VPNG. Scrum. voor ICT-projectleiders en projectleiders in het fysiek en sociaal domein. Scrum, een hype of nuttige projectaanpak?

Transcriptie

1 Scrum, een hype of nuttige projectaanpak? Scrum voor ICT-projectleiders en projectleiders in het fysiek en sociaal domein VPNG Vereniging Projectmanagement Nederlandse Gemeenten 1

2 2

3 Scrum voor ICT-projectleiders en projectleiders in het fysiek en sociaal domein 3

4 4

5 VOORWOORD Wij krijgen steeds meer verzoeken van ICT-projectleiders om via de VPNG kennis en ervaring uit te wisselen. In gesprek met hen hebben we gezocht naar een verbindend onderwerp, dat ook interessant is voor niet ICT-projectleiders. We kwam al snel uit op het thema Agile Projectmanagement, dat bekend is geworden met de aanpak SCRUM. De gemeente Tilburg is al een poos bezig met Scrum. De gemeente Eindhoven is recent begonnen. Samen willen zij hun ervaringen delen. In oktober 2015 stond daarom een expertgroep in het teken van Scrum op het programma. Op de inmiddels vertrouwde locatie, de Cereolfabriek te Utrecht, is er uitgebreid de mogelijkheid geweest van elkaars ervaringen te leren. We willen iedereen bedanken die bij deze bijeenkomst aanwezig was. In het bijzonder willen we Jesse Leemput en Harvey van der Meer van de gemeente Tilburg bedanken voor hun aanwezigheid. Als spreker namen zij de aanwezigen mee in de wereld van Scrum zoals zij die kennen. Dit heeft weer tot de nodige nieuwe inzichten geleid. In deze publicatie vindt u interviews terug met de sprekers, evenals een verslag van de bijeenkomst. Wij wensen u veel leesplezier en zien u graag terug bij de VPNG. BESTUUR VPNG Francois van Doesburg, afdelingsmanager Projecten, Veenendaal Jan Beverdam, hoofd afdeling Projectmanagement, Arnhem Henk Twisk, afdelingshoofd Projectmanagement, Delft Gert Bolkesteijn, hoofd Team Projecten, Hoogeveen Frank Sieuwerts, directeur intergemeentelijk Projectmanagement, Drechtsteden Deze uitgave is een initiatief van de Vereniging Projectmanagement Nederlandse Gemeenten. Kijk voor meer informatie over deze vereniging op 5

6 6

7 MANAGEMENTSAMENVATTING De Scrum-aanpak is oorspronkelijk bedacht om binnen softwareontwikkeling snel werkende producten op te leveren, zodat men direct weet of men goed bezig is. Bij Scrum worden de experts bij elkaar in één team gezet, bij voorkeur ook in één ruimte, zodat er eenvoudig kan worden samengewerkt. Het team wordt begeleid door een scrummaster, die zorgt dat het team zich aan de (scrum)regels houdt en kan doorwerken. De product owner is de klant en voor hem/haar wordt het product gemaakt. Colofon Eindredactie Toin Routers Redactie Tijn Huberts Enrico Kraijo Grafische vormgeving Conny Goller Uitgave November 2015 Scrum is: In korte sprints snel producten opleveren; Snel duidelijkheid over de voortgang; Korte lijnen, snelle communicatie, teamwerk; Grotere betrokkenheid teamleden; Concentratie op overzichtelijk deel van het project. De Scrum-aanpak wordt steeds vaker ook in fysieke en sociale projecten ingezet. Vooral projecten waar de kaders nog erg onduidelijk zijn zoals implementatietrajecten en vernieuwingstrajecten lenen zich voor Scrum. Maar bijvoorbeeld processen kunnen ook geschikt zijn voor Scrum, omdat Scrum breed ingezet kan worden. Echter voornamelijk wanneer je veel producten moet opleveren in een project, is dat project geschikt voor de Scrum-aanpak. In Tilburg wordt er positief over Scrum gedacht. Meerdere projecten zijn met Scrum aangepakt. Het brengt focus aan, geeft inzicht in kosten en doorlooptijden en is dus transparant. Zoals met iedere organisatieverandering zit niet iedereen op een nieuwe aanpak te wachten. Maar omdat Scrum voor een aantal projecten heel geschikt is als aanpak, is doorzettingsvermogen vereist. Na een enkel project is nog niet te zeggen of Scrum succesvol is of faalt als aanpak. Gezien de positieve signalen in Tilburg is een visie gericht op de langere termijn daarom belangrijk, en verdient Scrum de kans om zich als aanpak te ontwikkelen en bewijzen. 7

