Genexpressiewaarden van geselecteerde genen bij Vlaamse adolescenten: verbanden met blootstellingsmerkers

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Genexpressiewaarden van geselecteerde genen bij Vlaamse adolescenten: verbanden met blootstellingsmerkers"

Transcriptie

1 Genexpressiewaarden van geselecteerde genen bij Vlaamse adolescenten: verbanden met blootstellingsmerkers Inleiding Tijdens het eerste steunpunt Milieu en Gezondheid ( ), werd de genexpressie (8 geselecteerde genen) in 600 volwassenen (50 65 jaar) gemeten. Het doel was om verbanden tussen deze genexpressie en diverse blootstellingmerkers alsook eventuele gebiedsverschillen tussen de 8 geselecteerde Regio s te identificeren. Deze genen werden geselecteerd op basis van de resultaten van eerdere microarray analyses (zie van Leeuwen et al. 2008). Tijdens de huidige studie, binnen het tweede steunpunt Milieu en Gezondheid ( ), werd de genexpressie (20 geselecteerde genen) in een 600 tal adolescenten (14 15 jaar oud) in Vlaanderen (N=200), Genk Zuid (N=200) en Menen (N=200) gemeten. Het doel was opnieuw om verbanden tussen deze genexpressie en diverse blootstellingmerkers te identificeren en de referentiewaarden te vergelijken met die van de hot spots Genk Zuid en Menen. Methode Selectie deelnemers In drie gebieden Referentie, Genk en Menen werden adolescenten gerekruteerd via een aantal secundaire scholen. Op basis van geboortedatum en woonplaats (i.e. in het gebied van interesse) werd een selectie gemaakt. Voorwaarden voor inclusie van deelnemende jongeren omvatten: geboren zijn in het jaar 1994, 1993 of 1992; ten minste 10 jaar wonen in Vlaanderen; toestemming van de ouders én de jongere (ondertekend toestemmingsformulier) d.w.z. bereid zijn om een bloedstaal, urinestaal en haarstaal te leveren, een uitgebreide vragenlijst in te vullen en een computertest uit te voeren; Nederlandstalige vragenlijsten kunnen invullen. Gedetailleerde informatie over de selectie van deelnemers staat beschreven in de resultatenrapporten (zie en gezondheid.be/resultaten.html). Meting van blootstellingmerkers De blootstellingsvariabelen werden geselecteerd uit de dataset met als criteria 1/ voldoende waarden en 2/ een normale verdeling. 40 blootstellingsvariabelen werden weerhouden. Voor statistische analyse werden alle blootstellingswaarden getransformeerd (log, basis 2), naar analogie met de genexpressiewaarden. 1

2 Gedetailleerde informatie over de meetmethodes staan beschreven in de resultatenrapporten (zie en gezondheid.be/resultaten.html). Selectie van genen Om tot een selectie van genen te komen voor de analyses in de adolescentenpopulatie van het 2e Steunpunt Milieu en Gezondheid, werd een volledig transcriptoom analyse uitgevoerd op stalen van een selectie van 40 individuen volwassenen (50 65jaar) van het eerste Steunpunt Milieu en Gezondheid, waarvan de blootstellingsmerkers van verschillende polluenten (cadmium, lood, PCBs, dioxines, DDT, hexachlorobenzeen, PAKs en benzeen) gekend waren. Deze personen werden uit een grotere dataset geselecteerd op basis van de grootste, respectievelijk laagste, gecombineerde blootstelling (som van z waarden van individuele polluenten), hetgeen resulteerde in 20 hoog blootgestelde en 20 laag blootgestelde individuen. Correlaties tussen individuele blootstellingsmerkers en de expressie van afzonderlijke genen werden geanalyseerd. Hieruit bleken bijzonder grote verschillen tussen beide geslachten, waardoor besloten werd om afzonderlijk genen te selecteren voor beide geslachten. Verschillende criteria hebben geleid tot een selectie van de merkergenen bij beide geslachten: 1/ een maximale p waarde van 0,01 voor de lineaire regressieanalyse tussen de expressie van een gen en een bepaalde blootstellingsmerker, 2/ de aanwezigheid van een gen in een pathway met een significantieniveau lager dan 0,05 bij Metacore pathwayanalyse, 3/ een verwacht genexpressieverschil van 62% (mannen) respectievelijk 51% (vrouwen) tussen intensiteiten van blootstelling overeenstemmend met de P10 respectievelijk de P90 (aan de hand van de regressievergelijkingen). Deze procedure resulteerde in een selectie van de beoogde 20 genen voor elk geslacht (na aanvulling met enkele genen die eerder geselecteerd waren op basis van onderzoek uit het eerste Steunpunt Milieu en Gezondheid, zoals gerapporteerd in van Leeuwen et al. (2008). De finale selectie van 20 genen per geslacht die hieruit resulteerde was voor de mannen: AREG, PP1CB, APOL6, EXOC8, HLA DQA1, COX7B, HEY1, RPL34, RPS3, JAK2, ACTA2, PPP3R1, HIST1H4L, HIST1H4C, IFI6, ARID4A, CYP1B1*, MAPK14*, SOD2*, DGAT2*. Voor de vrouwen: SPHK1, ASAHL, ABCA1, TNS1, HEY1, GSTT1, GIT1, HLA G, GSTM2, G6PD, HNMT, HLA DRB5, B4GALT1, EIF2S1, MAN1B1, PIAS2, SMS, CYP1B1*, CXCL1*, DGAT2*. Genen met 2

3 een * werden geselecteerd op basis van correlaties met blootstellingsmerkers die beschreven werden door van Leeuwen et al. (2008) in het kader van het eerste Steunpunt Milieu en Gezondheid. Gedetailleerde informatie rond de selectie van genen wordt beschreven in het rapport Selectie van genen voor het meten van effecten van polluenten op genexpressie (zie engezondheid.be/rapporten.html). Tabel 1. Lijst met geselecteerde genen. Referentiegenen Genen geselecteerd voor mannen Genen geselecteerd voor vrouwen peptidylprolyl peptidylprolyl isomerase A isomerase A PPIA (cyclophilin A) PPIA (cyclophilin A) CCR4-NOT transcription RNA binding motif CNOT10 complex, subunit 10 RBM10 protein 10 small glutamine-rich tetratricopeptide repeat (TPR)- LMAN2 lectin, mannose-binding 2 SGTA containing, alpha snurportin 1 small glutamine-rich tetratricopeptide repeat SGTA (TPR)-containing, alpha SNUPN Genen ACTA2 actin, alpha 2, smooth muscle, aorta 3 ABCA1 APOL6 apolipoprotein L, 6 ASAHL ARID4A COX7B CYP1B1 DGAT2 EXOC8 HEY1 AT rich interactive domain 4A (RBP1-like) cytochrome c oxidase subunit VIIb Cytochrome P450, family 1, subfamily B, polypeptide 1 diacylglycerol O- acyltransferase 2 B4GALT CXCL1 CYP1B1 DGAT2 exocyst complex component 8 EIF2S1 hairy/enhancer-of-split related with YRPW motif 1 G6PD ATP-binding cassette, sub-family A (ABC1), member 1 N-acylsphingosine amidohydrolase (acid ceramidase)-like UDP-Gal:betaGlcNAc beta 1,4- galactosyltransferase, polypeptide 1 chemokine (C-X-C motif) ligand 1 (melanoma growth stimulating activity, alpha) Cytochrome P450, family 1, subfamily B, polypeptide 1 diacylglycerol O- acyltransferase 2 eukaryotic translation initiation factor 2, subunit 1 alpha, 35kDa glucose-6-phosphate dehydrogenase

