Odini. Technologie. Frequentiebeleid. Management. Radionetwerken koppelen via IP. Massa-alarmering complexer dan verwacht

Transcriptie

1 Vakblad voor mobiele communicatie in de openbare orde & veiligheidssector en het bedrijfsleven Jaargang 30, november 2009 Technologie Massa-alarmering complexer dan verwacht Frequentiebeleid Veilingen verlopen vaak stroef Management Wireless roadmap voor OOV Odini Radionetwerken koppelen via IP

2

3 Verbinding november redactioneel inhoud Verandering Radioverbindingen in de sector openbare orde en veiligheid zullen de komende tien jaar grondig veranderen, zo concludeert Rob Jastrzebski na een bezoek half oktober aan het druk bezochte seminar Wireless roadmap voor de OOV-sector dat werd gehouden bij TNO in Utrecht. Tijdens de bijeenkomst werd duidelijk dat meer nodig is dan alleen Tetra om tegemoet te kunnen komen aan de toenemende vraag naar radiodekking en breedband. Hierbij kan worden gedacht aan hybride netwerken, waarbij een slimme radio zelf op zoek gaat naar het best beschikbare netwerk voor dataoverdracht en dat kan in de praktijk best een commercieel netwerk zijn. Een aanval op Tetra? Integendeel. Tijdens de bijeenkomst waren eigenlijk alle sprekers het erover eens dat Tetra voor snelle en betrouwbare groepscommunicatie niet ter discussie staat. Of zoals Verbinding-auteur en vtspnkennismanager Hans Borgonjen het tijdens zijn lezing verwoordde: Als een andere standaard had kúnnen voorzien in de communicatiebehoeften van de overheid voor OOV-taken, was de Tetra-standaard niet ontwikkeld. Tetra zal echter niet de exclusieve standaard worden voor mobiele datacommunicatie, maar een plaats krijgen in een hybride structuur. Netwerkleveranciers dragen zelf ook hun steentje bij aan de verandering van radioverbindingen voor de OOV. Zo heeft het Nederlandse Rohill met Odini een manier bedacht om Tetra-netwerken via IP aan elkaar te koppelen. Dat kan handig zijn voor grensoverschrijdende communicatie of voor uitbreiding van de dekking, maar het biedt ook geheel nieuwe scenario s. In de toekomst moet het bijvoorbeeld mogelijk worden Tetra-functionaliteit aan te bieden op devices, zoals de Blackberry, die zijn gekoppeld aan mobiele IP-netwerken. En dat sluit weer aardig aan op de initiatieven van leveranciers als Ericsson om Tetra-functionaliteit aan te bieden via commerciële mobiele netwerken. Vooralsnog lijkt het erop dat het de komende tien jaar nog alle kanten op kan gaan met de radioverbindingen voor de OOV-sector. Meer over veranderende radioverbindingen leest u verderop in het verslag van het Wireless roadmap -seminar. Ook duiken we dieper in op Odini. Ferry Waterkamp ferry@verbinding.nl Inhoud Management Wireless roadmap voor openbare orde en veiligheid Meldkamersamenwerking vanuit ambulanceperspectief De technisch-economische factoren van breedband Technologie Rohill koppelt radionetwerken via IP Massa-alarmering complexer dan verwacht Frequentiebeleid Organisatie frequentieveiling verloopt stroef Nieuws GID legt contact tussen routeplanner en dispatching En verder Kort Nieuws 4 Productnieuws 32 Column 38 René Frederick: andere mogelijkheden Wilt u in 2010 uw bedrijfsgegevens plaatsen in Verbinding én uw logo op de homepage van verbinding.nl? Voor tarieven en reserveringen kunt u contact opnemen met: Kyra Veenhuijsen Tel: k.veenhuijsen@bureauvanvliet.com Meld je nu aan voor de nieuwsbrief van Verbinding Kijk op

4 4 kort nieuws Verbinding november 2009 EZ bezint zich op toekomst gsm-vergunningen Economische Zaken heeft tot begin november marktpartijen geconsulteerd over de zogenoemde GSM1800-vergunningen voor mobiele communicatie. Deze vergunningen zijn in 1998 voor een periode van 15 jaar toegekend en zijn momenteel in bezit van KPN, T-Mobile en Vodafone. Op 25 februari 2013 lopen deze vergunningen af. Volgens de Telecommunicatiewet moet uiterlijk drie jaar voor deze datum een besluit zijn genomen over de toekomst van de vergunningen. Het ministerie bereidt dit besluit momenteel voor. Omdat op 25 februari 2013 ook de GSM900-vergunningen aflopen en dit de mogelijkheid opent het gehele gsm-spectrum opnieuw in te delen en te verdelen met gelijke kansen voor bestaande providers en nieuwkomers, is EZ voornemens om de frequenties, in combinatie met de GSM900-frequenties, opnieuw te gaan verdelen. Binnenkort worden ook de veilingregels voor de zogenoemde 2.6 GHzfrequenties bekend die in het eerste kwartaal van 2010 worden uitgegeven. Met deze nieuwe frequenties komt er veel meer ruimte voor nieuwkomers op de mobiele markt. De consument zal hiervan profiteren in de vorm van nieuwe aanbieders en nieuwe diensten. Ook wordt zo spoedig mogelijk flexibilisering van bestaande mobiele communicatievergunningen voor onder meer GSM900 en GSM1800 mogelijk gemaakt door een wijziging van het Nationaal Frequentieplan (NFP). Dit houdt in dat in de betreffende frequentiebanden ook voor andere technieken dan bijvoorbeeld gsm mogen worden gebruikt. Hiermee wordt de ruimte geschapen voor providers om deze frequenties naar eigen inzicht in te zetten en zo krijgt innovatie meer kans. Met de publicatie van deze plannen en regels ontstaat voor marktpartijen meer helderheid voor de komende jaren over de te varen koers en op welke moment zij voor hun bedrijfsvoering vitale frequenties kunnen verwerven. E-Semble visualiseert brand in scheepsloods in De Punt E-Semble, leverancier van software, heeft in opdracht van de Onderzoeksraad voor Veiligheid een visualisatie gemaakt van de brand in een scheepslood in De Punt op 9 mei Tijdens deze brand kwamen drie brandweermannen om het leven doordat het vuur plotseling uitbreidde. De visualisatie wordt door de onderzoeksraad gebruikt in een reconstructie van het verloop van de brand en kan daarnaast na vrijgave worden gebruikt als leermateriaal voor hulpverleningsdiensten. De scheepsloods en de directe omgeving zijn door E-Semble in 3D nagebouwd. Door een vuur- en rooksimulator wordt het ontstaan van de brand in één van de magazijnen en de manier waarop het vuur en de rook zich verspreidden weergegeven. Daarnaast zijn de bluspogingen van het magazijnpersoneel en de brandweer gevisualiseerd. Voor de simulatie is gebruikgemaakt van de simulatiesoftware XVR.

