Goochelen met aandacht

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Goochelen met aandacht"

Transcriptie

1 TECHNIEK- EN BÈTAONDERWIJS thema: magie POEF! wetten van behoud van materiaal Diverse trucs van goudregen tot chemische drol Goochelen met aandacht Speel met de focus van de klas periodiek van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen winter 2014 jaargang 23 nummer 4

2 INHOUD COLOFON HOCUS POCUS TRUCS ONTWERPEN Techniek en de geschiedenis van de goochelkunst GOUDREGEN Licht en glitters geven ongetwijfeld een schitterende reactie GOOCHELEN MET AANDACHT Bas Jacobs, de goochelaar én docent, die beide disciplines combineert POEF! Wat doe je als docent tegen de grote verdwijntruc? De wetten van behoud van materiaal VERDWENEN GLAS Een truc in 5 minuten WATER POMPEN op 3 verschillende manieren LEERLINGPANEL NIEUWKOMER/OUWE ROT De Terugkoppeling is een uitgave van NVON, de Nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen. REDACTIEADRES Schieweg AN Delft t: e: redactie@nvon.tk Redactie: Amber Leeman, Lotte Nijman, Hein Bruijnesteijn en als gastredacteur Sabina Onderwater met mede werking van het bestuur van de NVON. Met dank aan Kees Warnaars, Lian Moerenhout, Jelmer van Lenteren en Gina Velcheva. Vormgeving en realisatie: de Kabelfabriek Foto omslag: Marco Zwinkels Drukwerk: Ten Brink KOPIJ Artikelen, persberichten en overige informatie graag twee maanden voor verschijningsdatum insturen naar de redactie. Richtlijnen voor auteurs zijn op te vragen bij de redactie. ABONNEMENTEN Abonnement tijdschrift: 29,50 per jaar. Beëindiging van het abonnement kan uitsluitend schriftelijk vóór 1 augustus. Lid worden? Als lid van de NVON ben je automatisch abonnee van het blad Terugkoppeling en word je daarnaast geïnformeerd per digitale nieuws brief. Ook ontvangen leden tal van kortingen op musea en (vak-)bladen. Meld je aan via de website: LEDENADMINISTRATIE NVON ledenadministratie@nvon.nl Van onze gastredacteur: HOCUS POCUS! Het is net een goochelshow. Je doet twee stoffen bij elkaar en POEF, ze verdwijnen achter een laken van rook. Kleuren veranderen, gassen ontstaan, je hoort geknetter en een knal of je ziet vuur of licht verschijnen. Niet alleen de stoffen veranderen, maar ook de uitdrukking op de gezichten, verbazing. De scheikundeles, het blijft magisch. Als gastredacteur heb ik mogen meedenken over een magische Terugkoppeling. We hebben op verschillende manieren het onderwerp belicht: goochelaars en techniek, trucs in de klas en natuurlijk magische experimenten. Magie beperkt zich niet alleen tot de (on)voorspelbare trucs, proefjes en practica. De beleving, de verbazing en de ontwikkeling van leerlingen blijft misschien wel de grootste truc die het onderwijs kent en hetgeen dat het meeste voldoening oplevert. Sabina Onderwater Ook een keer gastredacteur zijn? Elk NVON-lid kan zich hiervoor opgeven. Lever een bijdrage en denk mee over het thema. Meld je aan via redactie@nvon.tk. Deze editie van Terugkoppeling heeft als thema magie. Los van het thema vind je in elk nummer een noot van de redactie, de toa-tip, een proef en de rubriek mooi meegenomen met wetenswaardigheden. 32 MOOI MEEGENOMEN Wilt u tekst- of beeldmateriaal gebruiken uit deze uitgave? Neem s.v.p. contact op met de redactie voor onze toestemming, doorverwijzing of medewerking. NVON

3 Het Ontwerp ACHTER DE TRUC Wetenschap en goochelkunst zijn al eeuwen onafscheidelijk. Eén van de oudste bekende goocheltrucs, van rond 500 v.c., was een kom wijn die nooit leeg ging, gebaseerd op de wet van de communicerende vaten. Met de ontdekking van stoomaandrijving en elektriciteit namen de mogelijkheden voor goochelaars een vlucht. Goochelaars maakten dankbaar gebruik van deze nieuwe technologieën. Goochelaars als Robert-Houdin gebruikte elektromagneten op het podium. Hierdoor konden kleine jongetjes een voorwerp optillen, dat na een druk op de knop geen millimeter verplaatst kon worden door een volwassen man. Flip Hallema, voorzitter van de Nederlandse Magische Unie, geeft ons een kijkje in het ontwerpproces van magie en verwondering. Joseph Pinetti ( ) De oorsprong van Pinetti s trucs lag in de natuurkundedemonstraties die hij gaf als professor. Hij besloot zijn trucs, die hij wetenschappelijke experimenten noemde, in theaters op te voeren, in een tijd waarin het nog gebruikelijk was dat goochelaars alleen op straat optraden. Zijn populariteit daalde enorm na het uitkomen van verklarende boeken over zijn trucs. 4 Flip Hallema Voorzitter van de Nederlandse Magische Unie, ontwerper van trucs en autoriteit op het gebied van goochelgeschiedenis. Jean Robert-Houdin ( ) Robert-Houdin was uitvinder, horlogemaker, goochelaar en illusionist. Zowel zijn vader als schoonvader was horlogemaker, en hij hield zich in de winkel van de laatste bezig met het maken van mechanisch speelgoed en automatons, zelfbewegende figuren. Na het overwinnen van zijn podiumangst werd hij ook bekend met gedachtenleesshows. Tot de vorige eeuw hadden vrijwel alle bekende goochelaars een achtergrond in de techniek of wetenschap. In de kaders een aantal voorbeelden. NVON

4 Lewis Carroll ( ) Vooral bekend als de zonderlinge schrijver van Alice s Adventures in Wonderland, minder bekend is dat hij ook wiskundige en goochelaar was. Hij hield zich in zijn wetenschaps- en onderwijscarrière voornamelijk bezig met geometrie, algebra en logica. Daarnaast construeerde hij mathematische puzzels en trucs. De liefde voor goochelarij vinden we terug in de avonturen van Alice, in de vorm van konijnen, kaarten en horloges. Flip Hallema was al vroeg bekend met de wondere wereld van het goochelen. Zijn vader goochelde op verjaardagen. Met geïllustreerde goochelboeken en veel oefening kreeg de jonge Flip het ook onder de knie. Hij studeerde Industriële Vormgeving in Den Haag en aan de Academie in Rotterdam. Na een aantal banen als ontwerper had Flip succes op het wereldconcours voor goochelaars, en besloot hij verder te gaan als beroepsgoochelaar. Hij ontwikkelt zijn eigen trucs en technieken. Zijn Fl!pstick move is wereldwijd bekend onder goochelaars. Flip legt uit dat een goede truc een combinatie is van vingervaardigheid, attributen en psychologie. Om trucs goed over te brengen spelen goochelaars in op de verwachtingen van het publiek. Door de aandacht van de kijkers naar de ene plek te trekken kun je ruimte scheppen om andere handelingen ongezien uit te voeren. Hierdoor zijn oplettende mensen in de praktijk vaak makkelijker publiek. Vingervaardigheid is een kwestie van veel oefenen op de juiste grepen en bewe gingen. Flip zelf gebruikt het liefst simpele attributen, zoals kaarten en stokken. Andere goochelaars maken meer gebruik van natuurwetenschappelijke fenomenen, bijvoorbeeld van scheikundige reacties om water in wijn te veranderen, en van optische illusies om objecten te laten verdwijnen en verschijnen. Tegenwoordig zijn er veel goochelaars die trucs ontwerpen met bijvoorbeeld tablets en interactieve televisies. Flip Hallema is van mening dat er niet teveel onnodige elektronica gebruikt moet worden, omdat dit afleidt van de daadwerkelijke goochelkunst. De zelfontwikkelde trucs en technieken van Flip worden wereldwijd gebruikt door goochelaars en door onderwijzers in de goochelkunst. Het ontwikkelen van zo n truc of van een show is een ontwerpproces dat begint met inspiratie of een fascinatie gevolgd door onderzoek. Er zijn goochelcongressen en (zeer geheime) instructie-dvd s om te kijken naar en te leren van anderen. Ook spelen en variëren met bestaande trucs leidt vaak tot inzichten hoe iets beter aangepakt zou kunnen worden. Veel goocheltrucs zijn ongezochte vondsten, serendipiteiten. Zo ook de beroemde Fl!pstick move, een beweging om een goochelstok te laten verdwijnen en verschijnen. Deze ontdekte Flip bij toeval tijdens het schilderen, en nu is deze beweging overal ter wereld tot op de goochelscholen bekend. Net als bij andere ontwerpen wordt het idee van de truc bijgeschaafd en getest op een klein publiek. Totdat de vingervaardigheid, attributen, psychologische effecten en de volledige show eromheen magisch genoeg zijn voor op het toneel. Het komt geregeld voor dat dezelfde truc op ongeveer hetzelfde moment door meerdere goochelaars wordt bedacht. Door de geheimhouding en het gebruik van psychologische effecten is het niet makkelijk een nieuwe goocheltruc te patenteren. Het gebeurt wel, vooral voor nieuwe technische vondsten, met name om de gebruiksrechten veilig te stellen. Plagiaat is een gevoelig onderwerp in de goochelwereld, maar de grens is moeilijk te trekken. Zo heeft Flip Hallema ooit een techniek bedacht waarbij een keukenstoel in een smalle koker ondersteboven gekeerd wordt. Een bevriende goochelaar heeft de truc verder ontwikkeld en opgevoerd. Na diens dood zijn de rechten van de truc verkocht, waardoor Flip hem niet meer kon gebruiken. De toename in het verfilmen en verspreiden van filmpjes van trucs maken het tegenwoordig wel makkelijker te bewijzen dat je een truc al eens hebt gedaan. Aan de andere kant is geheimhouding lastiger geworden. Zeker met televisieprogramma s die puur draaien om het bekendmaken van de werking van een truc. Anders dan wetenschappers houden goochelaars hun geheimen liever voor zichzelf of in besloten kring. Toch wordt er ook in goochelen onderwezen, op goochelscholen, in workshops en op congressen die niet voor iedereen toegankelijk zijn. Flip Hallema houdt zich tegenwoordig veel bezig met het opleiden van collega s op het gebied van vingervlugheid. Ook geeft hij lezingen over de geschiedenis van de goochelaar, waar de combinatie van technisch pionieren en geheimzinnigheid een rode draad in vormt. Hypatia ( ) Wordt ook wel gezien als de eerste vrouwelijke wiskundige, daarnaast hield ze zich bezig met filosofie en astronomie. Haar lezingen waren in die tijd bijzonder populair omdat ze visueel en experimenteel ingesteld waren. Ze richtte deze voorstellingen in als een goochelaar, gebruikmakend van de aandacht van het publiek en van attributen, zoals astronomische instrumenten. 6 NVON