4 Hist1H4C histone cluster 1, H4c GIT Hist1H4L histone cluster 1, H4l GSTM2 HLA dqa1 IFI6 major histocompatibility complex, class II, DQ alpha 1 interferon, alpha-inducible protein 6 HEY1 HLAdrb5 G protein-coupled receptor kinase interacting ArfGAP 1 glutathione S- transferase mu 2 (muscle) hairy/enhancer-of-split related with YRPW motif 1 major histocompatibility complex, class II, DR beta 5 major histocompatibility complex, class I, G histamine N- methyltransferase mannosidase, alpha, class 1B, member 1 JAK2 Janus kinase 2 HLA-G mitogen-activated protein MAPK14 kinase 14 HNMT protein phosphatase 1, catalytic subunit, beta PPP1CB isozyme MAN1B1 protein phosphatase 3, protein inhibitor of PPP3R1 regulatory subunit B, alpha PIAS2 activated STAT 2 RPL34 ribosomal protein L34 SMS spermine synthase RPS3A ribosomal protein S3A SPHK1 sphingosine kinase 1 SOD2 Superoxide dismutase 2 TNS1 Tensin 1 Genexpressiemeting Voor genexpressie analyses werden bloedmonsters van 0,5 ml verzameld van elke proefpersoon en de stabilisatie van RNA werd verkregen met Ambion RNA later oplossing (Life Technologies, Carlsbad, CA, USA), dat instaat voor directe ex vivo stabilisatie van bloed RNA. Totaal RNA werd geïsoleerd en gezuiverd met de Ambion Ribopure bloed kit (Life Technologies, Carlsbad, CA, USA) volgens instructies van de producent. cdna werd gesynthetiseerd uit 2 ug totaal RNA met behulp van de BioRad iscript cdna synthese kit (Bio Rad Laboratories, Hercules, CA, USA) volgens instructies van de procucent. Kwantitatieve PCR werd uitgevoerd d.m.v het BioRad MyiQ ICycler Single Color quantitative detection system met behulp van de iq SYBR Green Supermix (beide Bio Rad) volgens de instructies van de producent. Reacties werden gestart voor 3 min bij 95 C, gevolgd door 40 cycli van 15 sec bij 95 C en 45 sec bij 60 C. Na iedere run werd een smeltcurve analyse uitgevoerd vanaf 60 C met stapsgewijze verhogingen temperatuur van 0,5 C elke 10 sec, om te controleren op nietspecifieke producten. Als referentiegenen (interne controle) werden cyclophillin A (PPIA), SGTA (jongens/meisjes), CNOT10, LMAN2, (jongens), RBM10 en SNUPN (meisjes) geselecteerd, op basis van de meest stabiele expressie en de beste overeenkomst met microarray afgeleide resultaten in eerdere analyses (data niet getoond). Alle reacties werden in duplicaat uitgevoerd. In elke 4

5 analysereeks werden negatieve controles (zonder template) en positieve controles (een verdunningsreeks van een samengevoegd staal, bestaand uit cdna (omgekeerde transcriptie) van totaal RNA van 20 willekeurig geselecteerde proefpersonen) opgenomen om de PCR efficiëntie te bepalen. Ct waarden [concentratie van DNA moleculen (in mol) maal tijd] per individu en per gen werden genormaliseerd aan de hand van de gemiddelde Ct waarde van de referentiegenen en de Ct waarden van een referentiepool, wat resulteerde in ΔΔCt waarden per individu en per gen door middel van de volgende vergelijking: ΔΔCt=referentiepool[Ct gene Ct (mean reference genes) ] individu[ct gene Ct (mean reference genes) ] (1) Alle genexpressie gegevens worden gerapporteerd als ΔΔCt waarden op log (basis = 2) schaal. Verschillende pre analyse stappen werden doorgevoerd om de kwaliteit van de data te vrijwaren. Deze omvatten: eliminatie van de Ct waarden indien duplicaten meer dan 5% van elkaar verschillen, of één van de duplicaten ontbreekt eliminatie van genen waarvoor ct waarden (individueel of referentie) groter dan 30 zijn voor (bijna) alle individuen (wat wijst op erg lage RNA concentraties) eliminatie van de genen HEY1 bij de jongens en HEY1, SPHK1 en TNS1 bij de meisjes voor de referentie biomonitoring eliminatie van de genen HEY1 bij de jongens en HEY1 en SPHK1 bij de meisjes voor de hotspot biomonitoring eliminatie van individuen met een afwijking van meer dan 5% tussen beide duplicaten van een referentiegen, waarbij het resulterende gemiddelde na eliminatie van deze afwijkende waarde van de resterende referentiegenen meer dan 0.5 Ct afwijkt van het gemiddelde vóór eliminatie van deze waarde eliminatie van 9 jongens en 3 meisjes uit de dataset voor de referentie biomonitoring eliminatie van 4 jongens en 3 meisjes uit de dataset voor de hotspot biomonitoring RESULTATEN REFERENTIE BIOMONITORING Data analyse 5

6 Pearson correlatie analyse werd gebruikt voor het analyseren van verbanden tussen genexpresiewaarden en blootstellingsmerkers. De data analyse werd uitgevoerd in Excel (Microsoft) en STATISTICA (Statsoft). Tabel 3: kenmerken blootstellingsvariabelen jongens N Mean Minimum Maximum Percentile Percentile eenheid BCD cadmium in bloed µg/l BPB lood in bloed µg/l SOMPCBv PCB ng/g bloedvet DDEv p,p'-dde ng/g bloedvet HCBv Hexachlorobenzeen ng/g bloedvet HPYR_CRT Hydroxypyreen (~PAKS) ng/g creatinine TTMA_CRT tt-muconzuur (~benzeen) µg/g creatinine PCB118v ng/g bloedvet PCB187v ng/g bloedvet PCB170v ng/g bloedvet CB107 4HO-CB107 ng/l CB146 4HO-CB146 ng/l CB187 4HO-CB187 ng/l BDE47v Bromodiphenylether 47 ng/g bloedvet BDE153v Bromodiphenylether 153 ng/g bloedvet UTCS_CRT Urinair triclosan µg/g creatinine UBPA_CRT Urinair bisphenol-a µg/g creatinine HBA_CRT Urinair para hydroxy benzoëzuur µg/g creatinine DMP_CRT fosfaten DMP µg/g creatinine DEP_CRT fosfaten DEP µg/g creatinine DMDTP_CRT fosfaten DMDTP µg/g creatinine DETP_CRT fosfaten DETP µg/g creatinine MEHP_CRT ftalaatmetabolieten MeHP µg/g creatinine HG_T totaal kwik in haar µg/g HG_MM methylkwik in haar µg/g HHCB Galaxolide pg/ml AHTN Tonalide pg/ml HHCBv Galaxolide ng/g bloedvet AHTNv Tonalide ng/g bloedvet MBP_CRT ftalaatmetabolieten MnBP µg/g creatinine MBZP_CRT ftalaatmetabolieten MBzP µg/g creatinine DCP_CRT fenolen 2,5-DCP µg/g creatinine BMN mangaan in bloed µg/l BCU koper in bloed µg/l BTL thallium in bloed µg/l BAS arseen in bloed µg/l MEHHP_CRT Ftalaatmetabolieten µg/g creatinine MEHHP MEOHP_CRT Ftalaatmetabolieten MEOHP µg/g creatinine

7 Tabel4: kenmerken blootstellingsvariabelen meisjes N Mean Minimum Maximum Percentile Percentile BCD cadmium in bloed µg/l BPB lood in bloed µg/l SOMPCBv PCB ng/g bloedvet DDEv p,p'-dde ng/g bloedvet HCBv Hexachlorobenzeen ng/g bloedvet HPYR_CRT Hydroxypyreen (~PAKS) ng/g creatinine TTMA_CRT tt-muconzuur (~benzeen) µg/g creatinine PCB118v ng/g bloedvet PCB187v ng/g bloedvet PCB170v ng/g bloedvet CB107 4HO-CB107 ng/l CB146 4HO-CB146 ng/l CB187 4HO-CB187 ng/l BDE47v Bromodiphenylether 47 ng/g bloedvet BDE153v Bromodiphenylether 153 ng/g bloedvet UTCS_CRT Urinair triclosan µg/g creatinine UBPA_CRT Urinair bisphenol-a µg/g creatinine HBA_CRT Urinair para hydroxy benzoëzuur µg/g creatinine DMP_CRT fosfaten DMP µg/g creatinine DEP_CRT fosfaten DEP µg/g creatinine DMDTP_CRT fosfaten DMDTP µg/g creatinine DETP_CRT fosfaten DETP µg/g creatinine MEHP_CRT ftalaatmetabolieten MeHP µg/g creatinine HG_T totaal kwik in haar µg/g HG_MM methylkwik in haar µg/g HHCB Galaxolide pg/ml AHTN Tonalide pg/ml HHCBv Galaxolide ng/g bloedvet AHTNv Tonalide ng/g bloedvet MBP_CRT ftalaatmetabolieten MnBP µg/g creatinine MBZP_CRT ftalaatmetabolieten MBzP µg/g creatinine DCP_CRT fenolen 2,5-DCP µg/g creatinine BMN mangaan in bloed µg/l BCU koper in bloed µg/l BTL thallium in bloed µg/l BAS arseen in bloed µg/l MEHHP_CRT Ftalaatmetabolieten µg/g creatinine MEHHP MEOHP_CRT Ftalaatmetabolieten µg/g creatinine MEOHP