5 Verbinding november Raytheon stuurt Android naar het slagveld Het Amerikaanse Raytheon, dat informatiesystemen bouwt voor defensie, heeft een opvallende toepassing gevonden voor Google s Android. Engineers van Raytheon hebben tools van Google s mobiele besturingssysteem gebruikt voor de bouw van Rats (Raytheon android tactical system). Dit systeem zorgt ervoor dat militairen in het veld multimedia kunnen ontvangen op een standaard mobiele telefoon. Voor Rats worden nog diverse widgets ontwikkeld, zoals applicaties om kentekenplaten te lezen, biometrische gegevens te verzamelen en videobeelden te streamen. De engineers van het Amerikaanse bedrijf hebben al een basisapplicatie ontwikkeld die een buddy-lijst combineert met plattegronden. Een militair kan hiermee bijvoorbeeld een onbemand vliegtuig aanwijzen als buddy en vervolgens de route van het vliegtuig volgen op zijn mobiel. Entropia koopt Tetra-netwerk MCCN van Zenitel Entropia Networks heeft half oktober het MCCN (mission critical communication network) van Zenitel in België en Nederland overgenomen. Entropia maakte dit bekend via een persverklaring waarin de overname wordt omschreven als een belangrijke nieuwe stap naar uitbreiding van zijn digitale platform. Door aankoop van MCCN wordt Entropia hiermee de grootste commerciële radio-trunking netwerkoperator in België en Nederland met meer dan tienduizend professionele gebruikers op zijn radionetwerk. Door de verwerving van het MCCN heeft Entropia naast Cuna International uit Rotterdam er nu drie nieuwe partners bij; Zenitel België, Zenitel Nederland en Flash Rental Services die de Entropia-diensten op het Entropia/ MCCN-netwerk aanbieden richting klanten. Het netwerk van Entropia bestrijkt een gebied van meer dan km² binnen België en Nederland en verbindt de masten met behulp van digitale straalverbindingen waardoor Entropia naar eigen zeggen de enige onafhankelijke commerciële trunking operator is. KPN zet in op LTE KPN kiest voor LTE (long term evolution), een toekomstige mobiele breedbandtechniek. Dit heeft Ron de Mos, directeur van KPN Zakelijke Markt, verklaard tegenover Computable. Met deze keuze stapt het bedrijf af van Wimax, een concurrerende techniek waar het in het verleden mee heeft geëxperimenteerd. De Mos zegt dat Wimax vooral handig is in uitgestrekte en dunbevolkte gebieden. Bij drukkere gebieden kan volgens De Mos beter worden gekozen voor een techniek als LTE. De directeur vraagt zich dan ook af of Wimax zich in Nederland op dezelfde manier kan positioneren als in de Verenigde Staten. Cisco brengt bod uit op Tandberg Cisco heeft een openbaar bod uitgebracht op het Noorse Tandberg, leverancier van zakelijke videocommunicatiesystemen. Naast het bod heeft de directie van Tandberg ook een positieve aanbeveling uitgebracht over Cisco. Met de mogelijke overname wil Cisco haar collaboration portfolio vergroten, en zo de adoptie van videotechniek binnen organisaties versnellen. Het bod van Cisco is 153,50 Noorse Kronen per aandeel in contanten. Dit komt neer op een totaal overnamebedrag van ongeveer 3 miljard dollar. Deze prijs ligt 11 % hoger dan de slotkoers van het aandeel Tandberg een dag eerder en 25 % hoger dan het gemiddelde van afgelopen drie maanden. Eads breidt Tetra-netwerk Stadtwerke München uit Eads Defence & Security gaat het Tetra-radionetwerk van netwerkoperator Stadtwerke München (SWM) uitbreiden. Het netwerk wordt gebruikt door ongeveer duizend gebruikers. Het Tetra-netwerk wordt van 15 naar 31 TB3-basisstations uitgebreid. SWM heeft met behulp van Eads ook MAN Nutzfahrzeuge als klant binnengehaald voor M-funk. Het radionetwerk van SWM wordt vooral gebruikt door de brandweer van MAN, de beveiliging van het bedrijf en de onderhoudsmedewerkers.

6 6 Verbinding november 2009 Wifi Alliance komt met Bluetooth-killer De Wifi Alliance, de club die de standaarden en specificaties van het draadloze IEEE b/g/n communicatieprotocol ofwel Wifi beheert, laat weten dat het werkt aan een nieuwe substandaard die luistert naar de naam Wifi Direct. Hiermee kunnen Wifi-apparaten zonder tussenkomst van een hotspot met elkaar communiceren. De nieuwe standaard is bijna gereed, de certificatieprocedure kan medio 2010 beginnen, aldus de alliance. De voordelen van Wifi Direct, dat natuurlijk een directe concurrent van het Bluetooth-protocol wordt, zijn legio. Het nieuwe protocol kan worden geïmplementeerd in allerlei soorten apparatuur, zoals mobiele telefoons, camera s, printers, notebooks en beeldschermen, maar ook in toetsenborden of hoofdtelefoons. Met Wifi Direct kunnen deze apparaten direct met elkaar in contact treden, op een een-op-een-basis of een-op-veel-basis. Datauitwisseling wordt hierdoor stukken eenvoudiger, temeer daar Wifii Direct-apparatuur ook met de huidige Wifi-generatie kan communiceren (maar dan wel via een hotspot natuurlijk). Dit maakt het dus mogelijk draadloos op een groot beeldscherm de foto s op een netbook te bekijken, of met de hoofdtelefoon naar muziek op een laptop die zich elders bevindt, te luisteren. De aankomende standaard biedt dezelfde specificaties qua dekking en dataoverdracht als de huidige generatie Wifi-apparatuur, zo stelt de alliance. De communicatie wordt beveiligd door het WPA 2-protocol (Wifi protected access) en is daardoor ook geschikt voor gebruik in zakelijke omgevingen. Volgens Edgar Figueroa, executive director van de Wifi Alliance, is dit allemaal goed nieuws. Dit wordt een grote stap vooruit voor onze industrie. Gebruikers over de hele wereld krijgen nu de mogelijkheid heel eenvoudig gegevens met elkaars apparaten uit te wisselen, zelfs wanneer er geen Wifi-hotspot beschikbaar is. MAXIMIZING MOBILITY, CREATING CONNECTIVITY VOOR ELK COMMUNICATIEVRAAGSTUK BESTAAT EEN OPLOSSING a d v e r t e n t i e Maximale bereikbaarheid, altijd kunnen communiceren. Abiom levert al meer dan tien jaar hoogstaande communicatie-, navigatie- en signaleringstechnologie aan een brede groep professionals. Zoals het bedrijfsleven, de politie, ambulance- en beveiligingsdiensten, entertainment- en maritieme industrie. We bieden de meest geavanceerde producten van bekende fabrikanten, en daarnaast ontwikkelen en assembleren we zelf. VOOR ELK COMMUNICATIEVRAAGSTUK BESTAAT EEN OPLOSSING En is de oplossing niet standaard voorhanden dan zorgen we dat er één komt. Abiom biedt een breed pakket diensten en producten aan. We onderscheiden drie gespecialiseerde businessunits: Fleetsystems Communication systems Special products Abiom is marktleider in de Benelux en werkt nauw samen met verschillende toeleveranciers, in veel gevallen is er zelfs sprake van een exclusief partnership. Dankzij deze goede relaties kunnen wij productontwikkeling beïnvloeden en zodanig sturen dat we tegemoet komen aan de wensen van onze klanten. Bijsterhuizen 2218, 6604 LD Wijchen Nederland Tel. +31 (0) Fax +31 (0) info@abiom.nl Internet Internationalelaan 55 F, 1070 Brussel / Bruxelles België Tel. +32 (0) Fax +32 (0) info@abiom.be Internet Compass House, Chivers Way Histon Cambridge CB24 9AD United Kingdom Tel. +44 (0) Fax +44 (0) info@abiom.co.uk Internet