5 GOUDREGEN Show de chemie Een andere fraaie uitvoering begint met een maatcilinder gevuld met kaliumjodideoplossing. Daaraan voeg je een kleine hoeveelheid lood(ii) nitraatoplossing toe. De maatcilinder staat op een spiegelschrijver zodat de hele maatcilinder verlicht is. Dit ziet er door de lood(ii)jodidekristallen uit als een kolom van licht. Het laten neerslaan van loodjodide kan ook spectaculair door de kaliumjodideoplossing te injecteren in een loodnitraatoplossing. nvon.tk/loodfilm Loodzouten tasten de huid aan: draag handschoenen en een bril, ook bij het opruimen. Laat het reactievat in de koelkast afkoelen en filtreer de neerslag af. Het filtraat kan door de gootsteen worden gespoeld. Het natte residu gaat in de ton voor zware metalen.!! 15 minuten Ook voor de geoefende leerling Een spectaculaire reactie tussen twee vaste stoffen. NODIG Statiefmateriaal, brander, rondbodemkolf 500 ml, teiltje, zwart karton, twee maatcilinders 100 ml, roerstaaf, thermometer, waterslang, spotlight, 0,2 M lood(ii) nitraat, 0,2 M kaliumjodide VOORBEREIDING Maak ongeveer 3 g lood(ii)jodide door bij 90 o C (bijvoorbeeld ) 35 ml 0,2 M loodnitraat te mengen met 66 ml 0,2 M kaliumjodide. Dit is vijfmaal zoveel als er bij 25 o C in een liter oplost. Verwarm 350 ml water tot het kookpunt. Schenk het loodjodide bij het water. Laat het koken. Laat niet-opgelost loodjodide grotendeels bezinken. Decanteer de vloeistof in de rondbodemkolf (gebruik isolerende handschoenen). UITVOERING Plaats het donkere scherm en het spotje; doof het licht boven de demonstratietafel. Bevestig de rondbodemkolf in het statief en zet er het teiltje onder. Spoel koud water over de kolf tot de eerste kristallen zichtbaar worden. Breng de inhoud van de kolf in een ronddraaiende beweging. Laat het geheel rustig staan en luister naar het commentaar van de toeschouwers. VERKLARING De nadruk ligt op het verschil in oplosbaarheid van een zout bij verschillende temperaturen. Het gele lood(ii)jodide kristalliseert: Pb 2+ (aq) + 2 I - (aq) " PbI 2 (s) Deze proef is getest en gefotografeerd door Marco Metselaar. De proef Goudregen op de pagina hiernaast is opgenomen in Showdechemie2. In dit boekje staan proefbeschrijvingen van ruim 50 demonstratieproeven die tot de verbeelding spreken. Deels zijn het minder bekende proeven, deels klassieke, maar dan in veilige en groene varianten die aangepast zijn aan de huidige regelgeving. Bij het boek hoort een site met aanvullingen, filmpjes en links: nvon.tk/ showchem. Bij elke proef is aangegeven of deze (naar ons oordeel) alleen door een toa of docent kan worden uitgevoerd of ook door een geoefende leerling. Bij elke proef staat ook een schatting van de tijd die nodig is voor de uitvoering. De proeven zijn getest door studenten van enkele lerarenopleidingen en door toa s en docenten die hebben gereageerd op een oproep hiertoe in NVOX. De testers en ook het auteursteam zorgden voor verhelderende en vaak fraaie foto s. Het boek verscheen als nr. 7 in de NVON-reeks. De auteurs zijn Jaap van Schravendijk, Henny Kramers-Pals, Hans Bouma, Jan de Gruijter, Marco Metselaar. Dankzij sponsoring door de VNCI en de Sectie Scheikunde Onderwijs van de KNCV kon de prijs voor dit mooi uitgegeven boek laag worden gehouden: voor NVON-leden 10 euro, voor anderen 12,50 euro, exclusief verzendkosten. De verzendkosten zijn 5 euro voor bestellingen tot en met 20 euro. Je kunt het boek bestellen via ledenservice@nvon.nl onder vermelding van artikelnummer NVON

6 Foto: Monique Kooijmans GOOCHELEN MET AANDACHT Bas Jacobs, leraar Nederlands en goochelaar Wat is de overeenkomst tussen een goochelaar en een leraar? Ze moeten allebei vaardig zijn in het richten van aandacht. Aandacht geven is een vorm van strelen. Geen aandacht geven is een vorm van slaan. Wat je aandacht geeft groeit. Wat je aandacht geeft groeit Uit deze zinnetjes wordt duidelijk dat aandacht een fundamenteel begrip is voor iedereen die opvoedt. Aandacht vragen, aandacht trekken, aandacht geven en aandacht krijgen is kenmerkend voor de dagelijkse interactie tussen een leerkracht en een leerling. Lesgeven is een gerichte vorm van aandacht geven. Voor een goochelaar is het, net als voor een leraar, erg belangrijk om bewust om te gaan met aandacht. Het bepaalt uiteindelijk of een truc lukt of mislukt. Een goochelaar maakt contact met zijn publiek, richt de aandacht op iets, hij wijst en verplaatst zo de aandacht. Ondertussen gebeurt er IETS op de plek en op het moment waar het publiek het niet verwacht. Zo lijkt een leraar op een goochelaar: hij maakt contact met zijn publiek, richt de aandacht en.als het nodig is, verplaatst hij de aandacht. Zo kan (probleem-) gedrag van een leerling door te goochelen met de aandacht bijvoorbeeld verschoven worden naar een moment dat de leraar beter uitkomt. Leerlingen kunnen vaak beter goochelen dan leraren. Zij willen de aandacht weg hebben van de plek waar de werkelijk belangrijke handeling wordt verricht, weg van de leerkracht, weg van de les. Een paar voorbeelden: Docent: "Jeffrey, je moet stil zijn." Jeffrey: "Ik moet stil zijn? Ja, maar hij dan? Hij praat toch ook?" Wat Jeffrey hier doet is een alledaags voorbeeld van Goochelen met aandacht. Net als een goochelaar wijst leerling Jeffrey naar iets anders, waardoor de aandacht van het eigenlijke onderwerp wordt weggehaald. Dit is een heel effectieve methode. Je komt het overal tegen. Dit spelletje wordt echt niet alleen door leerlingen gespeeld. Volwassenen zijn er ook erg goed in. Aanval is de beste verdediging is zijn goocheltruc Bij het tv-programma Wegmisbruikers haalt de politie een man van de weg die 180 km per uur reed. Wat zegt die man als eerste: "Die camera moet weg.weg!!!!!" De man begint te schreeuwen en doet heel boos. Hij richt zijn aandacht helemaal op de camera en hoopt dat het eigenlijke probleem (180 km per uur rijden) een beetje weggepoetst wordt. Aanval is de beste verdediging, is zijn goocheltruc. In de klas: Chirin is boos, praat met een te harde stem en zegt: "JA, MAAR u stuurt mij er steeds uit, u hebt een hekel aan mij. Myrthe doet precies hetzelfde en u kijkt alleen maar naar mij. U moet mij ook altijd hebben. Het is zo oneerlijk." JE SPEELT MET DE VERWACHTINGEN Of Timon zegt: "JA, MAAR Ik ben zo druk want uw lessen zijn zo saai, en mijn moeder vindt dat ook. U let gewoon niet op. U kunt ook niet goed uitleggen." Ook al meent de leerling niet wat hij zegt, toch is het goed hier tactisch mee om te gaan. Teruggoochelen Je kunt als docent teruggoochelen. Een vraag stellen kan een sterke aandachtverplaatster zijn. Je speelt dan met de verwachtingen. De leerling verwacht de confrontatie, maar dat doe je nu juist niet. "Zeg Jeffrey, bij welke vraag ben je eigenlijk?" De aandacht wordt verplaatst naar het werk in plaats van naar het kliergedrag van Jeffrey. Of: "Chirin, dat snap ik. Ik zou ook heel boos zijn als een leraar mij steeds moest hebben, maar wat doet Myrthe nu anders dan jij, waarom wordt zij er nooit uitgestuurd wordt?" "Zeg Timon, ik snap wat je zegt, dat is duidelijk, maar wat voor sterrenbeeld ben jij eigenlijk." LASTIG LEERLINGGEDRAG BERUST VAAK OP GEGOOCHEL Training Er zijn honderden voorbeelden van goochelen met aandacht. Elke dag gebeurt het in de klas. Lastig leerlinggedrag berust vaak op gegoochel. Hoe ga je daar als docent mee om? Hoe goochel je zelf met de aandacht? Hoe krijg je de regie over de aandacht terug? Met behulp van goocheltrucs en simulatiespelen laat Bas Jacobs de docenten aan de lijve ervaren hoe zij goochelen met aandacht in de praktijk van elke dag kunnen herkennen en toepassen. De training is een feest van herkenning. Meer weten? Zie en bekijk daar de filmpjes. 10 NVON

7 spiegel lens Hein Bruijnesteijn MAGIE VAN EEN KLEIN GAATJE In de jaren tachtig van de vorige eeuw gaven we bij natuurkunde/scheikunde op de Open Schoolgemeenschap Bijlmer in de derde klas lessen fotografie. De leerlingen maakten met een eenvoudig fototoestel foto s van het groepje waarin ze werkten, ontwikkelden het filmpje in het pikdonkere lokaal en maakten met een vergrotingsapparaat er mooie afdrukken van. Het lokaal was de donkere kamer, op tafels in het midden stonden het ontwikkel-, stop- en fixeerbad, een rode tl-buis zorgde voor licht in de duisternis. In het magazijn hingen de foto s aan een waslijntje te drogen. Tussendoor kwam de werking van het fototoestel aan de orde. In ongeveer het midden van het verduisterringscherm zat een zwart plakbandje over een cirkelvormig gaatje, diameter 1,5 cm. In het midden van het lokaal kon je vanaf het plafond een scherm van doorzichtig papier naar beneden ontrollen. De zon scheen buiten, er was veel licht. Het scherm ging naar beneden. De tafels stonden tegen de muur en de leerlingen zaten in een kring rond het scherm. Er was een opening in de kring aan de kant van het gaatje in het zwarte scherm voor het raam. Het plakbandje ging eraf en het licht uit. De leerlingen hadden de opdracht gekregen rustig aan het donker te wennen en goed naar het scherm midden in de kring te kijken. Het was niet altijd makkelijk de groep in het donker in het gareel te houden. Ik stuurde vaak de grootste belhamel naar buiten om in de boom te klimmen die een meter of drie van het raam af stond. Langzaam komt het beeld op het scherm op, de ogen wennen aan het weinige licht. De boom wordt zichtbaar. In de verte rijdt een bus over de Bijlmerdreef. En dan komt het drukke jongetje in beeld, de groep houdt zijn adem in, hij loopt op zijn kop en klimt naar beneden in de boom. Vol verbazing en verwondering volgen zij het inmiddels duidelijke schouwspel op het scherm, hun klasgenootje steelt de show, springt uit de boom naar boven op de grond en staat omgekeerd te dansen, een moeder loopt over het voetpad achter de boom op haar kop een omgekeerde kinderwagen voort te duwen, ze snappen er niks van, willen naar het scherm en het gaatje lopen, iemand houdt zijn hand even voor het gaatje, het beeld verdwijnt en komt weer terug, twee andere jongens willen ook naar buiten, het wordt druk in het lokaal, ik doe het licht aan en herstel de rust. Als ik het verduisteringsscherm omhoog draai en de filmacteur naar binnen maan, kijk ik onwillekeurig naar de kant die de moeder met haar kind opging, ik zie haar niet, zo ver kan ze toch nog niet zijn tot ik me ineens realiseer dat ik de verkeerde kant op kijk, links en rechts zijn natuurlijk ook verwisseld. Van de zomer was ik in Cadiz, de havenstad in zuidwest-spanje. Vlakbij de haven torent Torre Tavira boven de huizen uit met zicht op zee. Op het dak van de toren bevindt zich een cilindervormig, draaibaar torentje met boven in de zijkant een kijkgat, waardoor het licht naar binnenvalt en via een spiegel en lens naar een etage lager wordt geleid. Naar een horizontaal, rond, een beetje hol, wit, scherm op een in hoogte verstelbare tafel met een diameter van bijna twee meter. De toeristen staan in de donkere ruimte rond dat scherm. Een medewerker laat met het draaien van de periscoop de zee en alle kanten van de stad zien, beelden van 360 graden om ons heen. Niet alles op het scherm is tegelijk scherp, door het scherm iets omhoog of omlaag te draaien worden andere delen scherp. Je ziet de vogels boven zee vliegen, de mensen door de straten lopen. We krijgen een rondleiding door de stad, rustig staand met de handen aan een reling rond het scherm. 12 NVON

8 CAMERA OBSCURA een lesuur Tover het lokaal om tot een camera obscura. NODIG Een (donker) lokaal, met een raam met daarachter een lichte buitensetting, verduisteringsmiddelen (bijvoorbeeld dik zwart landbouwplastic), een scherm (of een wit laken), duct tape, schaar UITVOERING Plak samen alle ramen, deuren en kieren af met plastic tot het lokaal pikdonker is. Maak een gaatje van ongeveer 5 cm in het doek voor het raam, ongeveer 10 cm boven de onderkant van het raam. Laat leerlingen het witte laken in de lichtbundel houden, en verplaatsen tot het beeld het scherpst is. Het beeld is ondersteboven, achterstevoren en in kleur. Maak het gaatje kleiner en groter. Laat de leerlingen voorspellen wat er gebeurt. Laat, indien mogelijk, een leerling buiten voor het raam langs lopen. Bewegingen moeten te zien zijn. Bedek het eerste gaatje en maak hoger in het plastic een gaatje. Laat de leerlingen weer voorspellen wat er gaat gebeuren. Bespreek de camera obscura na: wat hebben de leerlingen gezien? Wat is het effect van het veranderen van het formaat van het gaatje? En het veranderen van de positie van het gaatje? Wat zijn de gelijkenissen met een fotocamera? Foto's van omgebouwde kamers tot camera obscura's zijn heel populair. Bekijk via deze link een aantal mooie voorbeelden: nvon.tk/camerob Grote meesters maakten ook gebruik van spiegels, lenzen en van de camera obscura om een projectie letterlijk over te trekken. David Hockney deed hier onderzoek naar en maakte de indrukwekkende documentare David Hockney's Secret Knowledge waarin hij alle trucs onthult. nvon.tk/secrknow Is het ombouwen van de hele ruimte je teveel gedoe? Je kunt ook een kleine camera obscura maken van een doos, een stukje folie, kalkpapier en zwart doek. Minder spectaculair, maar wel makkelijker: nvon.tk/dooscam De MAgische propeller Niet iedereen krijgt de propeller meteen aan de praat en het wordt nog magischer als blijkt dat je de propeller zowel linksom als rechtsom kan laten draaien. Deze magische propeller is bekend onder de naam "hui-stick" of in het Duits als "hui-spiel". Als je met het rondhout over de ribbels beweegt, begint de propeller te draaien. Het is een eenvoudige werkstukje uit drie houten onderdelen dat binnen een blokuur vervaardigd kan worden, zeer geschikt als zaagoefening aan het begin van het jaar. Verder wordt er geboord, gevijld en geschuurd. Hoewel de magische propeller ook als werkstuk te koop is, zie je meteen dat de onderdelen makkelijk voor te bereiden zijn. Rechts- en linksdraaiiend De propeller draait en terwijl je schijnbaar geen andere beweging maakt, verandert toch de draairichting. Deze truc kun je uithalen door danwel aan de rechterkant, danwel aan de linkerkant een vinger te laten meebewegen met het rondhout. Als je dit subtiel doet, ziet niemand een verschil. Meer? De werktekening is beschikbaar via: nvon.tk/prjpg Wil je weten hoe de draaiing van de hui-stick wordt verklaard? Bekijk dan via de volgende link een artikel uit "Naturwissenschaft im Unterricht": nvon.tk/huistick (Geen kost voor de onderbouw) 14 NVON

