Open Source Software in perspectief

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Open Source Software in perspectief"

Transcriptie

1 Artikel Open Source Software in perspectief Wout Schiphors en Alexander Stuivenwold In dit artikel wordt het fenomeen open source software toegelicht en zijn de specifieke risico s die samenhangen met het gebruik ervan onder de loep genomen. Tevens is de rol van de IT-auditor in het selectietraject en bij het gebruik en beheer van open source toepassingen beschreven. Want dat IT-auditors te maken krijgen met open source software is evident. Kleinschalige en experimentele projecten maken steeds meer plaats voor serieuze en bedrijfs brede implementaties. Drs W. (Wout) Schiphorst is A.P. (Alexander) Stuivenwold sinds april 2005 werkzaam RE RO is organisatie als zelfstandig organisatieadviseur op het gebied van Hoffman Krul & Partners. adviseur en partner bij risicobeheersing in bedrijfsprocessen in het algemeen als IT auditor en wordt in Hij heeft ruime ervaring en in combinatie met toenemende mate met informatietechnologie in open source software het bijzonder. Daarnaast vraagstukken bij klanten is hij als testmanager aan geconfronteerd. het open source project Lx-Office verbonden. Beide auteurs hebben het artikel op persoonlijke titel geschreven. Wat is open source software? Een van de meest in het oog springende kenmerken van open source software (OSS) is dat zij op legale wijze kosteloos verkrijgbaar is. Toch kan niet ieder programma dat gratis via het Internet beschikbaar is, gekenmerkt worden als open source. In navolging van het Open Source Initiative [1] verstaan we onder open source software: programmatuur waarvan de broncode openbaar is, waarbij geen beperkingen gelden ten aanzien van gebruik en verdere verspreiding van de software en die afhankelijk van de licentie onder bepaalde voorwaarden aangepast mag worden. Zie ook het tekstkader. Uit bovenstaande definitie blijkt dat OSS haaks staat op gesloten programmatuur, waarvan de broncode geheim is en waarbij het kopiëren en verspreiden van de software niet is toegestaan. De opmars van OSS in de laatste jaren mag verbazing wekken in een maatschappij waar het vrije markt denken overheerst. Om dat te begrijpen, zullen we terug moeten gaan in de tijd [2]. Historische achtergrond In de begindagen van het computertijdperk speelde de hardware een overheersende rol, de software was een nevenproduct dat door de hardwareleveranciers erbij werd geleverd of die door de gebruikers zelf werd geprogrammeerd. In de jaren zestig en zeventig zien we dat de programmatuur steeds belangrijker wordt door een aantal technologische ontwikkelingen, zoals timesharingsystemen, de derde generatie taal C, het daarin geschreven besturingssysteem Unix en de opkomst van communicatietechnologieën. Er ontstaat een zogenaamde hacker-cultuur van mensen die gefascineerd zijn door de nieuwe technologie en gezamenlijk programma s schrijven. Dat de broncode van programma s openbaar is, is niet meer dan vanzelfsprekend en zelfs een voorwaarde om ideeën en kennis uit te wisselen. Deze manier van werken werd bovendien in de hand gewerkt vanwege de bijzondere status van Unix. Hoewel dit besturingssysteem toebehoorde aan het bedrijf AT&T, kon deze de rechten hierop niet te gelde maken vanwege een kartelrechtelijke uitspraak. De technologische ontwikkelingen schreden voort en leidden tot steeds kleinere computers, die uitgerust werden met nieuwe, gesloten besturingssystemen. De hacker-gemeenschap werd min of meer uitgesloten van deze ontwikkelingen, temeer omdat leveranciers strenge eisen stelden aan het gebruik van deze nieuwe computers. Begin jaren tachtig volgde een nieuwe kartelrechtelijke uitspraak ten aanzien van AT&T: het bedrijf wordt opgesplitst en de afzonderlijke 8 de EDP-Auditor nummer

2 Nadere definitie open source software Andere elementen in de definitie van open source software zijn dat in de licentie het vrije gebruik van de software niet beperkt mag worden door verwijzingen naar andere licenties en het vrije gebruik niet afhankelijk mag worden gesteld van de toepassing van andere software. De licentie mag verder niet verlangen dat de ontwikkeling van de software zich beperkt tot een bepaalde technologie. In het geval open source software verspreid wordt met andere programma s, mag de open source licentie niet eisen dat voor die andere software dezelfde (open source) voorwaarden gelden. Een laatste eis ten aanzien van open source software is dat niemand van de ontwikkeling ervan uitgesloten mag worden. onderdelen mogen weer concurreren op de markt. Als logische consequentie werden de commer ciële licenties voor Unix vervolgens fors verhoogd. De ontwikkeling van Unix werd bovendien gesplitst in gesloten Unix-varianten en het zogenaamde BSD-Unix van de universiteit Berkeley, dat wel vrij verspreid mocht worden. Door de sterke groei van personal computers met gesloten besturingssystemen stond de Unix-markt als geheel echter in toenemende mate onder druk. De ideologische stroming In reactie op de steeds verdergaande commercialisering van de IT-markt en de daarmee gepaard gaande beperkingen voor gebruikers, richt Richard Stallman in 1985 de Free Software Foundation (FSF) op, de eerste mijlpaal in de geschiedenis van open source software. Deze stichting stelt zich ten doel de filosofie van vrije software te promoten en een platform te zijn voor programmeurs van deze software. De FSF wordt beschouwd als een politiek-georiënteerde, ideologische en anti-commerciële stroming binnen de open source gemeenschap. Het eerste project van de FSF was een volledig vrij besturingssysteem ter vervanging van Unix te ontwikkelen, het zogenaamde GNU (GNU Not Unix). Om het nieuwe systeem vrij te laten blijven, waren specifieke licentievoorwaarden nodig. Stallman nam het Amerikaanse copyright als uitgangspunt en keerde vervolgens iedere bepaling om ( copyleft ), wat in 1989 uitmondde in de GNU General Public Licence (GPL). In de loop van de tijd werden talloze Unix-programma s herschreven, op het belangrijkste bestanddeel van een besturingssysteem na: de kernel. De pragmatische stroming In 1991 slaagde Linus Torvalds er als eerste in een vrije Unixkernel te ontwikkelen. Hoewel geen lid van de FSF, besloot Torvalds de kernel onder de GPL ter beschikking te stellen. In de jaren daarna werkten duizenden vrijwilligers wereldwijd aan de samenvoeging van de GNU-programma s en de kernel tot één functionerend systeem: Linux. Het ontstaan van Linux heeft voor een sterke uitbreiding en verbreding van de open source gemeenschap gezorgd. In tegenstelling tot de FSF hielden de nieuwe leden er meer pragmatische ideeën op na. Enkele kopstukken binnen de gemeen schap probeerden de ideologische stroming en de commerciële belangen van de IT-industrie met elkaar te verzoenen, hetgeen in 1997 tot uitdrukking komt in de oprichting van het Open Source Initiative (OSI). Het OSI ontwikkelde vervolgens in samenwerking met de IT-industrie de open source definitie, waarmee we dit hoofdstuk geopend hebben alsmede een open source certificeringsprogramma. Netscape: van closed naar open source Historisch gezien vormen gesloten en openbron software twee gescheiden werelden. Daarom baarde in 1998 de stap van Netscape veel opzien, doordat het zijn voorheen gesloten browser-software vrij gaf aan de open source gemeenschap. Later zouden meer bedrijven, zoals IBM en Sun, volgen en zorgen voor een stroomversnelling en een bredere acceptatie van OSS in het bedrijfsleven. Software-octrooien Sinds het einde van de jaren negentig is binnen Europa gediscussieerd over de mogelijke patentering van softwarematige uitvindingen, zoals dat ook in de Verenigde Staten mogelijk is [3]. Voorstanders van OSS maakten hiertegen bezwaar, omdat hiermee anders dan het auteursrecht software-functionaliteit zodanig beschermd kan worden, dat realisatie van dezelfde functionaliteit op een andere manier verboden kan worden. In juli 2005 heeft het Europees Parlement echter definitief het wetsvoorstel inzake softwareoctrooien afgewezen, waarmee een belangrijke barrière voor de ontwikkeling en toepassing van OSS is weggenomen. Ontwikkeling van open source software Open source software ontstaat veelal met een idee van een programmeur, die tegen een bepaald probleem aanloopt, dat hij met een nieuw programma wil oplossen. De programmeur schrijft een eerste versie: instabiel, onvolledig en slecht gedocumenteerd, maar wel met een duidelijke, modulaire structuur. Een modulaire structuur is een belangrijke voorwaarde om later nieuwe ontwikkelaars aan te trekken. Immers, bij de ontwikkeling van OSS zijn wereldwijd mensen betrokken, die vaak in deeltijd, op vrijwillige basis en zonder direct onderling contact hun bijdrage leveren. Een modulair ontwerp maakt dan een losse organisatie mogelijk, nieuwkomers kunnen de code snel begrijpen en bij aanpassingen van een deel kan de rest van de programmatuur ongewijzigd blijven. Oefent daarnaast de nieuwe software voldoende aantrekkingskracht uit op gebruikers en ontwikkelaars, dan staat de sprong naar een volwaardig project niets meer in de weg. Het project Een open source project bestaat in de eerste plaats uit gemotiveerde leden, die in tegenstelling tot commerciële projecten niet door geld, maar door andere zaken gedreven worden. De leden halen hun motivatie uit het program- 9 de EDP-Auditor nummer