8 Pearson correlatie analyse Bij de jongens vinden we 58 significante verbanden (24+/34 ), wat overeenkomt met 8.48% van het totaal aantal geanalyseerde verbanden, terwijl bij de meisjes 37 significante verbanden gevonden worden (31+/37 ), wat overeenkomt met 6.09% van het totaal aantal geanalyseerde verbanden (zie tabel 5). Tabellen 6 respectievelijk 7 geven de significante verbanden tussen blootstellingsvariabelen en genexpressiewaarden weer voor jongens respectievelijk meisjes. Tabel 8 geeft een overzicht van de kenmerken van de significante correlaties weer voor beide geslachten. Tabel 5: aantallen verbanden tussen blootstellingsvariabelen en genexpressiewaarden Jongens (18 genen) Meisjes (16 genen) Significante correlaties (p<0.05) positief 24 6 negatief totaal Totaal aantal getest (38 blootstellingen) Ratio 8.48% 6,09% 8

9 Tabel 6: significante verbanden (p<0.05) tussen blootstellingsvariabelen en genexpressiewaarden (jongens) ACTA2 APOL6 ARID4A COX7B CYP1B1 DGAT2 EXOC8 Hist1H4C Hist1H4L HLAdqa IFI6 JAK2 MAPK14 PPP1CB PPP3R1 RPL34 RPS3 SOD2 SOM BCD + 1 BPB + 1 SUMPCB_V - 1 DDE_V PCB118v PCB187v PCB170v CB CB146-1 CB BDE47v BDE153v DMP_CRT + 1 DEP_CRT. - 1 DMDTP_CRT + 1 MEOHP_CRT UBPA_CRT HBA_CRT + 1 BCU BAS HG_T HG_MM HHCB + 1 HHCBv AHTN - 1 SOM

10 Tabel 7: significante verbanden (p<0.05) tussen blootstellingsvariabelen en genexpressiewaarden (meisjes) ABCA1 ASAHL B4GALT CXCL CYP1B1 DGAT2 EIF2S1 G6PD GIT GSTM2 HLAdrb5 HLA-G HNMT MAN1B1 PIAS2 SMS SOM BCD BPB - 1 HCB_V HPYR_CRT - 1 TTMA_CRT PCB118v - 1 CB107-1 CB CB BDE153v - 1 DETP_CRT - 1 MEOHP_CRT UBPA_CRT + 1 HBA_CRT - 1 BCU BAS HG_T HG_MM SOM Tabel 8: Rangschikking van de significante verbanden tussen blootstellingsvariabelen en genexpressiewaarden, per geslacht. Jongens Meisjes Blootstelling gen CC n p-waarde Blootstelling gen CC n p-waarde DDE_V EXOC N=72 p<.001 HBA_CRT B4GALT N=81 p<.001 BCU PPP1CB N=65 p<.001 MEOHP_CRT EIF2S N=81 p=.002 DDE_V ARID4A N=106 p=.001 HCB_V ABCA N=78 p=.003 PCB118v SOD N=107 p=.001 BAS SMS N=83 p=.005 CB107 SOD N=108 p=.001 BCD EIF2S N=81 p=.006 BAS CYP1B N=103 p=.002 CB107 HNMT N=81 p=.006 HHCBv APOL N=98 p=.002 CB187 GIT.3042 N=80 p=.006 BDE153v APOL N=101 p=.003 HG_T HLAdrb N=79 p=.007 DDE_V SOD N=107 p=.004 HCB_V G6PD N=82 p=.009 CB187 EXOC N=73 p=.005 CB187 ASAHL N=81 p=.011 HHCBv Hist1H4C N=104 p=.005 TTMA_CRT HLAdrb N=79 p=.012 CB107 EXOC N=73 p=.006 BCD HNMT N=81 p=.015 HHCB APOL N=99 p=.006 HCB_V ASAHL N=80 p=.015 CB146 SOD N=108 p=.007 BAS HLAdrb N=79 p=.016 BDE47v SOD N=107 p=.007 HG_T PIAS N=83 p=.016 BCU CYP1B N=103 p=.007 CB187 B4GALT.2620 N=81 p=.018 PCB187v IFI N=104 p=.008 HG_MM HLAdrb N=78 p=.018 BDE47v Hist1H4L.2556 N=107 p=.008 HG_T MAN1B N=79 p=.019 PCB170v RPS N=107 p=.009 BCD MAN1B N=79 p=

11 HG_T JAK N=102 p=.009 TTMA_CRT CXCL N=82 p=.025 HG_MM JAK N=96 p=.009 HG_MM PIAS N=82 p=.026 PCB187v COX7B N=108 p=.010 PCB118v SMS N=82 p=.027 BPB JAK N=103 p=.011 HG_MM MAN1B N=78 p=.027 BCD ACTA N=110 p=.014 BPB MAN1B N=79 p=.029 BDE153v SOD N=107 p=.015 DETP_CRT GIT N=80 p=.030 BCU Hist1H4C.2344 N=108 p=.015 BCU SMS.2382 N=83 p=.030 HHCBv PPP1CB.3010 N=64 p=.016 HG_MM GIT N=79 p=.030 DDE_V Hist1H4L.2329 N=107 p=.016 UBPA_CRT ASAHL.2474 N=76 p=.031 HG_MM ARID4A.2413 N=100 p=.016 MEOHP_CRT SMS N=83 p=.031 DEP_CRT. EXOC N=62 p=.018 HPYR_CRT B4GALT N=81 p=.040 HG_T ARID4A.2291 N=106 p=.018 BDE153v G6PD N=82 p=.046 DMP_CRT SOD N=93 p=.021 BCU EIF2S N=81 p=.046 PCB118v MAPK N=107 p=.022 HCB_V HNMT N=80 p=.048 CB107 Hist1H4C.2196 N=108 p=.022 HG_T ABCA N=79 p=.049 HHCBv Hist1H4L N=104 p=.022 HG_MM ABCA N=78 p=.049 BDE153v PPP3R N=104 p=.022 CB146 B4GALT.2186 N=81 p=.050 BDE47v APOL N=101 p=.023 HG_T GSTM N=82 p=.050 HHCBv SOD N=104 p=.024 CB107 APOL N=102 p=.025 PCB170v COX7B N=108 p=.027 MEOHP_CRT JAK N=102 p=.028 UBPA_CRT IFI N=97 p=.029 BDE153v Hist1H4L.2079 N=107 p=.032 DMDTP_CRT SOD N=106 p=.032 HBA_CRT SOD N=107 p=.032 BCU RPS N=108 p=.032 PCB118v PPP3R N=104 P=.034 BCU ARID4A N=107 p=.036 UBPA_CRT Hist1H4L.2083 N=100 p=.038 HG_T Hist1H4L N=107 p=.038 CB187 JAK N=103 p=.039 CB187 RPS N=108 p=.040 PCB187v HLAdqa N=108 p=.041 BAS EXOC N=73 p=.042 SUMPCB_V RPS N=107 p=.044 MEOHP_CRT RPL N=109 p=.044 DDE_V CYP1B N=102 p=.046 AHTN COX7B N=106 p=.049 RESULTATEN HOTSPOT BIOMONITORING (Genk Zuid) en Menen Om de ΔΔCt waarden per individu en per gen door middel van vergelijking (1) te kunnen berekenen, zijn onder andere de Ct waarden van de referentiepool nodig. Ondanks veelvuldig aandringen bij de Universiteit van Maastricht die deze Ct waarden bepaalden, heeft het geduurd tot eind oktober 2012 vooraleer het steunpunt erover beschikte. Na verwijdering van de twijfelachtige resultaten tijdens de pre analyse stappen werden alle ΔΔCt waarden per individu en per gen berekend. Deze resultaten zijn in bijlage gevoegd en laten toe om in een verder stadium zowel de Pearson correlatie analyse uit te voeren alsook de significante verbanden (p<0.05) tussen blootstellingsvariabelen en de genexpressie waarden voor jongens en voor meisjes te berekenen. Via een meta data analyse van alle adolescenten datasets zal een vergelijking tussen de hotspot resultaten en die van de referentie biomonitoring worden uitgevoerd. Alle resultaten zullen ten laatste op 1 maart 2013 aan de Stuurgroep zijn overgemaakt. 11

Selectie van genen voor het meten van effecten van polluenten op genexpressie

Selectie van genen voor het meten van effecten van polluenten op genexpressie Rapport Selectie van genen voor het meten van effecten van polluenten op genexpressie door Sam De Coster, Prof. dr. Nik van Larebeke december 2009 1 Selectie van genen voor het meten van effecten van polluenten

Nadere informatie

Humane biomonitoring Genk-Zuid

Humane biomonitoring Genk-Zuid Humane biomonitoring Genk-Zuid Steunpunt Milieu en Gezondheid www.milieu-en-gezondheid.be Situering studie Onderzoeksteam: steunpunt Milieu en Gezondheid: consortium i.o.v. Vlaamse overheid Onderzoeksopzet:

Nadere informatie

Voorwoord. Voorwoord

Voorwoord. Voorwoord Voorwoord 2 Voorwoord Voorwoord Dit rapport bevat de eerste resultaten van de tweede cyclus van het Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma (2007 2011), luik referentiebiomonitoring. Dit biomonitoringsprogramma

Nadere informatie

DEMOCOPHES ONDERZOEK. persoonlijke resultaten

DEMOCOPHES ONDERZOEK. persoonlijke resultaten DEMOCOPHES ONDERZOEK persoonlijke resultaten Geachte Mevrouw, Wij danken u en uw kind voor uw deelname aan de studie DEMOCOPHES 1. Hierbij bezorgen wij u uw persoonlijke resultaten. De bedoeling van het

Nadere informatie

Waarom kunnen omgevingsfactoren een belangrijk risico op kanker inhouden?