7 Verbinding november EU klaar voor draadloze breedband op gsm-frequenties Met de bekendmaking in het Publicatieblad van de EU van nieuwe maatregelen waardoor 3G-telefoons gsm-frequenties kunnen gebruiken, is het pad geëffend voor een nieuwe generatie mobiele diensten in Europa. De nieuwe EU-voorschriften maken een herschikking van het radiospectrum in de gsm-band voor nieuwe mobiele diensten mogelijk, verscherpen de concurrentie en besparen de mobiele-communicatie-industrie tot 1,6 miljard euro aan kapitaalgaven, verklaarde Viviane Reding, EU-commissaris voor Telecommunicatie. In november 2008 heeft de Europese Commissie voorgesteld de frequenties die in 1987 aan gsm-telefoons waren toegewezen, te delen met meer geavanceerde technieken - in eerste instantie de 3G-mobiele breedbandtechniek umts. Het voorstel is door het Europees Parlement in mei 2009 met Wimax nichetechniek in opkomende markten 578 stemmen goedgekeurd en in juli 2009 door de Raad van Ministers. De aangepaste Richtlijn 2009/114/EG is in september ondertekend door de voorzitters van het Europees Parlement en de Raad van Ministers. Door de publicatie in het Publicatieblad zijn de voorschriften wet geworden in alle 27 landen van de EU. De nationale overheden krijgen nu zes maanden de tijd om de richtlijn in nationaal recht om te zetten, de beschikking ten uitvoer te leggen en er op die manier voor te zorgen dat de gsm-spectrumbanden daadwerkelijk ter beschikking worden gesteld voor 3G. Bij het openstellen van de bestaande gsm-vergunningen zullen de nationale regelgevers de concurrentie tussen mobiele exploitanten moeten onderzoeken en eventuele concurrentieverstoringen aanpakken, overeenkomstig de Europese telecommunicatievoorschriften. Uit het rapport Wimax in emerging markets: the opportunity assessed van adviesbureau Ovum blijkt dat de combinatie van een aantal factoren, waaronder technologische kosten, de ondersteuning van resellers en de keuzen die serviceproviders maken, ervoor zorgt dat Wimax veroordeeld is tot het zijn van een nichetechniek in de opkomende markten. Het rapport benadrukt dat Wimax-netwerken uiteindelijk veel zullen worden gebruikt, maar dat de populariteit van de techniek minder is dan verwacht. Tweederde van de meer dan driehonderd Wimax-netwerken in de wereld zijn in de opkomende markten van Afrika, Azië, Oost-Europa, het Midden-Oosten en Latijns-Amerika opgezet. De meeste Wimax-aanbieders hebben slechts duizenden tot tienduizenden inschrijvingen, terwijl werd verwacht dat dit getal in deze periode rond de honderdduizend zou liggen. Het Russische Scartel, dat verkoopt onder de merknaam Yota, is volgens het rapport de eerste Wimax-leverancier die honderdduizend leden heeft. Bos wordt hoofd IOOV Gertjan Bos (55 jaar) is benoemd tot hoofd van de Inspectie Openbare Orde en Veiligheid. Deze inspectiedienst valt onder het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en oefent het toezicht uit op politie, brandweer, rampenbestrijding en crisisbeheersing. Bos is sinds november 2005 plaatsvervangend directeur-generaal Veiligheid bij BZK. Daarvoor was hij onder meer plaatsvervangend inspecteur-generaal van Vrom-inspectie en vervulde hij diverse functies bij het ministerie van Justitie, waaronder bij de IND. Bos volgt Ric de Rooij op, die is benoemd tot plaatsvervangend secretaris-generaal bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Onderzoekers van Bell Labs bereiken snelheidsrecord met glasvezel Onderzoekers van Bell Labs, onderdeel van Alcatel-Lucent, zijn er in geslaagd een nieuw snelheidsrecord met glasvezel te bereiken. In het experiment verstuurden de onderzoekers gegevens van 400 volle dvd s binnen een seconde over een afstand van 7000 km. Dit is vergelijkbaar met de afstand tussen Parijs en Chicago. Het experiment werd uitgevoerd in de Bell Labs-vestiging in het Franse Villarceaux. Het onderzoek is met name van belang met het oog op het toenemende internetverkeer. Doordat gebruikers steeds intensiever van internet gebruikmaken kunnen bestaande adsl-netwerken of kabeltelevisienetten de vraag op lange termijn niet meer aan. Glasvezel kan een alternatief zijn door haar grote capaciteit. Damm implementeert TetraFlex in de Keukenhof Damm Cellular Systems heeft via haar systeempartner Flash het contract gekregen voor de implementatie van een TetraFlex-systeem in de jaarlijkse bloemententoonstelling in het Keukenhof Park in Lisse. Door de grote drukte tijdens de tentoonstelling heeft de organisatie behoefte aan een veilig en betrouwbaar communicatieplatform.

8 8 Verbinding november 2009 Femto Forum test interoperabiliteit Het Femto Forum heeft voor maart 2010 interoperabiliteitstesten aangekondigd. Aan de testen nemen zowel de makers van femtocellen en chipsets deel als de fabrikanten van de gateways om femtocellen aan het mobiele netwerk te koppelen. Tijdens de testen zal onder meer worden gekeken naar hoe goed de femtocell-interface werkt als fabrikanten samenwerken. Ook de beveiligingsprotocols vormen een aandachtspunt. In feite zijn femtocellen minibasisstations voor mobiele telefonie. De term femto heeft betrekking op het zeer kleine dekkingsgebied dat het basisstation kan realiseren, vergelijk micro- en picocellen. Het apparaat ziet eruit als een DSL-router en kan een woning voorzien van mobiele telefonie. De verbinding van dit minibasisstation met het netwerk van de mobiele telefonieprovider verloopt via DSL en internet. Het merendeel van de Europese telecomoperators zetten dit jaar proeven met femtocellen door. Het doel hiervan is commerciële femtocell-projecten op te zetten in De analisten van Frost & Sullivan verwachten dat 11,8 miljoen mensen in 2014 gebruikmaken van femtocellen. Dit levert femtocell-leveranciers ongeveer 401,2 miljoen euro op. a d v e r t e n t i e Als Technical System Engineer bij vts Politie Nederland heb je een baan middenin de OOV-dienstverlening. Je bent verantwoordelijk voor het installeren en beheren van het landelijke Geïntegreerde Meldkamer Systeem (GMS) en zorgt samen met je collega s dat deze dag en nacht beschikbaar blijft. Het ene moment bewaak je het systeem en het andere moment spring je in bij calamiteiten. Dit vraagt flexibiliteit, een flinke dosis verantwoordelijkheidsgevoel en oplossend vermogen, omdat ook hier elke seconde telt. Aan een motief om bij vtspn te werken, zal het je niet ontbreken: je komt te werken in een afwisselende en spannende ICT-omgeving met uitstekende arbeidsvoorwaarden. Zoals uitgebreide mogelijkheden voor persoonlijke ontwikkeling (o.a. opleidingen) en een aantrekkelijk salaris (schaal 10 BBP). Ben jij een allround ICT-er met: vacaturetekst op of bel voor meer informatie Benno Duteweerd,