9 Kleine wondertjes vinden dagelijks plaats in het praktijklokaal. Kleine, maar ook grote goochelaars doen gereedschappen en instrumenten verdwijnen waar je bij staat. Terugkoppeling vroeg docenten en toa s of zij ook te maken hadden met deze grote verdwijntruc van gereedschappen die zoek raken voor korte of langere tijd. Hoe voorkom je als docent dat na een schooljaar het halve gereedschapsrek door de gangen zwerft en hoe leer je leerlingen jou daarbij te helpen? Niet alleen leerlingen Elk praktijklokaal heeft ook een grote aantrekkingskracht op collega s. Een collega, verder een prima kerel, daar niet van, komt het lokaal in om even een hamer te lenen. Aan het eind van de dag prijkt naast de handzaagjes een lege plek op het gereedschapsbord: de hamer ontbreekt. Voor de collega geldt hetzelfde, van hem ontbreekt elk spoor. De volgende dag moet je hem maar weer achter de broek aanzitten. Metaaldetector Opvallend was het antwoord van een aantal docenten dat het fenomeen hen POEF! Waar zijn de scharen? onbekend is. Deze collega s mogen zich gelukkig prijzen met voorbeeldige leerlingen, die zoals zij letterlijk zeiden het verschil tussen mijn en dijn maar al te goed kennen. Van dit gedrag kunnen anderen alleen dromen. Eén van de respondenten vertelde ooit op een school gewerkt te hebben waar hij geneigd was een metaaldetector aan te schaffen omdat het na elke les weer raak was. Zonder opzet Er is niet altijd kwaad in de zin. De leerlingen hebben hard gewerkt aan hun werkstuk. Na het opruimen blijkt dat twee metalen meetlatten ontbreken. Natuurlijk laat je eerst de leerlingen zelf zoeken, maar uiteindelijk laat je de klas gaan en vind je er één op de grond achter de verwarming. De andere is voorgoed verdwenen. Oplossingen Een aantal docenten houdt er dan ook een strict regime op na, waarbij niemand weg mag voordat alles op zijn plek hangt. Populair is ook het aanstellen van eindverantwoordelijken. Het doel is tweeslachtig: leerlingen verantwoordelijkheid bijbrengen en daarnaast houd je als docent tijd over voor andere dingen. Verschillende docenten melden oplossingen met betrekking tot de inrichting van het lokaal. Tot slot werd opgemerkt dat gedrag overdraagbaar is. Eén van de ondervraagden vertelt dat hij aan het begin van het schooljaar altijd heel pietluttig is. Ik wijs de leerlingen op elk dopje of verkeerd geplaatst schroefje. De leerlingen nemen dit gedrag over en uiteindelijk ziet het lokaal er altijd piekfijn uit. En een piekfijn lokaal, dat willen we natuurlijk allemaal. WETTEN VAN BEHOUD VAN MATERIAAL Persoonlijke oplossingen: Borg Voor dure apparatuur of gereedschappen kun je een borg vragen in de vorm van bijvoorbeeld een schoolpas. Op de foto Een toa uit Noord-Holland zet als collega s iets komen lenen de collega en het object samen op de foto. Zo heb je de datum, de persoon en het materiaal in één keer in beeld. uitgiftebalie Op een aantal scholen wordt gewerkt met een uitgiftebalie. Soms wordt de balie in wisseldienst door leerlingen zelf bemand. Ordenings-oplossingen: Alles in beeld De tip werd vaak genoemd alles zichtbaar op te bergen in de klas en niet af te sluiten in een kast. Zo zie je onmiddellijk of je iets mist. Kleurcodes Je kunt leerlingen in groepen laten werken aan werkstations met elk hun eigen kleurcode. Zo zie je meteen of er van het groene groepje iets mist of van het rode. Corvee-oplossingen: Jaartaak Geef elke leerling een taak voor het jaar die de leerling zelf mag kiezen. Sommige taken gebeuren in groepjes, sommige taken doe je alleen. Je kunt precies zien wie zijn of haar taak niet doet. Als je genoeg leerlingen in de klas hebt kun je iemand elke keer de kast laten controleren. 16 NVON

10 Vervolg pagina 17: Hopman Per les is er een wisselende eindverantwoordelijke die niet hoeft op te ruimen, maar wel controleert. MAGIE VAN HET GROEIEN Huub Schoot, Hogeschool Windesheim Correctie-oplossingen: Blijf! Een klas niet laten weggaan voor alles is opgeruimd werkt twee kanten op. Leerlingen mogen ten slotte ook eerder weg als de klus wel is geklaard. Betalen Niet op elke school is het gebruikelijk iets wat je stuk of kwijt maakt te vergoeden. Belonen In combinatie met de jaartaak kun je elk kwartaal iets leuks bedenken voor de leerlingen die hun taak goed doen. Economische oplossingen: VIRTUELE HUUR Een docent viel het op dat tijdens een project waarin bedrijfje werd gespeeld er plotseling heel economisch werd omgegaan met de materialen en gereedschappen nu hier virtueel huur voor werd betaald. Budget Op veel scholen hebben leerlingen een budget om te printen en/of te kopiëren. Als het op is vul je de kaart aan met echt geld. Eén docent experimenteert nu met tokens voor materialen. Markeringsoplossingen: BRANDMERKEN Markeer materiaal met stansletters, brandstempels of met een laserpen. STICKERS Prettig in gebruik en niet duur is het laten maken van stickers. Adresstickers zijn van een handig formaat en heel goedkoop. Flessenbiologie is een leuke manier om leerlingen onderzoek te laten doen naar de invloed van voedingsoplossingen en verschillende bodems op de groei van planten. Hierbij maak je gebruik van gebruikte plastic 2 liter frisdrankflessen om leerlingen in hun eigen omgeving (school, thuis) relaties tussen bijvoorbeeld planten, dieren en water te laten onderzoeken. De eenvoud van deze practicummaterialen maken het een uitstekende manier om zowel leraren als leerlingen te motiveren om experimenten te doen. Een onderzoekje wordt gemakkelijk klassikaal uitgevoerd als de leerlingen zelf de proefopstelling bouwen en experimenten uitvoeren, gegevens verzamelen en uitwisselen om zo te begrijpen wat er verder in de klas gebeurt. Leerlingen kunnen het materiaal ook thuis maken en daar een experiment uitvoeren. Het experimenteren met zelf gemaakt materiaal is een mooie combi van wetenschap en technologie en ook de lage kosten van deze materialen maken de experimenten aantrekkelijk. De leerlingen leren wat een wetenschappelijk proces is en krijgen een indruk van de techniek van het maken van een proefopstelling. Materialen Een plastic fles (2 liter) Een flessendop Mesje en snijmat Boor (10 mm) Katoenen lont Water met of zonder voedingsstoffen Verschillende substraten (zand, klei, tuingrond, potaarde) Zaden van planten (Tuinkers, gerst (Fast Plants zijn ideaal)). Boterhamzakje Werkwijze 1. Verwijder het etiket van de 2 liter limonadefles. 2. Snijd de fles door 10 mm onder de schouder. 3. Prik of boor een 10 mm ø gat door de dop. 4. Haal door het gat in de dop de katoenen lont of een gewone strook katoen. Als deze nat is, gaat het beter. 5. Draai de dop op de fles. 6. Zet de top van de flesomgekeerd op het bodemstuk. De lont moet de bodem van de fles raken. 7. Vul het basisdeel met water of een nutriëntenoplossing en vul het bovenste deel met een zelfgekozen substraat. Bijvoorbeeld met potgrond, tuinaarde, klei, scherp zand, vermiculiet, grit of iets dergelijks. Mengsels zijn ook mogelijk. Zorg bijvoorbeeld voor een goed gedraineerde bodemlaag van grit of kleine kiezel en leg daar een andere laag op. 8. Als je zaait in de bovenste laag, bedek dan de fles aan de bovenkant met een polytheen zakje (boterhamzakje) hierdoor drogen de zaden minder uit. Onderzoeksvraag Welk substraat of welk voedingsmengsel levert het beste teeltresultaat? Je kunt het werk toetsen in een verslagvorm. Bijvoorbeeld een fotoverslag met een toelichting. Meer? nvon.tk/biobott 18 NVON

11 VERDWENEN GLAS OLIFANTENPASTA (of CHEMISCHE DROL) 5 minuten Expriment 204 van Patrick Walravens, ZAVO PHYSICS, Brussel 10 minuten Laat een glas verschijnen voor de ogen van de toeschouwer. Een aanhoudende bubbelmassa doet elk publiek versteld staan. NODIG Twee glazen potten die in elkaar passen en een kartonnen koker of een conservendoos die over de grootste pot heen kan schuiven. Hierbij mag de kleinste niet boven de grootste uitsteken en een diameter hebben die ongeveer 2 cm kleiner is. Gebruik ronde glazen potten! NODIG Waterstofperoxide (bij voorkeur 30%, hoe hoger hoe beter), kaliumjodide, water, afwasmiddel, glycerine, maatcilinder, lekbak UITVOERING VOORBEREIDING Het enige wat je hoef te doen is de kartonnen buis afsnijden op dezelfde hoogte als de grootste pot. Uitvoering Plaats de glazen potten in elkaar en centreer de kleine in de grote. Giet de binnenste pot bijna vol water. Plaats de koker over de glazen. Giet door tot het buitenste gevuld is met water. Neem dan de koker van het glas. Doe dit zodanig dat men de indruk heeft dat je het binnenste glas ermee uitneemt. Zet de koker naast het glas. Het binnenste glas zal verdwenen zijn?! En toch zit het ook niet in de koker?! VERKLARING Natuurlijk zit het binnenste glas nog steeds op zijn plaats, maar het is omgeven door een bolvormige laag water dat werkt als een lens. Je ziet het binnenste glas groter dan het in werkelijkheid is. En het vergrote beeld van het binnenste glas valt gelijk met het buitenste glas zodat je het niet kan zien. Gebruik gekleurd water voor een spectaculair effect. Zet de maatcilinder in de lekbak. Doe een beetje waterstofperoxide, glycerine, afwasmiddel en voedingskleurstof in de maatcilinder. Maak een geconcentreerde kalium jodide-oplossing en voeg hier een beetje van aan het peroxidemengsel toe. Na enkele seconden ontstaat er een kolom schuim. Experimenteer met de verhoudingen. Waar wordt de schuimtoren groter van? En waar wordt hij steviger van? VERKLARING Waterstofperoxide ontleedt bij kamertemperatuur heel langzaam in water en zuurstof volgens de volgende formule: 2 H 2 O 2 (aq) " 2 H 2 O(l) + O 2 (g) Het jodide-ion werkt als katalysator voor deze reactie, en blijft dus aan het einde over. Door het jodide-ion verlopen de volgende halfreacties: H 2 O 2 (aq) + I - (aq) " H 2 O(l) + OI - (aq) H 2 O 2 (aq) + OI - (aq) " H 2 O(l) + O 2 (g) + I - (aq) Door de versnelde gasvorming ontstaat het schuim. De glycerine zorgt voor de extra stevigheid van het schuim.! Sabina Onderwater, Christelijk Lyceum Delft Laat leerlingen nooit met 30% waterstofperoxide werken. Draag bij deze demonstratie handschoenen, een veiligheidsbril en een labjas. Foto: Marco Zwinkels 20 NVON