3 meren an sich en de daarmee samenhangende intellectuele uitdaging, het feit dat hun code door andere mensen gebruikt wordt en de erkenning alsmede de sociale status binnen de groep van programmeurs. Het spreekt voor zich dat wanneer mensen op vrijwillige basis aan een project meewerken, sturing en coördinatie ook op een geheel andere wijze plaatsvinden dan wanneer zij hiervoor betaald zouden worden. Overigens komt het ook voor dat bepaalde leden geld proberen te verdienen met OSS. In de praktijk levert dit vaak spanningen op met de leden die in hun vrije tijd aan het project bijdragen. De organisatie richt zich over het algemeen naar diegenen die het meest aan het project bijdragen (meritocratie). Hoewel uitzonderingen op de regel bestaan, is dat vaak de oprichter van het project, die als benevolent dictator (vrij vertaald: verlichte despoot) gekenmerkt wordt. De oprichter neemt de rol van projectleider op zich en is degene die belangrijke beslissingen over het project neemt, bijvoorbeeld welke wijzigingen in de volgende versie opgenomen worden. In de regel geniet de oprichter een hoog aanzien in de groep en worden zijn beslissingen gerespecteerd. De oprichter verzamelt een kleine groep van kernontwikkelaars om zich heen, die ieder hun eigen aandachtsgebied hebben. Omdat de software veelal modulair opgebouwd is, ontstaan voor specifieke onderwerpen zelfsturende teams. In deze teams zitten ook programmeurs en gebruikers, die minder intensief een bijdrage leveren. Deze projectstructuur is gevisualiseerd in Afbeelding 1. Bij grote projecten wordt vaak een stichting opgericht om de ontwikkeling minder afhankelijk te maken van enkele personen. In de praktijk komen afsplitsingen van projecten voor. Deze afsplitsingen, ook wel forks genoemd, zijn het gevolg van een breuk binnen de oorspronkelijke projectgroep, waarbij een aantal leden het vertrouwen in de projectleiding opzegt en een nieuw, concurrerend project begint. Forking wordt in de open source gemeenschap normaal gesproken afgewezen, omdat de beschikbare capaciteit dan verdeeld moet worden over meerdere projecten, ontwikkeling en ondersteuning lastiger wordt en de projectorganisatie alle aandacht opeist in plaats van waar het uiteindelijk om gaat: de ontwikkeling van nieuwe software. Wel kan gesteld worden, dat het risico op afsplitsingen de huidige projectleiding scherp houdt. Naast gemotiveerde leden en sturing is de technische infrastructuur op het Internet een andere belangrijke pijler van een open source project. Via de infrastructuur communiceren de leden met elkaar en wordt de ontwikkeling gecoördineerd. Bij vrijwel ieder project komen we in de infrastructuur de volgende onderdelen tegen: website, fungeert als startpunt voor iedere nieuwe geïnteresseerde in het project, alsmede voor de bekendmaking van nieuws en het maken van reclame mailinglijsten en nieuwsgroepen, voor de communicatie tussen ontwikkelaars en gebruikers over de (ontbrekende) functionaliteit van de software en de wijze waarop ontwikkeling plaats moet vinden Afbeelding 1 Organisatie van een open source project 10 de EDP-Auditor nummer

4 foutregistratie ( bug tracking ), veelal een webgebaseerde applicatie waar fouten in de software gemeld kunnen worden en waar tevens de afhandeling ervan geregistreerd wordt versiebeheer, hulpmiddel om wijzigingen ten opzichte van vorige versies te registreren en om verschillende versies van verschillende programmeurs met elkaar samen te voegen documentatie, zoals technische ontwerpdocumenten en handleidingen voor de installatie en gebruik van de software; vaak onderdeel van de website forum, waar gebruikers vragen kunnen stellen die door andere gebruikers en projectmedewerkers beantwoord worden; vaak eveneens onderdeel van de site Het ontwikkelproces is het laatste onderdeel van een open source project. Ook hier speelt een modulair ontwerp een belangrijke rol, omdat dit een parallelle ontwikkeling in onafhankelijke groepen mogelijk maakt. Kenmerkend voor een open source project is verder dat gebruikers een belangrijke rol spelen bij het testen en het opsporen van fouten. In plaats van een gestructureerd, top-down testplan, proberen honderden tot duizenden gebruikers bottom-up de software uit en koppelen de gevonden fouten aan het project terug; eventueel zelfs met een oplossing. In vergelijking met gesloten software worden fouten in OSS op deze manier sneller verholpen. Vaak zien we dat een project onderscheid maakt tussen een stabiele versie van de software gericht op de inzet in productie-omgevingen en een ontwikkelversie, waar de nieuwste functies zijn ingebouwd, maar waarvan niet gegarandeerd is dat zij vrij is van fouten. De kathedraal en de bazaar Deze vorm van systeemontwikkeling, als samenstel van vrijwillige en gemotiveerde leden, sturing en coördinatie door de oprichter, de bijbehorende technische infrastructuur via het Internet en het ontwikkelproces zelf, wordt in de literatuur aangeduid als het bazaarmodel [4]. Als handelaren op een open bazaar wisselen ontwikkelaars programmacode uit en vindt veel interactie plaats tussen gebruikers en programmeurs (geven en nemen van software, ondersteuning, nieuwe ideeën, testresultaten). Over het algemeen kan gesteld worden dat het bazaarmodel een sterk bottom-up karakter heeft. Een uitzondering geldt voor het initiële ontwerp van de software, dat van begin af aan goed geregeld moet zijn. Tegenover het open bazaarmodel staat het gesloten kathedraalmodel, dat de traditionele systeem ontwikkeling zoals de waterval methode beschrijft. Deze vorm van systeemontwikkeling wordt gekenmerkt door een strakke, hiërarchische organisatie in een geïsoleerde en gesloten omgeving. Daar naast worden de spelers geleid door economische motieven, die kunnen leiden tot het treffen van maatregelen om concurrenten uit de markt te houden met bijvoorbeeld octrooien en gesloten standaarden en bestandsformaten. Overigens worden bepaalde elementen van OSS-ontwikkeling wel meer toegepast in gesloten projecten binnen organisaties, denk bijvoorbeeld aan Rapid Appli cation Development als systeemontwikkelingsmethode. Volgens het OSI leidt deze evolutionaire vorm van systeemontwikkeling tot betere software dan in het traditionele model Is het bazaarmodel nu beter dan het kathedraalmodel? Het OSI zegt hierover dat indien programmeurs de broncode kunnen lezen, verspreiden en veranderen voor een bepaalde toepassing, de software zich ontwikkelt. Verschillende mensen verbeteren het programma, passen het aan en halen de fouten eruit; vaak zelfs in een sneller tempo dan bij traditionele systeemontwikkeling. Volgens het OSI leidt deze evolutionaire vorm van systeemontwikkeling tot betere software dan in het traditionele model, waarbij slechts enkelen toegang tot de broncode hebben en anderen alleen de buitenkant van de software kunnen beoordelen. Door de open broncode is peer review mogelijk (de kwaliteitsmaatregel bij OSS) en kan iedereen fouten corrigeren. Een laatste argument voor evolutionaire systeemontwikkeling is dat een project normaal gesproken niet onder tijdsdruk staat. Het ontbreken van deadlines werkt kwaliteitsbevorderend, omdat in alle rust de programmatuur ontwikkeld en getest kan worden, voordat zij als stabiele versie wordt uitgebracht. Licentievormen Waar licenties van gesloten software de rechten van de eigenaar moeten waarborgen, zijn licenties van open source software gericht op het garanderen van de vrijheid van de programmatuur. Er bestaan vele vormen van open source licenties. Kenmerkend voor alle licenties is dat zij geen garantie bieden voor het gebruik van de software, omdat zij anders niet gratis aangeboden kan worden. Enkele van de meest voorkomende licenties zijn hieronder opgesomd: GPL (GNU General Public Licence): de meest bekende en meest toegepaste licentie; heeft virale werking doordat zij voorschrijft dat bij hergebruik van de code de nieuwe software per definitie ook onder de GPL valt; LGPL (GNU Lesser/Library General Public Licence): licentie oorspronkelijk bedoeld voor verzameling van functies (bibliotheken); heeft geen virale werking; BSD-licentie: oorspronkelijk opgesteld om het gebruik van BSD-Unix te regelen; software mag op welke wijze dan ook gebruikt en gekopieerd worden ( copycenter ), zolang maar een verwijzing wordt opgenomen naar degenen die aan de software hebben bijgedragen; 11 de EDP-Auditor nummer

5 NPL/MPL (Netscape/Mozilla Public Licence): deze licenties schrijven voor dat wijzigingen van de broncode onder dezelfde licentie vallen, maar dat het gebruik van uitbreidingen (in afzonderlijke bestanden) in andere licenties geregeld mag worden; de NPL geeft een bedrijf als Netscape bijzondere rechten voor het gebruik van codeonderdelen, de MPL kent deze bepalingen niet; is later door andere ondernemingen toegepast om hun eigen, eerst gesloten software, openbaar te maken. In onderstaande tabel is een samenvatting opgenomen van deze licentievormen. De keus van een project voor een bepaalde licentie kan grote gevolgen hebben voor de zakelijke toepassing van de software. De GPL biedt de ontwikkelaar welis waar de beste bescherming tegen misbruik van zijn code in gesloten software, maar is daardoor voor de meeste commerciële projecten onbruikbaar. De opname van GPL-code in een project verbiedt immers de verspreiding van de nieuwe code als gesloten software. Overigens moet hierbij wel aangemerkt worden dat dit probleem niet speelt bij intern gebruik van code die door de GPL beschermd wordt. De LGPL kent dit probleem evenmin, ook in situaties waarin beoogd is de afgeleide software (commercieel) te verspreiden. De BSDlicentie biedt de meeste vrijheid voor gebruikers. De bepaling, dat alle ontwikkelaars zelfs in reclame-uitingen genoemd moeten worden, is echter problematisch. Afgeleide licenties van de BSD kennen een dergelijke bepaling niet. In het licht van het voorgaande zijn de latere licenties als de NPL en de MPL praktischer in het gebruik. De NPL is formeel gezien overigens geen open source licentie, vanwege de bijzondere rechten die aan de eigenaar toe gekend worden. Bekende open source programma s en projecten Er is een groot aantal open source programmatuur beschikbaar. Alleen al bij SourceForge, een verzamelplaats voor open source software-ontwikkeling, waren medio mei 2005 meer dan honderdduizend projecten aangemeld [5]. Dat betekent overigens niet dat ieder project even succesvol is en bruikbare software oplevert. Het succes van een project wordt vooral bepaald of de op te leveren software een groot publiek aanspreekt. Alleen dan kan het bovengenoemde evolutionaire ontwikkelproces zich voltrekken. Om deze reden komen we niet vaak gespecialiseerde OSS tegen, die voor een beperkte groep gebruikers geschikt is. Bij een beschrijving van bekende open source programma s en projecten maken we onderscheid naar de aanbod- en vraagkant. Aanbieders van open source software Bij de aanbodkant gaat het om de projecten zelf die software opleveren, waarbij een verder onderscheid mogelijk is naar technische, infrastructurele software, standaard gebruikersapplicaties en complexe client-server toepassingen. Hoewel eenduidige statistieken ontbreken, wordt over het algemeen aangenomen dat de penetratiegraad van OSS bij technische, infrastructurele software het grootst is. Voorbeelden van dergelijke software zijn webservers (Apache), databasemanagementsystemen (MySQL, PostgreSQL), software voor het verzenden van s (mail transfer agents, zoals sendmail) en scripttalen voor het genereren van dynamische webpagina s (Perl, Python en PHP). Als we kijken naar de standaard gebruikers applicaties, dan bestaat inmiddels voor ieder gesloten pro gramma een volwaardige open source tegenhanger. Op basis van de vrijgegeven Netscape-code zijn uiteindelijk Firefox als browser en Thunderbird als programma ontstaan. Uit het door Sun openbaar gemaakte StarOffice is OpenOffice voor kantoorautomatisering naar voren gekomen. Andere bekende OSS zijn Evolution als groupware en The Gimp voor het bewerken van afbeeldingen en foto s. Een laatste categorie software betreft complexe client-server applicaties, die veelal in hoge mate geparametriseerd moeten worden en/of die aangepast moeten worden om aan alle eisen te voldoen (maatwerk). In deze groep komen we ondermeer systemen tegen op het gebied van boekhouding (SQL-Ledger en afgeleide varianten), CRM (OpenCRX, vtiger) en ERP (Compière, TinyERP). Gebruikers van open source software Naast aanbieders van OSS zijn er ook gebruikers die deze applicaties daadwerkelijk toepassen. Enerzijds worden afzonderlijke toepassingen door organisaties gebruikt, anderzijds komen we in toenemende mate grootschalige en complexe open source projecten tegen, vooral bij overheidsinstanties. Bekende voorbeelden van dergelijke projecten zijn het besluit van de Franse regering meer dan één miljoen computers van ambtenaren uit te rusten met OSS en verschillende overheidsinstellingen in Duitsland om tienduizenden werkplekken te migreren naar Linux (stad München, politie Nedersaksen). In Nederland kan het programma OSOSS genoemd worden, dat overheidsinstanties stimuleert gebruik te maken van open standaarden en OSS Tabel 1 Voorbeelden open source licenties GPL LGPL BSD MPL NPL (broncode) mag met niet-vrije software gebruikt worden wijzigingen moeten vrij zijn uitbreidingen moeten vrij zijn bijzondere rechten voor de eigenaar 12 de EDP-Auditor nummer

