ODEON. Written on Skin George Benjamin. Ringetje Richard Wagner. Das Rheingold Richard Wagner. 8 Der Schatzgräber Franz Schreker

Transcriptie

1 ODEON Magazine van De Nederlandse Opera 23ste jaargang / nr. 86 sep/okt/nov Der Schatzgräber Franz Schreker 26 Written on Skin George Benjamin Ringetje Richard Wagner Das Rheingold Richard Wagner

2 2 49 ste INTERNATIONAAL VOCALISTEN CONCOURS 21 t/m 30 september 2012 Theater aan de Parade s-hertogenbosch hoofdsponsor Sopraan Daniela Köhler Grand Prix 48ste IVC 2010 Het Brabants Orkest o.l.v. David Angus Internationale Tiendaagse van de Stem Opera Oratorium Lied Concours Concerten Masterclasses Jury: Nelly Miricioiu sopraan Peter Schreier tenor dirigent Sergei Leiferkus bariton Peter de Caluwe intendant De Munt Brussel Arnold Alons casting Opera Toulouse Santiago de Chile Hein Mulders vanaf 2013 intendant Aalto Theater & Philharmonie Essen Jesús Iglesias Noriega hoofd artistieke zaken DNO Amsterdam voorzitter Ioan Holender voormalig intendant Weense Staatsopera Alle activiteiten toegankelijk voor publiek Koop nu de IVC 2012 Royaalkaart en ontvang korting! 80 / 40,- (studentenkaart) Franz Schreker Der Schatzgräber George Benjamin Written on Skin Richard Wagner Ringetje Richard Wagner Das Rheingold Wolfgang Amadeus Mozart Die Zauberflöte Robert Wilson Philip Glass Einstein on the Beach Gioacchino Rossini Guillaume Tell Sergej Prokofjev L amour des trois oranges Richard Wagner Die Walküre Giuseppe Verdi La traviata Michel van der Aa Sunken Garden Richard Wagner Die Meistersinger von Nürnberg Benjamin Britten Death in Venice Seizoen reserveren T

3 Gesprek voor aanvang 3 Paul Haenen Column Annemarie: Ik verheug me zo verschrikkelijk op de voorstelling, ben ik nu abnormaal? Peter: Nee, ik verheug me er ook op. Annemarie: Maar jij doet dat anders. Jij bent veel introverter dan ik, jij bent een binnenvetter. Peter: Begin je weer? Als ik een echte binnenvetter zou zijn, hield ik nu mijn mond maar dat doe ik dus niet. Ik ben minder extreem dan jij, ik loop minder met mijn gevoelens te koop. Annemarie: O, nou loop ík ineens met mijn gevoelens te koop terwijl ik alleen maar spontaan ben. Ik juich na een mooie aria en dat doen anderen ook. Peter: Je gilt na een aria die helemaal niet zo mooi is. Jij wilt opvallen, aandacht van het andere publiek trekken. Jij wilt overal bovenuit gillen. Is niet erg maar wel een feit. Annemarie: Deze discussie heeft werkelijk geen zin. Ik geniet, uit me en ben niet van plan net zo gesloten te worden als jij. Ik mag toch wel genieten? Peter: Tuurlijk mag je genieten en je mag ook schreeuwen, je mag ook de aandacht trekken, je mag alles van mij. Annemarie: Ik ben nou eenmaal een genotsmens. Ik geniet nu ook al, voor de voorstelling, hier in de foyer. Ik geniet van de mensen, de kleding, het uiterlijk en de combinatie van alles. Let jij wel s op het operapubliek? Peter: Niet echt nee en eigenlijk wil ik zo gauw mogelijk de zaal in. Ik hou niet van die observerende blikken van al die vreemd uitgedoste mensen. Annemarie: Zo vreemd zijn ze niet uitgedost. Kijk, ze beseffen wel dat ze naar het theater gaan, dus ze kleden zich ervoor. Je ziet weinig mensen in afgedragen kleren, hoewel ik het soms wel opwindend vind om naar een totaal afgedragen spijkerbroek te kijken met een gescheurd shirt erboven en een uitgewoond hoofd. Peter: Een uitgewoond hoofd? Annemarie: Ja, van iemand die van het leven weet te genieten. Je weet toch wel wat een uitgewoond hoofd is? Peter: Nee, wel een uitgewoond lichaam. Peter: Zo ben ik in elk geval niet. Annemarie: Nee, daarom hou ik ook van jou en voel ik me veilig. Maar bij anderen vind ik juist het afwijkende interessant. En bij de opera zie je gelukkig heel veel afwijkende mensen. Aristocratische vrouwen, elitaire mannen, glunderende nichten en introverte operaliefhebbers. Peter: Zeg maar een doorsnee van de maatschappij. Annemarie: Ja en daarom vind ik het altijd weer heerlijk om naar de Stopera te gaan. Zoals ik het vroeger ook leuk vond om naar de Stadsschouwburg te gaan en het voordeel daar was dat er heel veel mensen uit de Jordaan kwamen, lekker spontaan. Peter: Ja, en die gingen dan meezingen met bijvoorbeeld een Verdi-opera. Annemarie: Dat vond jij nooit leuk maar ik genoot ervan. Opera voor het volk. Dat vind ik nu wel jammer dat je haast nooit meer mensen uit de Jordaan ziet, dat er haast nooit meer met een aria meegezongen wordt. Daar zouden ze bij De Nederlandse Opera wel wat aan moeten doen want de subsidie is ook bedoeld voor de gewone man. Peter: Wat bedoel je nou weer met de gewone man? Annemarie: De man in de straat die het zich niet kan permitteren om 100 euro voor een kaartje neer te tellen. Peter: Je hebt toch ook goedkope plaatsen in de Stopera? Annemarie: Ja maar dan moet je ergens hoog achter zitten en bovendien voelen ze zich in de Stopera minder thuis dan in de Schouwburg. Peter: In de Stadsschouwburg kunnen ze toch ook volksopera s gaan geven? Dat kan trouwens ook in de Stopera, een goedkope operavoorstelling voor het hele volk. Annemarie: Dat kan niet want de buitenlandse operazangers zijn heel duur. En we moeten met het toptalent uit de hele wereld kunnen werken want anders verliezen we in Nederland onze concurrentiepositie. Peter: We? Annemarie: Ja, ik voel me zo verbonden met De Nederlandse Opera dat ik in we denk, mag ik? Peter: Ja, je mag alles. Annemarie: Het is zo heerlijk om je door de muziek, door de zang en door het hele spektakel mee te laten slepen. Wat een verschil met een televisieprogramma. Hier ben je echt totaal uit en heb je haast een kosmische belevenis. Peter: Je zou een goeie zijn voor de p.r.-afdeling van de opera. Annemarie: Waarom zeg je dat nou? Je kent me dus je weet dat ik meen wat ik zeg. En ik vind het ook heerlijk om af en toe bekende Nederlanders hier te zien. Sommige doen heel normaal en anderen nemen afstand. Ik probeer ze altijd even aan te spreken maar vaak houden ze de boot af. Peter: Dat kan ik me wel voorstellen. Annemarie: Hoezo kun jij je dat wel weer voorstellen? Peter: Omdat je volkomen over je toeren en met luide stem op ze afstapt. Annemarie: Ik heb helemaal geen luide stem maar ik zorg wel dat ik verstaanbaar ben, terwijl jij vaak binnensmonds wat mompelt. Ik ben helder en de een apprecieert dat en de ander moet niks van een spontane vrouw hebben. Daar weet ik zo langzamerhand mee te leven. Peter: We moeten naar binnen want de voorstelling gaat beginnen. Annemarie: O, wat heb ik er toch veel zin in! (Foto: Hans van den Bogaard) Die Fledermaus, DNO 2008 Paul Haenen als Frosch in Annemarie: Precies en meestal zit een uitgewoond hoofd op een uitgewoond lichaam. Ik geniet van mensen die het onderste uit de kan weten te halen.