9 Verbinding november Trend naar hybride radionetten en software defined radio management Wireless roadmap voor openbare orde en veiligheid Dagvoorzitter Koen Mioulet schetst de wireless roadmap naar de toekomst. De radioverbindingen in de sector openbare orde en veiligheid zullen de komende tien jaar grondig van karakter veranderen. Hybride radionetwerken, slimmer gebruik van het beschikbare spectrum en software defined radio zetten de trend voor de verbindingssystemen van de toekomst. Het OOV-veld is naarstig zoekende naar passende oplossingen voor de alsmaar toenemende vraag naar radiodekking en bandbreedte. Waar gaan we naartoe op het gebied van draadloze communicatietechnologie? De sterk groeiende behoefte aan snelle transportwegen voor mobiele data plaatst productontwikkelaars, etherbeheerders en gebruikers, voor uitdagingen. TNO en het Twente Institute for Wireless and Mobile Communications (WMC) wijdden op 15 oktober in Utrecht een seminar aan de operationele verbindingsvraagstukken voor hulpverlening en crisismanagement. Gebruikers, leveranciers en consultants lieten zich informeren over de wireless roadmap voor de OOV-sector. De kernvraag op het seminar was: hoe ziet de toekomstige radiobehoefte van de OOVdiensten eruit en welke voorzieningen zijn beschikbaar om in die behoefte te voorzien? Is een eigen OOV-verbindingsnet op basis van de Tetra-standaard zaligmakend? Of kan het hulpverleningsdomein beter zijn heil zoeken in de veel fijnmaziger commerciële netwerken met meer capaciteit en functionaliteit? Het zal een combinatie van beide worden, was de algemene conclusie na het seminar. De behoefte aan een eigen radionet voor spraakcommunicatie zal altijd blijven, terwijl de commerciële communicatiemarkt wellicht uitstekende alternatieven biedt voor de gewenste snelle datacommunicatie. Intelligente technieken zullen het in de nabije toekomst mogelijk maken de voordelen van verschillende netwerken dynamisch met elkaar te

10 10 Verbinding november 2009 combineren, zonder dat voor elke toepassing aparte terminals en radio-ontvangers nodig zijn. Mission critical Op dit moment wordt de radiocommunicatie in hulpverleningsland nog hoofdzakelijk gedomineerd door het op de Tetra-standaard gebaseerde C2000-netwerk. Het exclusieve digitale netwerk voor spraakcommunicatie bij de hulpdiensten staat onder druk door de gesignaleerde verbindingsproblemen tijdens enkele grote incidenten dit jaar. Sommige critici zien in de problemen het faillissement van de Tetra-technologie en menen dat de OOV-diensten beter kunnen overschakelen op gsm-achtige technieken, al dan niet in de commerciële markt. Hans Borgonjen, kennismanager en coördinator internationale standaardisatie bij vtspn, heeft een veel genuanceerdere kijk op de zaak: De Tetra-standaard staat niet ter discussie voor snelle groepscommunicatie voor spraak in het internationale hulpverleningsdomein. Het wordt wereldwijd door steeds meer landen omarmd als dé techniek voor mission critical communicatiesystemen, zoals voor veiligheid en rampenbestrijding. Gebruikers in die branche zijn aangewezen op een robuust exclusief radionet met hoge beschikbaarheidseisen en hoge redundantie voor spraakcommunicatie. In de afgelopen vijftien jaar is er in Europa geen enkel land geweest dat voor deze vitale overheidstaken een andere keuze heeft gemaakt dan voor Tetra. Als een andere standaard had kúnnen voorzien in de communicatiebehoeften van de overheid voor OOV-taken, was de Tetra-standaard niet ontwikkeld. Geen enkele andere standaard of technologie kan voorzien in de functionaliteit waarin Tetra voorziet, namelijk dynamische groepscommunicatie met veel ad-hocgebruikers in snel wisselende omstandigheden. Tetra zal daarom ook in de toekomst dé standaard blijven voor de spraakcommunicatie in het OOV-domein, daar ben ik van overtuigd. De in sommige kringen gehoorde opmerking dat Tetra als technologie maar een beperkt draagvlak heeft, omdat het uitsluitend voor een kleine overheidsdoelgroep wordt gebruikt, snijdt volgens Borgonjen geen hout. Hij erkent dat Tetra in vergelijking met de commerciële, mobiele massacommunicatienetwerken een nichemarkt is, maar wijst erop dat Tetra-netwerken zowel binnen als buiten Europa enorm in opmars zijn. Vrijwel alle Europese landen hebben al een Tetra-netwerk in aanbouw of in de planning en op tal van plaatsen zijn al nationale en regionale netwerken actief. Duitsland krijgt binnen enkele jaren met meer dan gebruikers zelfs het grootste Tetra-netwerk ter wereld. Buiten het OOV-domein groeit de Tetra-markt nog sneller. Ongeveer een derde deel van de netwerken wordt ontplooid in de vervoers- en Frank Brouwer van WMC belichtte de kracht van hybride radionetwerken met slim gebruik van beschikbare capaciteit en bandbreedte. Oplossingen die met de techniek van vandaag al binnen bereik liggen. Brouwer gaf tijdens het seminar een praktijkdemonstratie van het door WMC ontwikkelde Figo-systeem: een cognitieve radio, die afhankelijk van de behoefte van de gebruiker zelf in de ether op zoek gaat naar het best beschikbare netwerk voor data-overdracht. Voor lokale toepassingen op een rampterrein Geen enkele andere standaard of technologie kan voorzien in de functionaliteit waarin Tetra voorziet. transportsector, zoals in havens, op vliegvelden en in het openbaar vervoer. Die brede toepassing maakt Tetra volgens Borgonjen wel degelijk tot een mission critical spraakstandaard met toekomst. Hybride radionetwerken Of Tetra ook de exclusieve standaard wordt voor mobiele datacommunicatie valt nog te bezien. De tweede generatie Tetra die op de tekentafel ligt, gaat wel in die functionaliteit voorzien, maar waarom investeren in een aparte mobiele datafunctionaliteit, terwijl de ontwikkelingen op dat gebied in de commerciële markt veel sneller gaan en nu al veel meer mogelijkheden bieden dan de besloten OOV-netten? kan dat een Wifi-netwerk zijn, voor overdracht over grotere afstanden umts of een 4G-netwerk als LTE dat vanaf volgend jaar beschikbaar komt. Communicatie is een eerste levensbehoefte in de samenleving geworden, zegt Brouwer. Dat blijkt uit het feit dat het aantal mobiele telefonie-aansluitingen wereldwijd stijgt van 1 miljard in 1993 naar 6 miljard in Ons devies is: probeer de techniek waarvan miljarden mensen wereldwijd gebruikmaken op een slimme manier te combineren met mission critical radiovoorzieningen tot een integrale oplossing. Uit onderzoek naar de behoefte aan mobiele datacapaciteit bij OOV-diensten tijdens een grote calamiteit, blijkt dat die behoefte ongeveer 100 Mbps bedraagt. Geen Bram van den Ende: Invoering van software defined radio is afhankelijk van industriële competitie en marktontwikkelingen.