6 [6]. Behalve wetsvoorstellen, haalbaarheidsstudies, proefopstellingen en enkele kleinschalige migraties, zijn in Nederland geen grote open source projecten bekend, die vergelijkbaar zijn met die in de ons omringende landen. Waarom kiezen organisaties voor open source software? Organisaties kunnen verschillende redenen hebben om voor open source software te kiezen [7]. De gebruiker krijgt meer macht ten opzichte van de leverancier, omdat de broncode vrij toegankelijk is. Voor ondersteuning en eventuele aanpassingen is hij daarom niet meer gebonden aan het bedrijf dat de soft ware oorspronkelijk geleverd heeft, maar kan kiezen voor een aanbieder met de beste prijs-kwaliteitverhouding. De openbaarheid van de broncode verhoogt de flexi biliteit en de integratiemogelijkheden van de software; aanpassingen om de functionaliteit toe te snijden op een specifieke situatie zijn altijd mogelijk. Doordat de code door veel personen is in te zien, kan OSS bovendien veiliger worden beschouwd. Eventuele veiligheidslekken kunnen op deze wijze ook sneller gedicht worden. Technische overwegingen om voor open source producten te kiezen, betreffen schaalbaarheid, stabiliteit en performance. Overigens geldt voor het laatste aspect dat dit behoorlijk kan verschillen per situatie. In het verleden is bijvoorbeeld aangetoond dat een Linux webserver beter presteerde bij het uitgeven van dynamische webpagina s, terwijl zijn Windows-tegenhanger hoger scoorde bij statische pagina s. OSS hoeft dus niet voor iedere organisatie beter te zijn dan gesloten software. OSS is goedkoper. In beginsel is de software zelfs gratis, maar voor deze prijs wordt geen garantie en ondersteuning gegeven. Onderhouds- en servicecontracten kunnen wel tegen betaling bij gespecialiseerde IT-bedrijven worden afgesloten. Ook dienen organisaties die willen overstappen rekening te houden met extra kosten op het gebied van migratie, opleiding en training. Desalniettemin blijft in de meeste gevallen een kostenvoordeel bestaan ten opzichte van gesloten software. Er zijn ook maatschappelijke overwegingen om voor open source te kiezen. Deze motieven zien we vooral terug bij overheden, die concurrentie op de IT-markt willen stimuleren (Duitsland, Frankrijk) of die hun eigen IT-industrie van de grond af aan willen opbouwen (economisch opkomende landen in Azië en Zuid-Amerika). Tot slot kunnen organisaties voor open source kiezen, omdat zij ervan overtuigd zijn dat deze uit principe beter is dan gesloten software. Weliswaar zijn dergelijke ethische en morele argumenten abstract van aard, maar daarom niet minder belangrijk. Risico s open source software OSS onderscheidt zich voornamelijk van traditionele software in het ontwikkelproces. Het bazaarmodel is al eerder genoemd: op basis van nieuwe en bestaande componenten (soms ook gesloten software) worden nieuwe producten ontwikkeld en verspreid. De werkwijze en projectorganisatie wijken daarbij sterk af van meer traditionele ontwikkel trajecten. Dit brengt een aantal risico s met zich mee. Hieronder zijn deze risico s en mogelijke maatregelen nader toegelicht. Juridische risico s Aansprakelijkheden en garantie bij uitval of fouten in OSS is niet geregeld. Dus als een ernstige verstoring zich voordoet kan de gebruiker er niemand op aanspreken. Eventuele herstelkosten komen voor de rekening van de gebruiker of de community (gebruikersgroep). Het is dus belangrijk OSS goed te testen of na te gaan hoe de software in het ontwikkeltraject is getest. Om dit risico te mitigeren is het tegenwoordig ook mogelijk een servicecontract af te sluiten. Door de virale werking van sommige licenties zijn de commerciële mogelijkheden van OSS producten beperkt. Wanneer een leverancier in zijn gesloten systeem GPL-code opneemt, dan moet het product in het vervolg onder GPL worden vermarkt. Als het bedrijfsmodel daarop niet ingespeeld is, kan dit verlies of gederfde inkomsten betekenen. Hiermee dient een leverancier rekening te houden: vooraf onderzoek is noodzakelijk. Bij integratie van OSS en traditionele systemen voor intern gebruik, is dit risico niet direct aanwezig. In een dergelijke situatie zal de organisatie niet voornemens zijn de aldus ontstane oplossing te vermarkten of anderszins ter verdere verspreiding beschikbaar te stellen. Het patenteringsvraagstuk van softwarematige uitvindingen gold lang als een belangrijk risico voor de verdere ontwikkeling en het gebruik van OSS. Door de uitspraak van het Europees parlement medio 2005 bestaan er wat dit punt betreft geen belemmeringen (meer) in Europa. Het auteursrecht bergt wel een zeker risico in zich. Indien voorheen gesloten code op illegale wijze terecht komt in OSS, dan lopen zowel de aanbieders als gebruikers het risico door de eigenaar aangeklaagd te worden wegens inbreuk op zijn auteursrecht. Nu doet dit risico zich ook voor bij gesloten software; de openbaarheid van OSS maakt deze echter extra kwetsbaar, omdat iedereen de code kan controleren. Daarentegen kan ook gesteld worden, dat van deze openbaarheid een preventieve werking uitgaat en daardoor juist bescherming biedt. Omdat illegaal handelen direct zichtbaar is, zullen weinig programmeurs geneigd zijn gesloten code te gebruiken in hun open code. Continuïteitsrisico Het ontwikkelproces kenmerkt zich door ontwikkeling van componenten, vaak geprogrammeerd rond specifieke onderwerpen. De aldus gevormde brokken functionaliteit vormen uiteindelijk samen het product. Omdat de open source elementen vrij beschikbaar zijn en principe oneindig ontwikkelbaar, kunnen er in principe meerdere (eind)producten ontstaan. Door deze wijze van ontwikkeling is nooit exact duide- 13 de EDP-Auditor nummer