12 MAGIE VAN EEN NIEUWE AANPAK Bij Scholen aan Zee te Den Helder hebben wij onlangs met de VMBO- KBL-leerlingen uit het vierde leer jaar een project afgesloten dat gericht was op het uitvoeren van onderzoek. Aanleiding voor deze andere lesaanpak in dit project was de Kennisbasis Natuurwetenschappen en Techniek voor de onderbouw, waarmee ik kennis maakte tijden de validatiebijeenkomst bij de SLO. Meer zelf laten uitzoeken We wilden de leerlingen meer zelf laten uitzoeken. Bij de theorielessen over het onderwerp energie werkten we tot dan toe naast de theorie met een aantal demonstratieproeven zoals een windmolen en een zonnepaneel. Ook werden er wat kookboek -practica gedaan. De leerlingen leerden er wel van, maar wij willen nu meer. De onderwerpen In de vaksectie besloten we dat de leerlingen zelf aan de gang moesten gaan met een aantal van deze demonstratieproeven en er achter moesten zien te komen hoe een en Willem Snel, docent natuurkunde, Scholen aan zee in Den Helder. ander werkt. Daarnaast werden er extra proeven toegevoegd. De klas werd in groepjes van vier verdeeld. Na de uitleg van wat de bedoeling was, mochten de groepen zelf een keuze maken uit de volgende onderzoeken: windmolen zonnecel voltacel bouwen bio-batterij elektromotor bouwen stoomboot/-machine bouwen lineaire batterij bouwen Grote inzet Tijdens drie weken werd elke les begonnen met een kort stukje theorie over energie waarna de leerlingen weer verder aan hun opdracht gingen werken. Als de leerlingen het lokaal binnen kwamen, konden ze vaak niet wachten om aan de slag te gaan. Het enthousiasme spatte er van af. Als docent is het mooi om te zien dat de leerlingen gemotiveerd en geïnteresseerd aan het werk zijn en je roepen als het elektromotortje dat ze probeerden te bouwen eindelijk werkt zoals ze dat wilden. Stoomboot, zonnecel en voltacel De resultaten van de onderzoeken die door de leerlingen werden gepresenteerd waren vaak verrassend goed en enkele hadden zelfs de moeite genomen om een stukje geschiedenis en ontwikkeling van hun onderwerp op te zoeken en er aan toe te voegen. Zo grepen de leerlingen die een stoombootje aan de gang moesten zien te krijgen terug op het ontstaan van de stoommachine, waarbij ook het grootste stoomgemaal (de Cruquius ) in de Haarlemmermeerpolder langs kwam. Verrassende resultaten De leerlingen die onderzoek aan het zonnepaneel deden, zag je de zon opzoeken. Ze liepen door het gebouw om te kijken waar het paneel de meeste energie opwekte. Bij hun presentatie over de resultaten gaven zij uitleg over de werking van het paneel en gaven zij het verschil met een zonnecollector aan. Andere leerlingen die het bouwen van een voltacel onderzochten met behulp van 5 eurocent muntjes kwamen tot het meest opvallende resultaat. Zij bouwden verschillende batterijen met verschillende zuren en kwamen tot de ontdekking dat zodra zij naar zes muntjes gingen het voltage soms minder werd. Helaas ontbrak de tijd om hier verder onderzoek naar te verrichten. Maar het verbaasde de leerlingen wel dat dit werd gevonden. Intussen heeft de TOA de proef in alle rust opnieuw uitgevoerd en is tot de conclusie gekomen dat er meetfouten gemaakt moeten zijn. Evaluatie Het onderzoek inclusief de presentatie werd beoordeeld aan de hand van een rubric en na afloop werd de leerlingen naar hun mening gevraagd over het leren op deze manier. Er vallen twee antwoorden op. Het eerste antwoord geeft aan dat dit veel leuker is dan de gebruikelijke manier. Het tweede wel enigszins onverwachte maar zeker niet minder ware antwoord is dat je zo wel veel leert maar dan toch hoofdzakelijk van het onderzoek waar je zelf mee bezig bent geweest. Het roer gaat om Deze antwoorden en de inzet van de leerlingen bij het project hebben ertoe geleid om anders tegen het natuurkundeonderwijs aan te gaan kijken. Het roer gaat om. Het volgend schooljaar wordt het onderwijs voor de derde en vierde klas in blokken verdeeld en alle leerlingen komen aan de beurt om in minimaal één blok onderzoek te doen naar iets waarnaar hun belangstelling uitgaat, zolang het maar met de inhoud van het blok te maken heeft. Ook de schoolleiding ondersteunt dit initiatief en heeft ons de ruimte gegeven om voor het uitvoeren van de onderzoeken een extra natuurkundelokaal in te richten. 22 NVON

13 WATER POMPEN 1/3 WATER POMPEN 3/3 5 minuten Water verschijnt en verdwijnt én dit kan op meer manieren. NODIG Twee glazen, twee rietjes en water Uitvoering Een glas is vol met water, het andere is leeg. Stop twee rietjes in je mond. Zorg dat het water uit het volle glas in het lege glas komt. Zo moet je pompen: je moet met je mond het water zuigen en persen en met de punt van je tong je het verkeerde rietje dicht houden. WATER POMPEN 2/3 15 minuten NODIG Twee plastic limonadeflessen, een zaag, twee grote knikkers en plakband. UITVOERING Zaag de bodem af van twee, gelijke, lege limonadeflessen. Leg een grote glazen knikker in iedere fles tegen de opening aan. Schuif beide flessen stevig in elkaar en maak ze met plakband vast. Schenk in de bovenste fles een beetje water, dan sluit de knikker beter af. Zet de onderste fles in water en knijperin, laat deze weer los, knijp weer, laat weer los en zo verder. Het water wordt omhoog gepompt! 30 minuten Een eenvoudige handpomp van electriciteits buizen en knikkers. NODIG Een PVC-buis en een koppelstuk van 16mm en een PVC-buis en een koppelstuk van 26 mm. Twee knikkers, PVC-lijm, aceton, een klein penseeltje, een zaag en een wollen draad. UITVOERING Iedere bouwmarkt heeft PVC-buizen voor weinig geld in voorraad. Gebruik buizen met verschillende diameters (16 mm en 26 mm) met bijpassende koppelstukken. PVC-buizen kun je lijmen met PVC-lijm. Om de lijmverbinding stevig te maken moet je de te lijmen delen eerst met een beetje aceton insmeren. Gebruik hiervoor een klein penseeltje. De glazen knikker sluit de opening in het koppelstuk in één richting af. Misschien zul je even moeten zoeken in je voorraad knikkers naar eentje die past. Zaag het stuk pvc-buis boven de knikker in het koppelstuk scheef af, want die mag door de knikker niet afgesloten kunnen worden. De opening tussen de smalle buis en de dikkere, maak je met een wollen draad passend. Beweeg de smalle binnenbuis op en neer. De dikke buis staat met de onderkant in een bakje water en het water wordt omhoog gepompt. Jan Leisink verzamelde deze drie prachtige pompen NVON

14 LEERLINGPANEL Jessica Ik heb niet per sé trucs, maar als ik niet aan de beurt wil komen tijdens de les probeer ik oogcontact te vermijden en naar de grond te kijken en dan word ik niet gekozen. Je moet het wel onopvallend doen want anders werkt het niet. Jami Bij O&O helpt het om te doen alsof je heel hard werkt als de meester kijkt, dan krijg je soms net een wat hoger cijfer. Soms zet ik mijn telefoon neer en gebruik ik hem als spiegeltje om te zien wat er achter mijn rug gebeurt. Jing Soms willen we gewoon iets leuks doen op de computer maar doen we alsof we druk zijn met informatie opzoeken. Dan zetten we beide schermen open en klikken steeds op een informatieve site als we denken dat er op ons gelet wordt. Abel Op deze school hoef je geen trucs te gebruiken om te spieken, de meeste docenten letten toch niet op. Maar je kunt altijd nog een tas op een opengeslagen boek zetten. Annabel ik verzin altijd hele domme ezelsbruggetjes die ik zelf heel goed kan onthouden. Bijvoorbeeld bij Frans als ik het geslacht van een woord moet onthouden van een fantaseer ik er een mannenof vrouwengezichtje bij. L Orange heeft een vrouwengezichtje. Roksana Ik houd mijn hoofd altijd heel laag op de tafel als ik schrijf en soms doe ik alsof ik aan het schrijven ben maar klets ik gewoon stiekem met mijn buurvrouw. Chai Er is een andere klas die tijdens rekenen op de computer altijd een spelletjeswebsite open heeft staan. Maar wij doen dat niet in onze klas.. WELKE TRUCS GEBRUIK JIJ OP SCHOOL Iedere Terugkoppeling geeft een wisselend leerlingpanel antwoord op een vraag. Heb je ook een prangende vraag (of een leerling) voor het leerlingpanel? Stel jouw vraag via onze redactie. Magie is hot! Heel wat tv-programma s hebben hun format gebaseerd op magie. Dynamo en tv-programma's als Breaking the Magicians code zijn ontzettend populair. The Magic of Science (ook wel Breaking Magic genoemd) is vergelijkbaar in opzet, maar combineert magie met wetenschap en techniek. Aan de hand van trucs komen natuurkundige, scheikundige en tech nische onderwerpen als gravitatie, wrijving en magnetisme op een ludieke manier aan bod. In één van de filmpjes moeten proefpersonen een slok cola drinken, hun favoriete kleur noemen en zien ze vervolgens hoe een in cola gedoopte lepel verkleurt in diezelfde kleur. Het lijkt pure magie, maar is te verklaren met termen als wisselende voltages en anoden. Spectaculair zijn ook de filmpjes met zwevende voorwerpen, zoals hamburgers die voor de ogen van restaurantbezoekers plots boven tafel vliegen. De oplettende kijker zal snel zien dat magnetisme het geheime ingrediënt is in deze snack. Wij hebben de filmpjes die momenteel online te vinden zijn gekoppeld aan wetenschappelijke onderwerpen om in de klas te gebruiken. Hiernaast een aantal voorbeelden. Op de site vind je het hele document. nvon.tk/bm-full Voorbeelden onderwerpen in The Magic of Science: Teleporting Liquid Vloeistoffen veranderen van kleur met een redoxindicator. Chemische analyse. nvon.tk/bm-tl Balloon Charger Een telefoon opladen met een magnetisch veld. Magnetisme. nvon.tk/bm-bc Magical Glass Een glas wordt onzichtbaar met gebruik van glycerine. Brekingsindex. nvon.tk/bm-mg 26 NVON

15 NIEUWKOMER Niels Beertsen 24 jaar 2 jaar werkzaam in het onderwijs Vak: Techniek Opleiding: Leraar Techniek Voltijd te hogeschool Utrecht / OUWE ROT Heb je zelf techniek gehad op school? Mijn middelbare schooltijd heb ik verdeeld gevolgd over twee scholen. Het eerste jaar op Schoonoord te Zeist, hier ben ik heengegaan vanwege mijn dyslexie en de technische activiteiten van de school. Op het eerste gezicht zag het technische deel er veelbelovend uit, fantastische, grote lokalen met veel gereedschappen, maar na een half jaar op de school te hebben gezeten kwam ik er ondertussen achter dat de leraar techniek van Schoonoord ook tekenen gaf en handvaardigheid en dit allemaal had gecombineerd tot tekenen. Nadat ook nog eens mijn dyslexie-verklaring kwijt bleek te zijn geraakt, ben ik van de school weggegaan. Op mijn tweede school (de Vrije School in Zeist) werd geen techniek gegeven, maar handvaardigheid en technisch tekenen. Deze twee vakken waren creatief ontplooiend. Naast dat ik het hele vak handvaardigheid fantastisch vond, zijn de twee leukste dingen die ik daar heb gemaakt een houten pennenbakje met tandverbindingen en een koperen bakje dat we zelf uit moesten slaan. Is er een docent die een groot voorbeeld is voor jou? Op de Vrije School kreeg ik handvaardigheid van mijn moeder (Hella Heijbroek), omdat ik door haar van huis uit al een technische en creatieve achtergrond had, werd mijn enthousiasme voor dit vak alleen maar groter. Je denkt misschien al gauw dat een moeder haar eigen kind voortrekt in de klas. Mijn moeder heeft mij tijdens de eerste les meteen goed duidelijk gemaakt dat daar geen sprake van zou zijn. Ik had namelijk bedacht dat ik tijdens de les wel kon klooien, dus ik bekogelde een klasgenoot met zaagsel. Maar terwijl ik dit uitvoerde kreeg ik een draai om mijn oren van mijn moeder met de woorden, Nu je van mij les krijgt, betekent dat nog niet dat je meer mag dan anderen, maar je blijft wel mijn kind waardoor ik dit mag doen, dus gedraag je een beetje. Hierdoor heb ik voor haar als leraar erg veel respect gekregen. Hoe ben je er toe gekomen docent techniek te worden? Vanwege mijn technische interesse en kennis ben ik na mijn HAVO als timmerman/ klusjesman aan het werk gegaan voor verschillende bouw- en klusbedrijven. Na twee jaar was ik hier klaar mee, vanwege het sociale niveau van sommige collega s. Toen ben ik naar Oostenrijk gegaan om snowboardles te geven. Ik snowboard al sinds mijn 15 e. Hier heb ik veel geleerd over het leraarschap en is mijn enthousiasme ook gegroeid voor het vak. Na twee jaar had ik veel gebroken en een kapotte knie en werd het duidelijk dat snowboardles geven niet mijn toekomst zou worden. Thuis gekomen viel het kwartje al gauw. vervolg pagina 30 Hennie Oerlemans 62 jaar 14 jaar werkzaam in het onderwijs Vak: Techniek Opleiding: Land en tuinbouwschool, Avondschool Electricien, Middenstand, Boekhouding Heb je zelf techniek gehad vroeger op school? Op de land- en tuinbouwschool heb ik zeer veel techniek gehad van metaalbewerken tot houtbewerken maar ook motortechniek. Waar ik altijd heel veel plezier aan heb beleefd. Is er een docent die een groot voorbeeld is voor jou? Dit was dhr. van Eekelen, hij nam voor iedereen de tijd om het vak te leren. Hoe ben je er toe gekomen docent techniek te worden? Nadat ik als zelfstandige ernstig ziek ben geworden kon ik niet meer verder met het werk wat ik toen deed en ben ik via een melkertbaan in het onderwijs terecht gekomen. Wat zou je jouw leerlingen het liefst meegeven? Vaardigheden die ze in de toekomst zelf kunnen gebruiken. Aan welke opdracht/les beleef jij het meest plezier? Het maken van een zenuwspiraal waarbij de kinderen te maken krijgen met het bewerken van hout, kunststof, metaal en een stukje Elektra. Wat zijn jouw wapenfeiten? Een wapenfeit in het bijzonder kan ik zo gauw niet bedenken, maar ik ben het meest trots als ik de kinderen met een tevreden gezicht zie vertrekken, omdat hun werkstuk is geslaagd. Wat hoop je binnen dit vak voor de toekomst? Voor het vak hoop ik dat het blijft bestaan, zodat leerlingen er veel van blijven opsteken en dat zij vaardigheden leren die zij gebruiken kunnen. Wat zou je nu anders doen dan vroeger? Eerder aan dit vak beginnen, want het bevalt goed. Wat is denk jij het verschil tussen de nieuwe en de oude garde docenten techniek? De nieuwe docenten zijn meer gericht op de theorie dan de oude garde. Hoe zie jij de toekomst van het vak bij jou op school? Ik vrees dat dit vak op den duur gaat verdwijnen omdat veel directies het te duur vinden en er de noodzaak niet van inzien. Heb je veel te maken gehad met verandering tijdens je school carrière en hoe ging je hiermee om? Het onderwijs is voortdurend bezig te veranderen, maar binnen techniek is het aanpassen niet zo moeilijk. Gebruik jij trucs tijdens de les en zou je deze met je collega s willen delen? Iedereen gebruikt trucs! 28 NVON

