Diagnostiek bij (jong)volwassenen met een autismespectrumstoornis
|
|
- Hanne de Koning
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Annelies Spek Diagnostiek bij (jong)volwassenen met een autismespectrumstoornis SAMENVATTING Bij diagnostisch onderzoek op het gebied van autismespectrumstoornissen (ASS) kan onderscheid gemaakt worden tussen classificerende en handelingsgerichte diagnostiek. 1 Met behulp van classificerende diagnostiek beoogt men een diagnose te stellen dan wel uit te sluiten. Essentieel is dat hierbij valide en betrouwbare instrumenten worden gehanteerd. Aan de hand van handelingsgerichte diagnostiek kunnen kwaliteiten en beperkingen in kaart gebracht worden. Hierbij wordt gebruikgemaakt van (neuro)psychologische testuitslagen, observaties en (hetero-)anamnestische informatie. Geadviseerd wordt om testinstrumenten te gebruiken met een goede ecologische validiteit. In dit artikel wordt, op basis van recent wetenschappelijk onderzoek, de stand van zaken weergegeven op het gebied van classificerende en handelingsgerichte diagnostiek bij (jong)volwassenen met ASS 1 Inleiding De kennis over autismespectrumstoornissen (ASS) bij gemiddeld tot bovengemiddeld intelligente volwassenen is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Steeds vaker wordt er een beroep gedaan op instellingen voor geestelijke gezondheidszorg en ziekenhuizen voor diagnostisch onderzoek op dit gebied. Echter diagnostisch onderzoek bij mensen met ASS is vrij specialistisch: veel diagnostici weten bijvoorbeeld niet op basis van welke instrumenten een classificerende diagnose gesteld kan worden. Daarnaast is veel onduidelijkheid over hoe de kwaliteiten en beperkingen in kaart gebracht kunnen worden, de zogenaamde handelingsgerichte diagnostiek. In dit artikel wordt, op basis van recent wetenschappelijk onderzoek, de stand van zaken weergegeven op het gebied van classificerende en handelingsgerichte diagnostiek bij (jong)volwassenen met ASS. 2 Classificerende diagnostiek Bij de classificerende diagnostiek is het doel het stellen dan wel uitsluiten van een diagnose. Hierbij wordt zowel met de volwassenen zelf gesproken (anamnese) als met iemand die de persoon goed kent (hetero-anamnese). Waar bij kinderen doorgaans met de ouders wordt gesproken, ligt dit wat moeilijker bij volwassenen. Bij hen komt het regelmatig voor dat ouders niet (meer) beschikbaar zijn voor een hetero-anamnestisch gesprek. In dat geval wordt besproken wie benaderd zou kunnen worden voor informatie. Vaak wordt gekozen voor een partner of broer of zus. Bij volwassenen en zeker bij ouderen blijkt het niet altijd mogelijk om (betrouwbare) informatie te verzamelen over de vroege jeugd. Hierbij 377 Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 51 (2012)
2 kan men zich afvragen of een diagnose in het autismespectrum wel gesteld kan worden, zeker omdat een autismespectrumstoornis beschreven wordt als een ontwikkelingsstoornis die al op vroege leeftijd aanwezig dient te zijn. Echter bij een duidelijk beeld en een dringende hulpvraag is het soms juist onethisch om geen uitspraak te doen. Bij dit dilemma zijn de ontwikkelingen in de DSM-V relevant. Bij de beschrijving van ASS wordt namelijk vermeld dat kenmerken aanwezig dienen te zijn in de vroege kindertijd, maar dat deze mogelijk pas manifest worden wanneer de verwachtingen van de omgeving niet meer aansluiten bij de mogelijkheden/capaciteiten van de persoon zelf. Dit maakt het mogelijk om een diagnose te stellen wanneer beperkingen pas op latere leeftijd aangetoond kunnen worden en/of wanneer informatie van de vroege kindertijd ontbreekt of onvolledig is. Dit sluit goed aan bij de (on)mogelijkheden van ASS-diagnostiek binnen volwassenen- en ouderenzorg. 