11 Verbinding november enkel landelijk dekkend netwerk kan in zo n piekbehoefte voorzien. Daar is ook geen noodzaak voor, omdat een groot deel van die behoefte lokaal is en dus via lokaal beschikbare netwerken als Wimax of Wifi kan worden afgehandeld. Capaciteit gaat bij mobiel datatransport ten koste van afstand en andersom. Voor de hulpverlening is echter zowel afstand als capaciteit van belang. Een hybride oplossing met cognitieve radio die zelf voor elke specifieke behoefte het best beschikbare netwerk kiest, kan helpen die kloof tussen capaciteit en afstand te dichten. Volgens Brouwer worden de processoren voor digitale radiosystemen steeds kleiner en goedkoper en dat biedt producenten volop kansen voor de ontwikkeling van hybride radiosystemen. Zijn waarschuwing is dat implementatie van dergelijke systemen tijd kost en gewenning bij de gebruikers vraagt. Daarom moet niet worden gewacht tot over tien jaar eindelijk de ultieme standaard op de markt is, maar moeten de OOV-diensten nu al het leerproces ingaan. Samen met Studio Veiligheid uit Rotterdam voert WMC experimenten uit in enkele veiligheidsregio s, die al hoopvolle resultaten hebben opgeleverd. Software defined radio Als er één rode draad is aan te wijzen in de roadmap naar de toekomst van de mobiele communicatie, dan is het dat bij gebruik van de ether en van beschikbare technieken steeds meer software en kunstmatige intelligentie zullen worden gebruikt. Technieken die de gebruikers de zorgen voor de keuze van de juiste frequentieband, de juiste standaard en het juiste netwerk uit handen nemen. De praktijk is nu vaak al dat plotters en informatiemanagers in crisisteams gebruikmaken van een laptop met meerdere umts-kaarten. Verloopt het datatransport via de ene provider te traag of valt de verbinding weg, dan kan het simpelweg overschakelen naar een andere provider. Dit is in feite al een prille vorm van hybride communicatie-oplossing. Nadeel is wel dat de simkaarten moeten worden omgewisseld en de computer opnieuw moet worden opgestart. Een tijd rovende aangelegenheid en tijd is schaars in de rampenbestrijding. Smart technology moet dit kunnen oplossen zodat de gebruiker altijd de best beschikbare verbinding heeft zonder dat hij merkt dat tussentijds naar een andere communicatieweg wordt overgeschakeld. Cognitieve radio biedt uitzicht op het realiseren van een dynamischer gebruiksomgeving voor mobiele communicatie. Een belangrijke enabling technologie is software defined radio (SDR), die neerkomt op een zeer flexibel systeem dat via software wordt Hans Borgonjen: Tetra staat niet ter discussie als standaard voor snelle groepscommunicatie voor spraak. geleerd wat voor apparaat het is (terminal of basisstation), welke radiogolfvorm moet worden opgewekt en van welk netwerk het gebruik moet maken. Bram van den Ende, senior projectleider bij TNO, gaf de deelnemers aan het seminar een doorkijkje naar de mogelijkheden die dit de gebruikers van radio- en informatiesystemen in de toekomst zal bieden. Dat slimme oplossingen nodig zijn om ook in de toekomst te kunnen voorzien in de snel groeiende behoefte aan spectrumruimte voor mobiele communicatie, is evident. Peter Anker, senior beleidsmedewerker bij het ministerie van Economische Zaken, dat verantwoordelijk is voor frequentiebeleid, sprak er eerder al over op het seminar: De vraag naar ruimte in het frequentiespectrum is groot en daardoor wordt het aantal beschikbare frequenties steeds schaarser. Door herverdeling van frequenties en het beschikbaar maken van nieuwe frequentiebanden kan in een deel van die vraag worden voorzien, maar deels zal de oplossing ook moeten worden gezocht in het slimmer en dynamischer gebruiken van radiofrequenties, bijvoorbeeld door gedeeld gebruik. Dat vraagt naast weten regelgeving goede onderlinge afspraken en afstemming. Toekomstmuziek Én slimme techniek, zoals software defined radio. Toekomstmuziek? Van den Ende van TNO meent van niet, al zal de vorm waarin de techniek voor de OOV-gebruiker beschikbaar komt afhangen van de industriële competitie en van marktontwikkelingen, Zowel voor de overheidsmarkt als voor de commerciële 3G- en 4G-sector, werken producenten aan SDR-techniek, maar op basis van onderling verschillende uitgangspunten en ontwerp criteria. Een voor de OOV-sector belangrijk initiatief was het Europese Wintsec-project, dat als allereerste concrete stap moet worden gezien om tot een Europese standaard te komen voor wat je Windows voor SDR zou kunnen noemen. Daarmee wordt het op termijn mogelijk om op je professionele portofoon van radiogolfvorm te wisselen, zoals je nu ook tussen applicaties wisselt op je pc. In Wintsec is een poging gedaan deze herconfigureerbaarheid op basis van open software-interfaces te demonstreren met twee golfvormen, Tetra en de VHF-radio-interface van de Poolse politie. De op het seminar geschetste koers maakt duidelijk dat de mobiele communicatie binnen de OOV-sector zich de komende jaren meer en meer zal ontwikkelen tot een hybride structuur, waarbij naast mission critical eigen netwerken voor spraak en mogelijk ook voor data, er in toenemende mate gebruik zal worden gemaakt van commerciële alternatieven. Intelligente technologie zal daarbij voor de gebruikers ongemerkt op de achtergrond de best beschikbare voorziening selecteren, waarbij ook de redundantie van de vitale informatiekanalen verder wordt verbeterd. En systeemintegratie door het combineren van eigenschappen van nu nog afzonderlijke technieken via SDR, lijkt de ideale oplossing in de strijd tegen de voortdurend groeiende hoeveelheid apparaten, kabels en antennes in hulpverleningsvoertuigen en commandocentra. Door Rob Jastrzebski

12 12technologie Verbinding november 2009 Rohill koppelt radionetwerken via IP Odini belooft verder te gaan dan Tetra-ISI Het Nederlandse Rohill heeft met de Odini (on-demand intelligent network interface) een nieuwe manier ontwikkeld om zowel vaste als mobiele pmr-netwerken aan elkaar te koppelen. Odini maakt voor de koppeling gebruik van IP dat het mogelijk maakt niet alleen alle huidige en toekomstige radionetwerken te integreren, maar ook telefonie- en pc-gebaseerde applicaties. In de toekomst moet het volgens Rohill zelfs mogelijk zijn Tetra-functionaliteit aan te bieden op devices, zoals een Blackberry.