Waarom kunnen omgevingsfactoren een belangrijk risico op kanker inhouden? Waarom kunnen omgevingsfactoren een belangrijk risico op kanker inhouden? 1.Mechanistische inzichten in belang van lage dosissen 1.1Carcinogenese berust op accumulatie van mutaties 1.2 Dosis-antwoord voor

Nadere informatie

Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007-2011: Blootstelling-effect relaties bij moeder-kind koppels en jong volwassenen

Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007-2011: Blootstelling-effect relaties bij moeder-kind koppels en jong volwassenen Verspreiding: Algemeen Eindrapport Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007-2011: Blootstelling-effect relaties bij moeder-kind koppels en jong volwassenen Eva Govarts 1, Liesbeth Bruckers 2, Melissa

Nadere informatie

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA GROEPSRESULTATEN Vlaamse referentiepopulatie 2007-2011 Het Steunpunt Milieu en Gezondheid onderzocht in opdracht van de Vlaamse overheid de aanwezigheid van vervuilende

Nadere informatie

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA GROEPSRESULTATEN Humane biomonitoring bij jongeren in de regio Menen Het Steunpunt Milieu en Gezondheid onderzocht in opdracht van de Vlaamse overheid of wonen nabij

Nadere informatie

Voeding en personalized prevention

Voeding en personalized prevention Voeding en personalized prevention Dr. Simone G.J. van Breda Afdeling Toxicogenomics, Universiteit Maastricht 17 mei 2018. Inhoud Personalized nutrition Het meten van gezondheid in relatie tot voeding

Nadere informatie

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA GROEPSRESULTATEN Humane biomonitoring bij jongeren in Genk-Zuid Het Steunpunt Milieu en Gezondheid onderzocht in opdracht van de Vlaamse overheid of wonen nabij

Nadere informatie

DEMOCOPHES : Europees pilootproject van humane biomonitoring

DEMOCOPHES : Europees pilootproject van humane biomonitoring DEMOCOPHES : Europees pilootproject van humane biomonitoring Samenvatting van de Belgische resultaten Yuri Arcurs - Fotolia.fr DEMOCOPHES Demonstration of a study to coordinate and perform human biomonitoring

Nadere informatie

- Rapport 2- MBT analyse in urine van 37 personen. Waalwijk, 6 december 2016, Dr HMJ Goldschmidt, algemeen directeur DCT Versie 2.0.

- Rapport 2- MBT analyse in urine van 37 personen. Waalwijk, 6 december 2016, Dr HMJ Goldschmidt, algemeen directeur DCT Versie 2.0. - Rapport 2- MBT analyse in urine van 37 personen Waalwijk, 6 december 2016, Dr HMJ Goldschmidt, algemeen directeur DCT Versie 2.0. Op maandag 24 oktober 2016 werden 37 urine monsters ontvangen die semi-

Nadere informatie

Humane biomonitoring Gentse kanaalzone

Humane biomonitoring Gentse kanaalzone Humane biomonitoring Gentse kanaalzone Resultaten bij jongeren 27 januari 2015 Steunpunt Milieu en Gezondheid 1 situering Onderzoeksteam = Steunpunt Milieu en Gezondheid Beleidsrelevant onderzoek, in opdracht

Nadere informatie

De eerste resultaten. Een milieu-gezondheidsprofiel voor Dessel, Mol en Retie. Uw regio, uw gezondheid, uw baby

De eerste resultaten. Een milieu-gezondheidsprofiel voor Dessel, Mol en Retie. Uw regio, uw gezondheid, uw baby De eerste resultaten Een milieu-gezondheidsprofiel voor Deze brochure vat de eerste resultaten van de 3xG-studie samen. Van 150 moeders en pasgeboren baby s uit werden urine, bloed, navelstrengbloed en

Nadere informatie

Biomerkers van blootstelling. Analyse van covariabelen

Biomerkers van blootstelling. Analyse van covariabelen Biomerkers van blootstelling Analyse van covariabelen De analyse van covariabelen heeft 2 doelstellingen: 1. Significante covariabelen selecteren om na te gaan welke factoren bijdragen tot de variabiliteit

Nadere informatie

situering Pilootstudie (1999) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 1 e generatie ( ) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 2 e generatie ( )

situering Pilootstudie (1999) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 1 e generatie ( ) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 2 e generatie ( ) situering Pilootstudie (1999) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 1 e generatie (2001-06) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 2 e generatie (2007-11) Steunpunt Milieu & Gezondheid, 3 e generatie (2012-15) 1 situering

Nadere informatie

Het staal en deze vragenlijst zullen volgens afspraak, later bij u thuis opgehaald worden.

Het staal en deze vragenlijst zullen volgens afspraak, later bij u thuis opgehaald worden. Toestemmingsformulier tot deelname aan het onderzoek naar persistente organische stoffen (POPs) in moedermelk gecoördineerd door de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) Studie uitgevoerd in samenwerking

Nadere informatie

Steunpunt Milieu en Gezondheid

Steunpunt Milieu en Gezondheid 1 Steunpunt Milieu en Gezondheid, 2007-2011 Kadering Uitgebreide samenvatting Het industriegebied Genk-Zuid werd als eerste prioriteit geselecteerd in de hot spot selectieprocedure van het Steunpunt 2007-2011.

Nadere informatie

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGSPROGRAMMA 2007-2011

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGSPROGRAMMA 2007-2011 Foto: Stad Genk VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGSPROGRAMMA 2007-2011 Resultatenrapport Resultaten van het onderzoek bij jongeren in Genk-Zuid september 2011 Foto: Stad Genk in opdracht van de Vlaamse overheid

Nadere informatie

Blootstelling per gebied overzicht van resultaten

Blootstelling per gebied overzicht van resultaten Blootstelling per gebied overzicht van resultaten In onderstaande tabellen worden de gebiedsverschillen samengevat. Tabel 1: Gemiddelde (95% betrouwbaarheidsinterval) blootstelling per gebied. Deze tabel

Nadere informatie

SAMENVATTING RESULTATENRAPPORT

SAMENVATTING RESULTATENRAPPORT HUMAAN BIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 LUIK REFERENTIEBIOMONITORING JONGEREN SAMENVATTING RESULTATENRAPPORT Samenvatting Kadering De derde cyclus van het humaan biomonitoringsmeetnetwerk wordt uitgevoerd

Nadere informatie

Humane biomonitoring GENK-ZUID Onderzoek naar de invloed van wonen nabij het industriegebied Genk-Zuid RESULTATEN

Humane biomonitoring GENK-ZUID Onderzoek naar de invloed van wonen nabij het industriegebied Genk-Zuid RESULTATEN Humane biomonitoring GENK-ZUID 2016 2018 Onderzoek naar de invloed van wonen nabij het industriegebied Genk-Zuid RESULTATEN 1 Wat is de humane biomonitoring Genk-Zuid 2016/2018? Waarom deden we dit onderzoek?

