Locatiefactoren van ICT-bedrijven

Transcriptie

1

2 Locatiefactoren van ICT-bedrijven onderzoek naar de gewenste vestigingsmilieus voor verschillende ICT-bedrijven, rekening houdend met de dynamiek en de marktontwikkelingen. Paul Kersten Doctoraalscriptie Sociale Geografie Faculteit der Maatschappij en Gedragswetenschappen Universiteit van Amsterdam Begeleider: Prof. dr. P. Tordoir Juli, 2001

3 Voorwoord Voor u ligt de scriptie 'locatiefactoren van ICT-bedrijven: onderzoek naar de gewenste vestigingsmilieus voor verschillende ICT-bedrijven rekening houdend met de dynamiek en de marktontwikkelingen'. Dit rapport is geschreven in het kader de opleiding Sociale Geografie aan de Universiteit van Amsterdam. Het rapport is tot stand gekomen in de maanden januari 2001 tot en met juli Tijdens mijn stage bij de provincie Noord-Holland heb ik een stageverslag over de locatiefactoren van ICT-bedrijven geschreven. Dit onderwerp is me na de stage blijven boeien. Daarom vond ik het erg leuk om het locatiegedrag en de locatiefactoren van verschillende ICT-bedrijven verder uit te werken en daarbij gebruik te maken van theorieën uit mijn afstudeervariant economische geografie. De scriptie zou zonder de bijdrage van verschillende mensen nooit zo zijn geworden. Bij deze wil ik hen dan ook bijzonder bedanken. Allereerst wil ik de personen, die ik tijdens mijn stage bij de provincie Noord-Holland heb ontmoet bedanken, met name wil ik noemen Paul Rutten van TNO STB en Hans Braun voor de input, die zij aan mij gegeven hebben. Verder noem ik Jeroen van der Weerd en Martijn Arnoldus voor de zinvolle inhoudelijke en stimulerende adviezen en het schaven aan mijn Nederlands en Natuurlijk ook m'n ouders voor hun geduld, steun en interesse. Niet op de laatste plaats wil ik mijn begeleider Pieter Tordoir bedanken voor zijn goede adviezen. Paul Kersten, Juli,

4 Inhoudsopgave Voorwoord 2 Hoofdstuk 1. Inleiding Aanleiding Doelstelling en afbakening van het onderzoek Probleemstelling en uitwerking in deelvragen Conceptueel model Opzet en aanpak van het onderzoek en verantwoording van de representativiteit Opbouw van het onderzoek 12 Hoofdstuk 2. Definiëring ICT en ICT-sector Definitie ICT Convergentie in de ICT-sector Definitie ICT-sector Conclusie 18 Hoofdstuk 3. Theoretisch kader Hypothetische typologie van ICT-bedrijven Algemene locatiefactoren kenmerken van de fysieke omgeving Bereikbaarheid Functionele kenmerken Algemene planologisch relevante verschillen tussen bedrijven Front- en backoffice Ruimtelijke concentratie New Industrial Spaces Learning region/ technology districs (technologische school) Industrial District (flexibele specialisatie school) De relatie tussen technologische kennis en omgeving De global city - corporate complex benadering ICT en clustering Overige factoren Conclusie 29 Hoofdstuk 4. Locatiefactoren en gedrag van ICT-bedrijven naar activiteit Inleiding Organisatie en afbakening van productie van tastbare ICT-producten Locatiefactoren en locatiegedrag van tastbare ICT-producenten 31 kader: ASML toeleverancier van machines voor de halfgeleiderindustrie Standaardsoftwarebedrijven ICT-R&D bedrijvigheid Terugkoppeling naar clustertheorieën Tussenbalans ICT-bedrijven in content creatie en ontwikkeling Organisatie en afbakening van ICT-bedrijven in content De televisie-industrie Locatiefactoren en locatiegedrag van de televisie-industrie De Filmindustrie De Pers Terugkoppeling naar clustertheorieën Tussenbalans ICT-groothandel Organisatie en afbakening van de ICT-groothandel De locatiefactoren en het locatiegedrag van de ICT-groothandel Tussenbalans ICT-detailhandel Locatiefactoren en locatiegedrag van de ICT-detailhandel Tussenbalans Telecommunicatie 53 3

5 4.5.1 Organisatie en afbakening telecommunicatiebedrijven Globale werking mobiele telecommunicatie Globale werking internet Ruimtebehoefte voor telecomswitches en datahotels Locatiefactoren en locatiegedrag van telecomswitches en datahotels Tussenbalans ICT-zakelijke dienstverlening Organisatie en afbakening ICT-zakelijke dienstverlening Het draagvlakprincipe: het belang van de afzetmarkt Belang van het gehele contactnetwerk Overige locatiefactoren en locatiegedrag ICT-zakelijke dienstverlening 67 Kader: kosmopolitische omgeving: the place to be Tussenbalans Callcentra Organisatie en afbakening callcentra Locatiefactoren en locatiegedrag callcentra Tussenbalans Startende ondernemingen Organisatie en afbakening startende ondernemingen Seedbed-ers Overige ICT-starters Tussenbalans Hoofdkantoren -internationale bedrijvigheid Afbakening en organisatie hoofdkantoren -internationale bedrijvigheid Toepassing clustertheorieën Locatiefactoren en locatiegedrag hoofdkantoren -internationale bedrijvigheid Tussenbalans Totaalbeeld 89 Hoofdstuk 5. de configuratie van vestigingsmilieus Inleiding Concepten op internationale schaal en regionaal-landelijke schaal Concepten op stedelijke schaal Verschillen in ruimtelijke structuur tussen steden Conceptkeuze Relatie locatiefactoren en het internationale centrumperiferie en regionale-landelijke centrumperiferie concept Relatie locatiefactoren en het concentrische stedelijke concept met nevencentra De binnenstad De binnenstedelijke randzone Nevencentra Totaalbeeld Vestigingsmilieus voor de O.E.M-ers, main suppliers en R&D-bedrijven Vestigingsmilieus voor de jobbers Vestigingsmilieus voor de massa-industrie producenten Vestigingsmilieus voor de televisie-industrie Vestigingsmilieus voor de filmindustrie Vestigingsmilieus voor de uitgeverij Vestigingsmilieus voor de ICT-groothandel Vestigingsmilieus voor datahotels en telecom switches Vestigingsmilieus voor regionaal verzorgende diensten Vestigingsmilieus voor regionaal stuwende diensten Vestigingsmilieus voor diensten met een uitgebreide ICT-cultuur Vestigingsmilieus voor callcentra Vestigingsmilieus voor ICT-starters Vestigingsmilieus voor frontoffices Vestigingsmilieus voor backoffices De eindtypologie van ICT-bedrijven 106 4