7 lijk in welk stadium een product zich bevindt of hoe levendig een product is. Dit is zeker het geval als er sprake is van forking, waarbij op basis van de oorspronkelijke componenten meerdere vergelijkbare producten kunnen ontstaan. Ook kan de ontwikkelcapaciteit opdrogen doordat de programmeurs geen tijd meer hebben of zich aansluiten bij een ander project. Het afsterven van een product of project betekent in beginsel een continuïteitsrisico voor de organisatie die met het betreffende product werkt. Nu is de broncode vrij, dus kan de organisatie het product zelf in stand houden door het zelf of met andere gebruikers verder te ontwikkelen. Eventueel kan een (hoofd) ontwikkelaar uit het project in dienst worden genomen. Het risico kan vooraf worden verkleind door het afsluiten van een servicecontract of het project actief te onder steunen door bijvoorbeeld input te leveren, een infrastructuur ter beschikking te stellen of door middel van finan ciële bijdragen (schenkingen). Het continuïteitsrisico geldt in mindere mate voor de maatwerktoepassingen, daarvan is reeds vanaf het begin duidelijk dat de organisatie zelf moet zorgdragen voor de verdere ontwikkeling en instandhouding. Kwaliteit software Een belangrijk verschil in de ontwikkeling van OSS met traditionele ontwikkelingen is dat zij evolutionair tot stand komt met als kenmerken een sterk bottom-up karakter, grote groepen ontwikkelaars en (eind) gebruikers die testen. Een kritische succesfactor voor een goed en betrouwbaar OSS product is de grootte en samenstelling van de groep ontwikkelaars, programmeurs en gebruikers. Het OSS ontwikkelmodel levert een kwalitatief goed product op indien er meerdere partijen betrokken zijn, deze partijen verschillende rollen vervullen en/of een tegengesteld belang hebben bij het eindproduct. Indien er een beperkt aantal gebruikers zijn, bestaat het risico dat er onvoldoende wordt getest (en er dus kans is op fouten). Hebben betrokkenen geen aandacht voor beveiliging, dan ontstaat er vanuit dit oogpunt mogelijk een onbetrouwbaar systeem en als er te weinig documentalisten zijn zal dit invloed hebben op de kwaliteit van de documentatie. Een organisatie dient zich ervan te vergewissen dat ze alleen software gebruikt uit actieve projecten. De kwaliteit kan verder worden vastgesteld door zelf uitvoerig te testen. Ook kan er voor gekozen worden de problemen en fouten die nog boven komen drijven zelf op te lossen. Dit betekent wel een zwaardere belasting voor het incident-, probleem- en wijzigingsbeheer. Met betrekking tot documentatie zien we dat commerciële partijen in toenemende mate goede en bruikbare handleidingen op de markt brengen van veel gebruikte producten. Hierdoor is het risico beperkt dat organisaties in aanraking komen met producten die niet of beperkt gedocumenteerd zijn. Compatibiliteitsrisico Het vervangen van gebruikerssoftware door een open source equivalent kan gepaard gaan met conversieproblemen van bestaande documenten. Niet zozeer met het openen en bewerken ervan (standaard documenten kunnen vaak moeiteloos worden opgevraagd) maar bij het gebruik van complexe macro s, formats en sjabonen. Vaak dienen deze na een migratie opnieuw gedefinieerd te worden. Ook koppeling met bestaande systemen kan door het ontbreken van inzicht in de gesloten standaarden problemen opleveren. Bovendien zijn er producten die alleen nog maar een interface hebben met Microsoft producten als Word en Excel. Het gevolg kan zijn dat traditionele en open source software naast elkaar blijven draaien omdat de gewenste integratie niet goed realiseerbaar is of te veel kosten met zich meebrengt. In de praktijk blijken er bij een migratie van het besturingssyteem, bijvoorbeeld van Windows naar Linux, soms andere hardware eisen te bestaan. Dit manifesteert zich vooral op het gebied van aansturing van (externe) apparatuur, zoals printers en videokaarten. Indien hiermee op voorhand geen rekening is gehouden kan dit leiden tot een langer implementatietraject en extra kosten. Ook de koppelingsmogelijkheden met handheldcomputers zit nog in een beginstadium. Door vooraf een (impact)analyse op de migratie uit te voeren kan het compatibiliteitsrisico inzichtelijk worden gemaakt en kunnen passende maatregelen worden genomen. Dit is zeker noodzakelijk als er op het niveau van besturingssysteem wordt gemigreerd. Om problemen in de toekomst te voorkomen, is het aan te bevelen bij selectie van nieuwe hardware te eisen dat deze platform-onafhankelijk functioneert. Andere aandachtspunten Naast deze risico s die samenhangen met het OSS en de wijze van systeemontwikkeling is er nog een aantal andere aandachtspunten bij OSS te noemen. Dit zijn tevens aandachtspunten die in meer of mindere mate ook gelden voor traditionele software-ontwikkelingstrajecten. Kostenaspect Door de relatieve onbekendheid met OSS kunnen de kosten en de moeite die samenhangen met een implementatie of migratie ernstig worden onderschat. De kosten van verdere ontwikkeling van een product staan bij maatwerk geenszins in verhouding met de verkrijgingswaarde van de componenten. Weerstand gebruikers Een ander belangrijk aandachtspunt is de acceptatie van OSS door de eindgebruikers. OSS kent soms een andere look and feel dan de software waaraan de gebruikers ondertussen zijn gewend, én die in toenemende mate ook nog afgeleid is van de bekende PC-omgeving thuis. Mede door het in sommige gevallen ontbreken van een goede (Nederlandstalige) vraagbaak kan dit leiden tot afkeuring en weerstand. Opleiding, training en voorlichting zijn nog meer dan bij traditionele software belangrijke aandachtspunten. 14 de EDP-Auditor nummer

8 Migratie ontwikkelomgeving Indien de organisatie zelf applicaties ontwikkelt, moet in veel gevallen de ontwikkelomgeving ook gemigreerd worden om OSS software te kunnen testen en ontwikkelen. Dit betekent een extra (financiële) inspanning waarmee op voorhand geen rekening wordt gehouden. Om bij implementatie van OSS niet voor verrassingen te komen staan, dienen ook deze punten in een impact analyse expliciet aandacht te krijgen. De IT-auditor en open source software Door de verbreding van de open source softwaremarkt en de toename in het productenaanbod, zullen IT-auditors in toenemende mate geconfronteerd worden met open source software. Hierbij dienen IT-auditors zich bewust te zijn van de specifieke risico s die de evolutionaire ontwikkeling van open source software en het beheren van deze software met zich meebrengt. Hierna is per fase (idee- en planvormingsfase, ontwikkel- en implementatiefase en exploitatiefase) een korte schets gegeven van de aandachtspunten voor de IT-auditor. Deze aandachtspunten komen bovenop de reguliere maatregelen die bij het ontwikkelen, selecteren, gebruiken en beheren van software van belang zijn. Want ook de general controls zijn onverkort van toepassing in een omgeving waarin sprake is van open source software. Idee- en planvormingsfase In de idee- en planvormingsfase vindt een impliciete of expliciete oriëntatie plaats met betrekking tot open source software. De IT-auditor kan hierin een belangrijke rol vervullen door te adviseren over de mogelijkheden, maar vooral ook de risico s, die samenhangen met OSS. Door het toetsen van het ICT-beleid kan de IT-auditor zich ervan vergewissen dat de organisatie voldoende heeft nagedacht over de risico s die een ontwikkel- of migratietraject van OSS met zich meebrengt. In de financiële paragraaf wordt expliciet nagegaan of de (implementatie)kosten van OSS reëel zijn ingeschat. Om de risico s inzichtelijk te krijgen, kan de IT-auditor participeren in risico-workshops of bij het uitvoeren van de impactanalyse. Als reeds een impactanalyse is uitgevoerd kan de IT-auditor de resultaten beoordelen. In het geval de organisatie nog geen focus heeft op open source software kan door de IT-auditor worden nagegaan of in het ICTbeleid of de investeringsvraagstukken rekening gehouden is met OSS als alternatief voor traditionele software. IT-auditors moeten zich bewust zijn van de specifieke risico s die de evolutionaire ontwikkeling van open source software met zich meebrengt Ontwikkel- en implementatiefase Aangezien de werkwijze en groep betrokkenen belangrijke succesfactoren vormen, is het voor de IT-auditor van belang na te gaan hoe het ontwikkelproces is verlopen. Hierbij wordt beoordeeld hoe de functionaliteit tot stand is gekomen en hoe kwaliteit en betrouwbaarheid van het product is bewaakt (waaronder beveiliging, testtraject en dergelijke). Dit is lastiger dan in een traditionele situatie door het ontbreken van een formele projectstructuur en het naar verwachting niet voorhanden zijn van kwaliteits- en testplannen, testverslagen en voortgangs rapportages. Door het bezoeken van het Internetportaal van het project en (andere) gebruikersfora zal de IT-auditor zich een beeld moeten vormen van de project organisatie en wie daarachter zitten. Vragen als: Wie zijn de oprichters en welke motieven hebben ze? Hoeveel gebruikers van het product zijn er? Hoe levendig is het project?, zijn daarbij belangrijk. Met andere woorden: de IT-auditor dient zich een beeld te vormen van de levendigheid en daarmee de potentie en toekomstvastheid van het product. De snelheid waarmee fouten en problemen worden opgelost, de frequentie waarmee nieuwe releases uitkomen, de uitgebreidheid van mailinglisten maken dat zichtbaar. Uiteraard dient de auditor vast te stellen dat de organisatie heeft gekozen voor de stabiele (geteste) versie van OSS in plaats van de ontwikkelversie. Zoals eerder beschreven, bevat deze ontwikkelversie meestal de nieuwste functionaliteiten en is de kans groot dat deze versie nog fouten bevat die nog niet ontdekt zijn door testers en gebruikers. Verder is het van belang vast te stellen op welke wijze de betrouwbaarheid van het product door de organisatie zelf is vastgesteld. Wellicht is er om voornoemde redenen al meer getest dan in een normale situatie. Wanneer sprake is van een overgang van een gesloten om geving naar een omgeving waarin open source software wordt gebruikt of waarbij gesloten en open source producten gekoppeld worden gebruikt, zal de IT-auditor bij het beoordelen van het implementatieplan op een aantal zaken moeten letten. Bijzondere aandacht dient te worden besteed aan de conversieproblematiek van documenten, eventueel de hardware-eisen, de koppelingen en eventuele migratie van de ontwikkelomgeving. Zoals eerder aangegeven, liggen daar belangrijke aandachtspunten. Ook dient vastgesteld te worden of de organisatie voldoende rekening heeft gehouden met het opleiden en trainen van gebruikers. Indien in het ontwikkel- en implementatietraject minder aandacht is voor de specifieke OSS risico s heeft de IT-auditor een belangrijke voorlichtende en adviserende rol. 15 de EDP-Auditor nummer