2.1 Instrumenten voor de classificerende diagnostiek Bij classificerende diagnostiek kan gebruikgemaakt worden van verschillende instrumenten. Belangrijk is wel om hierbij te kiezen voor instrumenten die uit onderzoek valide en betrouwbaar zijn gebleken. De praktijk leert dat met regelmaat zelfgemaakte interviews/lijsten worden gebruikt, vooral bij het vergaren van hetero-anamnestische gegevens. Het risico hierbij is dat deze interviews onderling verschillen, waardoor een gebrek aan eenduidigheid ontstaat omtrent het precieze beeld en de weging van bepaalde (gedrags)symptomen. De keuze voor een diagnose in het autismespectrum kan dan sterk beïnvloed worden door wie het onderzoek doet en welke interviews worden gebruikt. Om die reden wordt geadviseerd om instrumenten te gebruiken waarvan de validiteit en betrouwbaarheid internationaal is aange- toond. Wat betreft anamnestische instrumenten kan de ADOS worden overwogen (Lord et al., 1999). Dit instrument is valide en betrouwbaar gebleken bij diagnostisch onderzoek bij kinderen (Lord et al., 2000). Echter bij verbaal vaardige adolescenten en volwassenen lijkt de ADOS onvoldoende sensitief (Lord et al., 2000). Als alternatief kan er ook gekozen worden voor een semi-gestructureerd interview gebaseerd op de criteria voor ASS zoals deze beschreven zijn in de DSM-IV (American Psychiatric Association, 2000). Wat betreft hetero-anamnestische instrumenten worden de ADI-R (Autism Diagnostic Interview-Revised; Lord, Rutter & Le Couteur, 1994) en de DISCO (Diagnostic Interview for Social and Communication Disorders; Wing, Leekam, Libby, Gould & Larcombe, 2002) wereldwijd het meest gebruikt. Van deze instrumenten is de validiteit en betrouwbaarheid aangetoond. Om objectiviteit en eenduidigheid in het diagnostisch proces te optimaliseren wordt aanbevolen om een van deze instrumenten te gebruiken bij de hetero-anamnese. Bijkomend voordeel is dat gebruik van deze instrumenten een pre, zo niet een voorwaarde is bij het publiceren van wetenschappelijk onderzoek op het gebied van ASS. 2.2 Ontwikkelingen met betrekking tot de DSM-V Naar alle waarschijnlijkheid zal de DSM- V een aantal veranderingen geven ten aanzien van het classificerende diagnostisch onderzoek op het gebied van ASS. De meest in het oog springende veranderingen zijn het verdwijnen van de classificaties Stoornis van Asperger en Pervasieve Ontwikkelingsstoornis NAO. Deze classificaties verdwijnen omdat wetenschappelijk onderzoek onvoldoende bewijs laat zien voor het onderscheiden van verschillende subtypes binnen het autismespectrum (Witwer & Lecavalier, 2008). Hoogstwaarschijnlijk gaan we straks uit van de autismespectrumstoor- 378
3 nis, waarbij alleen nog onderscheid gemaakt wordt in mate van ernst. Op het gebied van de diagnostische criteria is de belangrijkste verandering dat de domeinen sociaal gedrag en communicatie samengevoegd worden tot één domein, namelijk de sociale communicatie. Verder verdwijnt het criterium van de vertraging in de taalontwikkeling omdat het aannemelijk geacht wordt dat een dergelijke vertraging eerder een (vaak voorkomend) comorbide beeld is dan een symptoom van de stoornis zelf. Verder wordt de aanwezigheid van sensorische over-, dan wel ondergevoeligheid waarschijnlijk toegevoegd als criterium. Een andere belangrijke verandering is dat een diagnose autismespectrumstoornis bij de DSM-V niet meer mogelijk is wanneer iemand voldoet aan criteria van slechts één domein (sociale communicatie dan wel stereotiepe