6 Hoofdstuk 6. De planologische verwachting voor de toekomst van ICT-bedrijven Inleiding 'after the hype' Opbouw Ondernemingsstrategieën De theorie van de productlevenscyclus Fase 1 de introductiefase Fase 2 de expansiefase Fase 3 de rijpheid- of volwassen fase Fase 4 de verzadigings- of stagnatiefase Fase 5 de fase van verval of teruggang Kanttekeningen en aanvullingen op de productlevenscyclus Hakanson-model Relatie tussen de positie ten opzichte van de standaard en complexvorming De levencyclus van clusters ICT-techo-economisch paradigma De varkenscyclustheorie Arbeidsmarktcyclus Modecyclus Hypecyclus Verwachting over het ruimtelijk toekomstbeeld per sector Productiebedrijven van tastbare ICT-bedrijven Standaardsoftwarebedrijven ICT-bedrijven in content creatie en ontwikkeling ICT-groothandel ICT-Detailhandel Datahotels en telecom switches Startende ondernemingen ICT-zakelijke dienstverlening Telecommunicatiediensten Callcentra Hoofdkantoren - internationale bedrijvigheid Conclusie 133 Hoofdstuk 7. Samenvatting en Conclusies Frictie met de doelstellingen Wat is ICT en wat doen ICT-bedrijven? Zijn er verschillen in belang van de vestigingsplaatsfactoren tussen de verschillende subsectoren in de ICT-sector? Welke ruimtelijk economische clusterconcepten zijn geschikt voor de vestiging van welke ICT-bedrijven? Welke vestigingsmilieus concepten zijn geschikt voor de vestiging van ICT bedrijven? Wat zijn de toekomstige te verwachten veranderingen in ruimtelijk patroon van ICT-bedrijven? Matrix Matrix Typologie van ICT-bedrijven 143 Bronvermelding 144 Bijlagen 159 Bijlage 1. Sleutelpersonen 159 Bijlage 2. Verkenning van verschillende ICT-sector definities 160 Bijlage 3. Eclectisch Paradigma van Dunning 166 Bijlage 4. Regionale dagbladen en hun verzorgingsgebied 167 Bijlage 5. Spreiding van de leveranciers en klanten van de groothandel 168 Bijlage 6. Spreiding van klanten van zakelijke dienstverlening per onderzoeksgebied 170 Bijlage 7. De locaties van hoofdkantoren van de hoofdkantoren, die in de middelgrote steden gevestigde nevenvestigingen controleren 172 Bijlage 8. Seriemarkt versus projectmarkt 174 Bijlage 9. Tevredenheid en knelpunten bij locatie bij startende bedrijven 174 Bijlage 10. Onderscheid tussen verschillende contacten tussen bedrijven en organisatie 175 5

7 Bijlage 11. Alternatieve concepten op stedelijk niveau 175 Bijlage 12. Structuur, gedrag en resultaat gedurende de marktontwikkelingsfasen van de 179 productlevenscyclus Bijlage 13. Trend van locatiefactoren en cumulatieve causatie 181 Bijlage 14. Techno-economisch paradigma 183 Begrippenlijst 184 Index 191 6