13 Verbinding november De Tetra-industrie steekt momenteel veel energie in het oplossen van interoperabiliteitsproblemen via de Tetra-ISI (inter system interface). Een deel van deze interface is inmiddels definitief vastgesteld als een TIP (Tetra interoperability profile) en de eerste testen zijn succesvol afgerond. Toch kent ISI behoorlijk wat beperkingen, zo stelt Rohill in de whitepaper On-Demand Intelligent Network Interface. Deze beperkingen schuilen volgens de Nederlandse fabrikant in de hoge verschijningsvormen. In de eerste hoedanigheid is de tactical patch bedoeld voor communicatie over grenzen heen. Bijvoorbeeld bij een gezamenlijke actie waarbij politiefunctionarissen uit Nederland en België met elkaar kunnen communiceren alsof ze in één team zitten. In dit scenario zijn groepsgesprekken de meest voor de hand liggende toepassing. Individuele gesprekken zijn lastiger te realiseren over grenzen heen, omdat dan het nummer van de buitenlandse terminal bekend Tactical patch voor communicatie over grenzen heen. Doel van HNPS is te komen tot een concept voor een snelle integratie van beschikbare communicatievormen in geval van een incident of een ramp. kosten, het feit dat de interface is gebaseerd op verouderde technieken (E1, isdn primary rate) en dat het alleen maar roaming, individuele gesprekken en sds-berichtenuitwisseling ondersteunt. Groepsgesprekken, die meer dan 80 % van de gesprekken betreffen, worden niet ondersteund. Rohill belooft de zaken beter aan te pakken met de Odini. Odini moet interoperabiliteit tussen pmr-systemen, waaronder Tetranetwerken, bewerkstelligen op basis van open standaarden en standaard IP-gebaseerde apparatuur, zoals de MPLS-routers van Alcatel-Lucent en Cisco. Odini is behalve een protocol een visie waar ook andere leveranciers een rol in spelen en die onafhankelijk is van een bepaalde leverancier. Rohill heeft voor Odini drie toepassingsscenario s gedefinieerd. 1. Tactical patch. 2. Uitbreiden dekking. 3. Migreren naar een ander netwerk. Tactical patch De tactical patch is bedoeld om communicatie mogelijk te maken tussen gespreksgroepen die niet aan elkaar zijn gerelateerd en die zich in twee verschillende netwerken bevinden. Deze vorm van koppeling kent twee moet zijn. Ook kan dit nummer overeenkomen met een nummer in het eigen netwerk, waardoor een soort van prefix nodig is om toch te kunnen bellen. In de tweede hoedanigheid kan de tactical patch worden gebruikt om overlappende netwerken van verschillende organisaties aan elkaar te koppelen. Een dergelijke koppeling kan van pas komen bij grootschalige incidenten als bijvoorbeeld militair personeel moet kunnen communiceren met personeel van de politie. Een ander voorbeeld is een grootschalig sportevenement waar de beveiliging tijdens een incident overleg wil voeren met de politie. Ook in deze gevallen zal de communicatie vooral bestaan uit groepsgesprekken. Het spreekt vanzelf dat het meldkamerpersoneel een belangrijke rol speelt in de interventie en koppeling van de gespreksgroepen. Uitbreiden dekking De dekking van een bestaand radionetwerk kan worden uitgebreid door extra netwerken uit te rollen, maar deze netwerken moeten zich dan wel gedragen als één geheel. Maar als de netwerken afkomstig zijn van verschillende leveranciers, loop je al snel MS A1 Individual call Group call MS 1 SiteA1 SiteA1 SwMI A MS A2 SiteA2 SiteA2 SiteA3 SiteA3 Group call MS A3 SwMI A IP network MS 2 MS B1 Communicatie tussen overlappende netwerken. Uitbreiden dekking. SiteB1 SiteB1 SiteB2 SiteA4 MS B2 SiteA6 MS 3 SwMI B SiteA15 SwMI B IP network SiteB3

14 14 Verbinding november 2009 Individual call Group call MS A1 SiteA1 SwMI A SiteA2 SiteA3 MS A3 Migratie naar een ander netwerk. tegen integratieproblemen aan. Die problemen moeten met Odini verleden tijd zijn. Een Tetra-terminal moet doorgaans zonder herprogrammering binnen meerdere Tetra-netwerken kunnen werken. IP network MS B1 MS A2 SiteB2 SiteB1 SwMI B MS B2 SiteB3 SiteB4 Migratie naar een ander netwerk Het derde scenario draait om de werking van een radio in een vreemd netwerk. Dit scenario kan worden vergeleken met de roaming van een mobiele authenticatie toegang krijgen. Dit scenario biedt de mogelijkheid om bijvoorbeeld een achtervolging vanuit Nederland voort te zetten in België. Deze werking is identiek aan de manier waarop Tetra-ISI met een migratie omgaat, met dit verschil dat met Odini de gast de beschikking krijgt over alle gewenste functies. ISI beperkt zich tot individuele gesprekken, sds- en statusberichten. Werking Odini Odini kan worden gezien als een middle-layerprotocol met maar één doel: het ondersteunen van verschillende scenario s voor missiekritische communicatie. Onder de motorkap van Odini bevindt zich een user-levelprotocol dat op basis van peer-to-peer Push-to-talk wordt ondersteund met een slim algoritme dat volgens Rohill zelfs bij grote netwerkvertragingen zorgt voor een snelle reactie. Voor gespreksgeoriënteerde berichten wordt gebruikgemaakt van bestaande standaarden uit de telecommunicatie die zich hebben bewezen op een IP-backbone. De XML (extended markup language) wordt gebruikt om de Odiniberichten in te pakken. Door de flexibiliteit van XML kan Odini te allen tijde worden uitgebreid en aangepast met behoud van compatibiliteit. Zoals is te zien in de afgebeelde roadmap ondersteunen de huidige 1.0 en 1.1 versies van het protocol zaken als groepsgesprekken, sds- en statusberichten. De Odini moet interoperabiliteit tussen pmr-systemen, waaronder Tetra-netwerken, bewerkstelligen op basis van open standaarden en standaard IP-gebaseerde apparatuur. Voorwaarde is wel dat de Mobile Country Code en Mobile Network Code voor beide netwerken gelijk zijn, en dat de subscriberdatabase wordt gedeeld over de betrokken netwerken. In de praktijk is dit bijna alleen mogelijk als de netwerken dezelfde beheerder hebben. De werking van het Odini-protocol. telefoon naar een buitenlands netwerk. Een radio zoekt automatisch naar radionetwerken als deze zich buiten het eigen dekkingsgebied bevindt. Als het vreemde netwerk aangeeft dat een migratie wordt ondersteund, zal de terminal zich als gast registreren op het netwerk en na relaties de interactie tussen nodes definieert. In tegenstelling tot client-serverprotocollen definieert Odini geen hiërarchie in de operatie. Hierdoor is de afhankelijkheid van de hardware geringer en de impact van falende hardware of verbindingen dus kleiner. verwachting is dat de specificatie in het eerste kwartaal van 2010 fase 2.0 bereikt. Vanaf dan worden ook individuele gesprekken, handovers en authenticatie ondersteund en wordt het migratiescenario ingevuld via protocolextensies. Odini-ecosysteem Rohill gaat het protocol als mogelijke standaard voorleggen aan het IETF en zonder beperkingen publiceren. De gatewaysoftware wordt als open source beschikbaar gesteld aan partners die zijn geïnteresseerd in Odini. Het protocol is dan ook nog maar een eerste aanzet richting werkende koppelingen tussen radiosystemen. Het is nu aan de partners om Odini-enabled hardware en software te gaan ontwikkelen, waardoor een Odini-ecosysteem ontstaat. Een centrale rol binnen het ecosysteem is uiteraard wegge-

15 Verbinding november Functionality Scenario 1: Tactical patch legd voor de gateway die nodig is voor de koppeling naar een ander netwerk. Andere mogelijke onderdelen binnen dit ecosysteem zijn: het dispatchwerkstation: gebaseerd op de Odini-specificaties kan iedere leverancier een nieuwe dispatchingoplossing ontwikkelen specifiek voor een Odini-netwerk; systemen voor het loggen van spraak en data: de loggingserver kan worden gekoppeld aan een Odini-netwerk om zo alle spraak en data op te vangen; een gedistribueerde databaseserver: dit is een optioneel component binnen het Odini-ecosysteem voor de ondersteuning van roaming en individuele gesprekken tussen radiogebruikers uit verschillende netwerken. De databaseserver zorgt er in deze gevallen voor dat een systeem na een fout weer snel in de lucht is; telefoniegateway: door een telefoniegateway op te nemen in een Odini-netwerk is het mogelijk met vaste en mobiele telefonie de gebruikers binnen een radionetwerk te bereiken; Tetra-client: een Tetra-clientapplicatie is onderdeel van de Odini-roadmap om op termijn Tetra-functionaliteit aan te kunnen bieden op apparaten die zijn verbonden via mobiele IP-netwerken. Te denken valt dan aan groepsgeoriënteerde gesprekken en end-to-end Scenario 2: Expand coverage encryptie tussen Tetra-terminals en mobiele telefoons die op commerciële netwerken draaien. Scenario 3: Migration to other region Group call Individual call SDS and status Emergency & priority call Called/talking party ID Roaming Handover Migration Authentication Supplementary services Roadmap van Odini. Actie: Batterijen voor Portofoons Tot 60% voordeel Actie geldig t/m 10 december 2009 a d v e r t e n t i e Kijk snel op kpn.com/portofoons of bel (010) en profiteer van interessante kwantumkortingen. In oktober is de site org gelanceerd die mogelijke partners moet informeren over het project. Hier zijn onder andere de broncodes, ondersteunende documenten en specificaties te vinden. Voor het onderlinge contact is op Linkedin een Odinigroep in het leven geroepen. Ook doet Rohill voor de verdere ontwikkeling van Odini mee aan het Europese HNPS-project, wat staat voor heterogeneous network for European public safety. Binnen dit project is de Universiteit van Twente de partner voor het ontwerp en de validatie van Odini-protocollen. Doel van HNPS is om te komen tot een concept voor een snelle integratie van beschikbare communicatievormen in het geval van een incident of een ramp. Daarbij wordt gekeken naar communicatiesystemen, zoals gsm/gprs, umts, Tetra, Tetrapol, Wimax en Wlan. Door Ferry Waterkamp