8 INHOUDSOPGAVE 1. Voorwoord 5 2. Managementsamenvatting 7 3. Interview met Jesse Leemput Interview met Harvey van der Meer Verslag bijeenkomst Relevante documenten/websites 31

9

10 10

11 1. Interview met Jesse Leemput Kun je een korte introductie geven over je functie in Tilburg? Ik ben projectleider ICT en organisatie, en ik doe met name projecten die een raakvlak hebben op het gebied van organisatie en ICT. Dus bijvoorbeeld een verandering van processen, de invoering van nieuwe systemen, het invoeren van nieuwe wetgeving, en andere veranderingen op afdelingen is waar mijn expertise met name ligt. Wat weet je van Agile en Scrum? Bij een aantal projecten heb ik Scrum toegepast als projectleider. Dat waren onder andere projecten voor de uitrol van een gemeentebrede infogis, de uitrol van een nieuw digitaal loket, waarbinnen we 150 elektronische formulieren hebben gescrumd. Ook heb ik een project zaakgericht werken voor een gedeelte gescrumd. 11

12 1. Interview met Jesse Leemput Waarin verschilt Scrum van een traditionele projectaanpak? Scrum verschilt in aanpak met andere projectaanpakken met name in het feit dat Scrum heel dynamisch is, je zit er als team direct op. Daardoor maak je snel meters en breng je focus aan met je team. Snelle, en werkende resultaten kunnen worden opgeleverd en zijn ook transparant. Je laat zien waar je mee bezig bent. Je klanten of je opdrachtgever kunnen meteen zien waar je eventueel tegenaan loopt, en waar eventueel bijgestuurd moet worden. Als projectleider en als opdrachtgever zit je heel dicht op het proces en als team ben je naar elkaar toe ook heel transparant. Je geeft jezelf met Scrum immers een beetje bloot. Iedereen ziet waar je mee bezig bent, door vragen als wat heb je gedaan?, waar ben je tegenaan gelopen? en wat ga je doen? Hierdoor ziet iedereen die betrokken is van elkaar waar men mee bezig is. Een voordeel is bijvoorbeeld dat als iets vertraagd, dat ook direct inzichtelijk is en je elkaar daar dan op aan kunt spreken. Transparantie, betrokkenheid en snelle doorlooptijd maken Scrum dus kort gezegd anders en dynamischer dan een standaard projectaanpak waarmee je misschien maar één keer in de week bij elkaar komt of zelfs nog minder vaak. 12

13 1. Interview met Jesse Leemput Voor wie en wanneer is Scrum dan met name belangrijk? Voor je team, voor je opdrachtgever, voor projectleiders, dus eigenlijk voor iedereen die er mee werkt is Scrum belangrijk. Heel veel kun je scrummen, maar bijvoorbeeld vernieuwingsprojecten of een implementatietraject zijn uitermate geschikt voor Scrum. Maar je kunt ook processen gaan scrummen. Je kunt het breed trekken. Maar als je veel producten moet opleveren in een project en je die producten los kunt definiëren is dat echt geschikt voor scrummen. Welke rollen zijn er binnen een Scrum-project te onderscheiden? Je hebt de Scrummaster, degene die het proces begeleidt. Die begeleidt de stand-ups, de planningsessie, enzovoorts. Eigenlijk is het zo dat de Scrummaster de projectleider is, alleen is het werk van Scrummaster wat intensiever dan je normale rol als projectleider. Daarnaast heb je een product owner, en dat is vaak de opdrachtgever. Die prioriteert, maar hij zit ook bij de stand-ups om eventuele keuzes te maken op het moment dat er bij een stand-up bijgestuurd moet worden. Dat betekent dat je als opdrachtgever ook extra focus en aandacht moet gaan winnen. Ook heb je een Scrum-team, wat bestaat uit de betrokken deelnemers die scrummen. 13