8 Tabellen en figuren Figuur 1.1. Het theoretisch raamwerk 10 Figuur 2.1. Convergentie van sectoren 14 Figuur 2.2. Diversificatie van informatiestromen Figuur 2.3. Convergentie IT-sectoren 15 Figuur 2.4. De multimediacyclus 16 Figuur 2.5. Onderverdeling ICT-sector in subsectoren 17 Figuur 3.1. Vestigingsplaatsfactoren per ruimtelijk niveau 21 Tabel 3.1. Definiëring kantoorbegrippen 23 Tabel 3.2. De relatie tussen ruimtelijke concentratie, gerelateerde bedrijvigheid en samenwerking en de begrippen formatie, netwerk, cluster en complex 24 Figuur 3.2. Bedrijfsgrootte, samenwerkingsverbanden en locale binding van drie soorten industrial districten 25 Figuur 3.3. De samenhang tussen clustering, innovativiteit, marktonzekerheid en afstandsgevoeligheid 27 Tabel 3.3. Belang van clustertheorieën voor ICT-bedrijven 27 Figuur 4.1. Relaties van ontwikkelafdelingen van consumentenelektronica producenten in Zuidoost-Brabant 31 Figuur 4.2. Relaties met O.E.M.-ers inde ICT in Zuidoost-Brabant 32 Figuur 4.3. Micro-elektronica industrie 34 Figuur 4.4. Belangrijkste partners ASML 35 Figuur 4.5. Fases in de productie van computersoftware 36 Tabel 4.1 Eisen aan het vestigingsmilieu voor de productie van software, tastbare ICT-producten en R&D 38 Tabel 4.2. Structurering van de contentindustrie 39 Figuur 4.6. Netwerk van ideeënproducent DIS/CO bij de productie met o.a. gespecialiseerde bedrijven, en 'jobbende freelancers' 40 Figuur 4.7. Complexvorming rond televisiebedrijvigheid 41 Tabel 4.3. Aanbod aan gedrukte tekst 42 Figuur 4.8. De positie van de uitgeverij tussen de leveranciers en afnemers 43 Tabel 4.4. Waardering van locatiefactoren voor multimediasectoren 43 Tabel 4.5. Eisen aan het vestigingsmilieu voor de contentbedrijven 45 Tabel 4.6.Typologie van de groothandel 46 Kaart 4.1. Amerikaanse en Japanse distributiecentra in Nederland 47 Tabel 4.7. ICT-bedrijven: afzetmarkt naar kennisintensiteit voor productie, handel en consultancy 48 Tabel 4.8. Eisen aan het vestigingsmilieu voor de ICT-groothandelaren 48 Kaart 4.2. Winkelgebieden in Nederland 50 Tabel 4.9. Filialiseringsgraad bij de mediadetailhandel (geluidsdragers en boeken en tijdschriften), naar type in Nederland 50 Figuur 4.9 Ruimtelijke duopolie van Hotelling 51 Tabel 4.10 Kenmerken van ICT-detailisten en eisen aan het vestigingsmilieu 52 Tabel Samenstelling van de omzet naar activiteiten en bedrijfstype, in procenten van de omzet in Nederland 54 Figuur Schematische weergave netwerk voor mobiele telefonie 54 Figuur Schematische weergave internetverkeer en benodigde hardware 55 Tabel Indicatieve verdeling energiegebruik over hoofdcomponenten mobiele telefonie 56 Tabel Energiebehoefte 57 Tabel Een aantal energieprobleemgebieden, situatie december Tabel Eisen aan het vestigingsmilieu voor de telecomswitches en datahotels 58 Tabel Aantal banen per ICT-bedrijfsactiviteit in 1996 en 1999 in Nederland 59 Tabel Aantal Vestigingen per ICT-bedrijfsactiviteit in 1996 en 1999 in Nederland 59 Kaart 4.3. Vestigingspatroon CMG-filialen in Nederland 61 Tabel De verdeling van de omzet over groepen afnemers, naar bedrijfsgroep in procenten 61 Figuur Het Dostel-model: Multimediakern en bijbehorende ringen. 62 Tabel De betekenis van afnemers in een bepaalde regio, medio 1986 (% erg belangrijk) 62 Tabel De betekenis va afnemers in een bepaalde regio, medio 1986 (aandeel met > 50% van de omzet) 63 Tabel De omvang van cliëntèle naar bedrijfsgroep 63 Tabel Het aandeel van bedrijven met drie of meer grote naar bedrijfsgroep 64 Tabel De verdeling van de omzet in de zakelijke dienstverlening naar geografische herkomst, onderscheiden naar bedrijfsklasse 64 7

9 Tabel De verdeling van de vestiging in de zakelijke dienstverlening naar geografische herkomst, onderscheiden naar bedrijfsklasse 65 Tabel ICT-bedrijven: afzetmarkt naar kennisintensiteit voor productie, handel en consultancy 65 Tabel Geografische verdeling van de omzet naar status van de vestiging van zakelijke dienstverlening 65 Tabel status van vestigingen bij computer en reclamediensten 65 Kaart 4.4. Locatie van internetdiensten in de regio Amsterdam 69 Tabel Gebruik horecafaciliteiten personeel. 70 Tabel Aantal persoonsleden per vestiging en gemiddelde vloeroppervlakte per persoon in de zakelijke dienstverlening 70 Tabel Het aandeel hoogopgeleiden bij ICT-bedrijven in de Noordelijke Randstad van Nederland 71 Tabel Gemiddelde bedrijfsgrootte per bedrijfstak 71 Tabel Regionaal stuwende en verzorgende diensten naar status ouderdom en activiteit 72 Tabel Eisen aan het vestigingsmilieu voor de ICT-zakelijke dienstverlening 72 Tabel Functies van verschillende Amerikaanse callcentra 73 Figuur Ruimtelijke organisatie van callcentra 74 Tabel Flexibel personeel bij callcentra 75 Tabel Ruimtelijke verdeling van een callcenter 76 Tabel Eisen aan het vestigingsmilieu voor de callcentra 76 Tabel Locatiekeuze 'bedrijf aan huis' tegenover 'bedrijf niet aan huis' 77 Tabel Oppervlakte bedrijfsruimte voor bedrijven aan huis 78 Tabel Scheiding tussen werk en privé bij 'bedrijf aan huis' 78 Tabel Ontmoetingsplaats van klanten en relaties bij kleine startende ondernemingen 81 Tabel Keuze voor bedrijf aan huis 82 Tabel Eisen aan het vestigingsmilieu voor de startende ondernemingen 82 Tabel Hoofdkantoren in Vancouver, voordeel van bestaande locaties 84 Kaart 4.5. Amerikaanse en Japanse hoofdkantoren in Nederland 87 Tabel Eisen aan het vestigingsmilieu voor de hoofdkantoren - internationale bedrijvigheid 88 Tabel Eisen aan het vestigingsmilieu voor planologisch relevant aspecten van ICT-bedrijven 89 Tabel Eisen aan het vestigingsmilieu voor de verschillende subsectoren 90 Kaart 5.1. De wereld onderverdeelt in centrum, semi-periferie en periferie regio's 93 Kaart 5.2. Het Frank-model 94 Figuur 5.1. Ruimtelijke concepten op stedelijk niveau 95 Kaart 5.3. De opkomst van 'edge cities' 95 Tabel 5.1. Gebruik van verschillende concepten op stedelijk niveau 97 Kaart 5.4. File top tien van Nederland en de vestigingsplaatsvoorkeuren binnen Nederland 98 Kaart 5.5. Ligging van bedrijfslocaties in West-Europese steden 100 Tabel 5.1. De relatie tussen locatiefactoren en concepten op drie schaalniveaus 102 Tabel 5.2. Waardering vestigingsmilieus 103 Tabel 5.3. Gewenste locatie door de informaticasector 105 Figuur 6.1. Typen van ondernemingsstrategieën 109 Figuur 6.2. De productlevenscyclus 111 Tabel 6.1. Het relatieve belang van productiefactoren in verschillende fase van het productieproces 111 Kaart 6.1. Locatiepatroon van Philips vestigingen en bedrijfsverplaatsingen in Nederland 112 Figuur 6.3. Hakanson model, een model van de ruimtelijke evolutie van bedrijven 114 Tabel 6.2. Verschillen in positie ten opzichte van de standaard van producten en bedrijven 114 Figuur 6.4. Belang van clustervorming naar standaarditeit van de producten 116 Figuur 6.5. De levenscyclus van een cluster 116 Tabel 6.3. Endogene en Exogene factoren bij de levenscyclus van een cluster 117 Kaart 6.2. Het Boomrang-model; de padafhankelijkheid van regio's 117 Figuur 6.6. De vraag naar automatiseringspersoneel in Nederland 121 Tabel 6.4. Selectie van arbeidsafstoting onder tastbare ICT-producenten (O.E.M-ers) in Kaart 6.3. Multimediabedrijven in de San Francisco Bay (Links) en in het zuiden van Californië (rechts) 125 Figuur 6.7. Verschillende ICT-clusters in Californië 126 Figuur 6.8 verwachting vloeroppervlakte datahotels en telecom main switches in Nederland 127 Tabel 6.5. Verwachting van het aantal telecomswitches in Nederland 128 Kaart 6.4. Werkgelegenheid in de computers service in 1980 en 1990 in Zweden 130 Tabel 7.1. Belang van clustertheorieën voor ICT-bedrijven 137 Tabel 7.2. Waardering vestigingsmilieus op basis van puntenscores 138 8

