van de Wantijredactie. wantij november

18 Het klimaat ligt nooit vast Klimaatverandering is een actueel onderwerp, zeker ook in Zeeland waar we grotendeels onder zeeniveau wonen. Tegelijk is het ook een oeroud verschijnsel, legt Aafke Brader (sinds mei 2012 werkzaam bij de ZMf) uit. Het is van alle tijden. Los van de schuldvraag, is het een feit dat het klimaat niet vastligt. Het is superinteressant na te gaan hoe het klimaat op aarde door de eeuwen heen verschoven is. Je kunt de kennis ook gebruiken voor het verbeteren van de toekomstvoorspellingen over klimaatverandering. Je kunt beargumenteerd iets zeggen over wat ons te wachten staat. Bronstijd Aafke ging terug naar de Bronstijd, zo n jaar geleden. Dat is ongeveer de laatste periode in de geschiedenis waarvan je weet dat menselijk handelen nog geen invloed had op het klimaat. Vanaf de Romeinse tijd (met massale ontbossing) is dat wel het geval. Archieven die zover teruggaan, bestaan niet. Aafke: Als die er niet zijn, dan heb je andere bronnen nodig om je op te baseren. Voor mij is dat veen, heel topspul. Plantenresten stapelen zich eeuwenlang op. Rinus Antonisse Monnikenwerk In een ongerept hoogveengebied in België (Hautes Fagnes) boorde ze 8 meter veen op en deelde die op in plakjes van 1 centimeter (goed voor een periode van 5-50 jaar). Die plakjes plantenresten onderzocht Aafke Neerslag in veengebieden Dat is de titel van het proefschrift waarmee Aafke Brader, beleidsmedewerker deltawateren van de ZMf, aan de Vrije Universiteit Amsterdam promoveerde tot doctor in de aard- en levenswetenschappen. Het gaat over het reconstrueren en voorspellen van veranderingen in klimaat en milieu. Daarvoor onderzocht ze het voorkomen van lichte en zware isotopen van water-, zuur- en koolstof in veenmossen. op veranderingen. Monnikenwerk, verzucht ze opgewekt. Belangwekkende conclusie: in een periode die vrij stabiel was, blijkt er toch nog veel variatie in vegetatie te zijn opgetreden. De uitkomsten geven een wisseling van natter en droger levende planten aan. Opmerkelijk warmere of koudere tijdvakken kwamen niet voor. Kijkend naar de modellen voor de toekomstige ontwikkeling van ons klimaat, is de verwachting dat het niet zozeer natter of droger wordt, maar wel dat er meer extremen zullen optreden, zegt Aafke. Van hoosbuien tot uitdrogende landerijen zogezegd. Nog een opmerkelijke conclusie van haar is dat het tempo waarin tegenwoordig wereldwijd het klimaat verandert, niet terug te zien is in het door haar onderzochte verleden. Er waren wel omslagen, maar niet op zo n korte periode als nu gebeurt. Voor meer informatie: Precipitation in Peatlands. The stable isotope record of Sphagnum mosses as a proxy for environmental change. Proefschrift Aafke Brader; Vrije Universiteit Amsterdam. Rinus Antonisse is journalist en lid van de Wantijredactie. 18 wantij november 2013

19 dinsdagavond 26 november in Middelburg Ledenvergadering ZMf Wanneer: dinsdagavond 26 november 2013 Tijd: vanaf uur Locatie: stadskantoor gemeente Middelburg (Kanaalweg 3) Aanmelden: of per telefoon: We zitten deze avond natuurlijk niet voor niets in het stadskantoor. Ten eerste is het een centraal gelegen locatie (vlakbij het station). En ten tweede willen we de gemeente graag aan u laten vertellen over haar ambitieuze doel: ze wil in 2050 een energieneutrale gemeente zijn tot uur Terugblikken en vooruit kijken We beginnen deze avond door kort terug te blikken op afgelopen jaar. Hoe vindt u dat het de ZMf is vergaan? Wat moeten we vooral blijven doen en wat misschien niet meer? Ook willen wij als ZMf graag aan u laten zien wat we dit jaar hebben bereikt. En natuurlijk kijken we samen vooruit naar volgend jaar uur Korte pauze tot uur Toelichting Energieakkoord Na de pauze willen we u graag bijpraten over het landelijke Energieakkoord en de gevolgen voor u als particulier of als lokaal initiatief. Deze avond willen we een aantal van de maatregelen uit het energieakkoord aan u toelichten. Uiteraard is er ook alle ruimte om vragen te stellen. Berichten Verkorte balans en staat van baten per 31 december 2012 De ZMf wil haar leden graag inzicht geven in de financiële stand van zaken van onze vereniging. Voorheen kozen wij ervoor dit via deze pagina in Wantij aan u te presenteren. Om vervolgens het overzicht toe te lichten aan de aanwezige leden op de ledenvergadering. Dit jaar presenteren we dit overzicht online. Meerdere leden hebben bij ons aangegeven dat het vorige financiële overzicht dat in Wantij is gepubliceerd, slecht leesbaar was. Daarom willen we u graag verwijzen naar de volgende link: Hier zijn zowel de verkorte balans als de staat van baten per 31 december 2012 te downloaden, in een lekker groot lettertype dus goed leesbaar. Uiteraard lichten wij dit overzicht in onze ledenvergadering weer toe en is er dan ook alle ruimte voor vragen. Indien gewenst kunnen deze documenten ook per post naar u verzonden worden, neemt u daarvoor even contact op met ons secretariaat. U een kans Zij een kans De Nationale Postcode Loterij is de grootste goededoelenloterij van Nederland. De helft van de opbrengst is bestemd voor meer dan 80 goede doelen. Met deze bijdrage kunnen De Natuur- en Milieufederaties zich in de 12 provincies voor natuur, milieu en landschap inzetten. Waardoor bijvoorbeeld de Zilveren Maan, een zeldzame dagvlinder, kan blijven bestaan. Meedoen is eenvoudig, bel (10cpm) of meld u aan via Voor 11,50 per lot speelt u al mee. Alvast hartelijk dank voor uw deelname. Foto: Lars Soerink/FN wantij november