patronen/moeite met veranderingen). Nu kan bij het voldoen aan criteria op een van deze domeinen een diagnose PDD-NOS nog wel vastgesteld worden. Het is dan ook de vraag welke invloed dit zal hebben op de prevalentiecijfers van autismespectrumstoornissen. Bij handelingsgerichte diagnostiek is het doel niet om te komen tot een classificatie, maar om de kwaliteiten en beperkingen in te schatten 3 Handelingsgerichte diagnostiek Bij handelingsgerichte diagnostiek is het doel niet om te komen tot een classificatie, maar om de kwaliteiten en beperkingen in te schatten. Dit kan zeer waardevol zijn, bijvoorbeeld om in kaart te brengen met welke beperkingen rekening gehouden moet worden, wil iemand zijn of haar cognitieve capaciteiten zo optimaal mogelijk kunnen benutten. Een voorbeeld van een dergelijke onder- zoeksvraag is: kan deze jonge vrouw het VWO aan qua cognitieve capaciteiten en waar moet rekening mee gehouden worden om de kans van slagen te optimaliseren? Bij handelingsgerichte diagnostiek kan gebruikgemaakt worden van gesprekken en observaties, maar ook van (neuro) psychologische testinstrumenten en vragenlijsten. Bij het kiezen van de instrumenten is het belangrijk om goed te weten wat welk instrument beoogt te meten en hoe de resultaten geïnterpreteerd kunnen worden bij (jong)volwassenen met ASS. In de onderstaande paragrafen zal op verschillende gebieden worden toegelicht hoe testuitslagen en observaties kunnen bijdragen aan de handelingsgerichte diagnostiek. 3.1 Intelligentieprofiel Om onderzoek te doen naar het niveau van cognitief functioneren van (jong) volwassenen met ASS kan een intelligentieonderzoek worden verricht. Uit wetenschappelijk onderzoek naar de WAIS- III (Wechsler, 1997) blijkt dat de prestaties van volwassenen met ASS niet veel verschillen van die van een neurotypische (niet-psychiatrische) controlegroep (Spek, Scholte & Van Berckelaer-Onnes, 2009a). Er werd alleen een verschil gevonden in de verwerkingssnelheid, die significant lager bleek te zijn bij de volwassenen met hoog functionerend autisme (HFA) dan bij de neurotypische controlegroep en volwassenen met de stoornis van Asperger. Volwassenen met HFA hebben dus relatief veel tijd nodig bij het verwerken van informatie en het reageren daarop. Dit hangt waarschijnlijk samen met de zogenaamde bottomup denk- en werkstrategie, die passend is bij autisme (Happé, 2005). Onderzoek naar de WISC-III (Wechsler, 1991) bij kinderen in de leeftijd van 6 tot 15 jaar met ASS laat verschillen zien tussen kinderen met een laag (< 80) en met een relatief hoog (>80) IQ (Mayes & Calhoun, 2003). De kinderen met een hoog IQ 379
4 presteerden significant zwak bij de subtesten Cijferreeksen, Rekenopgaven en Substitutie. De groep met een laag IQ scoorde relatief hoog bij Figuur leggen en Blokpatronen. Hierbij is het wel van belang om te vermelden dat op basis van het intelligentieprofiel geen uitspraken gedaan kunnen worden over de aan- of afwezigheid van ASS. Met betrekking tot de handelingsgerichte diagnostiek wordt vooral geadviseerd om te kijken naar de strategieën die men gebruikt om tot een antwoord te komen en hier dus ook actief naar te vragen. Ook is het goed om rekening te houden met de trage verwerkingssnelheid en de neiging om opdrachten letterlijk te nemen. Het kan zijn dat de prestaties op verschillende subtesten hierdoor gedrukt worden, waardoor de totale IQ-score een onderschatting geeft van de werkelijke capaciteiten. Overigens is er geen onderzoek bekend waar de intelligentietesten KAIT (Kaufman Adolescent and Adult Intelligence Test) of de GIT (Groninger Intelligentie Test) onderzocht