10 Hoofdstuk 1. Inleiding 1.1. Aanleiding De huidige ontwikkelingen in de informatie- en communicatietechnologie (ICT) gaan razendsnel. Op het eerste gezicht lijkt het belang van de locatie voor een bedrijf af te nemen. Immers, met behulp van ICT kunnen afstanden worden overbrugd. Omdat ICT-bedrijven om nader in dit onderzoek te noemen redenen helemaal niet zo plaatsongebonden blijken te zijn, heb ik tijdens mijn stage in opdracht van de provincie Noord-Holland onderzoek gedaan naar de vestigingsplaatsfactoren van ICT-bedrijven. Een van de conclusies hieruit is dat de vestigingseisen van ICT-bedrijven grotendeels dezelfde zijn als die van andere bedrijven, maar dat ICT-bedrijven ook specifieke eisen stellen, zoals energie, cultuur en telecommunicatie-infrastructuur (Kersten 2001). Zoals bij veel onderzoeken roept de ene vraag nieuwe vragen op, zo ook bij het stageonderzoek: locatiefactoren van ICT-bedrijven in relatie met knooppunten in Noord-Holland Zuid. De ICT-sector is een bonte verzameling van bedrijvigheid op het gebied van informatie en communicatie. Een eenduidige definiëring van de ICT-branche is niet aanwezig. Daarom is het de vraag of het begrip ICT-sector een juiste wijze van formuleren is. Is de ICT-sector wel een sterk geheel? ICT is een containerbegrip en dat is planologisch niet functioneel. Een internetbedrijf dat vanuit de zolderkamer sites maakt, is namelijk een heel ander bedrijf als de switchcenters van Internetproviders Hiervoor zal een onderscheid tussen ICT-bedrijven met haar activiteiten nodig zijn. Wil de geografie kennis aandragen op grond waarvan (ICT-)bedrijven goed gefundeerde investeringsbeslissingen kunnen nemen, waarop overheden goed onderbouwde plannen kunnen maken of (grond-)beleid kunnen voeren, dan is inzicht in de marktontwikkeling nodig en moet nauwkeurig onderscheid worden gemaakt tussen de verschillende vormen van bedrijvigheid. Dan kunnen de verschillende vormen van economische bedrijvigheid op de juiste plaats worden ingepast. Hiervoor zal ook naar de dynamiek in de sector moeten worden gekeken. Blijven er van de duizenden internetbedrijven binnenkort maar een beperkt aantal over? Deze scriptie zal de planologisch relevante verschillen binnen de ICT-sector onderzoeken Doelstelling en afbakening van het onderzoek Het doel van dit onderzoek is inzicht te krijgen in de vestigingsplaatsfactoren van ICTbedrijven in relatie tot de verschillende bedrijfsaspecten, waarbij rekening wordt gehouden met de marktontwikkeling. Hierdoor kan het juiste bedrijf op de juiste plek worden gerealiseerd. Hiervoor zullen vier producten ontwikkeld worden: 1) Een typologie van ICT-bedrijven naar planologisch relevante aspecten; 2) Een matrix waarin voor planologisch relevant aspecten van ICT-bedrijven per aspect de eisen aan het vestigingsmilieu worden opgesteld; 3) Een matrix waarin de relatie wordt gelegd tussen de eisen die door ICT-bedrijven aan het vestigingsmilieu worden gesteld en verschillende concepten van vestigingsmilieus. 4) Een verwachting omtrent de veranderingen in het ruimtelijk patroon van ICT-bedrijven en de eisen aan het vestigingsmilieu als gevolg van marktontwikkelingen. Deze producten worden ontwikkeld met als uiteindelijke doel een visie te ontwikkelen waar ICT-bedrijven - naar de verschillende bedrijfsaspecten - moeten worden ingepland. Aangezien een visie op de toekomst is gericht, dient rekening te worden gehouden met veranderingen, die er in de sector te verwachten zijn. 9