4 Truze Lodder (Foto: Jeronimus van Pelt) Afscheid Truze Lodder Roland de Beer Na 25 jaar is DNO nog steeds een feest! Ze kwam bij De Nederlandse Opera als een onbeschreven blad, maar groeide uit tot een van Europa s meest gerespecteerde operadirecteuren. Een kwarteeuw bestierde Truze Lodder (64) alles wat aan het Waterlooplein met organiseren en zakendoen te maken had. Een gesprek met haar over haar naderende afscheid: Wat ik meeneem, past in een handtas. De opera en het calvinisme hebben geen groot gemeenschappelijk verleden. Maar misschien moet je juist een calvinistisch meisje zijn, zoals Truze Lodder zichzelf wel eens heeft omschreven, om te kunnen uitgroeien tot een fenomeen als Truze Lodder. De zakelijk directeur van De Nederlandse Opera die in oktober op haar 64ste afscheid neemt van het Waterlooplein, doet dat na een dienstverband van liefst 25 jaar. Dat kunnen weinig operadirecteuren in de wereld haar nazeggen. Er zijn niet veel collega s op dit complexe werkterrein, waar idealen en mogelijkheden doorgaans in een alarmerende staat van wrijving verkeren, die hun zuinigheid en vlijt even makkelijk als Truze Lodder weten te combineren met rechtlijnigheid, duidelijkheid, navolgbaarheid en integriteit. Dat zijn de motieven die Truze Lodder vanaf haar aantreden in oktober 1987 voor ogen heeft gehad. In een bedrijf waar de meest uiteenlopende technische en artistieke specialismen graag op onverwachte momenten willen botsen, kan dat moeilijk een luxe worden genoemd. De consistentie waarmee Lodder haar motto s in praktijk heeft gebracht, heeft haar ongemerkt doen uitgroeien tot een van de langstzittende directeuren uit de operageschiedenis een observatie die er wat Truze Lodder betreft overigens niet toe doet. Een vraag zou kunnen zijn: is 25 jaar niet te lang? zegt ze, met een intonatie die goed zou passen bij een pittig functioneringsgesprek. Ik heb heel lang gedacht dat tien jaar op één plek voor mij het maximum was. Maar wat is lang? Saaiheid is een zeldzame toestand in de dagelijkse praktijk van het operabedrijf, en in de samenwerking met artistiek directeur Pierre Audi, zegt Truze Lodder, luidt elke dag zo ongeveer een nieuwe periode van avontuur en onvoorspelbaarheid in. Dat was iets om voor te willen vechten. En dat bleef het. Het bijzondere, zegt Voor De Nederlandse Opera is de herfst van 2012 een jaargetij van indringende personele veranderingen. In oktober vertrekt zakelijk directeur Truze Lodder na een loopbaan van 25 jaar aan het Waterloo plein. Koordirigent Martin Wright kreeg de kans zijn koers te verleggen naar de Chicago Lyric Opera. Zangersexpert Hein Mulders, hoofd artistieke zaken, is intendant geworden van de Opera van Essen. Artistiek directeur Pierre Audi gaat zijn werk voortzetten in een nieuwe constructie: vanaf januari vormen De Nederlandse Opera, Het Nationale Ballet en Het Muziektheater één stichting, waarin de nieuwe algemeen directeur Els van der Plas wordt geflankeerd door de directeuren Ted Brandsen en Audi. 4 Truze Lodder, is niet mijn directeurschap, maar de lange samenwerking tussen Truze Lodder en Pierre Audi. Gastvrijheid Menig DNO-bezoeker kan Truze Lodder dromen. Bij operapremières posteerde ze zich strijk en zet in de hal van het Muziektheater om binnenstromend publiek welkom te heten, en een hand te geven aan iedereen die daar schik in had. Soms geflankeerd door artistiek directeur Pierre Audi, vaak door het hoofd communicatie, straalde ze er de gastvrijheid en het moederlijk gezag bij uit van een schoolhoofd niet per se het hoofd ener School met den Bijbel wier humeur door niets of niemand kapot is te krijgen. Ziedaar de Truze Lodder van het voorgebouw, zoals de voor het publiek toegankelijke zones in het Muziektheater worden genoemd. In het achtergebouw, het complex van kantoren, studio s en werkvloeren, waar de stoppenkasten zitten en de theatertrekken, de koffieautomaten, de repetitie s, de schermen en toetsenborden en vergadertafels, daar is ze eigenlijk net zo. Verschijnselen als tegenslag of intrige lijken rond Truze Lodder amper te bestaan bij De Nederlandse Opera in het Amsterdamse Muziektheater, en dat heeft vermoedelijk meer te maken met goed management en personeel dan met de intrinsieke aard van het operavak. Is er dan helemaal niemand die het vertikt om samen met Truze Lodder in een lift te staan? Er zijn heus wel mensen die mij lastig, of liever: veeleisend vinden, is haar geruststellende antwoord. Maar zelfs die respecteren mij wel, denk ik. Miljoenentekort Met de harmonie aan het Waterlooplein stond het er wel eens anders voor. Toen Truze Lodder in 1987 aantrad als zakelijk directeur van De Nederlandse Opera, ressorterend onder de toenmalige intendant Jan van Vlijmen sommigen zeiden: als diens waakhond trof ze pijnlijke taferelen aan. Ik kwam binnen in een sociaal gewonde organisatie, zegt ze zelf. De Nederlandse Opera huisde in een pas geopend, technisch magnifiek geoutilleerd Muziektheater. Voor het eerst in de geschiedenis had de kunstvorm opera in Nederland een eigen huis, zij het om beurten met het ballet. Maar voor de overstap naar de grote theatermaten en de nieuwe internationale ambities werd tol betaald. Toen Van Vlijmen eind 1987 afscheid nam, krap anderhalf jaar na de opening van de nieuwe tempel van architect Cees Dam, liet hij een Nederlandse Opera achter die geplaagd werd door een miljoenentekort, door tweespalt tussen nieuw en oud personeel, en door slechte communicatie met de technische diensten van het Muziektheater. En helaas, voor het wegwerken van een miljoenentekort lijken tweespalt en slechte

5 Truze Lodder: 1948 geboren 1965 eindexamen HBS-B, Charlois Lyceum Rotterdam Holland-Amerika Lijn Rotterdam. Eindfunctie: planning van cruises AVRO, Hilversum. Eindfunctie: hoofd financieel beheer Radio en TV Reklamebureau Prins, Meijer, Stamenkovits & Van Walbeek, Amsterdam. Eindfunctie: directielid, belast met financiële en personele zaken Noordervliet & Winninghoff/ Leo Burnett BV, Amsterdam. Eindfunctie: plaatsvervangend algemeen directeur De Nederlandse Opera, zakelijk directeur, daarnaast directeur Het Muziektheater directievoorzitter Het Muziek theater. Truze Lodder zet na haar afscheid van de Nederlandse Opera haar huidige nevenfuncties voort. Ze is sinds 2004 commissaris bij de Nederlandse Spoor wegen en sinds 2005 bij Van Lanschot Bankiers. Ze werd in 2007 Lid van de Raad van Toezicht van de Universiteit Maastricht. Daarnaast is ze lid van de Raad van Toezicht van het VSBfonds en voorzitter van het NJO: de Nederlandse orkest- en ensembleacademie. communicatie niet de beste voorwaarden. Prominenten in het kunstenveld vroegen zich openlijk af of de problematiek van de Opera überhaupt op te lossen viel. Aan zakelijk directeur Lodder, die eerder carrière maakte als hoofd financieel beheer bij de AVRO en als directielid van een reclamebureau, werd niet de passie, noch de ervaring toegeschreven die nodig waren om zowel de boeken te saneren als tegelijkertijd de operakunst nog een beetje op gang te houden op een draaglijk niveau. Ik was dat meisje uit de omroep en van de reclame, zegt Lodder. Ik heb opera pas geleerd toen ik binnenkwam. Haar grote verdienste zelfs sceptici waren het daar snel over eens is dat ze de knoop heeft ontward door aan alle einden tegelijk te trekken. Dat het er slecht voorstond, was voor mij een enorme stimulans. Sanering Het lag voor de hand dat een paar grootschalige nieuwe producties op het speelplan, waaronder Die Gezeichneten van Schreker, voorlopig plaatsmaakten voor minder begrotelijke projecten. Het kostbare Orkest van de Achttiende Eeuw, dat de intendant had vastgelegd, moest wijken voor het om niet beschikbare Nederlands Philharmonisch, het reguliere begeleidingsorkest van De Nederlandse Opera. Dat scheelde al veel. Maar sowieso leed de artistieke begroting te veel onder de druk van vaste personeelslasten, vond de net aangetreden zakelijk directeur. Goed dat inkrimping van de staf gelijk op kon gaan met eliminering van communicatieproblemen binnen diezelfde staf. Van medewerkers die al op een zijspoor stonden werd afscheid genomen, of ze werden juist gereactiveerd. Truze Lodder: De belangrijkste verandering was deze je zou het tegenwoordig een 5 paradigma shift noemen: voor mijn komst werd er altijd geklaagd over hoe weinig geld er was voor dirigenten en solisten. En hoe erg dat toch was voor de kwaliteit. Ik heb dat omgedraaid: waartoe zijn wij hier? Wat wordt er van ons verwacht? Hoe krijgen we dat voor elkaar? En dan pas: wat voor staf kunnen we ons daarbij permitteren? De overheadkosten werden drastisch gereduceerd. Haar succes lag in een operatie waarvan het effect het grote publiek ontging. De miljoenen die het Rijk de Opera voorschoot ter overbrugging van het gapende gat, moesten verspreid over een aantal jaren worden vereffend. Dat is keurig gebeurd, volgens het afgesproken tijdschema. Maar Lodders sanering wierp eerder dan gepland haar vruchten af. Dat moest ook wel, want tijdens de sanering moest het aantal voorstellingen per seizoen aanzienlijk groeien en daar was geld voor nodig, dus werd besloten de megafoon thuis te laten. Laten we het maar low profile houden, was het motto op de derde etage. Evenwichtskunstenaar Lodders grote waagstuk ik was niet de enige in de zoekcommissie, maar ik had er samen met onze toenmalige bestuursvoorzitter Bernard Sarphati wel de belangrijkste stem in zat in de werving van een nieuwe artistiek directeur, die, zoals de betrokkene zelf toegaf, nauwelijks ervaring had met opera. Het was de toen pas 31-jarige Libanees Pierre Audi, die in Londen het Almeida Theatre had opgericht. Zijn kandidatuur was onwaarschijnlijk, a far shot, volgens het commissielid dat zijn naam noemde (die bijna niemand kende). Het Almeida hield het midden tusen in Amsterdamse termen Mickery en De IJsbreker, met eigentijds theater en een zomerfestival vol nieuwe muziek en muziektheater. Audi had er het organiseren en regisseren van prikkelende kleinschalige producties in de vingers gekregen. Van een Ring des Nibelungen was zijn knowhow nog lichtjaren verwijderd. Waarom we hem wilden? Het voelde gewoon goed. Het onorthodoxe van die jongen sprak ons aan, zegt Truze Lodder, onderstrepend dat bij een mooie sollicitatie de intuïtie de ratio fors kan overvleugelen. Er was een klik. En toen? Toen werd het pas echt leuk, want doordat Pierre erbij kwam, werd mijn werk weer moeilijk. Het was meteen afgelopen met mijn snelle beslissingen, genomen met het oog op het gezond maken van de organisatie: het artistieke werd vanaf Pierres komst de drijvende kracht. De kunst was om het ook zakelijk en organisatorisch goed te blijven doen. Truze Lodder noemt zichzelf een evenwichtskunstenaar. Of een tolk-vertaler, tussen het artistieke en de harde wereld. Zij en Audi besloten gelijk maar een tienjarenplan op te stellen. Het moest een interne leidraad vormen, het zou het huis voorzien van een signatuur, en het zou naar buiten het signaal afgeven dat de directeuren niet van zins waren de pijp na een jaartje of wat aan Maarten te geven. Het plan waarmee ze in oktober 1989 naar buiten kwamen, verbaast nog altijd door zijn detaillering, en door de consequentie waarmee het is gerealiseerd: meerjarige accenten op Monteverdi, Berlioz, Schönberg. Eigentijdse, nieuw te schrijven opera s. Kleinschalig werk naast monsterprojecten als de Ring en Les Troyens. Betrokkenheid van beeldend kunstenaars, en van dirigenten als Pierre Boulez en Frans Brüggen, van regisseurs als Peter Stein, Peter Sellars en Pierre Audi zelf. En als er voor een prominent onderdeel geen ruimte was binnen die tien jaar, dan kwam het wel een jaar later aan de beurt. Zoals Kopernikus/Rêves d un Marco Polo van Claude Vivier, zegt Truze Lodder, verwijzend naar een DNO-productie in de Westergasfabriek, die haar is bijgebleven als een van de absolute hoogtepunten. In de catalogus van haar geheugen is op bladzij 1 Il ritorno d Ulisse in patria van Monteverdi gegrift, de eerste regie in het Muziektheater van Audi, een productie waarmee hij definitief respect afdwong, ook van iedereen hier in huis. En bij haar topmomenten zitten Audi s Walküre, de sublieme Wozzeck van Alban Berg door regisseur Willy Decker en dirigent Hartmut Haenchen, Dialogues des Carmélites in de regie van Robert Carsen, en Die Frau ohne Schatten, met het dirigeerdebuut van Marc Albrecht. Dat vind ik de mooiste momenten: als ik voel dat alles klopt. Als ik erdoor opgetild word. Als ik blij word van het product waar ik werk voor verzet. En als ik het publiek blij zie. Dat je voelt dat je een toegevoegde waarde voor de maatschappij hebt. Ze leest alle ( nou ja, bijna alle ) bezoekersbrieven aan De Nederlandse Opera, en vindt dat ze de onbevangenheid heeft van een publieke toeschouwer. De generale repetitie is de eerste keer dat ik iets helemaal zie. Voor het volgen van gewone repetities heb ik echt geen tijd. Ik zeg wel graag tegen iedereen: kom een keer backstage, kom op het podium, ga mee met een rondleiding. Dan merk je dat je vanuit je plek in de zaal niet alles ziet wat de makers willen dat je ziet. Integratie Een internationaal samengestelde visitatiecommissie onder leiding van Brian McMaster, de voormalige directeur van het Edinburgh Festival, bracht in 2010 rapport uit. Plaats van De Nederlandse Opera in het bestel: excellent. Artistieke kwaliteit: excellent. Artistieke ontwikkeling en innovatie: excellent. Productiviteit: excellent. Financiële gezondheid: excellent. Contact met geïnteresseerde personen en organisaties: ai uitstekend slechts (niet excellent). Was dat geen domper? Uitstekend is nog altijd meer dan goed, en ik ben nu eenmaal niet iemand die eindeloos veel tijd besteedt aan lobbyen en iedereen te vriend houden, zegt Lodder. Kort na haar aantreden in 1987 ontdekte Truze Lodder dat in de boekhouding van het pas geopende Muziektheater (het gebouw) vorderingen uitstonden op De Nederlandse Opera (het gezelschap) die in de boekhouding van de Opera nergens als schulden waren te ontdekken. In de top van beide organisaties zat een overlap van dezelfde functionarissen. De jaarrekeningen werden getekend door dezelfde accountant. Lodder kwalificeerde die scheefstand als onbehoorlijk bestuur. Ik trok meteen aan alle bellen en ben oplossingsgericht aan de slag gegaan. De kans op dergelijke rariteiten is inmiddels uitgesloten en dat blijft zo, nu de integratie van De Nederlandse Opera, Het Nationale Ballet en Het Muziektheater haar voltooiing nadert in de vorm van een werke-