zijn bij mensen met ASS. 3.2 Theory of Mind De Theory of Mind (ToM) kan worden omschreven als het vermogen om je in te leven in wat een ander denkt of voelt en om het perspectief van een ander in te nemen. Onderzoek bij ASS wijst op duidelijke beperkingen op dit gebied, alhoewel dit sterk gerelateerd is aan intelligentie en leeftijd (Baron-Cohen, Leslie & Frith, 1985; Baron-Cohen, 2000). Het is dan ook niet gemakkelijk om beperkingen in de ToM goed in kaart te brengen bij hoog functionerende (jong)volwassenen met ASS. Het probleem hierbij is vooral dat een gestructureerde testsituatie niet vergelijkbaar is met de realiteit van alledag. De mate waarin de uitkomsten van een test gerelateerd zijn aan het dagelijks functioneren, wordt ook wel ecologische validiteit genoemd (Chaytor & Schmitter-Edgecombe, 2003). Veel neuropsychologische tests die gebruikt worden om ToM te meten blijken onvol- doende gevoelig om de daadwerkelijke beperkingen op dit gebied in kaart te brengen (Van Buijsen, Hendriks, Ketelaars & Verhoeven, 2011; Spek et al., 2009a). Interessant zijn recente ontwikkelingen waarbij de ToM wordt gemeten aan de hand van videofragmenten (Golan, Baron-Cohen & Golan, 2008). Echter prestaties op dergelijke taken blijken ook afhankelijk van de executieve functies, waardoor strikt genomen niet gesproken kan worden van zuivere ToM-taken. Daarnaast is het de vraag of dergelijke taken een goede klinische bruikbaarheid hebben. Een goed alternatief kan zijn om gebruik te maken van de zogenaamde verhaaltjestaken. Bij deze taken worden sociale verhalen voorgelezen en aansluitend vragen gesteld. Hierbij wordt getracht de sociale werkelijkheid zo goed mogelijk na te bootsen. Voorbeelden zijn de Faux-pas test (Stone, Baron- Cohen & Knight, 1998) en de Strange Stories test (Happé, 1994). Ook kan het zinvol zijn om de Thematic Apperception Test (TAT; Murrey, 1943) te gebruiken. Interpretatie van de verhalen volgens het SCORS systeem (Westen, 1985) lijkt een indicatie te kunnen geven van de ToM bij volwassenen met autisme (Eurelings- Bontekoe, Zwinkels, Schaap-Jonker & Edrisi, 2011). Toch blijkt uit onderzoek naar ToM bij volwassenen dat zelfrapportagetaken meer onderscheidende waarde hebben bij het differentiëren van autisme en een neurotypische (gezonde) groep dan neuropsychologische taken (Spek, Scholte & Van Berckelaer-Onnes, 2009b). Dit ondanks het vaak niet optimale zelfinzicht van mensen met ASS, wat overigens eveneens gerelateerd blijkt aan intelligentie. Met name de intelligente groep blijkt vaak redelijk in staat om de eigen kwaliteiten en beperkingen te omschrijven/herkennen. Concluderend valt te zeggen dat bij het inschatten van de ToM wordt geadviseerd om taken te gebruiken die zo goed mogelijk de realiteit van alledag reflecteren en om deze te combi- 380
5 neren met zelfrapportage en observaties tijdens het testonderzoek. 3.3 Centrale coherentie Onder centrale coherentie (CC) wordt het vermogen verstaan om informatie te integreren tot een betekenisvolle samenhang waarbij de context wordt meegewogen (Frith, 1989). Van mensen met autisme weten we dat ze doorgaans sterk zijn in het zien van details, maar dat dit wordt gecombineerd met een zwakke CC, waardoor zij moeite hebben om tot een overzicht te komen. Belangrijk om hierbij te vermelden is dat (boven)gemiddeld intelligente volwassenen met autisme soms wel in staat zijn tot het overzien van het geheel, waardoor er bij hen dus in principe geen sprake is van een zwakke CC (Happé & Frith, 2006; Happé & Booth, 2008). Wel valt bij deze groep op dat zij bij het bereiken van een totaaloverzicht vooral