14 1. Interview met Jesse Leemput Wat is jouw eigen rol binnen een Scrum-team? Mijn rol kan verschillen, want ik kan de rol van Scrummaster vervullen, maar ik kan ook een Scrummaster inhuren als projectleider en een stukje van een project door een Scrum-team laten doen. Dus als ik een programma onder me heb waarin ik meerdere resultaten moet gaan halen, dan kan ik bijvoorbeeld één van die resultaten gaan scrummen. Dan zou ik in de rol van product owner kunnen gaan zitten. Je kunt het eigenlijk niet echt één stempel geven. Van te voren spreek je ook met elkaar af wie in welke rol zit en hoe je daar mee omgaat. De ene keer werkt het wel dat je in een bepaalde rol zit, de andere keer niet. De ervaring leert dat een bepaalde rol voor een persoon niet altijd succesvol hoeft te zijn. 14

15 1. Interview met Jesse Leemput Over ervaring gesproken. Wat heb je in de afgelopen jaren geleerd van deze aanpak? Dat het heel fijn is om met een Scrum-team te werken; het brengt focus aan, het geeft inzicht in kosten en doorlooptijden van projecten. Wat ik ook geleerd heb is dat het heel belangrijk is ook je opdrachtgever mee te nemen in Scrum. Doe je dat niet, dan kan je daar echt last van krijgen omdat hij niet precies snapt wat je aan het doen bent en wat zijn rol is. Dan krijgt hij het richting zijn opdrachtgevers bijvoorbeeld ook niet goed uitgelegd. Transparantie, duidelijke communicatie over wat je aan het doen bent, je opdrachtgever erbij betrekken zijn eigenlijk de belangrijkste zaken die ik de afgelopen jaren heb geleerd. Zijn er in die jaren dan ook zaken misgegaan in die communicatie, bijvoorbeeld? Jazeker, als je een opdrachtgever hebt die eigenlijk totaal geen beeld heeft van wat Scrum is en die niet snapt dat je met een bepaalde capaciteit maar bepaalde dingen kan halen is dat heel lastig uit te leggen. Als een opdrachtgever niet met Scrum wil werken, is het wellicht ook verstandiger niet met deze aanpak te werken omdat het dan niks wordt. 15

16 1. Interview met Jesse Leemput Scrum kent een aantal technische termen zoals backlog, spintlog, scrumboard etc. Kun je kort uitleggen welke elementen van Scrum je hebt? Een scrumboard is eigenlijk gewoon een bord, waarop je werkzaamheden staan die je gaat doen, waar je mee bezig bent en die je hebt gedaan. Het is meteen overzichtelijk waar het team mee bezig is. Je product backlog is een grote lijst met producten die je in je project gaat oppakken die geprioriteerd zijn door een opdrachtgever. Wat je normaal hebt met een product decompositie, dat je netjes opstelt wat je binnen een project gaat doen, die laat je vervolgens nog eens binnen scrum op volgorde zetten door je opdrachtgever. Vervolgens maak je er een sprint backlog van. Dat is specifiek binnen de periode waarop je sprint is gericht. Daar is planning wat gedetailleerder en wat beter uitgewerkt. 16

17 1. Interview met Jesse Leemput Waar heb je deze kennis over Scrum vandaan? Bij mijn projecten heb ik in eerste instantie een scrummaster ingehuurd. Als je er iemand voor inhuurt kun je natuurlijk goed afkijken hoe het werkt. Daarnaast hadden we wat mensen bij ons die wat langer in de ICT werkzaam zijn en in de commerciële sector ervaring met Scrum hadden opgedaan. Op die manier zijn we daar een jaar of tien geleden mee begonnen. Wat zou je al met al nog willen zeggen over Scrum binnen projecten? Het kan heel effectief zijn, maar het is dus essentieel dat je je opdrachtgever duidelijk meeneemt in het verhaal. Hij moet inzien wat Scrum is om het op die manier ook weer te verantwoorden naar zijn opdrachtgevers. Je moet Scrum niet alleen binnen je team houden maar het breder trekken en zorgen dat het op hoog niveau ook gedragen wordt. 17