16 VERVOLG NIEUWKOMER door het technische van mijn timmer- en klusjesmanverleden te combineren met het doceren als snowboardleraar kwam ik al gauw op leraar techniek. Wat zou je jouw leerlingen het liefst meegeven? Dat techniek niet alleen gaat om het maken van bijvoorbeeld een houten pennenbakje, maar overal om ons heen voorkomt, zeker in de huidige maatschappij met alle smartphones en dergelijke. En dat je daar meer mee kan en over kan leren dan de meeste leerlingen denken en weten. Wat hoop je te bereiken binnen het vak? Waar ik van droom is het vak techniek in het onderwijs belangrijker laten worden dan dat het nu is. Wat is het lastigste onderdeel aan het docentschap? Kinderen die geen interesse en motivatie hebben voor je vak/les. Ik los dit op door een technisch aspect uit hun leven te benaderen en ze hier bijvoorbeeld een onderzoek naar te laten doen. Wat is denk jij het verschil tussen de nieuwe en de oude garde docenten techniek? Ik denk dat je het verschil kan vinden in het vergelijken van de hedendaagse maatschappij met de maatschappij van 30 jaar terug. Er is zoveel nieuwe technologie bijgekomen dat het vak techniek zich erg heeft moeten aanpassen, waardoor er bijvoorbeeld tegenwoordig op sommige scholen het vak nieuwe techniek word gegeven. Hierin wordt bijvoorbeeld het programmeren en het werken met de 3D printer behandeld. Verwacht je docent techniek te blijven? Als ik zo enthousiast blijf als ik nu ben over het vak: zeker! Hoe zie jij de toekomst van het vak bij jou op school? In de toekomst denk ik veel bezig te zijn met nieuwe techniek in mijn vak. Ook al gaat mijn voorkeur toch uit naar houtbewerkingen, die ik zeker niet ga laten vallen. Want ik vind dat het aanleren van zulke ambachten en vaardigheden zeker in het vak techniek moet blijven bestaan. Gebruik jij trucs tijdens de les en zou je deze met je collega s willen delen? Ik heb vorig jaar een klas drie lessen lang hard laten werken door met ze af te spreken dat als ze rustig zouden werken, ik zou trakteren op iets lekkers. Maar een echte truc is dat natuurlijk niet. Wat ik in mijn eigen lessen goed vind werken als truc is de kinderen uit te dagen met humor om helder te blijven en op te letten. Ik vind het, wanneer toepasselijk, ook een betere manier van communiceren met de leerlingen. Je kan ze er zelf goed door laten nadenken. AGENDA UITGELICHT: PRAKTISCH EXAMEN Door de inspectie worden scholen steeds meer aangesproken op de resultaten van schoolexamens. Deze moeten zo dicht mogelijk bij het cijfer voor het centraal eindexamen komen te liggen. Het opstellen van een goed schoolexamen en een praktisch schoolexamen is een uitdaging voor iedere docent. Docenten staan vaak alleen bij het maken van deze belangrijke toetsen, terwijl overal in Nederland docenten theoretische school examens en praktisch schoolexamens aan het ontwikkelen zijn. Als vakvereniging willen we de expertise die er binnen de vereniging is delen met onze collega s. Daarnaast dragen we graag bij aan het uitwisselen van kennis tussen docenten. Kosten: De ledenprijs bedraagt 70,- Niet-Leden betalen 95,- Doelgroep: docenten met eindexamenklassen in het vmbo voor Natuurkunde, Scheikunde en Biologie. Maximaal aantal deelnemers: 20 nvon.tk/prakex 9 januari EUREKA!CUP Sluiting inschrijving januari SPOTS ON JOBS Beurs voor opleiding en beroep voor vmbo-leerlingen. 15 januari GREENPORT COLLEGE TOUR WESTLAND Bedrijfsbezoeken bij de glastuinbouwsector voor docenten. 15 januari CURSUS PRAKTISCH SCHOOLEXAMEN (1) NVON-cursus voor vmbo-docenten natuurkunde, scheikunde en biologie, in Ede. 28 januari SCHEIKUNDIGE TECHNOLOGIE Studiedag voor docenten, toa s en dios, Eindhoven. 5 februari NLT CONGRES Congres voor docenten Natuur, Leven en Technologie, Garderen. 7 februari FINALE FIRST LEGO LEAGUE BENELUX Almere. 5 maart CURSUS PRAKTISCH SCHOOLEXAMEN (2) NVON-cursus voor vmbo-docenten natuurkunde, scheikunde en biologie, in Ede. Sta je op het punt het onderwijs te verlaten of ben je nog maar kort in het bèta- onderwijs werkzaam? Doe mee aan deze rubriek of geef een collega op: redactie@nvon.tk 30 NVON

17 WE B S I TE B O E K B O E K WE B S I TE B O E K TECHFINDER OPTISCHE ILLUSIES MAGIC SCIENCE FRANKENSTEINS KAT Op zoek naar een workshop, lesbrief of activiteit in wetenschap en techniek? Techfinder biedt een hulpmiddel voor docenten dat wegwijs maakt in het aanbod en materiaal in Nederland voor leerlingen van 0 tot 19 jaar. Techfinder is makkelijk in gebruik. Je kunt selecteren op type aanbod, regio, doelgroep en op diverse thema s. Optische illusies zijn natuurlijk machtig interessant en mooi om te zien. In het boek Optische Illusies neemt Thomas Ditzinger de lezer mee op acht fascinerende reizen door de wereld van de visuele waarneming. Voor wie alles wil weten over de fenomenen, maar wie ook de verklaringen erachter niet koud laat, is dit een echte must-see. The Magic of Science: a Book of scientific amusements (1864), een klassieker die online integraal te lezen is, begint met de stelling dat men moet experimenteren. Schrijver A. Frederick Collins bekrachtigt deze stelling met de belofte dat je via het experimen met weinig moeite ontzettend veel kan leren over de natuur op een prettige manier. Aanrader! Frankenstein s Cat: Cuddling Up to Biotech s Brave New Beasts is een prijswinnend boek over de toekomst van onze huisdieren en de invloed die biotechnologie daarop heeft. Journalist Emily Anthes laat de lezer zowel de postitieve als de negatieve kanten zien van onder veel meer het klonen van katten en bionische bulldogs. Spannender dan fictie! nvon.tk/opt-bol nvon.tk/mag-sci nvon.tk/frankkat WER K S T U K USE THE FORCE Door middel van een fraai staaltje magneettechniek, zijn de makers erin geslaagd een Darth Vader-handschoen te ontwikkelen. The force kan zowel aantrekkend als afstotend worden gebruikt. Hij kan objecten weliswaar geen meters verplaatsen, maar de supersterke magneten staan garant voor een boel plezier. Leuk voor Star Wars-fanaten, maar evenzogoed speelgoed voor de leek. nvon.tk/handmag G A D G ET TOVERTOL VOCHTIG VELD Het werkt weliswaar gewoon volgens de wetten van de natuurkunde, maar de tovertol is een magisch product. Door zagen, schuren, boren, solderen en lijmen is een apparaat te in elkaar te zetten dat een niet-magnetisch metaal door middel van aanraking met een magnetisch veld laten bewegen. De simpele stroomkring kan eventueel ook zonder solderen worden gemaakt, jij bepaalt. Met succes in elkaar gezet? Dan kan het tollen beginnen. Daadwerkelijk een zeer leerzaam en fantastisch bouwpakket, technisch interessant en op verschillende niveaus te vervaardigen. Er is een heel leuk nieuw speeltje op de markt gekomen: magneetvloeistof. Naam: Ferrofluid. Het bevat zeer kleine ferromagnetische deeltjes. De vloeistof reageert zeer sterk op magnetische velden en gedraagt zich daarin behoorlijk ongebruikelijk. Vloeistof die van alles kan, bijvoorbeeld dansen. Als we de recensies mogen geloven is het een zeer verslavend tijdverdrijf. nvon.tk/tovtol G A D G ET nvon.tk/vochvel 32 NVON

18 Tekenen in de Techniek CARD tekeninglezen Individueel Door de reacties van de leerling te analyseren bepaalt het CAD Collegeprogramma het juiste tempo, het niveau en de lesstofopbouw. Gemakkelijk U als docent hoeft niets voor te bereiden. Ook oefeningen en toetsen nakijken hoeft niet meer. De resultaten vraagt u eenvoudig op. CARD Het educatieve programma CARD geeft de leerling individueel les in RUIMTELIJK Motiverend De uitdagende oefeningen en de directe feedback geven plezier, motivatie en een gedegen eindresultaat. U geeft les in Tekenen in de techniek of Tekeninglezen. CAD College is daarbij uw gereedschap en verzorgt lessen via internet. Met de nieuwe CAD College Cloud versie (m.u.v. CARD) krijgt uw leerling interactief les, op school of thuis. De serie biedt verschillende programma s, die elk de leerling middels theorie, heel veel oefeningen en toetsen op een gegarandeerd eindniveau brengt. U als docent bepaalt welke onderwerpen ze leren, welke toetsen ze maken en leest eenvoudig de vorderingen uit. INZICHT EN PROJECTIELEER. O n li n en a g e r ma L e e r li n g Leren met CARD is leuk om te doen waardoor de leerling enthousiast aan het werk is en snel leert. TRAINER CAD tekenen met CAD Trainer CAD omvat alle Deelnemen aan een schrijversgroep is een mooie manier om actief deel te nemen aan de vaksectie. Een schrijversgroep schrijft gezamenlijk over een onderwerp met als doel kennis te delen en gezamenlijk materiaal te schrijven wat gepubliceerd wordt. Het kan over uiteenlopende onderwerpen gaan. Inbreng voor een onderwerp kun je doorgeven aan de secretaris van de vakgroep of aan de redactie via redactie@nvon.tk. Het volgende nummer heeft als thema hout. Hout van groei af aan bekeken tot de diverse toepassingsmogelijkheden. Heb jij een werkstuk dat je wilt delen? Doe je een project met bomen? Wil je een experiment laten zien in de Terugkoppeling? Laat het ons weten. Trainer CAD geeft een degelijke basis voor uitbreidingen naar tekeninglees-, teken- en ontwerpprogramma s. De eerste stap naar AutoCAD is ook gemaakt. r info op: Kijk voor mee lege.nl ol dc.ca www n Zie: leermiddelen schole PROFITEER NU ALS nieuw! DOCENT VAN FORSE KORTING Lessen én leerlingvolgsysteem geheel via internet! Tekeninglezen Bouwtechniek Elektrotechniek Installatietechniek Metaaltechniek Autotechniek 1 2x KNOW SLECHHOW T ITJS K 12SxLEK H C 30 i.p.v. ACTI :50:38 25 i.p ACTIE C.v. S 47,88 O DE: K NODO C14 68,25 JKDOC ECODE: KI 14 MELD JE NU AAN VIA KIJKMAGAZINE.NL/DOCENT KIJK-KH_ADV_Docent_v3.indd adv TEC-Col5-Terugk.indd 1 Kortom heb jij hier ideeën over? Neem contact op via redactie@nvon.tk. TEKEN- TECHNIEKEN. Kerkenbos 1018 B, 6546 BA NIJMEGEN Tel: info@cadcollege.nl VOLGENDE KEER IN TERUGKOPPELING CENTEN * KORTING VOOR DO OR VO G IN RT KO * EN NT CE ING VOOR DO Trainer CAD BASIS S C H R I J F MET D E SCHRIJVERSGROEP :26