6 Afscheid Truze Lodder 6 Rêves d'un Marco Polo (Foto: Clärchen & Matthias Baus) lijke fusie. Die krijgt over een paar maanden haar beslag. Truze Lodder, die in 1992 naast haar functie bij de Opera directeur werd van Het Muziektheater, en in 2006 directievoorzitter, zegt jarenlang naar die fusie te hebben toegewerkt. Maar ze zal er het genoegen van een nog beter gestroomlijnde bedrijfsvoering niet meer aan ontlenen. Daar gaat de nieuwe directeur Els van der Plas mee aan de slag. Truze Lodder: Ik zal het ordentelijk achterlaten. Ik heb weinig spullen om mee te nemen. Ik ben gauw klaar met opruimen. Wat ik meeneem, past in een handtas. Wij hanteren geen sterrentarieven zeven vragen aan Truze Lodder 1. Hoe hou je in het operavak de kosten in de hand? Er komen zoveel technische en artistieke eisen en specialismen aan te pas dat dat per definitie onbegonnen werk lijkt. Toen ik pas begon, was er een penningmeester in het bestuur die zei: dit is zo n riskant vak, je moet altijd wel 50 procent onvoorzien inbouwen. Dat vond ik onzin. We zijn steeds scherper gaan begroten en processen gaan beheersen. Eigenlijk is iedere opera een project. En omdat iedere opera en iedere enscenering weer anders is, heb je allemaal verschillende projecten. Je hebt te maken met grote bezettingen, kleine bezettingen, wel koor, geen koor, zichtbaar koor, onzichtbaar koor. Dat heeft meteen al consequenties voor de kostuums bijvoorbeeld. De eisen op het gebied van decorbouw en theatertechniek zullen ook steeds weer anders zijn. Voor al die dingen hebben we een productieproces en een kostenallocatiesysteem ontwikkeld waarin iedere afdeling verantwoordelijk is voor de realisatie van een bepaald deel van het project binnen de begroting. Daar let ik wel bij op of er scherp genoeg wordt begroot. Dat er niet wordt gemajoreerd op het gebied van bijvoorbeeld de casting of de materialen. Het moet altijd moeilijk zijn de targets te halen, anders is er sprake van overbegroting. Dat kunnen we niet hebben en daar ben ik vasthoudend in. Maar de vakkennis en het onderlinge vertrouwen hier zijn erg groot. 2. En als de uitgaven hoger uitvallen dan gedacht? Dat gebeurt zelden, we beheersen het proces, maar als het een enkele keer toch onvermijdelijk is, zullen we het in een volgend project met minder moeten doen. 3. Een ontwerper kan voor die ene keer dat hij hier komt van alles bedenken. Hij hoeft toch niet mee te begroten? Op een ontwerpersidee wordt altijd eerst een haalbaarheidsonderzoek losgelaten. En dan maken wij er wat we noemen een theaterontwerp van. Waarbij niet alleen de chef decorbouw wordt betrokken, die bij ons een Delftse ingenieur is, maar ook de mensen die het moeten hanteren op het toneel. De definitieve budgetten, die delen we toe na het haalbaarheidsonderzoek. En wat we definitief hebben toegewezen, wordt bewaakt. Als een ensceneringsteam steeds maar dingen wil veranderen, en steeds met nieuwe wensen komt, dan verwacht ik van onze organisatie dat ze flexibel zijn en meedenken, terwijl ze de kaders vasthouden. Tot hier en niet verder. 4. Voor het ontwerp van jullie jongste productie van Parsifal heeft regisseur Pierre Audi een beeldend kunstenaar van wereldfaam uitgenodigd, Anish Kapoor. Schept dat weer aparte voorwaarden? Kapoor wilde dat er een spiegel van bijna zeven meter doorsnee werd gemaakt, een ronde spiegel uit één stuk. Er mochten geen naden in zitten. Ik had daar moeite mee, vanwege de transportkosten en vanwege het feit dat het je mogelijkheden beperkt om de productie te verhuren aan andere operahuizen. Er was al een hele route uitgezet met diepladers en dekschuiten, van Kapoors spiegelmakerij in Limburg naar Amsterdam. Ik zei: Pierre, als het uit de hand loopt, moet ik het terughalen uit producties in de toekomst. Gelukkig waren de sterren met ons. Het bedrijf in Limburg heeft net op tijd een methode ontwikkeld om zo n spiegel van gepolijst metaal in delen in elkaar te zetten, met zulke fijne lasnaden dat ze bijna onzichtbaar zijn. Toen kon de spiegel in een gewone zeecontainer. 5. Zangersmanagements hebben lang de neiging gehad de gages voor vocalisten steeds maar op te vijzelen. Valt daar tegenop te onderhandelen? Wij hebben er altijd behoorlijk weerstand aan geboden. Soms door uitwisseling van informatie met andere operahuizen. Hoewel we daar ook slechte ervaringen mee hebben opgedaan, want er waren huizen in Duitsland en Italië, die een zanger dan gewoon van je wegkaapten door te over bieden. Echte afspraken, dat mag ook niet. Ook voor operahuizen gelden de regels van het vrije verkeer, je mag niet aan kartelvorming doen. 6. Betaalt De Nederlandse Opera een gemiddelde van wat er op de internationale zangersmarkt betaald wordt? We betalen geen sterrentarieven. We onderhandelen scherp, en dat kunnen we doen omdat we eerder trensettend dan trendvolgend zijn. Artiesten komen hier vaak een rol instuderen die nieuw voor ze is. Ze vinden de werkomstandigheden fijn. Ze krijgen repetitietijd, ze kunnen er grondig mee aan de slag, ze vinden Amsterdam een leuke stad. Maar nu praten we over iets wat ik voor een heel groot deel gedelegeerd heb aan de specialistische kennis van het hoofd artistieke zaken. 7. Is goed zakendoen een voorwaarde voor goede opera? Ja, als je beseft wat GOED is. Wat juist NIET moet gebeuren, is dat de randvoorwaarden bepalend worden voor de artistieke gang van zaken. Dan krijg je precies het omgekeerde van wat er nodig is. We zijn een bedrijf dat opereert vanuit een artistieke gedrevenheid. Niet vanuit een technische gedrevenheid, zoals hier ooit wel eens is gedacht, of een zakelijke gedrevenheid. We hebben een solide, professionele bedrijfsvoering, die onze missie om het publiek excellente opera te bieden en de kunstvorm levend te houden ondersteunt.