18 18

19 2. Interview met Harvey van der Meer Kun je een korte omschrijving van je functie bij de gemeente Tilburg geven? Sinds kort ben ik teammanager op één van onze ICT teams, namelijk het team applicatiebeheer. Hiervoor was ik ICT adviseur waarbij mijn specialisme op web-technologie zit. Naast mijn specialisme beschik ik over een brede algemene vakkennis en zorgde ik vaak voor de verbinding tussen vakspecialisten onderling, maar vooral ook de verbinding van projectmanagement naar techniek en andersom. Dit was een van mijn kerntaken Wat is daarin de rol van Scrum? Als teammanager ben ik leverancier van projectcapaciteit. Een agile projectaanpak met time-boxing - in Scrum terminologie: sprints - geeft het voordeel dat het makkelijker plannen is. De gevraagde capaciteit in een bepaalde periode staat vast. Voornamelijk met mijn functie als ICT adviseur ben ik veel in aanmerking gekomen met Scrum. Ik heb zowel als lid van het scrum-team gewerkt, maar heb ook in de rol van scrummaster gewerkt. Dat heeft ertoe geleid dat het introduceren van Scrum aan projectleiders en het coachen van deze methodiek hiervan mij niet vreemd is. 19

20 2. Interview met Harvey van der Meer Waarin is Scrum anders dan een traditionele projectaanpak? Op het moment dat je op zoek bent naar vaste deadlines en opleverdata, en de vraag speelt hoe je iteratief iets op kunt leveren, kan Scrum enorme meerwaarde bieden. De essentie van Scrum zit in het uitganspunt dat slechts 30% van de gevraagde functionaliteit voor 70% van de tijd gebruikt wordt. Door te prioriteren op de belangrijkste zaken datgene met de grootste businessvalue - en met een vaste frequentie tussentijdse resultaten te presenteren, wordt er continu tegelijkertijd gewerkt aan betrokkenheid tussen opdrachtgever en opdrachtnemer én het juiste resultaat. Er wordt continu afgestemd en het is niet erg als vooraf niet alles 100% duidelijk is. Kun je voorbeelden geven van waar Scrum is toegepast? We hebben een aantal projecten gedaan met Scrum, bijvoorbeeld onze webformulieren voor burgers en ondernemers. We hebben het zaakgericht werken deels met Scrum gedaan, zo ook het ICT component van de decentralisatie van onze stadswinkels. Ook voor de WMO hebben we zowel voor de ICT als processen Scrum toegepast. 20

21 2. Interview met Harvey van der Meer Hoe gaat dat scrummen bij zo n project dan globaal gezien in zijn werk? Bij Scrum werk je met sprints. Die sprints hebben een beperkte lengte, meestal twee of drie weken. Daarin ga je een resultaat neerzetten. Op het moment dat je een sprint start, begin je met een sprintplanning. In de sprintplanning ga je samen met de Product owner bepalen wat er opgepakt word. Dit doe je aan de hand van een Product Backlog. Een Product backlog is niets anders dan een lijst met op te leveren producten/functionaliteiten, ook wel User Stories genoemd. Samen met de Product owner gaat het team een sprint vullen met de stories. De inspanning en tijd die nodig is voor een story wordt ingeschat en zo wordt in samenhang met de prioriteiten bekeken met welke stories de sprint wordt gevuld. Na de sprintplanning gaat het team de rest van de sprint aan de slag met de voor deze sprint op te leveren stories met als doel een afgerond product klaar te hebben staan. De sprint wordt dan ook afgesloten met een zogenoemde sprint-demo om het tussentijdse resultaat te demonstreren. Je hebt meerdere sprints achter elkaar die samen een release vormen. De release kan indien de klant of opdrachtgever dat wil in productie genomen worden. 21

22 2. Interview met Harvey van der Meer En wat is je eigen rol in een Scrum project? Op dit moment heb ik geen specifieke rol in een Scrum project, uiteraard zal ik daar waar de projectleiders en de organisatie meer over scrum willen weten, mijn kennis en ervaring graag delen. Als scrummaster, hield ik me vooral bezig met motivatie en teambuilding, omdat je samen een resultaat moet halen. Als teamlid heb ik zelf ook ervaren, dat je snel op elkaar ingespeeld raakt, en elkaar aanvult en er voor open gaat staan om aangevuld te worden. Je creëert ook een veilige setting waarin iedereen open tegen elkaar kan praten. Naarmate je verder komt in het proces, geeft dat veel vertrouwen binnen een team. Hoe wordt een scrumteam eigenlijk samengesteld? Per project is dat een beetje anders. Hoe je dat kiest is afhankelijk van je organisatie, en de rollen die de collega s kunnen vervullen. Idealiter bestaat een scrumteam uit niet meer dan acht personen, maar soms ontkom je er niet aan het team toch te vergroten. Ook dat ligt heel erg aan het project. Soms heb je in verschillende fasen van het project, andere expertise nodig. Deze vlieg je dan tijdelijk in. Dat is niet altijd eenvoudig, je harde kern is goed op elkaar ingespeeld en tijdelijke scrum-leden kunnen dan de balans en effectiviteit in je team verstoren. Ze hebben immers een achterstand op de rest van het team. Het is zeker in dat geval belangrijk dat teamleden zorgvuldig worden gekozen, ze moeten wel achter de aanpak staan. 22