19 WATT?: leren door te doen Voorlichtingsmateriaal Gastlessen over energie Lesmaterialen techniek Kortom: altijd wat te beleven Onderwijs is ondernemen. Want ondernemen is dóen, en daar helpt WATT? u graag bij. We kunnen uw leerlingen namelijk vertéllen waarom de energiesector zulke interessante loopbaankeuzes biedt. Maar het liefst laten we dat leerlingen zien en zelf ervaren. Bijvoorbeeld tijdens een bezoek aan een energiebedrijf of met een gastles over energie. Ondersteund door lesmaterialen die aansluiten op uw onderwijsprogramma. Benieuwd wat de energiesector voor u en uw leerlingen kan betekenen? Kijk op OOF1424_M023_advertorial Terugkoppeling Nov.indd (week)45 15:16

Laat de kinderen ook opzoeken in een woordenboek en/of spreekwoorden boek

Laat de kinderen ook opzoeken in een woordenboek en/of spreekwoorden boek Voorbereiding: Materialen verzamelen Voor de les alles al klaarzetten. De tafels in groepjes van vier zetten zodat je elk proefje eventueel twee keer kan klaar leggen. De werkbladen kopiëren De opdrachtvellen

Nadere informatie

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over, 3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol

Nadere informatie

Ik plaats mijn boog in de wolken; die zal het teken zijn van het verbond tussen mij en de aarde.

Ik plaats mijn boog in de wolken; die zal het teken zijn van het verbond tussen mij en de aarde. De regenboog God heeft een boog in de wolken geplaatst om ons aan het verbond te laten herinneren. Er zal nooit meer zo n grote zondvloed komen, dat heel de aarde onder water staat. Laten we een regenboog

Nadere informatie

S C I E N C E C E N T E R

S C I E N C E C E N T E R EEN ADEMBENEMEND INSTRUMENT Een liedje fluiten is niet zo makkelijk. Je lippen en je tong moet je in allerlei bochten wringen. Met een muziekinstrument gaat het al een stukje makkelijker. Even blazen en

Nadere informatie

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S 2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de

Nadere informatie

EINSTEIN. Weet je wat, ik neem mijn neef mee naar het laboratorium. Daar werken mijn assistenten met stikstof. Dat vindt hij vast mooi.

EINSTEIN. Weet je wat, ik neem mijn neef mee naar het laboratorium. Daar werken mijn assistenten met stikstof. Dat vindt hij vast mooi. EINSTEIN ballon weer opblaast. Maar mijn assistenten vertellen dat het komt doordat de stikstof heel erg koud is en dat de lucht in de ballon dan kleiner wordt. Later warmt de lucht weer op en wordt weer

Nadere informatie

Energie. Jouw werkbladen. In de klas. Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Naam: Klas: Energie Onderbouw havo/vwo Leerlingen In de klas versie 04-2014 1

Energie. Jouw werkbladen. In de klas. Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Naam: Klas: Energie Onderbouw havo/vwo Leerlingen In de klas versie 04-2014 1 Energie Jouw werkbladen In de klas Naam: Klas: Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Energie Onderbouw havo/vwo Leerlingen In de klas versie 04-2014 1 Energie op aarde Energie, fossiele brandstoffen, groene

Nadere informatie

DAT VERDIENT EEN BLOEMETJE!

DAT VERDIENT EEN BLOEMETJE! 1B DAT VERDIENT EEN BLOEMETJE! - Tuinbouw - "ik hoor en ik vergeet, ik zie en ik onthoud, maar ik doe en ik begrijp" Naam:... Klas:... 1 Probleem Binnen enkele weken is het weer infodag en de directie

Nadere informatie

Ik wilde een opdracht ontwikkelen voor leerlingen die voldoet aan de uitgangspunten van competentiegericht leren.

Ik wilde een opdracht ontwikkelen voor leerlingen die voldoet aan de uitgangspunten van competentiegericht leren. 1/5 Fase 1: Wat wilde ik bereiken? Handelen/ ervaring opdoen Ik wilde een opdracht ontwikkelen voor leerlingen die voldoet aan de uitgangspunten van competentiegericht leren. De opdracht wilde ik zo ontwikkelen,

Nadere informatie

3 Hoogbegaafdheid op school

3 Hoogbegaafdheid op school 3 Hoogbegaafdheid op school Ik laat op school zien wat ik kan ja soms nee Ik vind de lessen op school interessant meestal soms nooit Veel hoogbegaafde kinderen laten niet altijd zien wat ze kunnen. Dit

Nadere informatie

E.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7

E.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7 E.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7 1 Vera Kleuskens groep 7 Inhoudsopgave Voorwoord... 3 Inleiding... 4 1. Wat is E.H.B.O... 5 2. E.H.B.O. vereniging... 6 3. Cursus... 7+8+9 4. Reanimatie en A.E.D....

Nadere informatie

Het houden van een spreekbeurt

Het houden van een spreekbeurt Het houden van een spreekbeurt In deze handleiding staan tips over hoe je een spreekbeurt kunt houden. Waar moet je op letten? Wat moet je wel doen? En wat moet je juist niet doen? We hopen dat je wat

Nadere informatie

lesbrieven water verzamelen avonturenpakket de uitvinders en de verdronken rivier leerlingen werkblad Lesbrief 1:

lesbrieven water verzamelen avonturenpakket de uitvinders en de verdronken rivier leerlingen werkblad Lesbrief 1: lesbrieven leerlingen werkblad Lesbrief 1: water verzamelen Verhaal: De Uitvinders en De Verdronken Rivier Opdracht 1: Opdracht 2: Opdracht 3: Opdracht 4: Brainstorm over water Bouw een water-takel-kraan

Nadere informatie

Lesbrief/informatie. Cultuurmenu projecten audiovisueel groep 1-5

Lesbrief/informatie. Cultuurmenu projecten audiovisueel groep 1-5 Lesbrief/informatie Cultuurmenu projecten audiovisueel groep 1-5 Organisatie Cultuurmenu: Cultuurwijzer Nieuwstraat 379 7311 BR Apeldoorn 055-5213967 www.cultuurwijzerapeldoorn.nl De projecten zijn ontwikkeld

Nadere informatie

Researchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink

Researchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink Researchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink Inleiding Om onderzoek te doen naar rituelen is het in eerste plaats belangrijk om te definiëren wat een ritueel is.

Nadere informatie

Over Mad Science TV WWW.MADSCIENCE.ORG/NEDERLAND. Lesbrief Materie :

Over Mad Science TV WWW.MADSCIENCE.ORG/NEDERLAND. Lesbrief Materie : Lesbrief Materie : Voor u ligt een begeleidende lesbrief van Mad Science die u in uw eigen klas kunt gebruiken. De les bevat enkele experimenten die de kinderen zelf in de klas uit kunnen proberen. Bij

Nadere informatie

Werkbladen In de klas. Tijdreis Wetenschap. Naam. School. groep 7-8. Klas

Werkbladen In de klas. Tijdreis Wetenschap. Naam. School. groep 7-8. Klas Werkbladen In de klas Tijdreis Wetenschap Naam groep 7-8 School Klas Wetenschap in alle tijden Vandaag de dag kunnen we heel veel vragen beantwoorden over de wereld om ons heen. Waarom valt een appel naar

Nadere informatie

lesprogramma PO activerende lessen over respect voor het primair onderwijs

lesprogramma PO activerende lessen over respect voor het primair onderwijs lesprogramma PO activerende lessen over respect voor het primair onderwijs Wordle van respect Duur Materialen een computer met internetverbinding Introductie Op 8 november is het de Dag van Respect. Deze

Nadere informatie

Dit document hoort bij de training voor mentoren blok 4 coachingsinstrumenten, leerstijlen.

Dit document hoort bij de training voor mentoren blok 4 coachingsinstrumenten, leerstijlen. Dit document hoort bij de training voor mentoren blok 4 coachingsinstrumenten, leerstijlen. Leerstijlentest van David Kolb Mensen, scholieren dus ook, verschillen nogal in de wijze waarop ze leren. Voor

Nadere informatie

Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine?

Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine? Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine? is op het werk. moet aan de machine werken. De chef vertelt eerst hoe de machine werkt. Dan werkt met de machine. De machine doet het niet. roept een

Nadere informatie

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie

Nadere informatie

Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching. Jaargang 2: Nieuwsbrief 3 (oktober 2013) Hallo allemaal,

Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching. Jaargang 2: Nieuwsbrief 3 (oktober 2013) Hallo allemaal, Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching Jaargang 2: Nieuwsbrief 3 (oktober 2013) Hallo allemaal, Veel te laat krijgen jullie deze nieuwsbrief. Ik had hem al veel eerder willen maken/versturen, maar ik

Nadere informatie

STERREN DANSEN OP DE MUUR WAT HEB JE NODIG? BOUWTEKENING

STERREN DANSEN OP DE MUUR WAT HEB JE NODIG? BOUWTEKENING STERREN DANSEN OP DE MUUR Als je op een onbewolkte avond naar de hemel kijkt zie je overal sterren. Net zoals je soms in wolken gekke figuren kunt ontdekken, kun je dat in sterren ook. Door lijnen te trekken

Nadere informatie

Reflectiegesprekken met kinderen

Reflectiegesprekken met kinderen Reflectiegesprekken met kinderen Hierbij een samenvatting van allerlei soorten vragen die je kunt stellen bij het voeren van (reflectie)gesprekken met kinderen. 1. Van gesloten vragen naar open vragen

Nadere informatie

Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching. Jaargang 4: Nieuwsbrief 1 (januari 2015) In deze nieuwsbrief aandacht voor:

Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching. Jaargang 4: Nieuwsbrief 1 (januari 2015) In deze nieuwsbrief aandacht voor: Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching Jaargang 4: Nieuwsbrief 1 (januari 2015) In deze nieuwsbrief aandacht voor: Terugblik Kinderyoga Rots & Water De Sterrenplukmachine Theaterweek Thema avond (hoog)gevoeligheid

Nadere informatie

AVONTURENPAKKET DE UITVINDERS

AVONTURENPAKKET DE UITVINDERS LESBRIEVEN LEERLINGENBESTAND LESBRIEF 1: WATER VERZAMELEN Verhaal: De Uitvinders en De Verdronken Rivier Opdracht 1: Opdracht 2: Opdracht 3: Opdracht 4: Brainstorm over water Bouw een water-takel-kraan

Nadere informatie

De lamp. Copyright Vakcollege Groep B.V. 2011. Alle rechten voorbehouden.

De lamp. Copyright Vakcollege Groep B.V. 2011. Alle rechten voorbehouden. De lamp Copyright Vakcollege Groep B.V. 2011. Alle rechten voorbehouden. De lamp Met lampen is het als met schoenen; ze zijn vanzelfsprekend en je ziet ze overal. Pas als de stroom een keer uitvalt, merk

Nadere informatie

de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop.

de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop. Woordenlijst bij hoofdstuk 4 de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop. alleen zonder andere mensen Hij is niet getrouwd. Hij woont helemaal a, zonder familie.

Nadere informatie

Leerstijlentest van David Kolb Davy Jacobs, GDD1B

Leerstijlentest van David Kolb Davy Jacobs, GDD1B Leerstijlentest van David Kolb Davy Jacobs, GDD1B Inleiding Mensen, studenten dus ook, verschillen nogal in de wijze waarop ze leren. Als je dat weet, begrijp je beter waarom een student iets aanpakt,

Nadere informatie

Tips voor activiteiten in de winter, lekker knutselen

Tips voor activiteiten in de winter, lekker knutselen Tips voor activiteiten in de winter, lekker knutselen 1) Voor de kleinste kinderen In de winter kunnen vogels wel wat extra s gebruiken. Met kinderen van alle leeftijden kun je hiermee aan de slag. Dennenappels

Nadere informatie

Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk?

Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk? Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk? Verantwoordelijkheid. Ja, ook heel belangrijk voor school!!! Het lijkt veel op zelfstandigheid, maar toch is het net iets anders. Verantwoordelijkheid

Nadere informatie

In 7 stappen naar een opgeruimd huis Hoe je op een makkelijke manier je opruimachterstanden inloopt

In 7 stappen naar een opgeruimd huis Hoe je op een makkelijke manier je opruimachterstanden inloopt In 7 stappen naar een opgeruimd huis Hoe je op een makkelijke manier je opruimachterstanden inloopt Ben jij zo iemand die actief is en veel interesses heeft en daardoor ook veel bezigheden en spullen heeft?

Nadere informatie

Welke voorkeur heb jij?

Welke voorkeur heb jij? Pedagogische vaardigheden: Welke voorkeur heb jij? Als pedagogisch medewerker maak je in de omgang met de kinderen in jouw groep gebruik van verschillende pedagogische vaardigheden. Wat zijn jouw voorkeursvaardigheden

Nadere informatie

Team 5: Natuur. Onderzoek naar de natuurlijke zonnecel

Team 5: Natuur. Onderzoek naar de natuurlijke zonnecel Zonnepanelen op school Team 5: Natuur Onderzoek naar de natuurlijke zonnecel Jullie gaan onderzoeken of de plant een zonnecel is en wie daar gebruik van maken 1. SAMENWERKEN IN EEN TEAM Jullie gaan samenwerken

Nadere informatie

Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl.

Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl. Chatten Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl. Colofon Een uitgave van Eenvoudig Communiceren

Nadere informatie

Huiswerk Spreekbeurten Werkstukken

Huiswerk Spreekbeurten Werkstukken Huiswerk Spreekbeurten Werkstukken - 2 - Weer huiswerk? Nee, deze keer geen huiswerk, maar een boekje óver huiswerk! Wij (de meesters en juffrouws) horen jullie wel eens mopperen als je huiswerk opkrijgt.

Nadere informatie

uitleg proefje 1 spiegelbeeld schrijven

uitleg proefje 1 spiegelbeeld schrijven proefje 1 spiegelbeeld schrijven Misschien ziet je naam er een beetje kronkelig of gek uit, maar waarschijnlijk is het je wel een gelukt om je naam te schrijven. Het is moeilijk om de letters in spiegelbeeld

Nadere informatie

Zintuigen. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/58369

Zintuigen. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/58369 Auteur Iris Kikkert Laatst gewijzigd 11 March 2015 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/58369 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.

Nadere informatie

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd.

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd. Voorwoord In dit boek staan interviews van nieuwkomers over hun leven in Nederland. Ik geef al twintig jaar les aan nieuwkomers. Al deze mensen hebben prachtige verhalen te vertellen. Dus wie moest ik

Nadere informatie

Wat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen.

Wat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Wat is PDD-nos? 4 PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Eigenlijk vind ik stoornis een heel naar woord. Want zo lijkt het net of er iets niet goed aan me

Nadere informatie

Fenomena. Jouw werkbladen. In NEMO. Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Mijn naam: Fenomena Groep 7-8 Leerlingen In NEMO versie 01-2016 1

Fenomena. Jouw werkbladen. In NEMO. Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Mijn naam: Fenomena Groep 7-8 Leerlingen In NEMO versie 01-2016 1 Fenomena Jouw werkbladen In NEMO Mijn naam: Mijn school: Ik zit in groep: Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Fenomena Groep 7-8 Leerlingen In NEMO versie 01-2016 1 Fenomena Welkom bij Fenomena! Deze hele

Nadere informatie

Papier recyclen. Inlage

Papier recyclen. Inlage Inlage A1 Papier maken Voor deze opdracht heb je de volgende materialen nodig: A - 1 Drielenzige loep B - 3 Bladen viltpapier C - 1 Reinigingsdoek D - 1 Zeef E - 1 Scheprand F - Stapel oude kranten G -

Nadere informatie

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)

Nadere informatie

de kinderen hier om elkaar te gebruiken als de massa mensen, ze kunnen door elkaar heen lopen en elkaar begroeten etc.).

de kinderen hier om elkaar te gebruiken als de massa mensen, ze kunnen door elkaar heen lopen en elkaar begroeten etc.). Als je boven de stad vliegt, land je midden op een plein. Het plein is vol met mensen, je steekt het plein over en loopt dwars door de mensen heen, af en toe begroet je iemand. (help de kinderen hier om

Nadere informatie

S C I E N C E C E N T E R

S C I E N C E C E N T E R WELKOM! Een bezoeker die een science center binnenkomt, moet gelijk in de stemming komen om van alles te ontdekken. Dat kan doordat er iets verrassends gebeurt. Daar gaan jullie op een heel speciale manier

Nadere informatie

Maak van je kind een maker!

Maak van je kind een maker! Maak van je kind een maker! En word er zelf ook één. Zes regels waarmee dat waarschijnlijk best wel lukt. 1 Welkom In dit boekje vertellen we over maken. Het is speciaal gemaakt voor ouders die samen met

Nadere informatie

Dino en het ei. Duur activiteit: 30 minuten Lesdoelen: De kleuters: kunnen een prent linken aan een tekst; kunnen het verhaal navertellen.

Dino en het ei. Duur activiteit: 30 minuten Lesdoelen: De kleuters: kunnen een prent linken aan een tekst; kunnen het verhaal navertellen. Dino en het ei Bibliografie: Demyttenaere, B. (2004). Dino en het ei. Antwerpen: Standaard. Thema: niet alles is steeds wat het lijkt, illusies Korte inhoud: Elke nacht staat er een groot wit ei tussen

Nadere informatie

3. Wat betekent dat voor de manier waarop lesgegeven zou moeten worden in de - voor jou - moeilijke vakken?

3. Wat betekent dat voor de manier waarop lesgegeven zou moeten worden in de - voor jou - moeilijke vakken? Werkblad: 1. Wat is je leerstijl? Om uit te vinden welke van de vier leerstijlen het meest lijkt op jouw leerstijl, kun je dit simpele testje doen. Stel je eens voor dat je zojuist een nieuwe apparaat

Nadere informatie

OPA EN OMA DE OMA VAN OMA

OPA EN OMA DE OMA VAN OMA Hotel Hallo - Thema 4 Hallo opdrachten OPA EN OMA 1. Knip de strip. Strip Knip de strip los langs de stippellijntjes. Leg de stukken omgekeerd en door elkaar heen op tafel. Draai de stukken weer om en

Nadere informatie

http://www.kidzlab.nl/index2.php?option=com_content&task=vi...

http://www.kidzlab.nl/index2.php?option=com_content&task=vi... Veelvlakken De perfecte vorm Plato was een grote denker in de tijd van de Oude Grieken. Hij was een van de eerste die de regelmatige veelvlakken heel bijzonder vond. Hij hield ervan omdat ze zulke mooie,

Nadere informatie

Hand-out Methodiek Lookalike

Hand-out Methodiek Lookalike Hand-out Methodiek Lookalike Methodiek Lookalike www.lookalike-traject.nl Amsterdam 2011 INHOUDSOPGAVE INTRODUCTIE LOOKALIKE... 3 FILOSOFIE EN WERKWIJZE... 3 INTRODUCTIE VOOR HET ONDERWIJS... 3 KUNSTZINNEGE

Nadere informatie

Kids. &Go. Informatieblad speciaal voor kinderen

Kids. &Go. Informatieblad speciaal voor kinderen Informatieblad speciaal voor kinderen Datum; Aalsmeer, jaar 2011 Gemaakt door; Bianca Wegbrands daar, Wat leuk dat je dit informatieblad speciaal voor kinderen wilt lezen. Ik zal me eerst even aan jou

Nadere informatie

Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine?

Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine? Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine? is op het werk. moet aan de machine werken. De chef vertelt eerst hoe de machine werkt. Dan werkt met de machine. De machine doet het niet. roept een

Nadere informatie

Dag van Respect & Twinning

Dag van Respect & Twinning Dag van Respect & Twinning In contact met een klas aan de andere kant van de wereld De Dag van Respect heeft in samenwerking met Cordaid Kinderstem, een lesprogramma ontwikkeld om vorm en inhoud te geven

Nadere informatie

De kracht van Archimedes

De kracht van Archimedes 1 Studie dag en KVCV De kracht van Archimedes DEEL 1 Korte omschrijving van het lesonderwerp Door een paar originele experimenten, de kracht van Archimedes ontdekken en de gegevens waarnemen die de grootte

Nadere informatie

Het brein. Jouw werkbladen. In de klas. Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Mijn naam: Het brein Groep 7-8 Leerlingen In de klas versie 04-2014 1

Het brein. Jouw werkbladen. In de klas. Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Mijn naam: Het brein Groep 7-8 Leerlingen In de klas versie 04-2014 1 Het brein Jouw werkbladen In de klas Mijn naam: Mijn school: Ik zit in groep: Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Het brein Groep 7-8 Leerlingen In de klas versie 04-2014 1 Het brein Hersenen zijn ontzettend

Nadere informatie

Een breuk is een getal dat kleiner is dan 1. Als je iets in tweeën, drieën, vieren enz. breekt, dan krijg je een breuk.

Een breuk is een getal dat kleiner is dan 1. Als je iets in tweeën, drieën, vieren enz. breekt, dan krijg je een breuk. Breuken Wat is een breuk Wat is een breuk? Een breuk is een getal dat kleiner is dan. Als je iets in tweeën, drieën, vieren enz. breekt, dan krijg je een breuk. Stel, je breekt één stukje krijt in tweeën,

Nadere informatie

VOORJAARSBLOK 2014-2015

VOORJAARSBLOK 2014-2015 VOORJAARSBLOK 04-05 WAT DOEN WE IN HET VOORJAAR? Dit is het boekje van het voorjaarsblok. Voorjaar? Maar het is toch winter? Het is inderdaad winter maar in de tijd dat dit blok loopt, beginnen ook de

Nadere informatie

Uitleg boekverslag en boekbespreking

Uitleg boekverslag en boekbespreking Uitleg boekverslag en boekbespreking groep 7 schooljaar 2014-2015 Inhoudsopgave: Blz. 3 Blz. 3 Blz. 3 Blz. 4 Blz. 6 Blz. 7 Blz. 7 Stap 1: Het lezen van je boek Stap 2: Titelpagina Stap 3: Inhoudsopgave

Nadere informatie

Lees Zoek op Om over na te denken

Lees Zoek op Om over na te denken Welkom bij de Online Bijbelcursus van Praise De bijbelcursus is wat voor jou als je: 1. Als je wilt weten wat christenen geloven. 2. Als je meer wilt begrijpen van de bijbel. 3. Als je wilt groeien in

Nadere informatie

Jeugdproject Geheim van de Ekeko op de Professor Waterinkschool te Amsterdam 1

Jeugdproject Geheim van de Ekeko op de Professor Waterinkschool te Amsterdam 1 Jeugdproject Geheim van de Ekeko op de Professor Waterinkschool te Amsterdam 1 Verslag: Raoul Papavoine, 12 september 2007 School: Professor Waterinkschool, Moreelsestraat 19, 1071 BJ Amsterdam, 020-6798627

Nadere informatie

Afval Anne en de Sorteerbrigade

Afval Anne en de Sorteerbrigade Afval Anne en de Sorteerbrigade Verhaal ontwikkeld voor educatieproject Afval groep 3 School en Cultuur Veenendaal 2014 Geschreven door: Sanne Heymann Tekeningen door: Sjoerd Kreijns Dit is Afval Anne.

Nadere informatie

Inhoud. Woord vooraf 7. Het allereerste begin 9. Oervaders 19. Israël als moeder 57. Wijsheid voor ouders en kinderen 83. Koninklijke vaders 113

Inhoud. Woord vooraf 7. Het allereerste begin 9. Oervaders 19. Israël als moeder 57. Wijsheid voor ouders en kinderen 83. Koninklijke vaders 113 Inhoud Woord vooraf 7 Het allereerste begin 9 Oervaders 19 Israël als moeder 57 Wijsheid voor ouders en kinderen 83 Koninklijke vaders 113 Profetische opvoedkunde 145 Kinderen in zijn koninkrijk 177 Leerling

Nadere informatie

Lesmateriaal bovenbouw

Lesmateriaal bovenbouw Lesmateriaal bovenbouw Workshopdag Satellieten 8 oktober 2008 Space Expo, Noordwijk Bouw je eigen telescoop Benieuwd naar het oppervlak van de maan? Of de ringen van Saturnus? Deze dingen staan te ver

Nadere informatie

HANDIG SPELEN MET EEN HOND

HANDIG SPELEN MET EEN HOND l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n HANDIG SPELEN MET EEN HOND OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN HIER LEES JE HANDIGE INFORMATIE OVER SPELEN MET EEN HOND. JE

Nadere informatie

We spelen in het huis van mijn mama deze keer,

We spelen in het huis van mijn mama deze keer, Jip en Janneke. Ik ben Jip. Ik ben Janneke en we wonen naast elkaar. Hij heet Jip, zij heet Janneke. en we spelen soms bij hem en soms bij haar. We spelen in het huis van mijn mama deze keer, we kunnen

Nadere informatie

S C I E N C E C E N T E R

S C I E N C E C E N T E R HIER EN DAAR EEN BUI Soms klopt de voorspelling van de weerman. Maar vaak ook helemaal niet. Donkere wolken in plaats van de hele dag zon. Kunnen jullie dat beter? Jullie gaan een eigen weerstation bouwen

Nadere informatie

Er zijn 3 soorten hefbomen. Alles hangt af van de positie van het steunpunt, de last en de inspanning ten opzichte van elkaar.