9 Exploitatiefase In de exploitatiefase gelden nagenoeg dezelfde risico s als bij traditionele gesloten software. Gezien de specifieke risico s van OSS besteedt de IT-auditor in deze fase expliciet aandacht aan de kwaliteit van de (gebruikers)documentatie, het releasebeleid en de kwaliteit van de processen rondom incident-, probleem- en wijzigings beheer. Dit laatste is van belang om te waarborgen dat fouten snel en efficiënt worden opgelost. Hierbij geldt de vraag wie de contacten met de ontwikkelaars houdt als deze buiten de organisatie zitten. Als er servicecontracten voor het onderhoud zijn afge sloten, dient de auditor vast te stellen of dit een betrouwbare partij is, opdat de continuïteit van het beheer gewaarborgd is. Dit moet in reguliere situaties ook, maar is hier extra van belang omdat er veel nieuwkomers in de markt zijn waarvan het bestaanrecht nog moet blijken. De auditor kan ook gevraagd worden een oordeel te geven over de afspraken die zijn vastgelegd in het contract, bijvoorbeeld of deze helder en eenduidig zijn. Ook in deze fase is het continuïteitsvraagstuk rond OSS van belang. Het is dus zaak de levendheid van een product te blijven volgen. De organisatie dient een goed beeld te hebben van de strategie die gevolgd wordt als het project door forking of het opdrogen van ontwikkelcapaciteit op een dood spoor dreigt te raken. Tot slot Afsluitend kan geconcludeerd worden dat OSS naast de gangbare risico s bij ontwikkeling, gebruik en beheer ook een aantal specifieke risico s en beheersmaatregelen kent. Voor een belangrijk deel worden deze risico s veroorzaakt door de wijze waarop de producten tot stand komen. Ook de relatief jonge historie van OSS voor het brede publiek is daar debet aan. Verwacht mag worden dat de verdere ontwikkeling van deze producten en commercialisering OSS tot een gemeengoed verwordt. Deze volwassenheid heeft ertoe bijgedragen dat in toenemende mate aandacht wordt besteed aan de risico s op het gebied van documentatie, beveiliging en het ontwikkeltraject. Naast het inzichtelijk maken van de risico s rond OSS biedt dit artikel een aantal handvatten voor IT-auditors die zij kunnen gebruiken in situaties waarbij zij geconfronteerd worden met OSS. Omdat ook hier geldt voorkomen is beter dan genezen, is het van belang de IT-auditor zo vroeg mogelijk in een open source vraagstuk te participeren. Hierbij geldt dat de IT-auditor zich bewust moet zijn van het evolutionaire of incrementale (RAD-achtig) karakter van open source software ontwikkeling. Met een schets van het OSS ontwikkelproces in het achterhoofd kan een zinvolle discussie worden gevoerd, waarbij de IT-auditor vanuit zijn achtergrond zijn toegevoegde waarde kan laten zien. Literatuurlijst 1 Open Source Initiative, Web site Open Source Initiative OSI, geraadpleegd op 18 augustus Busskamp, D., Open Source Tutorial, html, geraadpleegd op 15 juli Kuri, J., Der Streit um Softwarepatente, geraadpleegd op 17 augustus Raymond, E.S., The cathedral and the bazaar, ~esr/writings/cathedral-bazaar, geraadpleegd op 17 augustus Moorman, J., SourceForge.net Surpasses 100,000 Projects!, geraadpleegd op 17 augustus OSOSS, Programma Open Standaarden en Open Source Software voor de overheid, geraadpleegd op 17 augustus Wheeler, D.A., Why Open Source Software? Look at the numbers!, geraadpleegd op 17 augustus 2005 Nieuw OSSOS-programma: openheid voor overheid Het programma OSSOS informeert overheidsorganisaties over de mogelijkheden van open source software en stimuleert hen deze waar mogelijk toe te passen in hun informatiesystemen. OSSOS staat voor Open Source als Onderdeel van de Software Strategie (voor de overheid) en is de opvolger van het programma OSOSS (Open Standaarden en Open Source Software) dat liep van 2003 tot Het programma OSOSS biedt concrete ondersteuning in de vorm van voorlichting, kennisuitwisseling en instrumenten, waarmee elke overheidsorganisatie zelf open source software kan toepassen. Het programma wordt uitgevoerd door de Stichting ICTU in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het Ministerie van Economische Zaken. Op 26 januari jl. heeft er een kennismakingsoverleg plaatsgevonden tussen OSOSS-programmamanager J.W. Broekema en de NOREA-voorzitter. Meer weten over OSOSS? ICTU Postbus AA DEN HAAG Tel: de EDP-Auditor nummer

Open Source Software. Bart van Dijk (b.van.dijk@hccnet.nl)

Open Source Software. Bart van Dijk (b.van.dijk@hccnet.nl) Open Source Software Bart van Dijk (b.van.dijk@hccnet.nl) Open Source Software (OSS) Wat is het Waarom willen we het wel (of niet) OSS voorbeelden Geschiedenis Licenties Ontwikkeling en ondersteuning Wat

Nadere informatie

Organisatie. Gestart in 2009 Open Source Webdevelopment Grafische achtergrond Servicegericht

Organisatie. Gestart in 2009 Open Source Webdevelopment Grafische achtergrond Servicegericht Even voorstellen Organisatie Gestart in 2009 Open Source Webdevelopment Grafische achtergrond Servicegericht Ons team Philip Vergunst Oprichter en webdeveloper Nathan Vergunst Back-end developer Cor van

Nadere informatie

Wat is open source. Open source als een ontwikkelmodel. De open source gemeenschap

Wat is open source. Open source als een ontwikkelmodel. De open source gemeenschap Wat is open source door Arnoud Engelfriet - 03-15-2011 http://www.itpedia.nl/2011/03/15/wat-is-open-source/ Open source is vrijelijk beschikbaar voor iedereen. Omdat het concept van software vrij aanbieden

Nadere informatie

Cotask en Open Source Software. Ruud ziet (nog) niets in Open Source geloof ik

Cotask en Open Source Software. Ruud ziet (nog) niets in Open Source geloof ik Cotask en Open Source Software Ruud ziet (nog) niets in Open Source geloof ik Wat gaan we doen? Inleidende presentatie 30 min Vragen 10 min Demonstratie 30 min Linux Client Linux Server Samenwerking met

Nadere informatie

De ins en outs van OpenERP! OpenERP wanneer en hoe toepasbaar en welke aandachtspunten bij invoering

De ins en outs van OpenERP! OpenERP wanneer en hoe toepasbaar en welke aandachtspunten bij invoering De ins en outs van OpenERP! OpenERP wanneer en hoe toepasbaar en welke aandachtspunten bij invoering OpenERP Inhoud Ervaringen vanuit de gebruiker DEMO Open source filosofie OpenERP Voor welke bedrijven

Nadere informatie

Open Source in bedrijf Fictie of Realiteit?

Open Source in bedrijf Fictie of Realiteit? Open Source in bedrijf Fictie of Realiteit? De invloed van Open Source producten op de bedrijfscontinuiteit en product lifecycles Auteur: Ideas to Interconnect BV Radex gebouw, E-Mail: r.gloudemans@i-to-i.nl

Nadere informatie

Hoezo gratis? Mythes en misverstanden over open source software

Hoezo gratis? Mythes en misverstanden over open source software Hoezo gratis? Mythes en misverstanden over open source software Waarom? Waarom? Archief 2.0 O Reilly: eerder mentaliteitswijziging dan louter technologie architecture of participation : samenwerking en

Nadere informatie

Programma OSOSS, open source en LINUX gebruikersdag

Programma OSOSS, open source en LINUX gebruikersdag Programma OSOSS, open source en LINUX gebruikersdag Mark Bressers, programmamanagement programma Open Standaarden en Open Source Software voor de Overheid Inhoud Open Standaarden en Open Source Software

Nadere informatie

Licenties, inleidende juridische aspecten

Licenties, inleidende juridische aspecten Licenties, inleidende juridische aspecten Door mr. Mathieu Paapst Inleiding Toen Richard Stallman eind jaren tachtig de GNU General Public License (GPL) schreef, deed hij dat met de bedoeling om te voorkomen

Nadere informatie

Testen. Presentatie. Open-i Software Services BV, Maarssen Datum : 06-07-2013 Versie : 1.2

Testen. Presentatie. Open-i Software Services BV, Maarssen Datum : 06-07-2013 Versie : 1.2 Testen Presentatie Open-i Software Services BV, Maarssen Datum : 06-07-2013 Versie : 1.2 Algemeen Tegenwoordig behoeft het belang van testen nauwelijks nog te worden uitgelegd. Binnen organisaties speelt

Nadere informatie

Kwaliteitsbewaking en testen in ICT beheerorganisaties

Kwaliteitsbewaking en testen in ICT beheerorganisaties DKTP Informatie Technologie Veembroederhof 1 1019 HD Amsterdam Telefoon 020 427 52 21 Kwaliteitsbewaking en testen in ICT beheerorganisaties Voor de meeste projectgroepen die software ontwikkelen vormt

Nadere informatie

Zarafa Email en Agenda

Zarafa Email en Agenda Pagina 1 van 6 Zarafa Email en Agenda Altijd en overal kunnen beschikken over je email, een up-to-date agenda en al je contactpersonen? Direct een mailtje terug kunnen sturen? Een nieuwe afspraak kunnen

Nadere informatie

IP Businessmanager voor gevorderden

IP Businessmanager voor gevorderden IP Businessmanager voor gevorderden mobiel integratie total cost of ownership (tco) management rapportages netwerken en ict vm en hosted oplossingen business manager integratie bedrijfs applicaties voip

Nadere informatie

Alfresco Document Management

Alfresco Document Management Pagina 1 van 6 Alfresco Document Management Efficiënter kunnen (samen)werken, altijd en overal kunnen beschikken over de benodigde informatie en geen zorgen hoeven maken over IT en back-up? Lagere kosten

Nadere informatie

Linux. Linux lezing 13 april 2005 Marcel Nijenhof <marceln@xs4all.nl> Note: De slechste vragen zijn niet gestelde vragen

Linux. Linux lezing 13 april 2005 Marcel Nijenhof <marceln@xs4all.nl> Note: De slechste vragen zijn niet gestelde vragen Linux Linux lezing 13 april 2005 Marcel Nijenhof Note: De slechste vragen zijn niet gestelde vragen Indeling Inleiding Overeenkomsten Verschillen Opbouw Toepassen distributies opensource

Nadere informatie

Het CIBG ervaart een hogere kwaliteit met applicatie-ontwikkeling in Microsoft Visual Studio 2010

Het CIBG ervaart een hogere kwaliteit met applicatie-ontwikkeling in Microsoft Visual Studio 2010 Het CIBG ervaart een hogere kwaliteit met applicatie-ontwikkeling in Microsoft Visual Studio 2010 Organisatie Het CIBG is een uitvoeringsorganisatie van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

Nadere informatie

Flamingo, een open source geo viewer. De doorbraak: een nieuw beheermodel

Flamingo, een open source geo viewer. De doorbraak: een nieuw beheermodel Flamingo, een open source geo viewer De doorbraak: een nieuw beheermodel Flamingo Flamingo is eenvoudig door gebruikers zelf te configureren. Flamingo is veelzijdig in het bieden van eenvoudige toegang

Nadere informatie

ICT Beheermodel informatiesystemen Drechtsteden Baseline inrichting ICT beheermodel Drechtsteden

ICT Beheermodel informatiesystemen Drechtsteden Baseline inrichting ICT beheermodel Drechtsteden Drechtsteden Technische Architectuur (DTA) ICT Beheermodel informatiesystemen Drechtsteden Baseline inrichting ICT beheermodel Drechtsteden Status : Definitief 1.0 Redactie : DTA Datum : 29-08-2007 1 Versiebeheer

Nadere informatie

CEL. Bouwstenen voor een elektronische leeromgeving

CEL. Bouwstenen voor een elektronische leeromgeving CEL Bouwstenen voor een elektronische leeromgeving FACTSHEET CEL VERSIE 1.0 DECEMBER 2001 CEL - Bouwstenen voor een elektronische leeromgeving Inhoudsopgave Wat is CEL? 1 Uitgangspunten 1 De eindgebruiker

Nadere informatie

Virtueel of Fysiek. Uitdagingen bij migratie naar Windows 7

Virtueel of Fysiek. Uitdagingen bij migratie naar Windows 7 Het jaar 2011/2012 staat voor veel organisaties in het teken van Windows 7. De overstap van Windows XP naar Windows 7 lijkt in eerste instantie eenvoudig te zijn maar blijkt in de praktijk toch complex.