Nadere informatie

Vertrouwelijk EINDRAPPORT

Vertrouwelijk EINDRAPPORT Vertrouwelijk EINDRAPPORT GENEXPRESSIEPROFIELEN ALS BIOMERKER IN HUMANE BIOMONITORING: studie van tijdsgebonden variatie in genexpressie en relaties met blootstelling en effecten van milieuvervuiling (Bestek

Nadere informatie

Hormoon verstorende stoffen

Hormoon verstorende stoffen Hormoon verstorende stoffen Dr. Vera Nelen, Directeur PIH Antwerpen Woordvoerder Steunpunt milieu en gezondheid 1-10/20/2014 Inhoud Wat zijn hormonen, Waarom zijn ze belangrijk Hormoonverstorende stoffen,

Nadere informatie

SELECTIE BIOMERKERS 4 DE STEUNPUNT MILIEU EN GEZONDHEID FLEHS IV

SELECTIE BIOMERKERS 4 DE STEUNPUNT MILIEU EN GEZONDHEID FLEHS IV SELECTIE BIOMERKERS 4 DE STEUNPUNT MILIEU EN GEZONDHEID FLEHS IV 2016-2021 ACHTERGROND SELECTIE BIOMERKERS Thema s Tijdstrends (FLEHSI 2002-2017, N=200) Gezond wonen (N=600) Gezonde voeding (N=600) Ruimtegebruik,

Nadere informatie

Humane biomonitoring Meten in de mens. Dr. Vera Nelen Provinciaal Instituut voor Hygiëne Antwerpen

Humane biomonitoring Meten in de mens. Dr. Vera Nelen Provinciaal Instituut voor Hygiëne Antwerpen Humane biomonitoring Meten in de mens Dr. Vera Nelen Provinciaal Instituut voor Hygiëne Antwerpen Inhoud Vlaamse humane biomonitoring Steunpunt milieu en gezondheid eerste generatie: resultaten Steunpunt

Nadere informatie

SPSS Introductiecursus. Sanne Hoeks Mattie Lenzen

SPSS Introductiecursus. Sanne Hoeks Mattie Lenzen SPSS Introductiecursus Sanne Hoeks Mattie Lenzen Statistiek, waarom? Doel van het onderzoek om nieuwe feiten van de werkelijkheid vast te stellen door middel van systematisch onderzoek en empirische verzamelen

Nadere informatie

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA 2007-2011

VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA 2007-2011 VLAAMS HUMAAN BIOMONITORINGS- PROGRAMMA 2007-2011 Resultatenrapport Resultaten van het onderzoek bij jongeren in de regio Menen Foto: Daniel Herlent januari 2012 in opdracht van de Vlaamse overheid Vlaams

Nadere informatie

Opdrachtgever: Hoogheemraadschap van Delfland

Opdrachtgever: Hoogheemraadschap van Delfland Opdrachtgever: Hoogheemraadschap van Delfland Projectnr: HHD015-001 Datum: 5 juli 2017 Opdrachtgever: Hoogheemraadschap van Delfland Projectnr: HHD015-001 Rapportnr: HHD015-FFDNA-Def01 Status: Definitief

Nadere informatie

Fysieke fitheid Vlaamse volwassenen. Profielkaarten mannen van 18- tot 74 jaar

Fysieke fitheid Vlaamse volwassenen. Profielkaarten mannen van 18- tot 74 jaar Fysieke fitheid Vlaamse volwassenen Profielkaarten mannen van 18- tot 74 jaar Aan de hand van de resultaten van studies van het Steunpunt Sport werden profielkaarten opgesteld per leeftijd en geslacht.

Nadere informatie

Jongeren in onderzoek naar milieu en gezondheid

Jongeren in onderzoek naar milieu en gezondheid Jongeren in onderzoek naar milieu en gezondheid De Vlaamse Humane Biomonitoring Bert Morrens Universiteit Antwerpen KEKI Research on Stage 16 oktober 2018 Inhoud presentatie 1. Steunpunt Milieu en Gezondheid

Nadere informatie

Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007 2011. Resultatenrapport: opvolgstudie volwassenen

Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007 2011. Resultatenrapport: opvolgstudie volwassenen 1 Vlaams Humaan Biomonitoringsprogramma 2007 2011 Resultatenrapport: opvolgstudie volwassenen Oktober 2012 Nik Van Larebeke, Isabelle Sioen, Elly Den Hond, Vera Nelen, Els Van de Mieroop, Tim Nawrot, Liesbeth

Nadere informatie

15 jaar Vlaams humaan biomonitoringprogramma: meten, weten en actie

15 jaar Vlaams humaan biomonitoringprogramma: meten, weten en actie 15 jaar Vlaams humaan biomonitoringprogramma: meten, weten en actie Dr. Ir. Karen Van Campenhout DEPARTEMENT DEPARTEMENT Vlaams Planbureau Omgeving VLAANDEREN LEEFMILIEU, NATUUR & ENERGIE voor RUIMTE Departement

Nadere informatie

Nauwkeurigheid en precisie van het Accu-Chek Avivasysteem. Inleiding. I. NAUWKEURIGHEID Methode

Nauwkeurigheid en precisie van het Accu-Chek Avivasysteem. Inleiding. I. NAUWKEURIGHEID Methode Nauwkeurigheid en precisie van het Accu-Chek Avivasysteem Inleiding De nauwkeurigheid van het systeem is beoordeeld conform de norm ISO 15197:2003. Van een externe diabeteskliniek werd capillair bloed

Nadere informatie

Deel 1: Voorbeeld van beschrijvende analyses in een onderzoeksrapport. Beschrijving van het rookgedrag in Vlaanderen anno 2013

Deel 1: Voorbeeld van beschrijvende analyses in een onderzoeksrapport. Beschrijving van het rookgedrag in Vlaanderen anno 2013 7.2.4 Voorbeeld van een kwantitatieve analyse (fictief voorbeeld) In onderstaand voorbeeld werken we met fictieve data. Doel van dit voorbeeld is dat je inzicht krijgt in hoe een onderzoeksrapport van

Nadere informatie

Sociale ongelijkheid in de humane biomonitoring

Sociale ongelijkheid in de humane biomonitoring Sociale ongelijkheid in de humane biomonitoring Bert Morrens Universiteit Antwerpen Symposium Onderzoek milieu & gezondheid - anno 2017 - focus Vlaanderen 21 september 2017 Uitgangspunt: Environmental

Nadere informatie

Samenvatting 167. Samenvatting

Samenvatting 167. Samenvatting Samenvatting 167 Samenvatting Dit proefschrift gaat over het concept dat chemische verontreinigingen in de bodem stress kunnen veroorzaken in de organismen die daar leven. In de cellen van deze organismen

Nadere informatie

Figuur 1. Representatie van de dubbele helix en de structuren van de verschillende basen.

Figuur 1. Representatie van de dubbele helix en de structuren van de verschillende basen. Het DNA molecuul is verantwoordelijk voor het opslaan van de genetische informatie die gebruikt wordt voor de ontwikkeling en het functioneren van levende organismen. Aangezien het de instructies voor

Nadere informatie

Humane biomonitoring Genk-Zuid

Humane biomonitoring Genk-Zuid Humane biomonitoring Genk-Zuid Steunpunt Milieu en Gezondheid Infomoment stadsschouwburg Genk 29 september 2011 www.milieu-en-gezondheid.be 1 Situering studie Team: steunpunt Milieu en Gezondheid in opdracht

Nadere informatie

Principe Maken van een Monte Carlo data-set populatie-parameters en standaarddeviaties standaarddeviatie van de bepaling statistische verdeling

Principe Maken van een Monte Carlo data-set populatie-parameters en standaarddeviaties standaarddeviatie van de bepaling statistische verdeling Monte Carlo simulatie In MW\Pharm versie 3.30 is een Monte Carlo simulatie-module toegevoegd. Met behulp van deze Monte Carlo procedure kan onder meer de betrouwbaarheid van de berekeningen van KinPop

Nadere informatie

Hierna wordt kort ingegaan op de opeenvolgende taken uitgevoerd tijdens het project.