Er zijn 3 soorten hefbomen. Alles hangt af van de positie van het steunpunt, de last en de inspanning ten opzichte van elkaar. Lesbrief 1 Hefbomen Theorie even denken Intro Overal om ons heen zijn hefbomen. Meer dan je beseft. Met een hefboom kan je eenvoudig krachten vermenigvuldigen. Hefbomen worden gebruikt om iets in beweging

Nadere informatie

JONG HOEZO ANDERS?! EN HOOGGEVOELIG. Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren

JONG HOEZO ANDERS?! EN HOOGGEVOELIG. Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren Ellen van den Ende in samenwerking met Mariëtte Verschure JONG EN HOOGGEVOELIG HOEZO ANDERS?! Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren Uitgeverij Akasha Inhoud Hooggevoelig, hoezo anders?!

Nadere informatie

Vertel de kinderen, of praat met hen over het verschil tussen film, tv kijken of naar het theater gaan.

Vertel de kinderen, of praat met hen over het verschil tussen film, tv kijken of naar het theater gaan. LESBRIEF Binnenkort gaan jullie met jullie groep naar de voorstelling Biggels en Tuiten Hieronder een aantal tips over hoe je de groep goed kan voorbereiden op de voorstelling. VOOR DE VOORSTELLING Vertel

Nadere informatie

Werkbladen In de klas. Energie. Naam. onderbouw havo/vwo School. Klas

Werkbladen In de klas. Energie. Naam. onderbouw havo/vwo School. Klas Werkbladen In de klas Energie Naam onderbouw havo/vwo School Klas Energie op aarde Energie, fossiele brandstoffen, groene stroom en duurzaamheid. Je hoort er vast wel eens iets over. Maar wat betekent

Nadere informatie

In je kracht. Werkboek voor deelnemers

In je kracht. Werkboek voor deelnemers In je kracht Werkboek voor deelnemers Uitleg Mijn toekomst! Benodigdheden: Werkblad Mijn toekomst! (je kunt het Werkblad meegeven om thuis na te lezen, maar dit is niet noodzakelijk) Voor iedere deelnemers

Nadere informatie

FLIPPEN. Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2

FLIPPEN. Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2 FLIPPEN Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2 Verantwoording: Opleiding: Media Vormgeven School: Media college Amsterdam Jaar: 1 Projectomschrijving: Het maken van

Nadere informatie

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school.

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school. Voorwoord Susan schrijft elke dag in haar dagboek. Dat dagboek is geen echt boek. En ook geen schrift. Susans dagboek zit in haar tablet, een tablet van school. In een map die Moeilijke Vragen heet. Susan

Nadere informatie

User Centered Design. Personas ontwikkelen

User Centered Design. Personas ontwikkelen User Centered Design Personas ontwikkelen Persona: Wat is een persona? Een model gebaseerd op realistisch gedrag, motivatie, houding, vaardigheden en behoeften Gefilterd uit het observeren van echte mensen.

Nadere informatie

MEMORY WOORDEN 1.1. TaalCompleet A1 Memory Woorden 1 1

MEMORY WOORDEN 1.1. TaalCompleet A1 Memory Woorden 1 1 MEMORY WOORDEN 1.1 TaalCompleet A1 Memory Woorden 1 1 ik jij hij zij wij jullie zij de baby het kind ja nee de naam TaalCompleet A1 Memory Woorden 1 2 MEMORY WOORDEN 1.2 TaalCompleet A1 Memory Woorden

Nadere informatie

1 Monumenten. 32 x tips bij Breinkrakers. Tips en uitleg naar: 32 Breinkrakers 2003 SCHUBI Lernmedien AG, Schaffhausen service@schubi.nl www.schubi.

1 Monumenten. 32 x tips bij Breinkrakers. Tips en uitleg naar: 32 Breinkrakers 2003 SCHUBI Lernmedien AG, Schaffhausen service@schubi.nl www.schubi. 1 Monumenten 1 Monumenten Afgelopen nacht heeft een onbekende dief van alle monumenten in de stad de naamborden verwijderd. Deze dief heeft ook alle parkborden meegenomen. De burgemeester heeft meteen

Nadere informatie

WATER EN VUUR, EEN POP-POP-BOOTJE

WATER EN VUUR, EEN POP-POP-BOOTJE WATER EN VUUR, EEN POP-POP-BOOTJE Vooraf Het onderstaande is een bewerking van een artikel dat verschenen is in De Modelbouwer nr.1, 2013. In de beschrijving hebben we de jonge bouwer voor ogen gehad.

Nadere informatie

Vraag aan de zee. Vraag aan de tijd. wk 3. wk 2

Vraag aan de zee. Vraag aan de tijd. wk 3. wk 2 Bladzijde negen, Bladzijde tien, Krijg ik het wel ooit te zien? Ander hoofdstuk, Nieuw begin.. Maar niets, Weer dicht, Het heeft geen zin. Dan probeer ik achterin dat dikke boek. Dat ik daar niet vaker

Nadere informatie

1e klas. BiNaSch slootwateronderzoek. Deze reader is van: Scala Rietvelden Vakgroepen natuurkunde, scheikunde en biologie 1e klas. Klas:.

1e klas. BiNaSch slootwateronderzoek. Deze reader is van: Scala Rietvelden Vakgroepen natuurkunde, scheikunde en biologie 1e klas. Klas:. 1e klas BiNaSch slootwateronderzoek Deze reader is van: Klas:. Docent: Vakgroepen natuurkunde, scheikunde en biologie 1e klas Waterkwaliteit In deze lessencyclus ga je naar de kwaliteit van het water van

Nadere informatie

Creatieve Begeleiding

Creatieve Begeleiding Creatieve Begeleiding voor bijzondere kinderen met liefdevolle aandacht voor de belevingswereld en behoefte van uw kind www.brani.nl Creatieve begeleiding met liefdevolle aandacht voor de belevingswereld

Nadere informatie

Hoe gaat het met je studie?

Hoe gaat het met je studie? 195 195 HOOFDSTUK 12 Hoe gaat het met je studie? WOORDEN 1 Kies uit: onvoldoende controleren gymnastiek mening huiswerk 1 Heb je je al gemaakt? 2 Ik was op school niet zo goed in. Ik vond sport niet leuk.

Nadere informatie

Speurtocht Wandelen met Licht. Naam leerling:...

Speurtocht Wandelen met Licht. Naam leerling:... Zaal 3 Speurtocht Wandelen met Licht Naam leerling:... Zaal 3 Brillen Loop de trap op achter het anatomisch theater (het grote houten bouwwerk) en ga door de glazen deuren zaal 2 in. Ga in zaal 2 de trap

Nadere informatie

HANDIG ALS EEN HOND DREIGT

HANDIG ALS EEN HOND DREIGT l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n HANDIG ALS EEN HOND DREIGT OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN HIER LEES JE HANDIGE INFORMATIE OVER HONDEN DIE DREIGEN. JE KUNT

Nadere informatie

Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer. Introductiefase: 2. Vraag: "Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent?"

Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer. Introductiefase: 2. Vraag: Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent? Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer "Welkom:..." Introductiefase: 1. "We gaan vandaag proberen te voorspellen." 2. Vraag: "Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent?" 3. Discussie:...

Nadere informatie

lesbrieven werkbladen Lesbrief 3: avonturenpakket de uitvinders en het

lesbrieven werkbladen Lesbrief 3: avonturenpakket de uitvinders en het lesbrieven werkbladen Lesbrief 3: GELUIDSGOLVEN avonturenpakket de uitvinders en het VERBORGEN OOG Copyright De Uitvinders Uitgave 2014 Versie 3.0 geluidsgolven Geluid Proef 1 Geluid door je vingers en

Nadere informatie

Spreekbeurt, en werkstuk

Spreekbeurt, en werkstuk Spreekbeurt, krantenkring en werkstuk Dit boekje is van: Datum spreekbeurt Datum krantenkring Inleverdatum werkstukken Werkstuk 1: 11 november 2015 Werkstuk 2: 6 april 2016 Bewaar dit goed! Hoe bereid

Nadere informatie

Zelfbeeld. Het zelfvertrouwen wordt voor een groot deel bepaald door de ideeën die het kind over zichzelf heeft: het zelfbeeld.

Zelfbeeld. Het zelfvertrouwen wordt voor een groot deel bepaald door de ideeën die het kind over zichzelf heeft: het zelfbeeld. Zelfbeeld Het zelfvertrouwen wordt voor een groot deel bepaald door de ideeën die het kind over zichzelf heeft: het zelfbeeld. Een kind dat over het algemeen positief over zichzelf denkt, heeft meer zelfvertrouwen.

Nadere informatie

Vang de zon en maak er stroom van

Vang de zon en maak er stroom van Vang de zon en maak er stroom van Wat zorgt ervoor dat er stroom van het zonnepaneel goed het stopcontact in gaat? Lesdoel De kinderen weten dat stroom niet direct van de zon komt, maar moet worden opgevangen

Nadere informatie

18 tips om te werken aan je eigen inzetbaarheid

18 tips om te werken aan je eigen inzetbaarheid 18 tips om te werken aan je eigen inzetbaarheid Goed, gezond en gemotiveerd aan het werk tot je pensioen? Dat bereik je door kansen te pakken op het werk. Leer aan de hand van onderstaande punten hoe je

Nadere informatie

R O S A D E D I E F. Arco Struik. Rosa de dief Arco Struik 1 www.gratiskinderboek.nl

R O S A D E D I E F. Arco Struik. Rosa de dief Arco Struik 1 www.gratiskinderboek.nl R O S A D E D I E F Arco Struik Rosa de dief Arco Struik 1 www.gratiskinderboek.nl In de winkel 3 Bart 5 Een lieve dief 7 De telefoon 9 Bij de dokter 11 De blinde vrouw 13 Een baantje 15 Bijna betrapt

Nadere informatie

Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd

Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd 1 Joppe (13): Mijn ouders vertelden alle twee verschillende verhalen over waarom ze gingen

Nadere informatie

Bescherm je foto s met een watermerk

Bescherm je foto s met een watermerk Bescherm je foto s met een watermerk Het is vervelend wanneer een ander met je foto's aan de haal gaat. Je steekt er niet alleen tijd en moeite in maar ook wettelijk heb je rechten over je eigen foto's.

Nadere informatie

Instructie voor leerlingen.. 5. Gebruik van de lesbrieven. 6. Lesbrief: Wat wil je zijn en worden.. 7. Wat wil je zijn en worden.

Instructie voor leerlingen.. 5. Gebruik van de lesbrieven. 6. Lesbrief: Wat wil je zijn en worden.. 7. Wat wil je zijn en worden. VOORBEELD DE KLAS ALS TEAM (LEERLINGENBOEK) INHOUDSOPGAVE Instructie voor leerlingen.. 5 Gebruik van de lesbrieven. 6 Lesbrief: Wat wil je zijn en worden.. 7 Wat wil je zijn en worden. 11 Wat wil je zijn

Nadere informatie

Waar een wil is, is een Weg!

Waar een wil is, is een Weg! 5 tips om moeiteloos voor jezelf te kiezen en een stap te zetten. Waar een wil is, is een Weg! - Lifecoach http://www.facebook.com/arlettevanslifecoach 0 Je bent een ondernemende 40+ vrouw die vooral gericht

Nadere informatie

U leert in deze les "toestemming vragen". Toestemming vragen is vragen of u iets mag doen.

U leert in deze les toestemming vragen. Toestemming vragen is vragen of u iets mag doen. TOESTEMMING VRAGEN les 1 spreken inleiding en doel U leert in deze les "toestemming vragen". Toestemming vragen is vragen of u iets mag doen. Bij toestemming vragen is het belangrijk dat je het op een

Nadere informatie

Voer deze proefjes alleen uit met je juf of meester erbij.

Voer deze proefjes alleen uit met je juf of meester erbij. Voer deze proefjes alleen uit met je juf of meester erbij. Waxinelichtje en een glas - Een waxinelichtje - Een schoteltje - Een lucifer - Een glas Zet in het midden van de kring een schoteltje neer met

Nadere informatie