Nadere informatie

Implementatiestrategie Open Standaarden en Open Source Software

Implementatiestrategie Open Standaarden en Open Source Software Implementatiestrategie Open Standaarden en Open Source Software Implementatiestrategie Open Standaarden en Open Source Software, 25-2-2010 blz. 1 van 7 Inhoud INLEIDING... 3 HET PROGRAMMA NOIV... 3 TOEPASSING

Nadere informatie

Regio IJmond / Gemeente Bloemendaal

Regio IJmond / Gemeente Bloemendaal Regio IJmond / Gemeente Bloemendaal --- Typo3 in Gemeenteland --- 16 juni 2007 Ernst van Altena / Gerrit Vijlbrief IJmond Beverwijk Heemskerk Uitgeest Velsen Bestuurlijke samenwerking. Uitgangspunten samenwerking

Nadere informatie

IBM TRIRIGA Versie 10 Release 4.0. Services aanvragen Handboek voor de gebruiker

IBM TRIRIGA Versie 10 Release 4.0. Services aanvragen Handboek voor de gebruiker IBM TRIRIGA Versie 10 Release 4.0 Services aanvragen Handboek voor de gebruiker Opmerking Lees eerst Kennisgevingen op pagina 3. Deze publicatie heeft betrekking op versie 10, release 4, modificatie 0

Nadere informatie

Strategie Applicatie integratie Open.Amsterdam project. versie 1.0 juni 2008

Strategie Applicatie integratie Open.Amsterdam project. versie 1.0 juni 2008 Strategie Applicatie integratie Open.Amsterdam project versie 1.0 juni 2008 Document informatie Versiebeheer Versie Datum Auteur Activiteiten 1.0 juni 2008 drs. E. Willemsen Initiële opzet Archivering

Nadere informatie

Impact Cloud computing

Impact Cloud computing Impact Cloud computing op de Nederlandse zakelijke markt De impact van Cloud Computing op de Nederlandse zakelijke markt De economische omstandigheden zijn uitdagend. Nederland is en bedrijven informatietechnologie

Nadere informatie

icafe Project Joeri Verdeyen Stefaan De Spiegeleer Ben Naim Tanfous

icafe Project Joeri Verdeyen Stefaan De Spiegeleer Ben Naim Tanfous icafe Project Joeri Verdeyen Stefaan De Spiegeleer Ben Naim Tanfous 2006-2007 Inhoudsopgave 1 2 1.1 Programmeertaal PHP5..................... 2 1.2 MySQL database......................... 3 1.3 Adobe Flash...........................

Nadere informatie

Open voorkeur in de ICT inkoop en aanbestedingsstrategie. Mr Mathieu Paapst (juridisch adviseur)

Open voorkeur in de ICT inkoop en aanbestedingsstrategie. Mr Mathieu Paapst (juridisch adviseur) Open voorkeur in de ICT inkoop en aanbestedingsstrategie Mr Mathieu Paapst (juridisch adviseur) Doelen actieplan Doelstelling Actieplan Nederland Open in Verbinding Verbetering van interoperabiliteit Vermindering

Nadere informatie

TRAIN SERVICE & SHUNTING PLANNER

TRAIN SERVICE & SHUNTING PLANNER TRAIN SERVICE & SHUNTING PLANNER BOB HUISMAN Dit projectplan is het startpunt voor de student om 1) een voorkeur voor een project uit te spreken en 2) te gebruiken als start informatie bij begin project.

Nadere informatie

SmartTestAssistant. Het slimme testhulpmiddel. door Frank Stolker

SmartTestAssistant. Het slimme testhulpmiddel. door Frank Stolker SmartTestAssistant Het slimme testhulpmiddel door Frank Stolker Inhoud Waarom wéér een ander tool? Omdat dit is wat we willen Wat is SmartTestAssistant dan? Hoe zit het in elkaar? Hoe werkt het? Schematische

Nadere informatie

Beheerder ICT. Context. Doel

Beheerder ICT. Context. Doel Beheerder ICT Doel Zorgdragen voor het doen functioneren van ICTproducten en het instandhouden van de kwaliteit daarvan, passend binnen het beleid van de afdeling, teneinde aan de eisen en wensen van de

Nadere informatie

Gratis software op het Internet. Karel Nijs 2009/03

Gratis software op het Internet. Karel Nijs 2009/03 Gratis software op het Internet Karel Nijs 2009/03 Leswijze Eerst kort wat theorie Daarna demonstratie van software Korte pauze rond 20u Presentatie gebaseerd op de cursus van Ruben America (2007-09-11)

Nadere informatie

Impact Cloud computing

Impact Cloud computing Impact Cloud computing op de Nederlandse zakelijke markt 2 inleiding De economische omstandigheden zijn uitdagend. Nederland is onder invloed van de schuldencrisis in een nieuwe recessie beland; de economische

Nadere informatie

Marc Koper Performancetesten voor dummies

Marc Koper Performancetesten voor dummies Titel, samenvatting en biografie Marc Koper Performancetesten voor dummies Samenvatting: Systemen worden met de dag complexer met vaak ook nog veel koppelingen naar andere systemen. Maar men verwacht wel

Nadere informatie

emaxx Systeem eisen ManagementPortaal voor de ZakenMagazijn database

emaxx Systeem eisen ManagementPortaal voor de ZakenMagazijn database emaxx Systeem eisen ManagementPortaal voor de ZakenMagazijn database Datum: 25-09-2007 Auteur: ing. E.L. Floothuis Versie: 0.1 Status: Concept Kopersteden 22-4 Postbus 157 7500 AD Enschede Tel: 053 48

Nadere informatie

Thier Software Development Onze werkwijze

Thier Software Development Onze werkwijze Thier Software Development TSD is sinds 1995 actief op de markt voor software ontwikkeling. Wij hebben de juiste combinatie van ervaren mensen die hun sporen in het bedrijfsleven hebben verdiend en jonge,

Nadere informatie

CMS Ronde Tafel. Cloud Continuity. Ir. Jurian Hermeler Principal Consultant

CMS Ronde Tafel. Cloud Continuity. Ir. Jurian Hermeler Principal Consultant CMS Ronde Tafel Cloud Continuity Ir. Jurian Hermeler Principal Consultant Introductie Quint Wellington Redwood Onafhankelijk Management Adviesbureau Opgericht in 1992 in Nederland Ruim 20 jaar ervaring

Nadere informatie

Analyse Programmeertalen

Analyse Programmeertalen Analyse Programmeertalen De keuze van een programmeertaal mag niet onderschat worden. Het is dankzij deze taal dat de gebruiker interactie heeft met het complete systeem. Het is dus vanzelfsprekend dat

Nadere informatie

H t ICT -Beveili iligings- assessment DigiD & Informatiebeveiliging

H t ICT -Beveili iligings- assessment DigiD & Informatiebeveiliging Het ICT-Beveiligings- i assessment DigiD & Informatiebeveiliging De aanleiding 2011: Diginotar 2011: Lektober En ook: 2012: Dorifel 2012: Citadel 2013: DongIT Botnet De reactie vanuit VNG/KING Starting

Nadere informatie

Dit voorbeeldproject beschrijft het gebruik van web services (open standaarden) voor de ontsluiting van kernregistraties bij de gemeente Den Haag.

Dit voorbeeldproject beschrijft het gebruik van web services (open standaarden) voor de ontsluiting van kernregistraties bij de gemeente Den Haag. Voorbeeldproject Een Haagse SOA Dit voorbeeldproject beschrijft het gebruik van web services (open standaarden) voor de ontsluiting van kernregistraties bij de gemeente Den Haag. Aanleiding Vanuit de visie

Nadere informatie

Alfresco's Simple Records Management

Alfresco's Simple Records Management Alfresco's Simple Records Management Het e erste open source dossie r beh eersysteem Ee nvoudig beheer van dossiers Nieuwe wetten, regelgeving en normen hebben voor veel verandering gezorgd in hoe verslagen

Nadere informatie

Plan van Aanpak beschikbaar stellen broncode Basisregistratie Personen (BRP)

Plan van Aanpak beschikbaar stellen broncode Basisregistratie Personen (BRP) Plan van Aanpak beschikbaar stellen broncode Basisregistratie Personen (BRP) Samenvatting De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) heeft in de Tweede Kamer toegezegd de broncode

Nadere informatie

Projectmanagement De rol van een stuurgroep

Projectmanagement De rol van een stuurgroep Projectmanagement De rol van een stuurgroep Inleiding Projecten worden veelal gekenmerkt door een relatief standaard projectstructuur van een stuurgroep, projectgroep en enkele werkgroepen. De stuurgroep

Nadere informatie

Door Jorrit Herder, Herbert Bos, Ben Gras, Philip Homburg en Andrew S. Tanenbaum

Door Jorrit Herder, Herbert Bos, Ben Gras, Philip Homburg en Andrew S. Tanenbaum Profiel MINIX 3 Amsterdam, 13 februari 2006 MINIX 3: een veilig en betrouwbaar besturingssysteem Sinds kort is een nieuw open-source besturingssysteem voor de PC beschikbaar: MINIX 3. Dit besturingssysteem

Nadere informatie

Technisch Ontwerp W e b s i t e W O S I

Technisch Ontwerp W e b s i t e W O S I Technisch Ontwerp W e b s i t e W O S I WOSI Ruud Jungbacker en Michael de Vries - Technisch ontwerp Website Document historie Versie(s) Versie Datum Status Omschrijving / wijzigingen 0.1 20 nov 2008 Concept

Nadere informatie

Agenda. Wat kost het MIS Waarom JorSoft. Over JorSoft. Diensten Het MIS. Vervolgstappen IT infrastructuur

Agenda. Wat kost het MIS Waarom JorSoft. Over JorSoft. Diensten Het MIS. Vervolgstappen IT infrastructuur 13-01-2017 Agenda Over JorSoft Wat kost het MIS Waarom JorSoft Diensten Het MIS Vervolgstappen IT infrastructuur JorSoft JorSoft is een zelfstandige, financieel onafhankelijke onderneming Sterke financiele

Nadere informatie

Releasen met een druk op de knop: Met behulp van Continuous Delivery sneller uw doel bereiken

Releasen met een druk op de knop: Met behulp van Continuous Delivery sneller uw doel bereiken Releasen met een druk op de knop: Met behulp van Continuous Delivery sneller uw doel bereiken De business organisatie heeft altijd stijgende verwachtingen van uw IT organisatie. Meer dan ooit is het van

Nadere informatie

Zarafa en Agenda

Zarafa  en Agenda Pagina 1 van 6 Zarafa E-mail en Agenda Altijd en overal kunnen beschikken over je e-mail, een up-to-date agenda en al je contactpersonen? Een nieuwe afspraak kunnen plannen en de uitnodiging direct versturen

Nadere informatie

Data en Applicatie Migratie naar de Cloud

Data en Applicatie Migratie naar de Cloud Data en Applicatie Migratie naar de Cloud Iris Pinkster Professional Testing 1 Agenda - Introductie - De Cloud een introductie - Keuze van geschikte applicaties - Migratie strategieën - Test strategieën

Nadere informatie

Inhoud. Deel I: Opensourcesoftware 1. 1 Introductie van opensourcesoftware 3. Deel II: Linux: de basis Introductie tot Linux 15.