7 7 Uitmarkt 2012 Bezoek De Nederlandse Opera op de informatiemarkt Op 24, 25 en 26 augustus wordt het landelijke culturele seizoen geopend tijdens de Uitmarkt op het Museumplein en Leidseplein in Amsterdam. Kom DNO bezoeken in het Theaterdorp op het Museumplein (stand Het Muziektheater Amsterdam) voor exclusieve aanbiedingen en leuke optredens. Concertgebouw Kleine Zaal 26 aug uur Entree gratis Optreden DNO op de Uitmarkt 2012 DNO presenteert op zondag 26 augustus in de Kleine Zaal van het Concertgebouw een concert geïnspireerd door de opera Der Schatzgräber. Begeleid door pianiste Reinild Mees brengen castleden muziek van de lang vergeten componist van de opera, Franz Schreker, ten gehore. Hoofdrolzangeres Manuela Uhl (sopraan) zingt een scène uit de derde akte van Der Schatzgräber, tenor Gordon Gietz en bariton André Morsch zingen enkele liederen van Schreker. Marco Borggreve) (Foto's: Jennifer Adler, Peter Hurley en Evenement gesprek Der Schatzgräber De opera Der Schatzgräber opent op 1 september a.s. het nieuwe operaseizoen. DNO presenteert in samenwerking met Sociëteit Arti et Amicitiae een gesprek rondom Franz Schrekers opera. Dramaturg Klaus Bertisch gaat met chefdirigent Marc Albrecht en Schreker-specialist Christopher Hailey in gesprek over deze magische en sensuele opera en over de componist. Een muzikaal optreden wordt verzorgd door zangers Gordon Gietz en André Morsch, begeleid door pianiste Reinild Mees. Arti et Amicitiae Rokin september uur Entree gratis Reserveren verplicht: info@dno.nl

8 Der Schatzgräber 8 Kijk daar een galg! Dat riekt naar cultuur. (Nar) Voorspel De juwelen van de koningin zijn gestolen. Sindsdien voelt ze zich ziek en wil niet meer met de koning slapen. Als de hofnar uitkomst weet, mag hij zijn beloning uitkiezen: hij wil een vrouw. De rondtrekkende zanger Elis bezit een toverluit, waarmee verborgen schatten kunnen worden opgespoord. De koning laat naar hem zoeken. I Els, de dochter van een herbergier, is tegen haar zin uitgehuwelijkt aan een rijke jonker. Hem stuurt ze de dag voor hun bruiloft naar een heler in de stad om een gouden ketting te gaan halen: het laatste stuk uit het bezit van de koningin, want de rest heeft ze al in huis verborgen. Ze beveelt haar knecht Albi, die verliefd op haar is, de jonker op de terugweg te vermoorden, net als haar twee vorige vrijers. Tijdens een toost op de afwezige bruidegom komt Elis binnen, die een lied voor het feestende gezelschap zingt. Els is zeer onder zijn bekoring. Onderweg heeft Elis de ketting gevonden, die hij Els aanbiedt. Als het lijk van de jonker wordt ontdekt, reageert Els verheugd, want ze is nu vrij voor Elis. Deze wordt echter beschuldigd van de roofmoord. II Elis zal ter dood worden gebracht. Bij de executieplaats bevinden zich Els en de nar, die nog steeds op zoek is naar de zanger met de toverluit. Uit Els' woorden begrijpt de nar dat de veroordeelde de man is die hij moet hebben. Hij snelt weg naar de koning. Els raadt Elis aan tijd te winnen door het zingen van een afscheidslied. Hij verklaart haar zijn liefde. Op het laatste moment ver hindert een koninklijke heraut de terechtstelling. Elis gaat met hem mee naar het hof. Morgen zal hij terugkeren naar Els. Om te voorkomen dat hij de juwelen bij haar aantreft, laat ze Albi zijn luit stelen. III Els en Elis brengen samen de nacht door. Hij is wanhopig omdat hij zonder de luit zijn opdracht niet kan uitvoeren. Zij belooft hem aan de schat te helpen op voorwaarde dat hij niet zal vragen hoe zij daaraan is gekomen. Els vertoont zich aan hem, behangen met alle juwelen van de koningin. Bij het ochtendgloren overhandigt zij Elis de schat. IV Het hof viert feest omdat de koningin haar sieraden en daarmee haar jeugd en schoon Kostuums Koor Der Schatzgräber (ontwerp: An D'Huys)

9 9 heid terug heeft. Men zet Elis onder druk om hem te laten vertellen hoe en waar hij de schat heeft gevonden. Hij wordt boos, beledigt de koningin en eist de juwelen terug. Dan komt de voogd melden dat Albi alles heeft bekend. Als bewijs geeft hij de luit terug aan Elis. Els wordt ter dood veroordeeld. Maar nu herinnert de nar de koning aan diens belofte en eist Els op als bruid. Zij neemt afscheid van Elis en volgt de nar. Naspel In de kluizenaarshut van de nar ligt Els op sterven. De nar heeft Elis laten halen, die haar laatste ogenblikken verlicht met een lied over een paradijselijk oord, waar iedereen volmaakt gelukkig is. za 1 september 2012 première uur di 4 september uur do 6 september uur zo 9 september uur wo 12 september uur za 15 september uur wo 19 september uur zo 23 september uur Het Muziektheater Amsterdam Kaartverkoop is reeds begonnen. Bij het ter perse gaan van deze Odeon zijn er nog kaarten verkrijgbaar. Bel het Kassa-bespreekbureau: Online reserveren: Inleidingen door Kees Arntzen Plaats: het Muziektheater (foyer 2de balkon) Tijd: 45 minuten voor aanvang van iedere voorstelling, dus uur (avond)/12.15 uur (matinee) Lengte: ± 30 minuten Toegang: gratis op vertoon van een plaatsbewijs voor de voorstelling van die dag. Met steun van de Vereniging Vrienden van De Nederlandse Opera. Uitzenddatum Radio 4, NTR Opera Live: zaterdag 15 september, uur Dinerbuffetten Bij elke avondvoorstelling van DNO kunt u ge nie ten van een diner buffet in de foyer van het Muziektheater. Zo kunt u rustig eten en bent u op tijd voor de opera. Reserveren: of via Franz Schreker Der Schatzgräber Oper in einem Vorspiel, vier Aufzügen und einem Nachspiel libretto Franz Schreker muzikale leiding Marc Albrecht regie Ivo van Hove decor/licht Jan Versweyveld kostuums An D Huys video Tal Yarden dramaturgie Janine Brogt Klaus Bertisch Der König Tijl Faveyts Die Königin Basja Chanowski Der Kanzler/Der Schreiber Alasdair Elliott Herold/Der Graf André Morsch Der Schultheiß/Der Magister Kurt Gysen Der Narr Graham Clark Der Vogt Kay Stiefermann Der Junker Mattijs van de Woerd Elis Raymond Very Der Wirt Andrew Greenan Els Manuela Uhl Albi Gordon Gietz Ein Landsknecht Harry Teeuwen Erster Bürger Cato Fordham Zweiter Bürger Richard Meijer Mezzosopransolo Marieke Reuten 1. Altsolo Inez Hafkamp 2. Altsolo Hiroko Mogaki Nieuwe productie Nederlands Philharmonisch Orkest Koor van De Nederlandse Opera instudering Alan Woodbridge De voorstelling duurt circa 2 uur en 50 minuten. Er is 1 pauze. De opera wordt in het Duits gezongen en Nederlands boventiteld. Het operaboek Der Schatzgräber is verkrijgbaar in het Muziektheater. Daarin zijn onder meer een uitgebreide synopsis en het libretto in het Duits en in het Neder lands opgenomen. De prijs is 8.

10 Achtergrond Der Schatzgräber 10 Hein van Eekert Muziek in de hoofdrol Een koningin voelt haar schoonheid en vruchtbaarheid verdwijnen door het verlies van haar sieraden. Een nar heeft zijn zinnen gezet op een knappe herbergiersdochter. Het alom begeerde meisje laat moorden voor een mooie set juwelen. Een minstreel heeft een luit waarmee hij kostbaarheden op kan sporen. De herbergiersdochter en de minstreel krijgen elkaar in het oog. Dit alles met als kookpunt een liefdesscène vol ongeremde sensualiteit. Er is tovenarij en de dreiging van een executie. De opera Der Schatzgräber uit 1920, van componist, verhalenbe denker en tekstschrijver Franz Schreker zou zo een spannende avonturenfilm kunnen zijn. Franz Schreker, omstreeks 1912 Een avonturenfilm in Glorious Technicolor! De kostuumfilms die iets meer dan een decennium na het ontstaan van Der Schatzgräber in Hollywood werden gemaakt, hebben een bijzondere magie die een geheel eigen wereld suggereert: ze roepen met hun bonte, op renaissanceschilderijen geënte kleuren een gedroomd, niet realistisch verleden op, dat indrukwekkend is tot in de kleinste details. Die kracht heeft de muziek van Franz Schreker ook: ze verleidt, overspoelt, bedwelmt, betovert, is meeslepend en biedt ten slotte vertroosting. Het is een orkestrale waterval die glinstert in het zonlicht, maar die ineens ook het karakter kan aannemen van een eenvoudig wiegenliedje. De componist mengt invloeden van het Franse impressionisme met een paar afgestreken eetlepels van Puccini s Italiaanse passie en het erfgoed van Richard Wagner tot een nieuw geluid. Schreker is daarmee geen mengelmoes van andere toondichters, maar boven alles een kunstenaar met zijn eigen klankkleur. Een kleur, zo zegt chefdirigent van De Nederlandse Opera Marc Albrecht, die we in onze tijd enigszins kwijt zijn geraakt. Avant-garde Franz Schreker was er aan het begin van de vorige eeuw enorm populair mee en stond op eenzelfde voetstuk als Richard Strauss. Hij prikkelde zijn publiek met een ware regenboog aan tonen, zodat het de moderne invloeden gemakkelijk accepteerde: Der ferne Klang, Die Gezeichneten en Der Schatzgräber, die respectievelijk in 1912, 1918 en 1920 in première gingen, waren daverende successen. De herkenbare karakters, de dosis gedurfde erotiek en de sprookjesachtige elementen in zijn tekstboeken werkten sterk op de verbeelding van de toeschouwers. Schrekers ster steeg snel: hij werd populair als docent en accepteerde een baan aan de Musikakademie in Wenen, waar hij gestudeerd had. Met Arnold Schönberg, wiens machtige, complexe oratorium Gurrelieder hij in première bracht, was hij de grote vertegenwoordiger van de avant-garde en van de twee was hij degene wiens stijl het meest aansprak. Van al zijn opera s was Der Schatzgräber de populairste. In veel opzichten is het de meest toegankelijke: de liefde tussen Els en Elis, de schatgraver van de titel, krijgt gestalte in lange, lyrische melodieën die smeulen, opvlammen en schitteren. Het derde bedrijf, waarin Els voor Elis in het maanlicht verschijnt met de sieraden van de koningin om haar hals, zorgt voor een spectaculair duet, waarin de componist muzikaal al vooruitwijst naar de noodlottige gebeurtenissen die het tweetal nog te wachten staan. Toch is zijn muziek niet een groot tapijt van strak georganiseerde motieven. De eerder gemaakte vergelijking met film gaat ook op voor de relatie tussen de tekst en de muziek in Schrekers opera s: zoals filmmuziek dat later in de 20ste eeuw zou doen, reageert het orkest alert en wendbaar op de emoties en gebeurtenissen in het verhaal. Schreker is bijvoorbeeld goed in scènes met veel mensen op het toneel, zoals het tweede bedrijf waarin een groot aantal personages met elkaar in dialoog is en op de achtergrond een stoet monniken voorbijloopt. De componist monteert vakkundig melodieën en thema s zoals een filmmaker scènes monteert en zorgt dat alle karakters de nar, Els, Elis, omstanders, monniken, de dienaar Albi duidelijk uit de verf komen. Toverinstrumenten De noten zijn echter niet zomaar de dienaar van de woorden. Muziek speelt zelfs vaak een hoofdrol in Schrekers opera s. Elis met zijn toverluit waarvan de snaren gaan trillen als er ergens sieraden verborgen liggen, is in zijn oeuvre in het goede gezelschap van de minstreel in zijn eersteling Flammen, van de componist Fritz in Der ferne Klang, de instrumentmaker en de musicus in Das Spielwerk, de componist in Christophorus oder Die Vision einer Oper (1924) en de bouwers van een betoverd orgel in Der singende Teufel ( ). De muzikale klankexperimenten, ingezet met Wagners Tristan und Isolde het derde bedrijf van Der Schatzgräber bevat een citaat uit deze opera werden door diverse componisten rond 1900 voortgezet. Schreker gebruikt de nieuwe mogelijkheden in de muziek voor de toverinstrumenten in zijn opera s en voor het oproepen van onbestemde sferen of abstracte zaken als de kracht en de bestendigheid van de liefde. Het zat Schreker echter niet altijd mee. Ging hij in de ogen van de operaliefhebbers te ver met experimenteren, zoals in Das Spielwerk und die Prinzessin, dat voor het eerst in 1913 werd opgevoerd, dan kwamen ze er niet voor naar het theater. Schrekers werk na Der Schatzgräber kon de gunst van het publiek niet wegdragen, terwijl hij zijn componeerstijl een aantal keren veranderde: werken als Irrelohe of Der Schmied von Gent werden lauw ontvangen, terwijl er toch belangrijke pleitbezorgers waren, zoals de dirigenten Otto Klemperer en Erich Kleiber. Erotische gevoelens Dan waren er nog de critici die hem soms stevig aanpakten. Julius Korngold, de vader van componist Erich Wolfgang Korngold, was op zeker moment zo ongenadig hard in zijn oordeel dat er een tegenbeweging van critici en muziekliefhebbers werd gevormd om Schreker te verdedigen. Zij die niet van zijn werk hielden, kwamen met uitspraken als: Er is geen seksuele afwijking die hij niet op muziek heeft gezet. Daarmee werd verwezen naar bijvoorbeeld zijn vrouwelijke