11 1.3. Probleemstelling en uitwerking in deelvragen Dit onderzoek richt zich op de het vestigingsgedrag van ICT-bedrijven. De aandacht wordt hierbij gericht op de planologisch relevante aspecten van ICT-bedrijven. De probleemstelling wordt uitgewerkt in een tweetal hoofdvragen met bijbehorende subvragen. De probleemstelling luidt als volgt: Wat zijn de gewenste vestigingsmilieus voor verschillende ICT-bedrijven rekening houdend met de ruimtelijke dynamiek en marktontwikkelingen? Deze vraagstelling valt uiteen in de volgende hoofd- en subvragen: Wat zijn de gewenste vestigingsmilieus voor verschillende ICT-bedrijven? Wat is ICT en wat doen ICT-bedrijven? Zijn er verschillen in belang van de vestigingsplaatsfactoren tussen de verschillende subsectoren in de ICT-sector? Welke ruimtelijk economische clusterconcepten zijn geschikt voor de vestiging van welke ICT-bedrijven? Welke vestigingsmilieus concepten zijn geschikt voor de vestiging van ICTbedrijven? Wat zijn de toekomstige te verwachten veranderingen in ruimtelijk patroon van ICT-bedrijven? 10

12 1.4. Conceptueel model Het theoretisch raamwerk waarop dit onderzoek is gebaseerd, is als volgt (zie figuur 1.1). De probleemstelling wordt allereerst bekeken vanuit de verschillende activiteiten van de ICTsector. Vervolgens wordt er vanuit planologisch relevante deelsectoren de planologisch relevante kenmerken en het vestigingsgedrag en de locatiefactoren gedestilleerd. Om een compleet overzicht te geven, worden diverse economisch geografische theorieën toegepast. Naast locatietheorie komt de clustertheorie aan bod, die er vanuit gaan dat bedrijven intensieve contacten aangaan met branchegenoten en kenniscentra om zo kennis te vergaren wat ten goede komt aan de bedrijfseconomische ontwikkeling. Anderzijds wordt gebruik gemaakt van vastgoed-, en startersbenaderingen, die een verklaring geven voor het aanbod aan kantoren en bedrijfsruimten en voor de locatie van startende bedrijven. Daarna wordt de ICT-sector benaderd volgens theorieën die een verklaring geven voor de dynamiek en de marktontwikkelingen vanuit een ruimtelijk kader. Deze verklaringen komen voornamelijk uit de hoek van de productlevenscyclustheorie. De productlevenscyclus en de daarmee gerelateerde ruimtelijke ontwikkelingen geven een verklaring voor mogelijke decentralisatie en diffusietendenties. Figuur 1.1 Het theoretisch raamwerk ICT-sector Relevante kenmerken van ICT-bedrijven Planologisch relevant aspecten voor het vestigingsmilieu van ICT-bedrijven Geschikte ruimtelijke concepten voor ICTbedrijven Dynamiek en de marktontwikkeling -en van ICTbedrijven Toekomstbeeld ruimtelijk patroon van ICTbedrijven 11

13 1.5. Opzet en aanpak van het onderzoek en verantwoording van de representativiteit Eind januari 2001 is begonnen met het vervolgonderzoek locatiefactoren van ICT-bedrijven in relatie met knooppunten in Noord-Holland Zuid. Deze hield in het definiëren van het doel van de scriptie en het verzamelen van relevante onderzoeksliteratuur. Op basis van een continue stroom aan relevant onderzoeksmateriaal is het onderzoeksmateriaal verder uitgebreid. Dit onderzoeksmateriaal bestaat uit boeken, scripties, rapporten, kranten en tijdschriftartikelen en internetsites. Hierdoor is het onderzoek voornamelijk een literatuuronderzoek. Ook geldt, dat aangezien de meerderheid van het bronmateriaal betrekking heeft op Nederland, er enigszins sprake is van Nederland centrisme. Het onderzoek had ook kunnen worden uitgevoerd met enquêtes of interviews onder ICT-bedrijven. Hiervoor is niet gekozen, omdat er al recentelijk veel interviews en enquêtes zijn afgenomen met ICT-bedrijven, die deze onderzoekmethoden overbodig maken. Gebruik van interviews had wellicht op sommige terreinen voor meer diepgang kunnen zorgen. Door gebruik te maken van veel literatuurstudies kan echter beter een totaalbeeld worden verkregen. Het nadeel van literatuuronderzoek is wel dat niet al het onderzoeksmateriaal in hetzelfde format is geschreven. Hierdoor zijn er in de matrixen met eisen aan het vestigingsmilieu en verschillende concepten van vestigingsmilieus voor ICTbedrijven enkele compartimenten van de matrix met vraagtekens voorzien. Ook heeft dit tot gevolg dat niet elk onderwerp evenveel diepgang heeft. Dit heeft echter geen problemen veroorzaakt voor de beantwoording van de probleemstelling. Bij de beschrijving van de deelsectoren ICT-detailhandel en ICT-zakelijke dienstverlening, waar het literatuurmateriaal te kort schoot, is gebruik gemaakt van internetanalyses. Hierbij is met behulp van onder meer de Goudengids-online en een aantal zoekmachines een beeld verkregen van deze sectoren. Om de veranderingen in het ruimtelijk patroon van ICTbedrijven, de arbeidsmarkt-, mode- en vastgoedontwikkelingen te achterhalen, zijn eveneens analyses uitgevoerd. Op basis van voornamelijk krantenarchieven is hiervoor longitudinaal onderzoek uitgevoerd. Naast literatuuronderzoek en bovengenoemde analyses kan worden verwezen naar de in het stageonderzoek gemaakte interviews en met Geografische Informatie Systemen en CBS-statline en Goudengids-online verkregen kaartmateriaal. Hierbij is een geheel ontstaan dat niet los kan worden gezien van buiten de bronvermelding vallende presentaties, brainstormsessies en gesprekken, die ik heb opgedaan tijdens onder meer congressen en mijn stage bij de Provincie Noord-Holland (Zie bijlage 1) Opbouw van het onderzoek In het volgende hoofdstuk worden de begrippen ICT en ICT-sector gedefinieerd en beschreven wat ICT-bedrijven doen. In hoofdstuk 3 worden eerst een aantal algemene locatiefactoren behandeld, die voor alle ICT-bedrijven gelden en worden er een aantal clustertheorieën behandeld. Vervolgens wordt een opsomming gegeven van factoren, die niet samenhangen met de kenmerken van ICT-bedrijven, maar die wel invloed hebben op het locatiepatroon van ICT-bedrijven. In hoofdstuk 4 worden de locatiefactoren van ICT-bedrijven naar planologisch relevante activiteit behandeld en wordt antwoord gegeven op de vraag of er verschillen in het belang van de vestigingsplaatsfactoren tussen de verschillende subsectoren in de ICT-sector. Hiervoor wordt achtereenvolgend elke subsector afgebakend, aangegeven wat de locatiefactoren zijn en een tussenbalans opgemaakt. Hoofdstuk 4 eindigt met een tabellenreeks, waarin voor de planologisch relevant aspecten van ICT-bedrijven per aspect en voor de subsectoren de eisen aan het vestigingsmilieu worden opgesteld. In hoofdstuk 5 wordt de vertaalslag gemaakt van eisen aan het vestigingsmilieu naar geschikte ruimtelijke concepten voor ICT-bedrijven. Hiervoor worden eerst verschillende ruimtelijke concepten behandeld. Vervolgens wordt er een conceptueel geheel gekoppeld aan de locatiefactoren, die voor de ICT-bedrijven van belang zijn. Deze worden in een matrix 12