23 2. Interview met Harvey van der Meer Wat voor voorwaarden zijn belangrijk om een scrumproject tot een succes te maken? Een goede/juiste Product owner is ontzettend belangrijk. Deze moet dicht genoeg bij de opdrachtgever staan om snel keuzes te kunnen maken en prioriteiten te kunnen stellen, zodat er gewerkt kan worden aan het juiste resultaat. Ook moet de scrummaster de kwaliteit hebben oog te hebben voor het team en de eventuele knelpunten en gevoeligheden die er binnen een team zijn. Daarnaast is Scrum geschikter als je met deelresultaten kunt werken en nog niet 100% zeker weet wat er moet komen. Als je maar één eindresultaat hebt waarbij alles vooraf beschreven is en ook 100% gerealiseerd moet zijn, werkt de methodiek wel, maar is de meerwaarde van Scrum gering. De voortgang wordt dan wel transparant, maar je zult je dan juist veel minder vast kunnen houden aan een vaste deadline. 23

24 2. Interview met Harvey van der Meer Wat heb je zelf geleerd over Scrum in de periode die je nu bij Tilburg werkzaam bent? Wat ik heb geleerd is dat mensen toch wel snel open staan voor een alternatieve projectaanpak, ook al lijkt dat initieel niet zo. Er zijn altijd mensen die er niet zo snel open voor staan, maar deze passen zich snel aan als ze er eenmaal mee in aanmerking mee komen, het is een leerproces. Op het moment dat je met een scrumteam met een product owner aan de slag gaat, moet je dat echt de kans geven. Je moet even volhouden en doorpakken, en niet na één of twee sprints besluiten of Scrum wel of geen goede methodiek is. Scrum heeft namelijk de kans te nodig om zich binnen een project te ontwikkelen en vorm te krijgen. Als je nog geen ervaring hebt met Scrum en je heb niet de intentie dit minimaal twee maanden te proberen en hierop te investeren, kun je beter niet aan Scrum beginnen. In de aanpak van Scrum zit een leerproces ingebakken en onderdeel hiervan is als team te groeien, en efficiënter te worden. En dat is een proces dat vaak even tijd nodig heeft. 24

25 2. Interview met Harvey van der Meer Zijn de signalen in Tilburg positief over de Scrumaanpak? Ja, absoluut. We hebben zeker een aantal projecten gedaan, waarbij Scrum zeker heeft geholpen. Ook voor andere gemeenten is dit natuurlijk interessant. De kunst is wel om daarin goed door te pakken. We zijn natuurlijk geen Scrum-organisatie of software organisatie, dus niet iedereen is direct gecharmeerd van Scrum, maar daar waar het wordt toegepast zijn er toch vele positieve reacties. 25

26 26

27 5. Verslag Bijeenkomst Donderdag 15 oktober 2015 stond de bijeenkomst van de VPNG in het kader van Scrum voor ICT-projectleiders en projectleiders in het fysiek en sociaal domein. Uit de hoge opkomst bleek dat dit thema bij veel gemeenten leeft. Vanuit heel Nederland kwamen deelnemers met veel interesse naar Utrecht. De aanwezigen op de bijeenkomst waren onder andere projectmanagers, hoofden van projectenbureaus en experts op het gebied van organisatieverandering. Ook waren er aanwezigen vanuit het ICT-domein van een meer technische blik. Tevens waren er sprekers op de bijeenkomst die vanuit hun ervaring een presentatie hielden. Dit waren Jesse Leemput en Harvey van der Meer. Eveline Voet uit Eindhoven zou ook een presentatie houden, omdat in Eindhoven ook met Scrum wordt gewerkt. Helaas was zij deze dag afwezig vanwege ziekte. Jesse en Harvey gingen in op trends en ontwikkelingen in Scrum. Ook werd er door de sprekers ingezoomd op praktijkervaringen in Tilburg en gingen zij in op ervaringen uit hun professionele verleden. 5.1 Presentatie Jesse Leemput en Harvey van der Meer Jesse en Harvey presenteerden voor een deel samen en zij verzorgden een interactieve, dynamische presentatie. Aan de hand van flipovers en grote vellen papier werden aanwezigen in de zaal geprikkeld mee te doen. Technische termen als burndown, definition of done en product backlog werden zo ook verhelderd. Zo was er een groot vel met daarop: Story, To Do, Doing en Done. Dit werd gaandeweg de presentatie ingevuld. Rollen binnen Scrum kwamen aan bod, ook overleg tijdens een Scrum-project en losse onderdelen binnen de Scrum aanpak werden behandeld. 27