11 11 Die Gezeichneten, DNO, 2007 (Foto: A.T. Schaefer) hoofdrollen, die worstelen met onderdrukte erotische gevoelens en die zich niet altijd conformeren aan wat de mannen van hen willen. In Schrekers eerste opera Flammen uit 1902 wijst de minstreel de jonkvrouw Irmgard erop dat liefde en passie almachtige krachten zijn. Dat idee slaat aan: Irmgard begint wat voor de minstreel te voelen. En dat terwijl haar op kruistocht vertrokken echtgenoot heeft gezegd dat hij, zou zij hem ontrouw zijn, bij zijn terugkeer dood neer zal vallen bij hun eerste kus. In Der ferne Klang ontsnapt de jonge Grete, wier geliefde Fritz haar verlaten heeft om een geheimzinnige verre klank te zoeken, aan een gedwongen huwelijk en komt daarbij in de prostitutie terecht. In Das Spielwerk moet een losbandige prinses de ware liefde leren kennen. In Die Gezeichneten ontdekt kunstenares Carlotta dat ze haar diepste lichamelijke verlangens jaren heeft onderdrukt: dat haar liefde voor de mismaakte Alviano medelijden is en dat ze veel meer voelt voor de knappe edelman Tamare. Els uit Der Schatzgräber heeft misschien wel iets van al deze vrouwen. Ze onttrekt zich aan verstandshuwelijken door ongewenste minnaars te laten vermoorden; ze wordt begeerd door een niet erg aantrekkelijke nar en verlangt naar het samenzijn met Elis; ze verleidt hem, maar moet hem om de tuin leiden om haar juwelendiefstal verborgen te houden. En zoals Irmgard haar eigen dood verkiest boven die van haar echtgenoot, Grete haar Fritz in haar armen ziet sterven en Carlotta met Tamare het onderspit delft tegen een furieuze Alviano, zo vindt Els, uiteindelijk toch weggegeven aan de nar, ook de dood, al troost haar geliefde Elis haar met een voorspelling over een nieuw leven met mooie muziek. Venijnige opmerkingen Zo n serie interessante vrouwenkarakters zorgde dus voor scheve ogen: een man die zulke personages kon neerzetten was vast en zeker zelf geestelijk niet sterk, vooral omdat in zijn muziek de strakke vormen ontbraken en er zoveel vreemde sporen in zijn klankwereld te vinden waren. De Franse invloeden in Schrekers werk leidden tot venijnige opmerkingen van muziekjournalisten die impressionisme verbonden met een gebrek aan viriliteit. Adolf Weissmann van de Berliner Zeitung bracht het met een staaltje kritisch machismo: Schreker is een vrouwelijke, weke natuur Ja, het pulserende, maar mannelijke ritme van een krachtige persoonlijkheid de voorwaarde voor opbouw en eenheid ontbreekt. En zo was er meer: nu eens stuitte zijn moderniteit op tegenstand, dan was het juist weer een gebrek aan vernieuwing of de grote mate van spektakel. Een wending in de heersende smaak, voortschrijdende muzikale ontwikkelingen, bittere jaloezie en politieke veranderingen drukten Schreker langzaam maar zeker de marge in. Steeds openlijker antisemitisme werkte hem ook tegen: in het begin van de jaren 30 waren er vreselijke demonstraties bij uitvoeringen van zijn werk. Toen Hitler aan de macht kwam, verloor hij zijn eerder verworven betrekking aan de Berliner Musik hochschule meteen. En zo verbleekte de ster van de man die ooit toonaangevend geweest was: in 1933, twee dagen voor zijn 56ste v erjaardag, stierf hij. Componisten die in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog in de hoek der Entartete Kunst worden gedrukt, hebben het later in de 20ste eeuw niet gemakkelijk om weer in beeld te komen. Een eerherstel is dus lang uitgebleven: Franz Schreker stond geruime tijd in de schaduw der vergetelheid. Nu niet meer: de laatste jaren wordt hij weer opgemerkt, ook in Nederland. En met de nieuwe chef-dirigent van DNO is hij meegekomen naar het Muziektheater in Amsterdam. Marc Albrecht is een enthousiast pleitbezorger: Ik vind hem een ten onrechte vergeten componist: hij schreef net als Richard Wagner zelf zijn teksten; hij heeft een geheel eigen stijl die men met Richard Strauss in verband kan brengen, maar slechts tot op zekere hoogte, omdat hij zijn eigen idioom heeft. Het gaat weliswaar om dezelfde tijd in de muziekgeschiedenis, maar Schreker heeft een geheel eigen toonval. Die toonval ontdekken we in Der Schatzgräber, het werk dat zoveel van Franz Schrekers kenmerken in zich verenigt en daarom een goede indruk geeft van deze componist. Een werk dat bovendien een bijna alomvattende opening is van een seizoen met meer toverinstrumenten in Die Zauberflöte, meer narren in L amour des trois oranges, meer begeerte naar een sieraad in Das Rheingold en Die Walküre en nog eens een sterke link tussen muziek en ware liefde in Die Meistersinger.