Hierna wordt kort ingegaan op de opeenvolgende taken uitgevoerd tijdens het project. SAMENVATTING Het huidige rapport bestudeert het verband tussen gebiedsdekkende gemodelleerde atmosferische milieudata en biomonitoringsdata. Er werd uitgegaan van: (i) Individuele blootstellings- of effectmerkers

Nadere informatie

Chapter 9. Nederlandse Samenvatting (Dutch Summary)

Chapter 9. Nederlandse Samenvatting (Dutch Summary) Chapter 9 Nederlandse Samenvatting (Dutch Summary) 10 13 14 15 16 17 18 19 20 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 Chapter 9 122 Dutch Summary Nederlandse Samenvatting Reumatoïde artritis

Nadere informatie

Nauwkeurigheid en precisie van het Accu-Chek Aviva-systeem. Inleiding. I. NAUWKEURIGHEID Methode

Nauwkeurigheid en precisie van het Accu-Chek Aviva-systeem. Inleiding. I. NAUWKEURIGHEID Methode Nauwkeurigheid en precisie van het Accu-Chek Aviva-systeem Inleiding De nauwkeurigheid van het systeem is beoordeeld conform de norm ISO 15197:2003. Van een externe diabeteskliniek werd capillair bloed

Nadere informatie

Van kennis naar beleid: interpretatie, participatie en actie

Van kennis naar beleid: interpretatie, participatie en actie Van kennis naar beleid: interpretatie, participatie en actie Dr. Ir. Karen Van Campenhout Vlaams Planbureau voor Omgeving Departement Omgeving DEPARTEMENT LEEFMILIEU, NATUUR & ENERGIE DEPARTEMENT RUIMTE

Nadere informatie

SAMENVATTING RESULTATENRAPPORT

SAMENVATTING RESULTATENRAPPORT HUMAAN BIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 LUIK GENTSE KANAALZONE SAMENVATTING RESULTATENRAPPORT resultaten Gentse kanaalzone Steunpunt Milieu en Gezondheid (2012-2015) 27 januari 2015 2 In dit rapport worden

Nadere informatie

Vitamine B12 deficiëntie

Vitamine B12 deficiëntie Vitamine B12 deficiëntie Quality of life Retrospectief onderzoek Dit rapport bevat de analyses van de B12 Quality of Life Questionnaire, waarin meer dan 200 personen met een lage vitamine B12 waarde zijn

Nadere informatie

Autobiografisch geheugen in longitudinaal perspectief

Autobiografisch geheugen in longitudinaal perspectief Samenvatting Autobiografisch geheugen in longitudinaal perspectief Stabiliteit en verandering in gerapporteerde levensgebeurtenissen over een periode van vijf jaar Het belangrijkste doel van dit longitudinale,

Nadere informatie

Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Gezondheid»

Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Gezondheid» Sectoraal Comité van de Sociale Zekerheid en van de Gezondheid Afdeling «Gezondheid» SCSZ/09/106 AANBEVELING NR 09/04 VAN 15 SEPTEMBER 2009 MET BETREKKING TOT DE MEDEDELING VAN ANONIEME GEGEVENS BETREFFENDE

Nadere informatie

Tentamen Biostatistiek 2 voor BMT (2DM50), op woensdag 10 april 2013 14.00-17.00 uur

Tentamen Biostatistiek 2 voor BMT (2DM50), op woensdag 10 april 2013 14.00-17.00 uur Faculteit der Wiskunde en Informatica Tentamen Biostatistiek 2 voor BMT (2DM50), op woensdag 10 april 2013 14.00-17.00 uur Bij het tentamen mag alleen gebruik worden gemaakt van een zakrekenmachine. Het

Nadere informatie

Samenvatting Nederlands

Samenvatting Nederlands Samenvatting Nederlands 178 Samenvatting Mis het niet! Incomplete data kan waardevolle informatie bevatten In epidemiologisch onderzoek wordt veel gebruik gemaakt van vragenlijsten om data te verzamelen.

Nadere informatie

CHAPTER 10 NEDERLANDSE SAMENVATTING

CHAPTER 10 NEDERLANDSE SAMENVATTING CHAPTER 10 NEDERLANDSE SAMENVATTING Chapter 10 156 Dit proefschrift bestaat uit een aantal studies waarin de veranderingen in het vermogen van plasma om de uitstroom (efflux) van cholesterol uit cellen

Nadere informatie

Onderzoeksplan Gentse Kanaalzone

Onderzoeksplan Gentse Kanaalzone Onderzoeksplan Gentse Kanaalzone Steunpunt Milieu en Gezondheid 2012-2015 Inhoud Factsheet: Humane Biomonitoring Gentse Kanaalzone 2 Onderzoeksvragen 3 Doelgroep 4 Onderzoeksgebied 4 Biomerkerselectie

Nadere informatie

Samenvatting Samenvatting Bij patiënten die met antikanker geneesmiddelen worden behandeld wordt een grote interindividuele variabiliteit gezien in de antitumor werking en de bijwerkingen. Naast klinische

Nadere informatie

Yves Moreau 3de jr. Burg. Ir. Elektrotechniek Dataverwerking & Automatisatie

Yves Moreau 3de jr. Burg. Ir. Elektrotechniek Dataverwerking & Automatisatie Yves Moreau 3de jr. Burg. Ir. Elektrotechniek Dataverwerking & Automatisatie 2001-2002 Hoe kunnen we de sequenties van meerdere proteïnen uit dezelfde familie tegelijkertijd vergelijken (dus niet paarsgewijs)?

Nadere informatie

Biomonitoring bij jongeren

Biomonitoring bij jongeren Biomonitoring bij jongeren Onderzoek naar milieu en gezondheid in de Gentse kanaalzone Groepsresultaten In deze brochure vind je de belangrijkste resultaten van de humane biomonitoring uitgevoerd in de

Nadere informatie

BMI BIJ SCHOOLKINDEREN

BMI BIJ SCHOOLKINDEREN / Rapport cijfers BMI BIJ SCHOOLKINDEREN Vlaams Gewest 2012-2013 / 1.02.2016 1.02.2016 BMI bij schoolkinderen 1/10 Gepubliceerd op: http://www.zorg-en-gezondheid.be/cijfers op juli 2015 door: Lien Braeckevelt,

Nadere informatie

Nauwkeurigheid en precisie van het Accu-Chek Advantageen het Accu-Chek Comfort Curve-systeem. Inleiding I. NAUWKEURIGHEID. Methode

Nauwkeurigheid en precisie van het Accu-Chek Advantageen het Accu-Chek Comfort Curve-systeem. Inleiding I. NAUWKEURIGHEID. Methode Nauwkeurigheid en precisie van het Accu-Chek Advantageen het Accu-Chek Comfort Curve-systeem Inleiding De nauwkeurigheid van het systeem is beoordeeld conform de norm ISO 15197:2003. Van een externe diabeteskliniek

Nadere informatie

Samenvatting van de belangrijkste wetenschappelijke inzichten

Samenvatting van de belangrijkste wetenschappelijke inzichten (/Zoeken) Samenvatting van de belangrijkste wetenschappelijke inzichten wetenschappelijk comité CurieuzeNeuzen Vlaanderen, Universiteit Antwerpen Vlaamse Milieumaatschappij VITO et citizen-scienceproject

Nadere informatie

A COMPANY OF HASKONING NEDERLAND BV MILIEU. Een ad-hoc Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau (MTR) voor aluminium in oppervlaktewater. 26 april 2002 RIZA

A COMPANY OF HASKONING NEDERLAND BV MILIEU. Een ad-hoc Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau (MTR) voor aluminium in oppervlaktewater. 26 april 2002 RIZA A COMPANY OF HASKONING NEDERLAND BV MILIEU Een ad-hoc Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau (MTR) voor aluminium in oppervlaktewater 26 april 2002 RIZA A COMPANY OF HASKONING NEDERLAND BV MILIEU Barbarossastraat

Nadere informatie

9. Lineaire Regressie en Correlatie

9. Lineaire Regressie en Correlatie 9. Lineaire Regressie en Correlatie Lineaire verbanden In dit hoofdstuk worden methoden gepresenteerd waarmee je kwantitatieve respons variabelen (afhankelijk) en verklarende variabelen (onafhankelijk)

Nadere informatie

Environmental justice en HBM:

Environmental justice en HBM: Environmental justice en HBM: méér dan sociale ongelijkheid in meetresultaten Bert Morrens en Ilse Loots Universiteit Antwerpen Symposium Steunpunt Milieu en Gezondheid 21 mei 2019 Environmental justice

Nadere informatie

Humane biomonitoring Gentse kanaalzone. Resultaten bij jongeren 28 januari februari 2015 Steunpunt Milieu en Gezondheid

Humane biomonitoring Gentse kanaalzone. Resultaten bij jongeren 28 januari februari 2015 Steunpunt Milieu en Gezondheid Humane biomonitoring Gentse kanaalzone Resultaten bij jongeren 28 januari 2015 5 februari 2015 Steunpunt Milieu en Gezondheid 1 situering Onderzoeksteam = Steunpunt Milieu en Gezondheid Beleidsrelevant

Nadere informatie

DEMOCOPHES Meten van vervuilende stoffen in kinderen en moeders BELGISCHE RESULTATEN

DEMOCOPHES Meten van vervuilende stoffen in kinderen en moeders BELGISCHE RESULTATEN DEMOCOPHES Meten van vervuilende stoffen in kinderen en moeders BELGISCHE RESULTATEN Gudrun Koppen - VITO Technische Coördinatie DEMOCOPHES Belgisch niveau Partners: 1 INHOUD Resultatenbrief Deelnemers

Nadere informatie

nederlandse samenvatting Dutch summary

nederlandse samenvatting Dutch summary Dutch summary 211 dutch summary De onderzoeken beschreven in dit proefschrift zijn onderdeel van een grootschalig onderzoek naar individuele verschillen in algemene cognitieve vaardigheden. Algemene cognitieve

Nadere informatie

Fysieke fitheid Vlaamse volwassenen. Profielkaarten vrouwen van 18- tot 74 jaar

Fysieke fitheid Vlaamse volwassenen. Profielkaarten vrouwen van 18- tot 74 jaar Fysieke fitheid Vlaamse volwassenen Profielkaarten vrouwen van 18- tot 74 jaar Aan de hand van de resultaten van studies van het Steunpunt Sport werden profielkaarten opgesteld per leeftijd en geslacht.