20 SamenwerkerGerda Spaander de voetafdruk 3,4 ha Eddy de Seranno Hij introduceerde het vakgebied samenwerkingskunde. En dat past hij toe op uiteenlopende terreinen als zorg, veiligheid én duurzaamheid. Op die manier zet De Seranno mensen ertoe aan zelf duurzame oplossingen te bedenken. Zien we hier iets van terug in zijn eigen voetafdruk? Ooit was hij privé niet zo met duurzaamheid bezig. Hij volgde ontwikkelingen wel en at vegetarisch, maar in 2006 werd het een serieuzer zaak voor hem. Eddy de Seranno, van huis uit psycholoog en pedagoog, was toen als beleidsadviseur van de Hogeschool Zeeland (HZ) betrokken bij de Four Freedoms Awards. Muhammad Yunus was toen de laureaat voor Vrijwaring van gebrek. Met zijn initiatieven op het gebied van microkrediet, het anders omgaan met geld, raakte hij aan duurzaamheid. Ik had toen de taak om Yunus in contact te brengen met jongeren, met name HZ-studenten. Dat sprak ze erg aan. In 2010 ging de onderscheiding naar Maurice Strong, die als ondernemer milieu op de internationale kaart zette. Zijn belangrijkste boodschap was dat er internationaal moest worden samengewerkt. De Seranno heeft toen in Zeeland de handschoen opgepakt en verschillende partijen rondom het thema duurzame ontwikkeling samengebracht; de Provincie, Scoop, de HZ, de Roosevelt Academy, Impuls en ook de ZMf. Onder de naam Natuurlijk Zeeland leveren ze een bijdrage aan het onderwijs, waarbij studenten zelf succesvolle duurzame projecten ontwikkelen. Voetafdruk En toen ik daar mee bezig ging, was het logisch dat ik duurzaamheid ook vertaalde naar mijn eigen leven. Waarschijnlijk is mijn voetafdruk toen wat lager geworden. Ik eet zoveel mogelijk biologisch, neem voor korte ritten de fiets en voor langere reizen zo mogelijk de trein en de vouwfiets. Maar ik heb (nog) geen groene stroom of zonnepanelen. Ik denk er met mijn vrouw over om te gaan verhuizen naar buiten de bebouwde kom, en dat is een moment om duurzame keuzes te maken. Bijvoorbeeld voor een eigen groentetuin. De Seranno heeft een voetafdruk van 3,4 ha. Duurzame projecten Terug naar de studenten, van wie er velen uit het buitenland komen. We stellen eisen aan ze: ze moeten met hart en ziel aan het project willen werken, het onderwerp moet te maken hebben met iets regionaals en ze moeten het kunnen toepassen in hun eigen land. Op deze manier zijn ze onder meer bezig geweest met het propageren van Join the Pipe, het verduurzamen van studentenhuisvesting en een meer verantwoorde catering bij de HZ. Eddy de Seranno denkt nog aan veel meer vormen van samenwerking. Aan het organiseren van Masterclasses over duurzame economie, waarbij hij managers van grote bedrijven met hoge ambities wil laten invliegen. En als lichtend voorbeeld noemt hij een Italiaanse supermarkt die als enige in álle opzichten duurzaam is. Die gerealiseerd is door samenwerking tussen vele partijen, waaronder de burgers. Dat zou ik hier ook heel graag van de grond brengen. Aan zijn enthousiasme zal het niet liggen. Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie. 20 wantij november 2013