16 16 Verbinding november 2009 a d v e r t o r i a l Dekking! Tekst: Marjan Jansen Manenschijn Alle hulpverleners toegang tot een eenduidig communicatiesysteem. Dat was een van de doelen van de invoering van C2000. Dick Kon, kwaliteitsmanager bij de gemeenschappelijke meldkamer van de politie Zuid-Holland Zuid, is blij met het systeem, maar onderkent tevens dat het bereik binnenshuis adequate aanvulling behoeft. Of zoals hij het zelf zegt: Als de burger iets overkomt, moet je hem meteen kunnen helpen. Het nieuwe politiebureau aan de Overkampweg in Dordrecht is een state of the art voorbeeld van integratie. Alle systemen zijn voorafgaand aan de bouw op elkaar afgestemd en getest. Niets is aan het toeval overgelaten. Toch kwam er op het gebied van de binnenhuisdekking een kink in de communicatiekabel. Meting na het aanbrengen van de raam-coating toonde aan, dat het bereik niet overal gegarandeerd kon worden. Veiligheid staat voorop Dick Kon: Uitgangspunt voor mij als kwaliteitsmanager is dat de veiligheid van mensen gegarandeerd moet zijn. Je beperkt mensen in hun functioneren als zij informatie niet op tijd binnenkrijgen. En dat kun je je in noodsituaties niet veroorloven. Met Flash werken we al jaren samen en ook dit keer bleken ze weer een passende oplossing te bieden voor het dekkingsprobleem. Dick Kon is enthousiast over de samenwerking met Flash Services: Ik ben pragmatisch ingesteld en zeg altijd recht voor de raap hoe de zaken ervoor staan. Flash Services begrijpt dat. Zij weten wat er speelt bij de politie en houden zich aan onze regels. Groot voordeel van Flash Services ten opzichte van andere leveranciers vind ik dat zij zowel koop-, huur- als lease-contracten leveren. Daarmee ben je altijd gegarandeerd van maatwerk. Gegarandeerde binnenhuisdekking Marcel Koelewijn, accountmanager bij Flash Services, is al jaren kind aan huis bij de politie en weet als geen ander hoe moeilijk het bij sommige gebouwen is om de binnenhuisdekking te kunnen garanderen. Signalen veranderen van koers onder invloed van beton en staalconstructies. Dat heb je buiten al als je bijvoorbeeld achter een hoog gebouw staat. Binnen zijn er nog veel meer obstakels. Onze cell-enhancers versterken reguliere signalen, waardoor we de dekking wél kunnen garanderen. We hebben de enhancers inmiddels al bij een groot aantal organisaties geplaatst, zoals bij parkeergarages politiebureaus, luchthavens en ziekenhuizen. Nauwe samenwerking met VTS Politie Nederland Flash Services garandeert een totaalpakket van testen, leveren en afwerken. Marcel Koelewijn: Wij leveren, waarna de huisleverancier zorgt voor de inpandige aanpassing. Vervolgens monteren wij en regelen wij de enhancers af. De eindtest doen we in overleg met de klant en VTS Politie Nederland, die zorgdraagt voor de uiteindelijke goedkeuring. We werken altijd heel nauw en goed samen met VTS Politie Nederland. Daarmee garanderen we een adequate en flexibele afhandeling, die zeker de snelheid ten goede komt.

17 a d v e r t o r i a l Verbinding november Technische oplossingen: Flash heeft een aantal technische oplossingen uitgewerkt om voor politie, brandweer en ambulancediensten binnenhuisdekking van C2000 en ASTRID (netwerk OOV in België) op speciale locaties te realiseren. De antennemasten van C2000 en ASTRID garanderen een dekking van minimaal 95% buitenshuis. Binnenhuisdekking wordt, ook al is die vaak wel aanwezig, niet gegarandeerd. SCL Voor Special Coverage Locations (SCL) in Nederland is gesteld dat binnenhuisdekking wel vereist is voor het handhaven van de openbare orde en veiligheid. SCL eigenaren zijn verplicht maatregelen te treffen om binnenhuisdekking te realiseren. In België is deze verplichting ook van kracht voor nieuwe gebouwen. Cell-enhancer In gebouwen met veel staal en beton kunnen radiogolven vaak onvoldoende doordringen, zodat het signaal van een C2000- of ASTRID-mast onvoldoende doorkomt. Een oplossing voor het probleem is het plaatsen van een cell-enhancer, een actieve antenneversterker. Die stuurt de C2000/ASTRID-signalen versterkt door, tussen de antenne op het gebouw, de in het gebouw geplaatste antennes en vice versa. Flash heeft zo inmiddels in complexe gebouwen zoals districtskantoren van politie, parkeergarages, evenementen- en winkelcentra, de binnenhuisdekking verbeterd. Bereikmeting Voorafgaand aan het advies dat Flash uitbrengt worden metingen verricht, om te kijken op welke lokaties binnen het pand maatregelen nodig zijn. Daar waar onvoldoende bereik is, wordt dit opgelost door binnenhuisantennes te plaatsen die gekoppeld zijn aan de cell-enhancer. Het dekkingsprobleem op het C2000 netwerk wordt op deze wijze door Flash volledig ondervangen. VOOR MEER INFORMATIE: Flash Service Nederland Moezelweg 136c 3198 LS Europoort - Rotterdam