12 Interview Der Schatzgräber Joke Dame Als de cactus die één nacht bloeit Toneelregisseur Ivo van Hove (Toneelgroep Amsterdam) voegt met het sprookje Der Schatzgräber een nieuweling toe aan zijn groeiende reeks operaregies; het wordt na Iolanta en De zaak Makropulos zijn derde regie bij De Nederlandse Opera. Maar voor Van Hove is Der Schatzgräber meer dan een sprookje. Hij spreekt van een ode aan het menselijke tekort in al zijn tristesse, in al zijn schoonheid. 12 Ivo van Hove Ivo van Hove: Ik noem het een fairy tale for adults dat maakt het meteen een beetje dreigender en dat is ook de richting die je mag verwachten in mijn regie. De sprookjeswereld is nooit zo mijn wereld geweest, het wordt dan ook niet het sprookje-sprookje. Opera heeft voor mij een raakvlak met filosofie, met gedachtegangen. Het gaat niet zomaar om stories. Dat komt door de irrationele kracht van de muziek. In het toneel is het veel moeilijker om aan het verhaal, aan de handeling te ontsnappen; in de opera is dat vanzelfsprekend. Je komt in meer abstracte gedachtegangen terecht, in gevoelsklimaten. Dat vind ik heel fijn aan opera, want in stories ben ik niet zo geïnteresseerd. Waar gaat dit sprookje voor volwassenen over? Het gaat in Der Schatzgräber zonder uitzondering om personages die zich lelijk voelen of lelijk zijn en niet geaccepteerd worden. Dat is een terugkerend thema bij Schreker. Zijn opera s ook bijvoorbeeld Die Gezeichneten zijn bevolkt met mensen die getuigen van het menselijke tekort. Hoe ga je om met je frustraties, met je seksuele verlangens als je jezelf niet mooi vindt, niet aantrekkelijk en niet geschikt? In deze opera gebeurt het via het sublimeren van die verlangens en daar heb ik een diepe connectie mee. Dit vraagt om een voorbeeld. Ik kan dit het duidelijkst illustreren aan de vrouwelijke hoofdrol Els. Zij heeft een cruciale aria aan het begin van het derde bedrijf, een wiegenlied waarin zij haar geschiedenis vertelt. Eigenlijk moet je om het personage Els goed te begrijpen vanuit die aria terugdenken. In die aria wordt duidelijk niet heel expliciet, maar toch duidelijk dat zij een enorm trauma heeft opgelopen als jong kind. Haar moeder vertelde dat haar vader gestorven is en nooit meer zal terugkomen. Onze fantasie daarbij, maar wel op de tekst gebaseerd, is dat haar ouders uit elkaar gaan, dat er een echtbreuk is. Hij is gewoon weggetrokken na een verschrikkelijke ruzie. Wat de moeder dat kleine meisje in behapbare beelden voorspiegelt, is dat haar vader gestorven is. En dat trauma is zij gaan sublimeren in haar verlangen naar een prins op het witte paard. Dat zegt ze ook zo: ze verlangt naar een prins op het witte paard, terwijl ze in feite in een verschrikkelijke wereld bij haar stiefvader leeft. Haar stiefvader? In mijn interpretatie is de Wirt haar stiefvader die het kind Els alleen ziet als middel om hogerop te komen. Hij misbruikt haar emotioneel en fysiek. Dat komt nog eens bovenop het trauma dat ze heeft opgelopen bij haar echte familie, waardoor haar onschuldige kinderwereld op te jonge leeftijd totaal werd verwoest. Ze belandt in een wereld die nog gewelddadiger is en ze is de enige vrouw in die wereld, er is geen stiefmoeder. Voor mij is dat de scène zoals in John Boormans film Deliverance, waar mensen bijna tot dieren vervallen en zich alles permitteren tot aan verschrikkelijke verkrachtingen toe. Zo n wereld is dat. Maar ze koestert nog altijd in haar hoofd de wereld die ze kende als onschuldig meisje en daar verlangt ze naar. En dan komt die prins op het witte paard de Schatzgräber. Hij is een kunstenaar, een zanger, die ook over de verschrikkingen van het leven vertelt, maar gesublimeerd, door erover te zingen en parabels te vertellen. Voor mij waren dat de connecties die ik heel goed begreep. Het sprookje schoof wat meer naar de achtergrond en de ondergrond kwam meer naar voren. Sympathie voor Els krijg je pas in de derde akte? Er is iets dubbels aan haar want er is nog een andere kant aan Els: ze wil gewoon niet aan de man. Ze wil niet meer gebruikt, misbruikt, betast worden. Maar er is een grote perversiteit in haar gekomen. Dat is het geval bij mensen die ooit verkracht of misbruikt zijn: ze vertonen later hetzelfde patroon tegenover anderen omdat het de enige vorm is die ze kennen om met hun gevoelens om te gaan. Els doet wat haar is overkomen met Albi, de mismaakte, simpele jongen die zij gebruikt als handlanger om de mannen met wie zij moet trouwen van kant te maken. Ze is een totaal verscheurde vrouw, al begrijp je haar verscheurdheid niet meteen. Aanvankelijk denk je een femme fatale te zien, een vrouw die mannen opvreet. Je kunt pas in die derde akte de ondergrond daarvan begrijpen. En dan zie je ook de ongelooflijke daad die ze stelt bijna vergelijkbaar met het offer van Brünnhilde. Na de fantastische liefdesnacht met Elis geeft ze haar juwelen af, wetende dat dit het einde van haar relatie met hem zal zijn. Het is ook het einde van haar seksualiteit, maar die heeft ze wel ten volle beleefd. Bijna zoals Romeo en Julia die ook maar één grote liefdesnacht meegemaakt hebben. Ik noem dit altijd de cactusbloem. Cactusbloemen bloeien maar één nacht in volle hevigheid en dan ook nog in het duister, dus niemand ziet het. En de volgende dag liggen ze er zwart en uitgebloeid bij. De liefdesnacht onttrekt zich enigszins aan het muziektheatrale en is bijna symfonisch te noemen? Die liefdesnacht is een cruciaal moment in de regie, dat snap je. Mij viel op dat Schreker daar ontzettend veel tijd voor neemt. Met tekst, maar ook met minutenlange orkestrale momenten. Voor mij is het een heel leven dat zich voltrekt in die ene nacht zo wil ik het proberen te ensceneren. Het leven is helemaal geleefd: we hebben ruziegemaakt, we hebben gevreeën, we hebben het weer goed gemaakt, we hebben ontbeten, we hebben een krant gelezen, we hebben gewandeld samen het hele leven heeft zich afgespeeld in die nacht. Het is dus niet alleen maar seks. Er is natuurlijk seksuele energie, maar er zit ook de energie van een heel leven in die scène. Schrekers opera speelt in de middeleeuwen in deze regie ook? Ik wil dat het eigentijdse opera wordt, alsof het stuk gisteren gemaakt is. Zo is het altijd voor mij, eigentijds maar niet geactualiseerd. Dat is vaak een misverstand. Soms actualiseer ik wel, bijvoorbeeld in de Ring daar lopen echt mensen van vandaag op het toneel. Maar deze opera is visueel geïnspireerd door de beeldtaal van filmmakers als David Lynch, Terrence Malick en Lars von Trier. Het is realisme, maar dan in een hypervorm en dat doen we ook hier in deze opera. Eigentijdse opera betekent niet dat je eigentijdse mensen op de scène zet, maar dat je moet proberen uit te zoeken wat die opera vandaag betekent. Dat gaat dus over interpretatie. En als ik het voor mezelf niet kan duiden, dan regisseer ik het ook niet. Voor mij moet een stuk een diepere blik willen geven op de dag van vandaag, maar geen commentaar op wat vandaag speelt, want dan ben je met opera altijd te laat. Wat zien we? De inspiratie voor het beeld is een pop-

13 13 Maquette Der Schatzgräber (Ontwerp: Jan Versweyveld) upboek, zo n plaatjesboek waar van alles uit de bladzijden omhoog springt. Dat is de basisgedachte achter het decor, een eenheidsruimte die in alle bedrijven op een minimale manier transformeert. Daarin wordt heel belangrijk Elis de Schatzgräber, de zanger, de troubadour, de kunstenaar die vaak wordt gevraagd naar duiding. In de opera heeft hij vier grote liederen en daarin neemt hij wagneriaans de tijd om te proberen voor de mensen om zich heen, zonder te actualiseren en zonder heel direct te zeggen waar het precies om gaat, een poëtische duiding te geven van de werkelijkheid. Maar het is tegelijkertijd verpakt in een lied, in een kunstvorm, in kunst en daar speelt video een grote rol waarin die getransformeerde wereld, die gesublimeerde wereld tot leven komt. Daarin vertellen we een parallel verhaal dat ontstaan is vanuit het wiegenlied, waarin we laten zien hoe het is gegaan met die kleine Els. In zijn verhalen komt heel haar verhaal telkens terug, al zijn liederen gaan ook over haar maar op een verdoken manier, niemand begrijpt het. Hijzelf ook niet? Jawel. Het laatste lied: als het over Ilse en Ilsenstein gaat, kan het niet anders dan dat het gaat over Els. Maar het evolueert, want in het begin kent hij haar nog niet. Ook al tijdens de executiescène, begin tweede akte, gaat het filmdoek over haar. Meestal houdt het doek rechtstreeks verband met zijn ervaringen met Els. Elis staat voor de kunst en kunst sublimeert altijd. Als ik zeg dat ik probeer iets te vertellen over vandaag, dan is dat wel met mythische beelden. Maar er is ook wel degelijk aantrekkingskracht en gewone manne lijke seksuele drift. Het is liefde op het eerste gezicht en er ontstaat ook een gewone, banale liefdesband. Dus het is niet alleen maar subli matie; dat is het mooie. Uiteindelijk gaat Els bij de nar wonen, die gewone man die mismaakt is, die maatschappelijk aan de rand staat en niet geaccepteerd wordt, maar wel de noodzakelijke reddingen brengt en het eigenlijk altijd precies weet. Het is een gemankeerd huwelijk, maar wel heel mooi en teder. Want die nar onderdrukt zijn seksualiteit dat is mijn interpretatie, dat wil zeggen: dat haal ik uit het libretto. Hij raakt haar niet één keer aan, tenminste niet op een ongewenste manier. Er is ontzettend veel respect, al is het wel een gemankeerd leven. Maar ik zie het zo: elk leven is gemankeerd. Hét grote geluk, dé grote passie dat is waarschijnlijk die cactus die maar één nacht bloeit. Daar na moet je leven met elkaars mankementen. Elk sprookje ook voor volwassenen heeft een boodschap Dit is waarschijnlijk waar het Schreker om gaat: hij schreef een ode aan het leven met tekorten. Het is een ode aan het menselijke tekort, in zijn tristesse, maar het heeft ook iets moois, iets dat leefbaar is. Dat maakt het einde, het Nachspiel heel belangrijk. Dan zie ik mensen. Elis komt op bezoek en de nar laat hen dan alleen voor die laatste momenten. Dat is een ongelooflijk gebaar van menselijkheid. Dat heeft Schreker wel: ondanks de verschrikkingen en de duistere en irrationele krachten waarover we het hadden, komt het recht gewoon thuis bij iemand. Drie mensen hebben iets meegemaakt wat hen voor eens en voor altijd getekend heeft en waar ze mee hebben leren leven, waaraan ze geen boosheid of wrok hebben overgehouden. Het doet me denken aan Scènes uit een huwelijk van Ingmar Bergman. Aan het einde is er een scène waarin de twee na vele jaren weer bij elkaar komen en voor het eerst van hun leven kunnen ze elkaar echt toelaten, echt met elkaar praten, de verwijten van elkaar horen. Zoiets gebeurt ook in het Nachspiel voor mij.