14 samengevat. Deze matrix wordt vervolgens aan de resultaten van het vorige hoofdstuk gekoppeld. Hierdoor ontstaat de basis voor een typologie van ICT-bedrijven naar planologisch relevante aspecten. In hoofdstuk 6 wordt vervolgens een verwachting van de toekomstige veranderingen in het ruimtelijk patroon van ICT-bedrijven gegeven. Hiervoor worden eerst een aantal theorieën behandeld en toegepast. In het laatste hoofdstuk komen de belangrijkste conclusies naar voren. 13

15 Hoofdstuk 2. Definiëring ICT en -ICT-sector Voordat de ICT-bedrijven worden onderzocht is het noodzakelijk af te bakenen wat voor soort bedrijven we nu gaan onderzoeken. Voordat we de ICT-sector gaan definiëren is het noodzakelijk eerst de betekenis van het begrip Informatie- en Communicatietechnologie onder de loep te nemen. De vraag is dus: wat is ICT en wat doen ICT-bedrijven? 2.1 Definitie ICT ICT is een breed begrip. Een algemene definitie bestaat dan ook niet. In dit onderzoek wordt een brede definitie gehanteerd, gebaseerd op een combinatie van de gehanteerde op elkaar lijkende definities van Boogaard et al (1999) en van het Centraal Plan Bureau (CPB, 1998) in navolging op Sariyildiz. Deze definitie van ICT is als volgt: Informatie en Communicatie- Technologie zijn alle technologieën en hulpmiddelen, die nodig zijn voor de verzameling (verwerving en verwerking), opslag, bewerking en doorgifte van informatie in gedematerialiseerde vorm (CPB 1998; Boogaard et al. 1999). ICT is ontstaan uit de integratie van informatie technologie (IT) en telecommunicatie technologieën (C). Voorheen sprak men alleen van IT, maar met de toenemende verwevenheid van de IT met verschillende vormen van communicatie, is ICT de nieuwe aanduiding. Hieronder vallen dan gelijk ook de media. Van deze ICT-driehoek vormen multimedia de kern (zie figuur 2.1) Figuur 2.1 Convergentie van sectoren IT-sector Multimedia Media sector Telecom municatie Bron: Boumans en Bouwman (2000) Figuur 2.2 Diversificatie van informatiestromen Bron: Boumans en Bouwman (2000) 14

16 Door de technische vernieuwingen, die zich hebben voorgedaan in de communicatiebranche door de komst van onder andere het Internet is de verschijningsvorm van informatie drastisch veranderd (zie figuur 2.2). Als we spreken van de producten van ICT verstaan we hieronder alle producten die voortkomen uit de toepassing van Informatie- en Communicatie Technologie. Deze producten zijn zeer divers. De tastbare producten zoals modems, computers, printers, mainframes, televisies, telefoontoestellen en dergelijke vallen hieronder. Daarnaast horen ook alle soorten software en communicatie-infrastructuur en dergelijke tot deze categorie. Bij de laatste horen verschillende beschikbare alternatieven, gebaseerd op glasvezelkabels, telefoon, satelliet- en mobiele netten. De producten van ICT worden zowel door bedrijven als door huishoudens gebruikt. Daarnaast zijn producten van ICT ook verwerkt in bijna alle elektronische apparaten zoals wasmachines en ijskasten. Deze producten waar de intelligentie in is gebouwd, worden 'embedded systems' genoemd. De samenleving is steeds meer verweven met de ICT en de afhankelijkheid neemt alleen nog maar toe. Uit verschillende rapporten komt naar voren dat als het belangrijkste aspect van ICT het faciliteren van interacties genoemd kan worden. ICT maakt het mogelijk informatie snel, veilig, interactief en goedkoop uit te wisselen. Die afhankelijkheid werd zichtbaar door de problemen die zich aandienen over het Millennium (Boogaard et al, 1999; Verbeek, 2000; Stumpel en van der Linde, 1998; Bouwman en Boumans, 2000), hetgeen duidelijk maakt dat aan ICT ook een scala aan soorten en typen diensten verbonden is. Deze diensten breiden zich allengs uit. Het gaat om informatie-, communicatie-, transactie- (e-commerce) en registratiediensten en om entertainment. Achter deze diensten varieert het model behoorlijk: push of pull, spraak- of beeldgeoriënteerd, mate van interactiviteit, privaat of publiek, eindgebruikersdiensten of intermediaire diensten, beveiligd gebruik of niet, soort interface: tekst, spraak of beeldgeoriënteerde en /of integratie daarvan (multimedia) (Bouwman en Boumans, 2000). ICT levert niet alleen een scala aan diensten en producten, maar ICT beïnvloedt ook bestaande productiestructuren. De transactiekosten kunnen sterk dalen, omdat tussenschakels kunnen worden weggenomen. Dat dit tot grote veranderingen in de bestaande productiestructuren zal leiden is duidelijk (Verbeek, 2000; Boogaard et al, 1999). 2.2 Convergentie in de ICT-sector In de vorige paragraaf is het begrip ICT gedefinieerd. Hieruit blijkt al dat ICT eigenlijk een containerbegrip is. Van de ICT-sector is dan ook geen eenduidige definitie voorhanden. Het probleem dat zich voordoet, is in eerste instantie te herleiden tot het ontbreken van juiste classificaties voor het indelen van bedrijven uit de ICT-sector in officiële statistieken. (Stoutjesdijk, 1999; Boumans en Bouwman, 2000; Erdman, 2000). Figuur 2.3. Convergentie IT-sectoren Software Hardware Services Bron: Erdman (2000) 15