18 18frequentiebeleid Verbinding november 2009 Organisatie frequentieveiling verloopt stroef Frequentieband opgedeeld in zes kleinere kavels Frequentieveilingen zijn in. In de westerse wereld worden op gezette tijden frequentieveilingen georganiseerd waarvan de opbrengst naar de schatkist van de organiserende staat gaat. Maar het organiseren van een frequentieveiling verloopt niet zo vlot als we zouden willen. Regeringen en marktpartijen zijn samen op zoek naar de juiste vorm en dat kost tijd. Een goed voorbeeld vormt de 2,6 GHz-frequentieveiling die voor Nederland op de rol staat. Een situatieschets. De veiling van de 2,6 GHz-frequentieband, van oorsprong de Wimax-frequentieveiling, heeft naar verwachting plaats in het eerste kwartaal van De frequentieband rond 2,6 GHz kan worden gebruikt voor verschillende bestaande en toekomstige draadloze communicatietechnieken, zoals umts, hsdpa, Wimax en LTE (long term evolution). De veiling is al vier keer uitgesteld. Het laatste uitstel, begin 2009, werd veroorzaakt door het besluit van het ministerie van Economische Zaken een zesde kavel aan het te veilen frequentiepakket toe te voegen. Dwarsbomen Tot het extra kavel is besloten naar aanleiding van kritiek uit de Tweede Kamer. De voorgestelde richtlijnen voor de veiling zouden discriminatoir zijn: twee grote kabelexploitanten, UPC en Ziggo, zijn als bestaande netwerkaanbieders aangemerkt. Zij zouden daardoor moeten bieden op dezelfde drie frequentiekavels als KPN, T-Mobile en Vodafone. Dit geldt niet voor andere bestaande spelers, zoals Tele2, Reggefiber, Worldmax en kleine kabelaars. Ziggo en UPC worden nu toch als nieuwkomers beschouwd, zij kunnen nu ook bieden op kavels die speciaal voor nieuwkomers zijn gereserveerd. Uiteindelijk komen er nu drie kavels voor nieuwkomers en drie voor bestaande netwerkaanbieders. Het totale aantal veilingkavels komt daarmee op zes. Een aantal gegadigden, waaronder Ziggo, had stevige kritiek op de eerdere veilingvoorwaarden en verwachtte dat de veiling door bestaande marktpartijen zou worden gebruikt om nieuwe initiatieven te dwarsbomen. Er zouden weinig concrete verplichtingen aan een vergunning kleven. Vergunninghouders krijgen twee jaar de tijd om een commerciële gebruiker aan te sluiten. Grote spelers als KPN kunnen vergunningen kopen om er vervolgens niets mee te doen. Daartoe

19 Verbinding november Het idee achter een frequentieveiling is de concurrentie op de markt voor mobiele breedbandverbindingen te vergroten. kunnen ze besluiten uit defensieve overwegingen. Om verschillende partijen een kans te bieden was door Economische Zaken al besloten de frequentieband in meer kleinere gebieden (kavels) op te delen (40 MHz in plaats van 80 MHz). Tevens werd van de vergunningshouder verwacht dat binnen twee jaar een openbare elektronische communicatiedienst wordt aangeboden in een dekkingsgebied van minimaal 20 km 2. Uitstel op uitstel Gepland was dat de 2,6 GHz-frequentieveiling in het najaar van 2007 zou worden uitgevoerd. Maar de veiling werd voor de eerste maal uitgesteld naar begin 2008, vervolgens naar eind 2008, naar het tweede kwartaal van 2009 en voor de vierde maal naar De veiling stond eerst te boek als Wimax-frequentieveiling. In die tijd (rond 2007/2008) was de verwachting dat de frequenties door Wimax-techniek zouden worden gebruikt. Echter Wimax is tegenwoordig niet meer in the picture als dé standaardbreedbandtechniek, deze rol is inmiddels overgenomen door LTE. De 2,6 GHz-frequentieband is technologievrij en kan voor de toepassingen van verschillende draadloze breedbandtechnieken worden ingezet. Het ministerie heeft namelijk geen voorkeur aangegeven voor de uiteindelijke techniek die op de frequenties moet worden gebruikt. De bestaande Wimaxaanbieders, zoals Callmax en Worldmax, maken momenteel gebruik van de frequentie van 3,5 GHz. De lagere frequentieband 2,6 GHz (het spectrumdeel MHz) kan een betere dekking betekenen. Het steeds weer uitstellen van de veiling is veroorzaakt door de snelle techniekwisselingen en de grote invloed die de markt tegenwoordig heeft in combinatie met de effecten van een terugtredende overheid. De veiling van de frequentieblokken rond de 2,6 GHz, voor Wimax en 3G, zou eerst in het najaar van 2007 plaatshebben en daarna begin Volgens het Agentschap Telecom van het ministerie van EZ, dat zich toen al met de voorbereidingen van de veiling bezighield, kwam dat omdat de marktpartijen de

20 20 Verbinding november 2009 voorkeur geven aan een veilingmodel waarin de markt zelf de indeling bepaalt voor welke techniek zij de frequentieruimte wil gebruiken. Dit resultaat uit de consultatie ronde heeft geleid tot een nieuw veiling model, de combinatorische klokveiling. Het ministerie liet in maart 2008 weten dat deze consultatieronde de laatste zou zijn over dat onderwerp. In het derde kwartaal van 2008 zouden marktpartijen de definitieve veilinginformatie gepresenteerd krijgen. Dit uitstel naar eind 2008 werd overigens voornamelijk veroorzaakt doordat een Europese aanbesteding nodig was om de uitwerking van het nieuwe veilingmodel uit te besteden. Het uitstel naar het voorjaar van 2009 werd veroorzaakt door het voorstel van het ministerie om twee belangrijke aanpassingen in het veilingreglement op te nemen. Ten eerste de al genoemde inperking van de kavels van 80 naar 40 MHz. Hierdoor kon de frequentieruimte worden verdeeld over ten minste vijf marktpartijen. Dit betekende dat er ruimte was voor minimaal twee nieuwkomers. Ten tweede werd de verplichting tot ingebruikname verder aangescherpt (binnen twee jaar dienstverlening binnen dekkingsgebied van 20 km 2 ). Volgens insiders is de verwachting voor de opbrengst van de veiling de afgelopen maanden aanzienlijk teruggeschroefd. Veilingen in andere Europese landen In Frankrijk, Duitland en Engeland is de situatie niet veel anders dan in Nederland. Ook in deze landen hadden de frequentieveilingen volgens oorspronkelijke planning al in 2008 plaats moeten hebben. De belangstellende telecom- en kabelaanbieders hebben echter nog geen zekerheid over de planning. Dat blijkt uit een onderzoek van technologieuitgave Unstrung, waarin wordt geconstateerd dat alleen in Noorwegen en Zweden daadwerkelijk mobiele breedbandfrequenties zijn verstrekt. De Belgische overheid overweegt dit jaar tussen de acht en vijftien mobiele frequenties te verstrekken. In Duitsland wil men een bandbreedte van totaal 270 MHz het komende jaar laten veilen door de BundesNetzAgentur, een organisatie vergelijkbaar met Agentschap Telecom. De 270 MHz is bedoeld voor mobiele breedbandtoepassingen, verder gelden geen beperkingen. De bandbreedte van 270 MHz in de gebieden 1,8 GHz, 2,0 GHz en 2,6 GHz is het grootste frequentiepakket dat ooit in Duitsland is geveild. De bestaande mobiele operators gaan meebieden, maar er zijn net als in Nederland ook een paar nieuwkomers geïnteresseerd. Umts: eerste frequentieveiling in Nederland Het fenomeen frequentieveiling is niet nieuw. In 2000 organiseerde het ministerie voor Verkeer en Waterstaat, toen het ministerie dat verantwoordelijk was voor spectrummanagement, de roemruchte veiling voor umts-frequenties. Deze veiling nam uiteindelijk slechts dertien dagen in beslag en bracht veel minder op dan de regering had verwacht, maar toch een slordige 5,9 miljard gulden (2,5 miljard euro). Er was gerekend op zo n 20 miljard gulden, op basis van een frequentieveiling in Groot-Brittannië. Uiteindelijk ging kavel A naar het toen nog bestaande Libertel voor miljoen gulden en KPN kreeg kavel B voor bijna dezelfde prijs, miljoen gulden. Ook de andere kleinere kavels werden tegen aanzienlijke bedragen verkocht. Een incident vormde de kwestie rond Versatel en Telfort. Versatel voelde zich bedreigd door Telfort dat in een brief zinspeelde op het indienen van een claim bij Versatel, als achteraf zou blijken dat het bedrijf nooit het geboden geld had kunnen opbrengen en dus de prijzen onnodig