14 Interview Der Schatzgräber 14 Michel Khalifa Veel rauwe gevoelens Manuela Uhl en Raymond Very treden graag buiten de gebaande paden. Voor de Duitse sopraan en de Amerikaanse tenor biedt Der Schatzgräber dan ook een ideale uitdaging. Een dubbelinterview over vergeten opera s, vocale uitersten en de grote levensvragen. Raymond Very in De zaak Makropulos, DNO, 2009 (Foto: Hans van den Bogaard) Terwijl sommige collega s zich in de beroemde rollen van Verdi en Puccini specialiseren, zingen Manuela Uhl en Raymond Very graag in vrij onbekende opera s. Ze leerden elkaar kennen bij de Deutsche Oper Berlin in Oberst Chabert, een opera uit 1912 van de inmiddels vergeten Duitse componist Hermann Wolfgang von Waltershausen. Hun tweede samenwerking brengt hen naar Amsterdam voor Der Schatzgräber van Franz Schreker, ook een werk uit de vroege 20ste eeuw dat een nieuwe kans verdient. Ik hou van de uitdaging om onbekende rollen te zingen, zegt Raymond Very. Daar word ik ook veel voor gevraagd, omdat ik de reputatie heb dat ik niet voor speciaal repertoire terugschrik. Ik zou wensen dat meer operahuizen het risico zouden nemen om naast kaskrakers ook opera s te programmeren die het verdienen om herontdekt te worden. De Nederlandse Opera heeft wat dat betreft een perfect evenwicht gevonden. Ook Manuela Uhl staat bekend als iemand die voor moeilijke opdrachten ingezet kan worden. Ik kan een rol snel leren en men weet dat, legt ze uit. Destijds voegde ik me bij het team van Oberst Chabert pas twee weken voor het begin van de repetities, omdat een collega zich had teruggetrokken. Het was voor mij een ongelofelijke stress om de muziek op tijd onder de knie te krijgen, maar ik beschouw het achteraf als een positieve ervaring. Gelukkig heb ik deze keer veel meer tijd om me voor te bereiden. Cosmic thinking Die langere voorbereidingstijd is geen overbodige luxe. Beide vocalisten beamen dat Schreker in Der Schatzgräber veel van de zangers eist. Raymond Very: Bij het instuderen van de noten moet je terug kunnen vallen op muzikale patronen. Dergelijke patronen kan ik bij Schreker niet identificeren. Het duurt daardoor lang voordat ik alle melodische wendingen in mijn hoofd krijg. Bij Richard Strauss, Schrekers tijdgenoot, gaat dat veel makkelijker. Manuela Uhl valt hem bij: In Der Schatzgräber moet ik achtereenvolgens heel hoog en heel laag zingen, heel luid en heel zacht, heel agressief en heel ingetogen. Dat is moeilijk, maar dat past ook goed bij mijn stem, die anderen omschrijven als krachtig en lyrisch tegelijk, met veel kleur in het lage register. De tenorstem van Raymond Very gedijt juist in de hoogte: Ik ben gezegend met het vermogen om stratosferische noten voluit te zingen op de manier van een Heldentenor. Daarom word ik gevraagd voor partijen die in dat opzicht als extreem moeilijk te boek staan, zoals Matteo in Arabella van Strauss. Dat zal wel zo bedoeld zijn, ik heb geen invloed op dit proces. Ik geloof dat we in het leven geleid worden in de richting die voor ons bestemd is. Misschien is cosmic thinking hier een goede naam voor. Ook Manuela Uhl staat open voor uiteenlopende rollen: In principe vertolk ik graag complexe personages. Het belangrijkste is dat ik met mijn stem en mijn lichaam in staat moet zijn als advocaat voor het betreffende karakter op te treden. Ik probeer altijd mijn

15 personage te verdedigen en me in te leven in haar beweegredenen: wat meent ze hier? Denkt ze echt wat ze zingt? Hiervoor heb ik niet genoeg aan het libretto of het uittreksel. Ik moet echt uit de orkestpartituur afleiden hoe de vocale partij en de orkestrale begeleiding zich tot elkaar verhouden. Dan pas voel ik waar de rol echt voor staat. Hoe liggen dan de onderlinge verhoudingen in Der Schatzgräber? Very vindt dat Els de drijvende kracht is waarop alle andere personages reageren: Els weet de anderen te manipuleren om haar doel te bereiken. Mijn eigen personage Elis daarentegen is heel goed van vertrouwen, op het naïeve af: hij komt ergens aan met zijn toverluit, vindt schatten die hij dan aan de armen geeft, en reist verder. Klaar. Emotionele kracht Uhl beschouwt haar eigen personage per slot van rekening als een reactief wezen en betrekt de voorgeschiedenis van de opera erbij: Els groeide op zonder moeder in een mannelijke omgeving. Zij wacht op de grote liefde en laat alle mannen vermoorden met wie zij op last van haar vader zou moeten trouwen. In die zin handelt zij echt, in tegenstelling tot veel vrouwen in opera s die slechts 15 slachtoffer zijn. Maar de handelingen van Els zijn een gevolg van wat de buitenwereld haar wil opleggen. Paradoxaal genoeg is het een man, Elis, die met zijn zachtmoedige persoonlijkheid de vrouwe lijke dimensie in haar leven brengt. Zij raakt dan ook direct verliefd op hem. Beide zangers benadrukken de emotionele kracht van Schrekers partituur. Der Schatzgräber is een zeer compact werk, aldus Raymond Very. Er komen veel rauwe gevoelens aan bod, in real time ook, wat het acteren mak ke lijker maakt. Ik probeer mijn personage met een open geest te benaderen. Omdat deze opera zo weinig opgevoerd wordt, ontbreekt het aan vergelijkingsmateriaal. Gelukkig maar! Dit opent veel mogelijk heden voor iedereen, en in de eerste plaats voor de regisseur. Ik weiger om in Els een femme fatale te zien, vult Manuela Uhl aan. Net als Salome heeft zij ook een zachte kant die voor mij heel belangrijk is. Deze opera gaat over herkenbare thema s zoals verantwoordelijkheid en schuldgevoel. Mag Elis zich in zijn kunst terugtrekken en hiermee uit de wereld vluchten? Is Els werkelijk schuldig? Schreker leefde in de tijd van Freud. Hij stelt vragen die ons allemaal aangaan. Manuela Uhl Muziektheaterwinkel Cd/dvd-aanbevelingen Der Schatzgräber Cd Schreker - Overtures Dirigent: Edgar Seipenbusch Slovak Philharmonic Orchestra Naxos 7,50 De opera Der Schatzgräber door De Nederlandse Opera zal in september worden opgenomen en te zijner tijd worden uitgebracht op cd door Challenge Records International. Wilt u op de hoogte gehouden worden van het verschijnen? Stuur dan een bericht naar winkel@hetmuziektheater.nl of laat uw gegevens achter bij de Muziektheaterwinkel. Deze bevindt zich op zaalniveau tegenover ingang Zaal oneven. Cd/dvd-aanbevelingen Das Rheingold Cd Das Rheingold R. Wagner met Albert Dohmen, Geert Smits, Doris Soffel, Nederlands Philharmonisch Orkest o.l.v. Hartmut Haenchen Etcetera 24,95 Dvd Die Gezeichneten F. Schreker met Robert Hale, Michael Volle, Wolfgang Schöne, Anne Schwanewilms, Robert Brubaker, Deutsches Symphonie- Orchester Berlin & Konzertvereinigung Wiener Staatsopernchor o.l.v. Kent Nagano Regie: Nikolaus Lehnhoff Euroarts 34,95 Cd/dvd-aanbevelingen Written on Skin Cd Into the little Hill G. Benjamin met Anu Komsi en Hilary Summers, BBC Symphony Orchestra/ Ensemble modern o.l.v. Oliver Knussen/ Franck Ollu Nimbus 19,95 Dvd Das Rheingold R. Wagner met John Bröcheler, Henk Smit, Graham Clark, Residentie Orkest o.l.v. Hartmut Haenchen Regie: Pierre Audi Opus Arte 39,95 Bovenstaande cd s en dvd s zijn ver krijgbaar in de Muziek theaterwinkel en bij alle vesti gingen van Concerto/Plato. Op vertoon van hun abonne ments kaart krijgen DNO-abonnees 10% korting bij Concerto/Plato en in de Muziektheaterwinkel.

16

17 CMS Europees partner van DNO 17 OperaLounge Als Europees partner ontwikkelen wij continu nieuwe projecten met DNO om zo veel mogelijk mensen te bereiken. Wij doen dit onder andere door onze speciale relatieavonden bij DNO, door ons gezamenlijk project voor jongeren onder de 30 jaar OperaFlirt en via diverse andere acties en events. Recentelijk kwam daar een nieuw gezamenlijk initiatief bij: OperaLounge. Met OperaLounge willen wij mensen uit verschillende sectoren en met verschillende interesses samenbrengen in een unieke context. Binnen OperaLounge discussiëren wij met hen over thema s uit de opera en de actualiteit. Daarmee willen wij zorgen voor verdieping, voor onverwachte gezichtspunten en inspiratie. Ik kijk terug op twee geslaagde bijeenkomsten met geanimeerde discussies met de aanwezigen, met Fons van Westerloo en Martin Šimek als inspirerende sprekers. Van onze wederzijdse relaties horen wij dat wij met OperaLounge een bijzondere setting hebben gecreëerd binnen de wereld van opera. OperaLounge zal dan ook verder vorm worden gegeven en in het najaar een derde editie krijgen. Naar aanleiding van OperaLounge, maar ook na onze relatieavonden, ontvangen wij steeds enthousiaste dankzeggingen en het doet mij genoegen het aantal operafans onder onze relaties te zien groeien. Ook van operabezoekers in het algemeen ontvangen wij positieve reacties op onze steun aan DNO. Steun die zij goed kunnen gebruiken om het kwaliteitsniveau en de innovatie bij DNO op peil te houden en ook de komende jaren weer producties op wereldniveau te leveren. Ik ben dan ook blij dat DNO een mooi programma van mogelijkheden om hen te steunen heeft ontwikkeld voor particuliere operafans. Naar gelang van de persoonlijke voorkeuren kan iemand kiezen waaraan hij of zij wil bijdragen: DNO in het algemeen, specifieke producties, programma s voor jeugd en educatie of de ambachten zoals het decoratelier. Wanneer u meer wilt weten over deze mogelijkheden, kijkt u dan even op de website van DNO onder steun ons. Ik beveel het u van harte aan. Dolf Segaar Managing partner elke dinsdag 12:30-13: TOEGANG GRATIS SEPTEMBER Vespucci Kwartet: Lisanne Soeterbroek viool OKTOBER Shuann Chai NOVEMBER Ingrid Kappelle Marianne Koopman sopraan sopraan DECEMBER Francis van Broekhuizen NN sopraan Giles Francis Stephanie Steiner Douw Fonda viool altviool cello 9 Dutch National Opera Academy Maria de Moel Ineke Geleijns mezzosopraan 11 Céleste Zewald klarinet Brahms: Eerste strijkkwartet 16 Elisabeth Wiklander cello Glorious Divas e.a. 11 Vitali Rozynko bariton Piatti: Capriccio op. 25 nr.4 Bach: Derde suite 13 Paul Reijn viool 18 Christmas Carols Jean-Baptiste Milon Bach Liszt, Rachmaninov 18 Ensemble uit het Nederlands Philharmonisch Orkest Brahms 23 Wieke van Wingerden Ernst Munneke Wagner: Wesendonklieder mezzosopraan 20 Diamantfabriek Pratley/Soifer: Neighbors Mikhailova/Koerselman: Black Perfume Wijzigingen voorbehouden! 25 Opera Studio Nederland 30 Mondriaan Kwartet Guus Janssen 27 Kimball Huigens Beethoven: Eroica-variaties Webern, Van Domselaer en Janssen: Red, Yellow & Boogie Woogie muziek en projecties (NB: in de Boekmanzaal)