17 Op zich is dit te verklaren uit de ontwikkelingen op het gebied van technologie: de convergentie van infrastructuren en van diensten en de daarmee samenhangende convergentie van industriële diensten en sectoren (Boumans en Bouwman, 2000). Zo bevinden zich steeds meer bedrijven op dezelfde deelsectoren tegelijkertijd (branchevervaging) (zie figuur 2.3). Een goed voorbeeld hiervan is Hewlett Packard, van oorsprong een pure hardwareleverancier, die zich met internetspecifieke software en service (e-trade) tegenwoordig ook richt op het midden- en kleinbedrijf. Daarnaast heeft de ICT-sector uitstralingseffecten naar andere sectoren. In de hele economie zijn toepassingen van ICT terug te vinden (Verbeek, 2000). Een goed voorbeeld hiervan is de aanwezigheid van systeembeheerders in tal van bedrijfsectoren. Verder kan gewezen worden op de verschuiving van informatieketens. Voorheen hadden de traditionele media, de audiovisuele- en muziekindustrie ieder hun eigen traditionele lineaire informatieketen. Deze zijn geconvergeerd naar een zogenoemde multimediacylcus (zie figuur 2.4). Deze geeft een pad waarlangs een multimediaproduct wordt ontwikkeld: content-creatie en -ontwikkeling, uitgeven, distributie, gebruiksondersteuning, en daarnaast research, consultancy en educatie. Deze cyclus kan worden gezien als een waardeketen: in iedere fase wordt waarde toegevoegd aan het initiële product. Toch spreken we van een cyclus omdat de uiteindelijke output, uit de laatste fase (gebruiksondersteuning) weer als input geldt voor nieuwe te ontwikkelen content (de content-fase) (Bouwman et al, 2000). Figuur 2.4. De multimediacyclus Content-creatie en - ontwikkeling Gebruiksondersteuning Research,consultancy en educatie Uitgeven Distributie Bron: Bouwman et al (2000) De term multimedia heeft betrekking op het geïntegreerd gebruik van gedigitaliseerde weergave van content, die actief benaderbaar is door de eindgebruiker. De term multimedia is niet uitwisselbaar voor ICT. ICT wordt direct geassocieerd met hardware, software en telecommunicatie, maar bij multimedia gaat het om presentatie van content binnen een geïntegreerd format van meerdere informatievormen (tekst, audio, video) die door of via een informatiedrager (CD-rom, telefoonkabel, televisiekabel) worden geleverd en waarbij interactie tussen gebruiker en toepassing vereist is. 16

18 2.3 Definitie ICT-sector Er zijn verschillende pogingen gedaan om de ICT-sector af te bakenen. In de lijn van eerdere uigevoerde onderzoeken (Boogaard et al, 1999; Erdman 2000) wordt in dit onderzoek de volgende definitie gebruikt: De ICT-sector bestaat uit alle bedrijven die zich concentreren op het ontwikkelen, produceren, distribueren en verkopen van producten of diensten van ICT. ICT-bedrijven, die hieronder vallen, staan in het volgende schema 1 (figuur2.5): Figuur 2.5 onderverdeling ICT-sector in subsectoren. ICT-productie Hardware Interface Software Content-creatie en - ontwikkeling Tastbare ICT-producten Niet-tastbare ICT-producten ICT-Groothandel (distributie/verkoop) Backbone providers (distributie) ICT-detailhandel (distributie/verkoop) ICT-diensten Hosting, service provider (distributie) Onderzoek en ontwikkeling ICT-diensten 2 Educatie Het schema kan in drie groepen worden verdeeld: Het bovenste gedeelte van het schema aan de linkerkant geeft de traditionele verticale industriestructuur weer, waarbij bijvoorbeeld consumentenelektronica geproduceerd wordt en vervolgens via de groothandel en detailhandel bij de consument terechtkomt. Bij deze keten moet opgemerkt worden, dat er bij de productie in de meeste gevallen meer schakels zijn door de aanwezigheid van toeleveranciers, terwijl de groothandel en de detailhandel soms worden overgeslagen of een meer verzamelende of dienstelijke functie hebben dan een distribuerende functie. Zo worden de glasvezelproducenten in veel gevallen direct geleverd aan de backbone providers. Daarnaast zijn er veel zakelijke ICT-diensten, die ook voor de verkoop van de ICT-producten verantwoordelijk zijn. 1 In dit onderzoek wordt bij de definitie geen selectie gemaakt van BIK- (Kamer van Koophandel) en/of SBIcodes (Centraal Bureau voor de Statistiek), die tot de ICT-bedrijvigheid behoren. Door de convergentie en recente ontwikkelingen in de ICT, is de ICT-sector namelijk moeilijk onder te brengen in BIK- en SBI-codes. In bijlage 2 is wel een overzicht van selecties van deze codes die in andere studies zijn gebruikt, opgenomen. Bijlage 2 bevat een gehele verkenning van verschillende ICT-sector definities. 17