Nadere informatie

Tabel 2.1 Overzicht van de situatie op de arbeidsmarkt van de onderzochte personen op 30/06/97. Deelpopulatie 1996

Tabel 2.1 Overzicht van de situatie op de arbeidsmarkt van de onderzochte personen op 30/06/97. Deelpopulatie 1996 Dit deel van het onderzoek omvat alle personen tussen de 18 en 55 jaar oud (leeftijdsgrenzen inbegrepen) op 30 juni 1997, wiens dossier van het Vlaams Fonds voor de Sociale Integratie van Personen met

Nadere informatie

RESULTATENRAPPORT VOLWASSENEN

RESULTATENRAPPORT VOLWASSENEN VLAAMS HUMAANBIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 RESULTATENRAPPORT VOLWASSENEN Samenvatting Kadering De derde cyclus van het humaan biomonitoringsmeetnetwerk wordt uitgevoerd in het kader van het Steunpunt

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting. (summary in Dutch)

Nederlandse samenvatting. (summary in Dutch) (summary in Dutch) Type 2 diabetes is een chronische ziekte, waarvan het voorkomen wereldwijd fors toeneemt. De ziekte wordt gekarakteriseerd door chronisch verhoogde glucose spiegels, wat op den duur

Nadere informatie

Jongeren en Gezondheid 2014 : Socio-demografische gegevens

Jongeren en Gezondheid 2014 : Socio-demografische gegevens Resultaten HBSC 14 Socio-demografische gegevens Jongeren en Gezondheid 14 : Socio-demografische gegevens Steekproef De steekproef van de studie Jongeren en Gezondheid 14 bestaat uit 9.566 leerlingen van

Nadere informatie

1. Reductie van error variantie en dus verhogen van power op F-test

1. Reductie van error variantie en dus verhogen van power op F-test Werkboek 2013-2014 ANCOVA Covariantie analyse bestaat uit regressieanalyse en variantieanalyse. Er wordt een afhankelijke variabele (intervalniveau) voorspeld uit meerdere onafhankelijke variabelen. De

Nadere informatie

DATA-ANALYSEPLAN (20/6/2005)

DATA-ANALYSEPLAN (20/6/2005) DATA-ANALYSEPLAN (20/6/2005) Inleiding De manier waarop data georganiseerd, gecodeerd en gescoord (getallen toekennen aan observaties) worden en welke technieken daarvoor nodig zijn, dient in het ideale

Nadere informatie

Beschrijvende statistieken

Beschrijvende statistieken Elske Salemink (Klinische Psychologie) heeft onderzocht of het lezen van verhaaltjes invloed heeft op angst. Studenten werden at random ingedeeld in twee groepen. De ene groep las positieve verhaaltjes

Nadere informatie

ALCONTROL B.V. IS GEACCREDITEERD VOLGENS DE DOOR DE RAAD VOOR ACCREDITATIE GESTELDE CRITERIA VOOR TESTLABORATORIA CONFORM ISO/IEC 17025:2005 ONDER NR

ALCONTROL B.V. IS GEACCREDITEERD VOLGENS DE DOOR DE RAAD VOOR ACCREDITATIE GESTELDE CRITERIA VOOR TESTLABORATORIA CONFORM ISO/IEC 17025:2005 ONDER NR ALcontrol B.V. Steenhouwerstraat 15 3194 AG Rotterdam Tel.: +31 (0) 231 47 00 Fax: +31 (0) 416 30 34 www.alcontrol.nl M&A milieu adviesbureau Koolweg 64 5759 PZ HELENAVEEN Blad 1 van 4 Uw projectnaam :

Nadere informatie

MINISTERIËLE BESCHIKKING

MINISTERIËLE BESCHIKKING MINISTERIËLE BESCHIKKING met algemene werking van de 24ste september 1999 als bedoeld in artikel 3, zevende lid, van de Warenlandsverordening (P.B. 1997, no. 334), ter uitvoering van artikel 21, eerste

Nadere informatie

Het samenstellen van een multipele indicator index. Harry B.G. Ganzeboom ADEK UvS College 2 28 februari 2011

Het samenstellen van een multipele indicator index. Harry B.G. Ganzeboom ADEK UvS College 2 28 februari 2011 Het samenstellen van een multipele indicator index Harry B.G. Ganzeboom ADEK UvS College 2 28 februari 2011 Indices voor attituden Attittuden (opvattingen) zijn complexe kenmerken Moeilijk te meten met

Nadere informatie

REKENVOORBEELDEN. http://www.emis.vito.be Ministerieel besluit van 14 mei 2007 --- Belgisch Staatsblad van 06 juli 2007 1 PRESTATIEKENMERKEN

REKENVOORBEELDEN. http://www.emis.vito.be Ministerieel besluit van 14 mei 2007 --- Belgisch Staatsblad van 06 juli 2007 1 PRESTATIEKENMERKEN 1 PRESTATIEKENMERKEN 1.1 Bepaling van PCB s in olie met GC-MS REKENVOORBEELDEN Bepalingsmethode: verdunning van olie in hexaan, zuivering op gecombineerde zure silica/basische silica, DMSO/hexaan partitie,

Nadere informatie

VLAAMS HUMAANBIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 ANALYSES INVLOED SOCIAAL-ECONOMISCHE STATUS EN ETNISCHE HERKOMST RAPPORT PASGEBORENEN

VLAAMS HUMAANBIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 ANALYSES INVLOED SOCIAAL-ECONOMISCHE STATUS EN ETNISCHE HERKOMST RAPPORT PASGEBORENEN VLAAMS HUMAANBIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 ANALYSES INVLOED SOCIAAL-ECONOMISCHE STATUS EN ETNISCHE HERKOMST RAPPORT PASGEBORENEN Ann Colles, Bert Morrens, Liesbeth Bruckers, Greet Schoeters en Ilse

Nadere informatie

Belangrijkste conclusies

Belangrijkste conclusies Belangrijkste conclusies 199 jongeren die wonen in de nabijheid van de industriezone Grensland in Menen en Wevelgem waren bereid om deel te nemen aan een biomonitoringsonderzoek tussen mei 2010 en februari

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting De onderzoeken beschreven in dit proefschrift zijn onderdeel van een grootschalig onderzoek naar individuele verschillen in algemene cognitieve vaardigheden. Algemene cognitieve

Nadere informatie

Jongeren en Gezondheid 2014 : Socio-demografische gegevens

Jongeren en Gezondheid 2014 : Socio-demografische gegevens Jongeren en Gezondheid 14 : Socio-demografische gegevens Steekproef De steekproef van de studie Jongeren en Gezondheid 14 bestaat uit 9.566 leerlingen van het vijfde leerjaar lager onderwijs tot het zevende

Nadere informatie

De correlatie kan opgevraagd worden via Analyze Correlate Bivariate en vervolgens maken we een keuze voor de variabelen. Dit levert als output op:

De correlatie kan opgevraagd worden via Analyze Correlate Bivariate en vervolgens maken we een keuze voor de variabelen. Dit levert als output op: Opdrachten en vragen hoofdstuk X 1. Voer de gegevens van figuur 9.1 en 9.2 in SPSS en controleer de correlaties zoals die aangegeven werden. Maak tevens een scatterplot. Tabel 9.1. Lineaire transformatie

Nadere informatie

Een objectief Ranglijst Systeem. ontworpen door. Martien Maas

Een objectief Ranglijst Systeem. ontworpen door. Martien Maas Een objectief Ranglijst Systeem ontworpen door Martien Maas Nijmegen, Nederland, Augustus 2014 1 Eigenschappen van het Ranglijst Systeem: Het Maas Ranglijst Systeem is objectief: op geen enkele manier

Nadere informatie

Nota. Betreft : Samenvatting statistische analyse waterkwaliteit. Inhoudstafel. Datum: 19/12/17 0. INLEIDING STATISTISCHE ANALYSE...