Inhoud. Deel I: Opensourcesoftware 1. 1 Introductie van opensourcesoftware 3. Deel II: Linux: de basis Introductie tot Linux 15. Inhoud Voorwoord Dankwoord Over de auteur xv xvii xviii Deel I: Opensourcesoftware 1 1 Introductie van opensourcesoftware 3 Definitie van broncode 4 Gesloten bron 5 Open bron 6 Free software 6 Kiezen opensourcelicentie

Nadere informatie

Betere dienstverlening financiële organisaties met continuous delivery Flexibeler, efficiënter en in kort tijdsbestek software ontwikkelen

Betere dienstverlening financiële organisaties met continuous delivery Flexibeler, efficiënter en in kort tijdsbestek software ontwikkelen Betere dienstverlening financiële organisaties met continuous delivery Flexibeler, efficiënter en in kort tijdsbestek software ontwikkelen Sinds de kredietcrisis en door opkomende technologieën staan banken

Nadere informatie

Qsuite in een mobiele applicatie. Geschikt voor telefoon en tablet

Qsuite in een mobiele applicatie. Geschikt voor telefoon en tablet Qsuite in een mobiele applicatie Geschikt voor telefoon en tablet Er is geen stoppen meer aan Het internetgebruik in de wereld neemt iedere dag toe. IT is overal,. Internet is steeds meer, vaker en sneller

Nadere informatie

D V1 van de browse en zoek applicatie

D V1 van de browse en zoek applicatie D 1.1.2 V1 van de browse en zoek applicatie Hennie Brugman Auteur : Hennie Brugman 16/09/2010 09:09:00 AM page 1 of 10 1 Documenteigenschappen Rapportage datum: 16 september 2010 Rapportage periode: October

Nadere informatie

ESCROW? NOOIT VAN GEHOORD ZEGT DE EEN, WEL EENS WAT VAN GEHOORD ZEGT DE ANDER

ESCROW? NOOIT VAN GEHOORD ZEGT DE EEN, WEL EENS WAT VAN GEHOORD ZEGT DE ANDER ESCROW? NOOIT VAN GEHOORD ZEGT DE EEN, WEL EENS WAT VAN GEHOORD ZEGT DE ANDER 30 november 2011 ESCROW ALLIANCE BV Onafhankelijke derde partij gespecialiseerd in escrowregelingen Kwalitatieve en innovatieve

Nadere informatie

Vakinhoudelijke uitwerking Keuzevak Applicatieontwikkeling van het profiel MVI vmbo beroepsgericht

Vakinhoudelijke uitwerking Keuzevak Applicatieontwikkeling van het profiel MVI vmbo beroepsgericht Vakinhoudelijke uitwerking Keuzevak Applicatieontwikkeling van het profiel MVI vmbo beroepsgericht Deze vakinhoudelijke uitwerking is ontwikkeld door het Redactieteam van de Schooleamenbank vmbo voor dit

Nadere informatie

Vrije Software: een overzicht. Paul Cobbaut November 2011

Vrije Software: een overzicht. Paul Cobbaut November 2011 Vrije Software: een overzicht Paul Cobbaut November 2011 Wie is Paul Cobbaut? cobbaut.be (cv) cobbaut.blogspot.com linux-training.be github.com/paulcobbaut facebook.com/cobbaut be.linkedin.com/in/cobbaut

Nadere informatie

ECM - Enterprise Content Management. Daniel Kucharski

ECM - Enterprise Content Management. Daniel Kucharski ECM - Enterprise Content Management Daniel Kucharski IT vraagstukken in de KMO Nood aan gebruiksvriendelijke software afgestemd op specifieke behoeften Geen grote investering in software en hardware Typische

Nadere informatie

Software Test Document

Software Test Document Software Test Document PEN: Paper Exchange Network Software Engineering groep 1 (se1-1415) Academiejaar 2014-2015 Jens Nevens - Sander Lenaerts - Nassim Versbraegen Jo De Neve - Jasper Bevernage Versie

Nadere informatie

.NET of.not in de praktijk voorbij het onderbuikgevoel

.NET of.not in de praktijk voorbij het onderbuikgevoel .NET of.not in de praktijk voorbij het onderbuikgevoel Robert Jan Elias & Maarten Gribnau robertjan.elias@mavim.com & maarten.gribnau@mavim.com http://www.mavim.com 1/15 Inhoud Mavim het bedrijf Mavim

Nadere informatie

Doel. Context VSNU UFO/INDELINGSINSTRUMENT FUNCTIEFAMILIE ICT FUNCTIONEEL (INFORMATIE) BEHEERDER VERSIE 1 MEI 2012

Doel. Context VSNU UFO/INDELINGSINSTRUMENT FUNCTIEFAMILIE ICT FUNCTIONEEL (INFORMATIE) BEHEERDER VERSIE 1 MEI 2012 Functioneel (informatie) beheerder Doel Zorgdragen voor het inrichten, aanpassen, vernieuwen en onderhouden van de informatievoorziening (processen, procedures en/of systemen), passend binnen het informatiebeleid

Nadere informatie

Open source, een juridisch verantwoorde keuze!

Open source, een juridisch verantwoorde keuze! Open source, een juridisch verantwoorde keuze! Open source software geeft je vrijheid. Deze vrijheid wordt geregeld in de licentie. De licentie faciliteert daarmee onbegrensde samenwerking aan Hoewel deze

Nadere informatie

Thier Software Development

Thier Software Development planning.nl Thier Software Development Planning.nl is, als je alle factoren en afhankelijkheden mee zou nemen, vaak complex. Daarom is het belangrijk bij het automatiseren van dit proces te bedenken welke

Nadere informatie

Acceptatiemanagement meer dan gebruikerstesten. bridging it & users

Acceptatiemanagement meer dan gebruikerstesten. bridging it & users Acceptatiemanagement meer dan gebruikerstesten bridging it & users Consultancy Software Training & onderzoek Consultancy CEPO helpt al meer dan 15 jaar organisaties om integraal de kwaliteit van hun informatiesystemen

Nadere informatie

PROJECT PLAN VOOR DE IMPLEMENTATIE VAN EEN STANDAARD SITE VOOR DE VERENIGING O3D

PROJECT PLAN VOOR DE IMPLEMENTATIE VAN EEN STANDAARD SITE VOOR DE VERENIGING O3D PROJECT PLAN VOOR DE IMPLEMENTATIE VAN EEN STANDAARD SITE VOOR DE VERENIGING O3D Auteur : P. van der Meer, Ritense B.V. Datum : 17 juli 2008 Versie : 1.3 2008 Ritense B.V. INHOUD 1 VERSIEBEHEER...1 2 PROJECT

Nadere informatie

LINUX ZORIN. een alternatief voor MS Windows

LINUX ZORIN. een alternatief voor MS Windows LINUX ZORIN Gewoon Anders een alternatief voor MS Windows 1 Zorin OS Een ander besturingssysteem 2 Over Zorin gesproken... Zorin OS is een van de kinderen van Linux Linux is een programmeertaal voor besturingssystemen

Nadere informatie

Hosting & support contract

Hosting & support contract Hosting & support contract FOCUSTOOL TRACK YOUR GOALS & BEHAVIORS 1. Inleiding FocusTool biedt online software voor het bijhouden van voortgang op doelen en gedrag voor teams.om meer grip te krijgen op

Nadere informatie

FS 141216.5D. FORUM STANDAARDISATIE 16 december 2014 Agendapunt 5. Open standaarden, lijsten Stuknummer 5D. Intake-advies OSI.

FS 141216.5D. FORUM STANDAARDISATIE 16 december 2014 Agendapunt 5. Open standaarden, lijsten Stuknummer 5D. Intake-advies OSI. FS 141216.5D FORUM STANDAARDISATIE 16 december 2014 Agendapunt 5. Open standaarden, lijsten Stuknummer 5D. Intake-advies OSI Advies Het Forum Standaardisatie wordt geadviseerd om de OSI open source licenties

Nadere informatie

Professioneel beheer. Altijd kunnen vertrouwen op uw (bedrijfskritische) informatiesystemen

Professioneel beheer. Altijd kunnen vertrouwen op uw (bedrijfskritische) informatiesystemen Professioneel beheer Altijd kunnen vertrouwen op uw (bedrijfskritische) informatiesystemen Onze visie op professioneel beheer Als een applicatie eenmaal ontwikkeld en in productie genomen is, dan draait

Nadere informatie

Proces afspraken na implementatie WaaS

Proces afspraken na implementatie WaaS Proces afspraken na implementatie WaaS versie: 1.0 datum: April 2013 auteur: Beheer en Implementatie BNL Versiebeheer Versie Datum Status Auteurs Opmerkingen 1.0 18-4-2013 Definitief Pascal Navarro en

Nadere informatie

Doeltreffende CRM

Doeltreffende CRM Doeltreffende CRM Microsoft CRM on premise, wat nu? In het verleden zijn veel organisaties met Microsoft CRM begonnen in een on premise omgeving. Maar nu Microsoft alles op alles zet om de CRM-gebruikers

Nadere informatie

Linux en Open Source

Linux en Open Source Linux en Open Source Computer - Besturingssyteem Besturingssysteem Windows OS X Linux Software Open Source Closed Source Broncode Vrij beschikbaar Door iedereen te controleren en te gebruiken Geen licentiekost