19 Het bovenste gedeelte aan de rechterkant geeft de productiestructuur weer, die geheel in gedematerialiseerde vorm verloopt. Veel producten kunnen door een horizontale productiestructuur in verschillende vormen worden getransporteerd. Software kan bijvoorbeeld zowel via de backbone en serviceproviders geleverd worden, als via een informatiedrager (Cd-rom) op traditionele wijze. Voor een geschreven stuk tekst geldt hetzelfde. Hierbij moet echter opgemerkt worden dat wanneer de distributie in gematerialiseerde vorm plaatsvindt, er geen sprake meer is van ICT. In dit onderzoek wordt de ICT-sector echter wel zeer breed geïnterpreteerd en de pers, televisie en filmindustrie ook meegenomen. Hoewel een uitgeverij van boeken, tijdschriften en/of dagbladen niet voor 100% een ICT-bedrijf is. Daarnaast geldt ook voor deze bedrijfskolom dat een deel van de distributie voor rekening komt van de zakelijke dienstverlening. Het onderste gedeelte bestaat uit onderzoek, educatie en ICT-diensten. Bij de ICTdiensten 2 gaat het vooral om zakelijke dienstverlening. Bij educatie gaat het alleen om private ondernemingen, die zich hebben gespecialiseerd in het geven van computercursussen. 2.4 Conclusie Informatie en Communicatie- Technologie zijn alle technologieën en hulpmiddelen, die nodig zijn voor de verzameling (verwerving en verwerking), opslag, bewerking en doorgifte van informatie in gedematerialiseerde vorm. Er is een scala aan diensten en producten, die hiermee onder ICT vallen. ICT en de ICT-sector zijn hierdoor containerbegrippen. De ICTsector bestaat uit alle bedrijven die zich concentreren op het ontwikkelen, produceren, distribueren en verkopen van producten of diensten van ICT. Veel ICT-bedrijven concentreren zich op verschillende takken van de ICT-sector en bevinden zich in verschillende deelsectoren te gelijkertijd. De convergentie van infrastructuren en van diensten is hier met name verantwoordelijk voor. Dit heeft gevolgen voor dit onderzoek. Doordat de ICT-sector namelijk uit een heterogene groep bedrijven valt, kan niet gesproken worden over één theorie, die past bij de ICT-sector. 2 'ICT-diensten' komt tweemaal in het schema voor. ICT-diensten zijn namelijk moeilijk in dit schema in te delen. Veel ICT-diensten zijn tevens actief in de verkoop van ICT-producten aan de eindgebruiker. Daarnaast vallen Providers, Onderzoek en Educatie ook onder de categorie ICT-diensten. 18

20 Hoofdstuk 3. Theoretisch kader In dit hoofdstuk zal een hypothetische typologie worden opgesteld. Vervolgens worden een aantal algemene locatiefactoren behandeld en zullen er voor de deelvraag - welke ruimtelijk economische clusterconcepten zijn geschikt voor de vestiging van welke ICT-bedrijven? - relevante clusterconcepten behandeld worden Hypothetische typologie van ICT-bedrijven Het in figuur 2.5 opgenomen schema met de onderverdeling van de ICT-sector in subsectoren vormt de basis voor de hypothetische typologie. Deze typologie is planologisch relevant, omdat deze typologie verschillen in activiteiten en kenmerken weergeeft van ICT-bedrijven. Deze verschillen zorgen ervoor dat deze bedrijven andere eisen stellen aan het vestigingsklimaat. Om een eerste ordening te maken zal een aantal categorieën in het schema samengevoegd worden. Deze categorieën hebben namelijk dusdanige planologisch relevante overeenkomsten dat aparte behandeling alleen op overlap zal stuiten. De categorieën productie van hardware en interface zullen beide samengevoegd worden, omdat de onderlinge planologische verschillen klein zijn. Het gaat bij beide categorieën om productie van tastbare ICTproducten. Bovendien hebben de hardware- en interfacesector in Nederland een bescheiden en afnemende rol binnen de ICT. De categorieën backbone providers en hosting en service providers zullen onder de noemer telecommunicatie worden samengevoegd vanwege grote interne planologische homogeniteit. Om dezelfde reden zullen de categorieën ICT-diensten en educatie (inclusief telecommunicatie) samengevoegd worden onder de noemer ICT-zakelijke dienstverlening. De categorie callcentra zal hieruit echter apart worden behandeld inclusief de callcentra ten behoeve van telecommunicatie, omdat de callcentra in aparte vestigingen opereren. Het beschrijven van de vestigingsplaatsfactoren en het vestigingsgedrag volgens deze typologie brengt een paar problemen met zich mee. In de eerste plaats kan er op gewezen worden dat de typologie bedrijfskenmerken negeert, die niet activiteitsgebonden zijn, zoals ondernemingsgrootte, ouderdom, zaakstatus, filiaalvestiging of zelfstandige onderneming. Zo stelt Drenth (1990) dat naarmate bedrijven ouder worden de betekenis van de woonomgeving afneemt en die van het personeel toe en stelt Boogaard et al (1999) dat kleine bedrijven op kleine en goedkope panden zijn aangewezen, die meestal in grote steden worden aangeboden; middelgrote bedrijven vaak zitten in meer anonieme panden in de suburbs en grote bedrijven meer de voorkeur hebben voor aansprekende locaties op vervoersknooppunten en snelweg- en stationslocaties (Boogaard et al, 1999; Van Duren, 1995). Om meer rekening te houden met de ouderdom en grootte en status van de vestiging zal daarom deze typologie worden uitgebreid met de categorieën internationale bedrijvigheid en startende ondernemingen. Deze uitbreiding van de typologie zorgt er niet voor dat alle eisen van ondernemingen aan het vestigingsklimaat gedekt worden, maar blijft tot een minimum beperkt. Na de splitsing en samenvoegingen ontstaat de volgende typologie: Productie Productie tastbare ICT-producten (standaard) Softwareproductie Content-creatie en -ontwikkeling R&D 19