18 18 Written on Skin Als dit het Paradijs is zegt Agnès waar is dan de Hel? (Agnès) I De Protector, een rijke, wrede landeigenaar, laat een jeugdige kunstenaar een fraai boek vervaardigen, op perkament. Het moet een afspiegeling worden van zijn gewelddadige machtsuitoefening maar ook van het huiselijk geluk met zijn gehoorzame vrouw Agnès. Zij is aanvankelijk niet blij met hun gast, maar raakt gefascineerd door de Jongen en daagt hem uit een portret te maken van een echte, aantrekkelijke vrouw, zoals zijzelf. De erotische spanning tussen hen stijgt en zij bedrijven de liefde. II Een en ander is de Protector niet ontgaan. Als hij de illustrator scherp ondervraagt, liegt deze dat hij een affaire heeft met Agnès' zuster Marie. De Protector gelooft het maar al te graag en confronteert Agnès ermee. Deze is jaloers en eist dat de Jongen om zijn trouw aan haar te bewijzen een nieuwe illustratie maakt die haar echtgenoot voorgoed van zijn zelfvoldaanheid zal genezen. III In plaats van een tekening beschrijft de Jongen uitvoerig wat Agnès en hij zoal met elkaar doen. De Protector is woedend, vermoordt de Jongen en laat zijn vrouw diens hart opeten, zonder dat zij het weet. Als hij het haar vertelt, antwoordt ze slechts dat het haar heel goed smaakte. De Jongen keert terug als Engel, met een slotbeeld dat toont hoe de Protector zijn vrouw met een mes wil doden en zij vanaf het balkon de dood tegemoet springt. Op de illustratie hangt ze voor eeuwig vallend tussen hemel en aarde. Scène uit Written on Skin, Aix-en-Provence, 2012 (Foto: Pascal Victor/Artcomart)

19 za 6 okt 2012 première uur di 9 okt uur do 11 okt uur zo 14 okt uur wo 17 okt uur zo 21 okt uur di 23 okt uur Het Muziektheater Amsterdam 19 Kaartverkoop is reeds begonnen. Bij het ter perse gaan van deze Odeon zijn er nog kaarten verkrijgbaar. Bel het Kassa-bespreekbureau: Online reserveren: Inleidingen door Bart Boone Plaats: het Muziektheater (foyer 2de balkon) Tijd: 45 minuten voor aanvang van iedere voor - stelling, dus uur (avond)/12.15 uur (matinee) Lengte: ± 30 minuten Toegang: gratis op vertoon van een plaatsbewijs voor de voorstelling van die dag Met steun van de Vereniging Vrienden van De Nederlandse Opera Uitzenddatum Radio 4, NTR Opera Live: zaterdag 27 oktober, uur Dinerbuffetten Bij elke avondvoorstelling van DNO kunt u ge nie ten van een diner buffet in de foyer van het Muziektheater. Zo kunt u rustig eten en bent u op tijd voor de opera. Reserveren: of via George Benjamin 1960 Written on Skin A Lyric Drama libretto Martin Crimp muzikale leiding George Benjamin Franck Ollu oktober regie Katie Mitchell decor/kostuums Vicki Mortimer licht Jon Clark Agnès Elin Rombo Boy/Angel 1 Bejun Mehta The Protector Christopher Purves Marie/Angel 2 Victoria Simmonds John/Angel 3 Allan Clayton Nederlands Kamerorkest Opdracht van De Nederlandse Opera, Festival d Aix-en-Provence, Théâtre du Capitole de Toulouse, Royal Opera House Covent Garden London, Teatro del Maggio Musicale Fiorentino, tevens coproductie tussen bovengenoemden Uitgever: Faber Music Ltd Nieuwe productie voor DNO De voorstelling duurt circa 100 minuten. Er is geen pauze. De opera wordt in het Engels gezongen, Nederlands en Engels boventiteld. Het operaboek Written on Skin is verkrijgbaar in het Muziektheater. Daarin zijn onder meer een uitgebreide synopsis en het libretto in het Engels en in het Neder lands opgenomen. De prijs is 8.

20 Portret Written in Skin Frits Vliegenthart Een ideale samenwerking Na hun eerste opera Into the Little Hill (2006) maakten componist George Benjamin en schrijver Martin Crimp samen Written on Skin. Het eerste werk was een sinistere versie van De rattenvanger van Hamelen, het tweede is gebaseerd op een dertiende-eeuwse sage over het gruwelijke einde van een troubadour. De ontmoeting met Crimp betekende voor Benjamin een essentiële creatieve impuls. 20 George Benjamin De jonge George Benjamin werd beschouwd als een wonderkind, volgens sommigen zelfs een nieuwe Mozart. Hij werd geboren in Londen, studeerde bij de pianist en dirigent Peter Gellhorn, voordat hij als vijftienjarige de weg vond naar de compositieklas van Olivier Messiaen. In Benjamins eigen woorden (opgetekend door Alan Rusbridger, The Guardian, 10 mei 2012): De wereld baadde in een warme, stralende gloed als ik daar was. Die kleine, best wel lelijke kamer in Parijs was een centrum van beschaving. Messiaen nam de nieuwste werken van Boulez, Lutoslawski en Ligeti mee om te bespreken. Voor iemand van mijn leeftijd was dat iets unieks. Al op zijn zestiende had hij een contract met de muziekuitgever Faber & Faber, toen hij twintig was, werd zijn orkeststuk Ringed by the Flat Horizon uitgevoerd tijdens de Londense Proms. Daarna ging hij verder studeren bij Pierre Boulez in Parijs. Een wonderkind? Misschien, maar waarom stokte het voortbrengen van nieuwe composities vervolgens? Terugblikkend stelt Benjamin dat hij verlamd was geraakt door de vrijwel onbeperkte keuzevrijheid waarmee hedendaagse componisten worden geconfronteerd: Je schrijft één noot en vervolgens kun je voor de volgende niet alleen kiezen uit twaalf noten (of meer, als je microtonen gebruikt) maar ook uit allerlei registers en klankkleuren. Dat loopt op tot miljarden mogelijkheden binnen een paar noten en dat is onwerkbaar. Binnen de kortste keren zit je op een doodlopende weg. Doorbraak Naast Franse invloeden werd hij ook geïnspireerd door muziek uit India, maar een echte doorbraak uit zijn impasse kwam langs twee andere wegen tot stand. De eerste was het horen van een fantasia van Henry Purcell en een canon van Anton Webern: Niet alleen zijn dit twee heel beknopte stukken in omvang, maar vooral zijn ze polyfoon op een uitgekiende manier. Het is een polyfonie die een harmonische eenheid vormt in plaats van een harmonie die het toevallige gevolg is van het kruisen van melodische lijnen. Je moet dus voor je begint te componeren heel goed weten waar je naartoe wilt en dit was iets nieuws wat ik beslist moest leren. De tweede weg was een toevallige ontmoeting met de toneelschrijver Martin Crimp in Al jaren droeg Benjamin een notitieboekje op zak, met zo n vijftig ideeën voor een opera, waarmee hij, zoals hij zelf zegt, op het gênante af filmregisseurs, dichters en toneelschrijvers achtervolgde. Met Crimp klikte het meteen:...the collaborator from heaven... hij brak mij open, als het ware. Ik schreef Into the Little Hill in zes maanden. Crimp is een van de belangrijkste Engelse toneelschrijvers van deze tijd. Zijn eerste stuk, Clang, werd nog tijdens zijn studie Engels in Cambridge geënsceneerd. Sinds 1997 is hij writer-in-residence aan het Londense Royal Court Theatre, waar zeven van zijn stukken te zien waren. Door heel Europa wordt zijn werk regelmatig uitgevoerd. Zijn beroemdste, meest vernieuwende stuk is Attempts on Her Life (Royal Court, 1997). Hierin zijn de tekstregels niet toegekend aan specifieke personages, evenmin geeft Crimp aan door hoeveel acteurs het stuk moet worden gespeeld. In schijnbaar losse scènes becommentariëren groepen mensen afwezige hoofdrolspelers. Het bewust fragmentarische karakter daagt het publiek uit om zijn definitie van een toneelstuk te herzien. Written on Skin Wat Benjamin vooral aantrekt in de taal van Crimp, is de soberheid, gecombineerd met een grote fantasie. Zijn eenvoudige en rechtstreekse manier van vertellen, aldus Benjamin, helpt met het omzeilen van het probleem dat de hedendaagse opera na Benjamin Britten heeft met het verhalende element: Je moet dat niet willen wegmoffelen, want opera ís niet iets natuurlijks, is geen film daarom kan er ook in worden gezongen, juist omdat het genre niet natuurlijk is. Was Into the Little Hill gebaseerd op De rattenvanger van Hamelen, Written on Skin gaat terug op een thema dat conform de opdracht van Bernard Foccroule, directeur van het Festival d Aix-en-Provence gerelateerd is aan de Languedoc: een 800 jaar oude legende, Le coeur mangé. Oorspronke lijk gaat het verhaal over de troubadour Guillem de Cabestanh (de spelling varieert), die na een optreden een affaire heeft met de vrouw van Ramon, heer van Castell-Rossellò (Château-Roussillon). Als de jaloerse echtgenoot hierachter komt, doodt hij zijn rivaal en laat zijn vrouw diens hart opeten. Vervol gens stort zij zich uit het venster. Benjamin en Crimp maakten van de troubadour een boekillustrator omdat ze niet weer een tovenaar-muzikant als hoofdpersoon wilden, zoals de Rattenvanger. Het wordt geen middeleeuws kostuumdrama en er zijn regel matig tijdsprongen naar het heden. Was het de goden verzoeken dat er op het voorblad van de partituur staat dat Written on Skin op 7 juli 2012 in Aix-en-Provence al in première zou zijn gegaan? Toen Alan Rusbridger de componist er in dit verband op wees dat de eerste Londense uitvoering van Into the Little Hill vanwege een stroomstoring in het Royal Opera House naar de foyer moest worden verplaatst, antwoordde Benjamin stralend: Wij zijn optimisten! En hij heeft gelijk gekregen...