Nadere informatie

Naar de cloud: drie praktische scenario s. Zet een applicatiegerichte cloudinfrastructuur op. whitepaper

Naar de cloud: drie praktische scenario s. Zet een applicatiegerichte cloudinfrastructuur op. whitepaper Naar de cloud: drie praktische scenario s Zet een applicatiegerichte cloudinfrastructuur op whitepaper Naar de cloud: drie praktische scenario s Veel bedrijven maken of overwegen een transitie naar de

Nadere informatie

Mr. M.H.Paapst Open voorkeur in een aanbesteding Deel III: Modelteksten

Mr. M.H.Paapst Open voorkeur in een aanbesteding Deel III: Modelteksten Mr. M.H.Paapst Open voorkeur in een aanbesteding Deel III: Modelteksten Onderstaande wensen, eisen en teksten hebben tot doel de leveranciersonafhankelijkheid, flexibiliteit en interoperabiliteit te bevorderen

Nadere informatie

Management. Analyse Sourcing Management

Management. Analyse Sourcing Management Management Analyse Sourcing Management Management Business Driven Management Informatie- en communicatietoepassingen zijn onmisbaar geworden in de dagelijkse praktijk van uw organisatie. Steeds meer

Nadere informatie

Technische implementatie De infrastructuur rondom Transit kent de volgende rollen:

Technische implementatie De infrastructuur rondom Transit kent de volgende rollen: Transit Herkent u het? Steeds dezelfde uitdagingen in migratieprojecten; meerdere variabelen, in verschillende stadia en in een blijvend veranderende omgeving, managen. Grote hoeveelheden gegevens over

Nadere informatie

Het Sebyde aanbod. Secure By Design. AUG 2012 Sebyde BV

Het Sebyde aanbod. Secure By Design. AUG 2012 Sebyde BV Het Sebyde aanbod Secure By Design AUG 2012 Sebyde BV Wat bieden wij aan? 1. Web Applicatie Security Audit 2. Secure Development 3. Security Awareness Training 4. Security Quick Scan 1. Web Applicatie

Nadere informatie

PROTOCOL ELEKTRONISCH BERICHTENVERKEER GEMEENTE HENGELO 2005

PROTOCOL ELEKTRONISCH BERICHTENVERKEER GEMEENTE HENGELO 2005 PROTOCOL ELEKTRONISCH BERICHTENVERKEER GEMEENTE HENGELO 2005 HOOFDSTUK 1. BEGRIPSBEPALING, REIKWIJDTE EN DOELEINDEN Artikel 1. Begripsbepaling In dit protocol wordt verstaan onder: Algemene postbus Elektronische

Nadere informatie

Checklist risicofactoren IT-projecten

Checklist risicofactoren IT-projecten Organisatie SYSQA B.V. Pagina 1 van 5 Checklist risicofactoren IT-projecten In onderstaande checklists zijn de factoren die het slagen van een project beïnvloeden opgenomen. Projectomvang Hoe groot is

Nadere informatie

Bijlage 9. UNI 120621.9 REB GD. Releasebeleid

Bijlage 9. UNI 120621.9 REB GD. Releasebeleid Releasebeleid Ondanks alle aan de samenstelling van de tekst bestede zorg, kan Newway Retail Solutions bv (Newway) géén enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele directe en/of indirecte schade,

Nadere informatie

Programmeren in C ++ met wxwidgets les 5

Programmeren in C ++ met wxwidgets les 5 Elektrotechniek/Embedded Systems engineering inf2d Programmeren in C ++ met wxwidgets les 5 cursus 2009-2010 ir drs E.J Boks Les 5 Grafische toolkits Basisbeginselen gebruik grafische toolkit WxWidgets

Nadere informatie

Dataportabiliteit. Auteur: Miranda van Elswijk en Willem-Jan van Elk

Dataportabiliteit. Auteur: Miranda van Elswijk en Willem-Jan van Elk Dataportabiliteit Auteur: Miranda van Elswijk en Willem-Jan van Elk Cloud computing is een recente ontwikkeling die het mogelijk maakt om complexe ICTfunctionaliteit als dienst via het internet af te nemen.

Nadere informatie

SYSTEEMEISEN VOOR FACET FEBR. 2013

SYSTEEMEISEN VOOR FACET FEBR. 2013 SYSTEEMEISEN VOOR FACET FEBR. 2013 Het nieuwe computerexamensysteem Facet kan zowel offline als online gebruikt worden. Bij een online-afname worden de opgaven rechtstreeks ingelezen via het internet van

Nadere informatie

Open Source Business Intelligence bij het Inlichtingenbureau

Open Source Business Intelligence bij het Inlichtingenbureau Red Dolphin ICT Services BV Open Source Business Intelligence bij het Inlichtingenbureau - Ervaringen met het gebruik van Pentaho binnen DKD NOiV jaarcongres 18 maart 2010 Agenda Wat is Open Source Business

Nadere informatie

Rotterdamse TerugMeld Faciliteit

Rotterdamse TerugMeld Faciliteit Presentatie NOIV congres, 24 maart 2011 Jaap Dekker CIO-office Rotterdamse TerugMeld Faciliteit 2 Agenda Waarom dit verhaal? Digimelding (voorheen TerugMeld Faciliteit). Rotterdamse TerugMeld Faciliteit

Nadere informatie

Ontwikkelaar ICT. Context. Doel

Ontwikkelaar ICT. Context. Doel Ontwikkelaar ICT Doel Ontwikkelen en ontwerpen van ICT-producten, binnen overeen te komen dan wel in een projectplan vastgelegde afspraken ten aanzien van tijd, budget en kwaliteit, opdat overeenkomstig

Nadere informatie

Service Niveau Overeenkomst Digikoppeling

Service Niveau Overeenkomst Digikoppeling Service Niveau Overeenkomst Digikoppeling Versie 1.3 Datum 26 mei 2015 Status Definitief Colofon Logius Servicecentrum: Postbus 96810 2509 JE Den Haag t. 0900 555 4555 (10 ct p/m) e. servicecentrum@logius.nl

Nadere informatie

Toonaangevend in open source collaboration

Toonaangevend in open source collaboration Toonaangevend in open source collaboration Open in technologie en onderlinge communicatie ENTERPRISE OPEN COMPATIBLE Zarafa is een toonaangevend Europees softwarebedrijf op het gebied van open source groupware

Nadere informatie

IP Services. De grenzeloze mogelijkheden van een All IP -netwerk

IP Services. De grenzeloze mogelijkheden van een All IP -netwerk IP Services De grenzeloze mogelijkheden van een All IP -netwerk Voor wie opgroeit in deze tijd is het de grootste vanzelfsprekendheid. Je zet de computer aan en je kunt mailen, chatten, elkaar spreken

Nadere informatie

BDD/Gherkin. Een introductie

BDD/Gherkin. Een introductie BDD/Gherkin Een introductie Organisatie SYSQA B.V. Pagina 2 van 10 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. BDD... 4 3. Gherkin... 5 4. BDD-Tools... 6 5. Voordelen... 7 6. Benodigde kennis en vaardigheden...

Nadere informatie

eisen voor programmatuur die gebruikt wordt bij de berekening van de uitslag van verkiezingen die vallen onder de werking van de Kieswet

eisen voor programmatuur die gebruikt wordt bij de berekening van de uitslag van verkiezingen die vallen onder de werking van de Kieswet Datum 9 april 2008 Ons kenmerk BPR2008/U52926 Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Onderdeel DGKB/BPR Inlichtingen T F Uw kenmerk Onderwerp eisen voor

Nadere informatie

Olde Bijvank Advies Organisatieontwikkeling & Managementcontrol

Olde Bijvank Advies Organisatieontwikkeling & Managementcontrol SAMENVATTING ITIL ITIL is nog steeds dé standaard voor het inrichten van beheerspocessen binnen een IT-organisatie. En dekt zowel applicatie- als infrastructuur beheer af. Indien gewenst kan ITIL worden

Nadere informatie

Windows XP Migratie opties. Bart van Dijk (b.van.dijk@hccnet.nl)

Windows XP Migratie opties. Bart van Dijk (b.van.dijk@hccnet.nl) Windows XP Migratie opties Bart van Dijk (b.van.dijk@hccnet.nl) Windows XP Migratie opties Wat is het probleem met Windows XP De opties te vervanging van Windows XP Migratie naar Linux Mint Probleem met

Nadere informatie

SURFconext Cookbook. Het koppelen van Alfresco aan SURFconext. Versie: 1.0. Datum: 8 december 2013. 030-2 305 305 admin@surfnet.nl www.surfnet.

SURFconext Cookbook. Het koppelen van Alfresco aan SURFconext. Versie: 1.0. Datum: 8 december 2013. 030-2 305 305 admin@surfnet.nl www.surfnet. SURFconext Cookbook Het koppelen van Alfresco aan SURFconext Auteur(s): Frank Niesten Versie: 1.0 Datum: 8 december 2013 Radboudkwartier 273 3511 CK Utrecht Postbus 19035 3501 DA Utrecht 030-2 305 305

Nadere informatie

Software Test Plan. PEN: Paper Exchange Network Software Engineering groep 1 (se1-1415) Academiejaar 2014-2015

Software Test Plan. PEN: Paper Exchange Network Software Engineering groep 1 (se1-1415) Academiejaar 2014-2015 Software Test Plan PEN: Paper Exchange Network Software Engineering groep 1 (se1-1415) Academiejaar 2014-2015 Jens Nevens - Sander Lenaerts - Nassim Versbraegen Jo De Neve - Jasper Bevernage Versie 1 Versie

Nadere informatie

Alfresco Document Management 100% Open Source

Alfresco Document Management 100% Open Source Alfresco Document Management 100% Open Source Alfresco Document Man agement Of u nu uw organisatie effectiever wilt maken, uw klanten beter wilt bedienen of intern een betere onderlinge samenwerking wilt

Nadere informatie

Whitepaper ERP Succesvol ERP implementeren

Whitepaper ERP Succesvol ERP implementeren Whitepaper ERP Succesvol ERP implementeren Citrien Procesconsult Braamweg 77 3768 CE SOEST T 06 14 27 19 97 W www.roaldvanderheide.nl E info@roaldvanderheide.nl Vraagstelling Hoe vergroot je de kans op

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2018 2019 25 657 Persoonsgebonden Budgetten Nr. 317 BRIEF VAN DE MINISTER VAN VOLKSGEZONDHEID, WELZIJN EN SPORT Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der

Nadere informatie