28 28 5. Verslag Bijeenkomst

29 5. Verslag Bijeenkomst 29

30 30

31 6. Relevante documenten / websites Om u als lezer een completer beeld van Scrum te geven, worden hieronder enkele relevante documenten en websites gegeven met betrekking tot Scrum en projectmanagement. 1. Een boek dat vaak genoemd wordt als het over Scrum gaat. De gegeven samenvatting is: Een inspirerend verhaal over een revolutionaire projectmanagementmethode. SCRUM is een op Lean gebaseerde projectmanagementmethode voor het snel en effectief ontwikkelen van software. Scrum hanteert een stap-voor-stap aanpak en stelt waardeverhoging, teamverantwoordelijkheid en klantbetrokkenheid centraal. Scrum wordt al veel gebruikt in de IT, maar is ook daarbuiten uitstekend toepasbaar en wint de laatste jaren dan ook enorm aan populariteit. Solingen, R. van & E, Rustenburg. (2010). De kracht van Scrum. Pearson Education Benelux. 2. De auteurs van dit boek geven aan dat traditionele projectaanpakken steeds minder waarde hebben. Scrum is een nieuwe werkwijze die de auteurs prijzen. Samenvatting: New product development has become fast paced and competitive. Managers need to realize that the traditional, sequential approach to developing new products will not work in the new arena. Instead, they must adopt a more flexible, holistic product development strategy where a development team works as a unit to reach a common goal. Takeuchi, H. & I. Nonaka. The New New Product Development Game. In: Harvard Business Review,

32 6. Relevante documenten / websites 3. Op deze pagina wordt nog een interview met een Scrumexpert getoond. Ditmaal met Rick IJspeerd, gecertificeerd Scrummaster en product owner. Hij geeft organisaties advies over Scrum en geeft tips wanneer Scrum te gebruiken en wanneer juist niet Op deze website worden relevante begrippen die horen bij Scrum duidelijk uitgelegd. Technische termen komen aan bod en worden in een begrippenlijst weergegeven. Hierdoor krijgt u een helder overzicht over termen zoals die ook in deze publicatie aan bod zijn gekomen Deze kennissite over management behandeld Scrum niet zozeer als een aanpak maar eerder als een filosofie die drastisch verschilt van traditionele werkwijzen. Scrum wordt uitgelegd als een vorm van leren door te doen Dit platform voor projectmanagement geeft kort en duidelijk de belangrijkste begrippen uit Scrum en het belang ervan. 32

33 6. Relevante documenten / websites Opleidingen Opleidingen worden verzorgd door gecertificeerde Scrum Trainers. Informatie hierover is te vinden op:

34

35

36 De essentie van onze verening is de ontmoeting tussen projectprofesionals en hun leidinggevenden. Ieder jaar organiseren wij tientallen bijeenkomsten, waarin het opdoen van nieuwe inspiratie en het uitwisselen van kennis en ervaring centraal staan. Deze publicatie is de spin-off van het uitwisselen van deze kennis en ervaring. Niet alleen vind u in deze publicatie het verslag van een bijeenkomst, u kunt samenvattingen lezen van interessante achtergrond artikelen, die aansluiten op het thema en via een link naar ze doorklikken. De opgenomen interviews met de sprekers verbinden de theorie met de weerbarstige praktijk. Motor achter deze publicatiereeks zijn onze drie expertgroepen: Gebiedsontwikkeling Professionaliseren gemeentelijk projectmanagement Decentralisaties in het sociale domein We hopen u met deze publicatie te inspireren om uw kerntaak nog beter in te vullen, namelijk vanuit een krachtige project filosofie mensen en organisaties verbinden om de stad nog mooier te maken! Francois van Doesburg, Voorzitter VPNG VPNG Vereniging Projectmanagement Nederlandse Gemeenten 36