Nota. Betreft : Samenvatting statistische analyse waterkwaliteit. Inhoudstafel. Datum: 19/12/17 0. INLEIDING STATISTISCHE ANALYSE... Nota Datum: 19/12/17 Aan: VLM Auteur: TFR Nazicht: MVR Documentref: I/NO/11504/17.375/TFR Betreft : Samenvatting statistische analyse waterkwaliteit Inhoudstafel 0. INLEIDING... 2 1. STATISTISCHE ANALYSE...

Nadere informatie

Steunpunt Milieu en Gezondheid Humane Biomonitoring Overzicht van uitgevoerde metingen

Steunpunt Milieu en Gezondheid Humane Biomonitoring Overzicht van uitgevoerde metingen Steunpunt Milieu en Gezondheid Humane Biomonitoring Overzicht van uitgevoerde metingen Polluent Lood Cadmium Mangaan Koper Thallium - loodhoudende verf - loden drinkwaterleidingen - ferro en non ferro

Nadere informatie

- Validatiedossier - Bepaling van de lipofiele groep toxinen in mosselen met gebruik van UPLC-MS/MS 1 INTRODUCTIE...1 2 MATRIX EFFECT...

- Validatiedossier - Bepaling van de lipofiele groep toxinen in mosselen met gebruik van UPLC-MS/MS 1 INTRODUCTIE...1 2 MATRIX EFFECT... 1 INTRODUCTIE...1 2 MATRIX EFFECT...1 3 LINEARITEIT...2 4 JUISTHEID EN HELHAARBARHEID...5 4.1 Juistheid... 5 4.2 Juistheid van meervoudige analyses van gecertificeerd referentiemateriaal (CRM)... 5 4.3

Nadere informatie

Blootstellingsonderzoek Noorderkempen BONK

Blootstellingsonderzoek Noorderkempen BONK Resultaten Blootstellingsonderzoek Noorderkempen BONK - 18 juni 2006 - Cadmiumbesmetting is groter dan gedacht (HBvL)? Cadmiumbelasting is duidelijk gedaald dus niet groter Een hogere belasting wordt ook

Nadere informatie

RESULTATENRAPPORT PASGEBORENEN

RESULTATENRAPPORT PASGEBORENEN VLAAMS HUMAANBIOMONITORINGSPROGRAMMA 2012-2015 RESULTATENRAPPORT PASGEBORENEN Samenvatting Kadering De derde cyclus van het humaanbiomonitoringsnetwerk wordt uitgevoerd in het kader van het Steunpunt Milieu

Nadere informatie

Toelichting op Schoonste Winkelgebied Verkiezing 2017

Toelichting op Schoonste Winkelgebied Verkiezing 2017 Toelichting op Schoonste Winkelgebied Verkiezing 2017 1. Doelstelling en doelgroep Doelstelling van de verkiezing Nederland Schoon organiseert de Schoonste Winkelgebied Verkiezing om de volgende redenen:

Nadere informatie

212

212 212 Type 2 diabetes is een chronische aandoening, gekarakteriseerd door verhoogde glucosewaarden (hyperglycemie), die wereldwijd steeds vaker voorkomt (stijgende prevalentie) en geassocieerd is met vele

Nadere informatie

Samenvatting: Resultaten luchtkwaliteit in Genk-Zuid en omgeving. Stuurgroep Genk-Zuid 21 januari 2016

Samenvatting: Resultaten luchtkwaliteit in Genk-Zuid en omgeving. Stuurgroep Genk-Zuid 21 januari 2016 Samenvatting: Resultaten luchtkwaliteit in Genk-Zuid en omgeving. Stuurgroep Genk-Zuid 21 januari 2016 1 MEETPLAATSEN De VMM meet de luchtkwaliteit in Genk-Zuid op verschillende meetplaatsen. Tabel 1 geeft

Nadere informatie

DRAAIBOEK BIOMONITORING meting van referentiewaarden in drie leeftijdsgroepen. STEUNPUNT Milieu & Gezondheid 2007-2011

DRAAIBOEK BIOMONITORING meting van referentiewaarden in drie leeftijdsgroepen. STEUNPUNT Milieu & Gezondheid 2007-2011 DRAAIBOEK BIOMONITORING meting van referentiewaarden in drie leeftijdsgroepen STEUNPUNT Milieu & Gezondheid 2007-2011 Coördinator biomonitoring: Prof. dr. Greet Schoeters Expertisecentrum Milieutoxicologie

Nadere informatie

SAMENVATTING Technische mengsels van vetoplosbare polychloorbifenylen (PCBs) zijn gebruikt als vloeistof in transformatoren, condensatoren en als

SAMENVATTING Technische mengsels van vetoplosbare polychloorbifenylen (PCBs) zijn gebruikt als vloeistof in transformatoren, condensatoren en als 109 SAMENVATTING Technische mengsels van vetoplosbare polychloorbifenylen (PCBs) zijn gebruikt als vloeistof in transformatoren, condensatoren en als brandvertragers, vanwege hun thermostabiliteit, chemische

Nadere informatie

Examen Statistische Modellen en Data-analyse. Derde Bachelor Wiskunde. 14 januari 2008

Examen Statistische Modellen en Data-analyse. Derde Bachelor Wiskunde. 14 januari 2008 Examen Statistische Modellen en Data-analyse Derde Bachelor Wiskunde 14 januari 2008 Vraag 1 1. Stel dat ɛ N 3 (0, σ 2 I 3 ) en dat Y 0 N(0, σ 2 0) onafhankelijk is van ɛ = (ɛ 1, ɛ 2, ɛ 3 ). Definieer

Nadere informatie

Steunpunt Milieu en Gezondheid Humane Biomonitoring - Overzicht van uitgevoerde blootstellingsmetingen

Steunpunt Milieu en Gezondheid Humane Biomonitoring - Overzicht van uitgevoerde blootstellingsmetingen 1 Steunpunt Milieu en Gezondheid Humane Biomonitoring - Overzicht van uitgevoerde blootstellingsmetingen Tabel 1: Blootstellingsmerkers Polluent Wat zijn de naamste bronnen Cadmium laatste 3-4 maanden

Nadere informatie

Profielen van mediageletterdheid. Een exploratie van de digitale vaardigheden van burgers SEIZOEN in Vlaanderen. Steve Paulussen IBBT-MICT, UGent

Profielen van mediageletterdheid. Een exploratie van de digitale vaardigheden van burgers SEIZOEN in Vlaanderen. Steve Paulussen IBBT-MICT, UGent Profielen van mediageletterdheid. Een exploratie van de digitale vaardigheden van burgers SEIZOEN in Vlaanderen 2011-2012 Steve Paulussen IBBT-MICT, UGent Doel van de studie 3 hoofdvragen: 1. Hoe staat

Nadere informatie

Samenvatting (Summary in Dutch)

Samenvatting (Summary in Dutch) Samenvatting (Summary in Dutch) In dit proefschrift wordt de pesticide blootstelling bij boeren families beschreven. De nadruk die de woning is gekomen ligt op de blootstelling aan herbiciden. Blootstelling

Nadere informatie

ACTUALISATIE BODEMKWALITEITSKAART

ACTUALISATIE BODEMKWALITEITSKAART GEMEENTE NUENEN C.A. ACTUALISATIE BODEMKWALITEITSKAART GEMEENTE NUENEN C.A. In opdracht van Gemeente Nuenen c.a. Opgesteld door Auteur Omgevingsdienst Zuidoost-Brabant Keizer Karel V Singel 8 Postbus 8035

Nadere informatie

Bijlage 1 - PARAMETERS EN PARAMETERWAARDEN. Het betreft de te analyseren parameters en hun parameterwaarden.

Bijlage 1 - PARAMETERS EN PARAMETERWAARDEN. Het betreft de te analyseren parameters en hun parameterwaarden. Bijlage 1 - PARAMETERS EN PARAMETERWAARDEN Het betreft de te analyseren parameters en hun parameterwaarden. PARAMETERS GROEP A 1. Microbiologische minimumvereisten Escherichia coli (E. Coli) 0 Aantal /100

Nadere informatie

Strategie en resultaat

Strategie en resultaat Strategie en resultaat Hoe goed zijn Nederlandse organisaties in het omzetten van strategie in resultaat? Het antwoord op die vraag krijgen, dat was het doel van het onderzoek van Yvonne Nijkamp Msc, dat

Nadere informatie

Optimalisatie van de eerste klinische studies in bi ondere patie ntengroepen: op weg naar gebruik van semifysiologische

Optimalisatie van de eerste klinische studies in bi ondere patie ntengroepen: op weg naar gebruik van semifysiologische Nederlandse samenvatting Optimalisatie van de eerste klinische studies in bi ondere patie ntengroepen: op weg naar gebruik van semifysiologische farmacokinetische modellen Algemene inleiding Klinisch onderzoek

Nadere informatie