gebruikmaken van bottom-up denkstrategieën, waarbij ze vanuit de details toewerken naar het overzicht. Dit is een ander en meer intensief proces dan wanneer de informatie top-down verwerkt wordt. Er zijn nog geen neuropsychologische instrumenten ontwikkeld om de CC in kaart te brengen. De subtest Blokpatronen van de WAIS (Wechsler, 1997), de Embedded Figures Test (Witkin, Oltman, Raskin & Karp, 1971) en de Figuur van Rey worden vaak voor dit doeleinde gebruikt. Toch worden in wetenschappelijk onderzoek bij hoog functionerende (jong)volwassenen met ASS vraagtekens gezet bij de bruikbaarheid en ecologische validiteit van deze instrumenten (Kaland, Mortensen & Smith, 2007; Spek, Scholte & Berckelaer-Onnes, 2011). Meer geschikt lijkt ook hier het gebruik van zelfrapportage-vragenlijsten. Zo is er een subschaal van de Autism Spectrum Quotient (AQ; Baron-Cohen, Wheelwright, Skinner, Martin & Clubley, 2001) waarmee oog voor detail in kaart gebracht kan worden. Daarnaast kan gebruikgemaakt worden van de Systemizing Quotient (SQ; Baron-Cohen, Richler, Bisarya, Gurunathan & Wheelwright, 2003). Deze vragenlijst meet de neiging om op detailniveau systeem aan te brengen in informatie om zo, aan de hand van een bottom-up-werkstijl, tot een overzicht te komen. Verder geven de observaties gedurende het testonderzoek doorgaans zeer bruikbare informatie op het gebied van de informatieverwerking. Een gedetailleerde werkstijl kan zich bijvoorbeeld uiten in het stellen van detailvragen bij neuropsychologische testen en bij vragenlijsten ( hoe vaak is regelmatig? ). 3.4 Executieve functies Ook bij het in kaart brengen van de executieve functies is het een uitdaging om neuropsychologische tests te vinden die voldoende ecologisch valide zijn om er praktijkgerichte adviezen op te kunnen baseren. Voor een goed en bruikbaar overzicht is het artikel van Chaytor en Schmitter-Edgecombe (2003) waardevol. Met name de Behavioural Assessment of the Disexecutive syndrome (BADS; Wilson, Alderman, Burgess, Emslie & Evans, 1996) blijkt een ecologisch valide instrument waarmee verschillende executieve functies in kaart gebracht kunnen worden. Verder is recentelijk een vragenlijst vertaald waarmee, met behulp van een aantal praktische vragen, bij volwassenen met ASS de executieve functies in kaart gebracht kunnen worden, namelijk de BRIEF-A (Scholte & Noens, 2011). Deze vragenlijst wordt zowel door de persoon zelf als door een informant (bijvoorbeeld een ouder of partner) ingevuld. Zo wordt voorkomen dat een gebrek aan zelfinzicht leidt tot een vertekening van de gegevens. De uitkomsten van dit instrument lijken de werkelijkheid van alledag goed te representeren. Bij gebruik van andere taken om de executieve functies in kaart te brengen wordt geadviseerd om goed te observeren wat de persoon precies doet en om door te vragen naar de werkstrategie en 381
6 om niet enkel af te gaan op de scores. Daarnaast is het van belang om te kijken naar patronen die zichtbaar zijn bij verschillende tests en geen conclusies te trekken uit de prestaties op één enkele test, met name bij de taken die minder representatief zijn voor het dagelijks functioneren. 3.5 Persoonlijkheidsonderzoek Soms wordt gevraagd om te onderzoeken of er bij iemand sprake is van autisme en/of een persoonlijkheidsstoornis. Vaak wordt hierbij gebruikgemaakt van vragenlijsten zoals de MMPI (Minnesota Multiphasic Personality Inventory; Hathaway & McKinley, 1940). Bij (jong)volwassenen met ASS lijkt dit niet passend, met name omdat verschillende items van deze vragenlijsten een sterk beroep doen op het voorstellingsvermogen en de ToM. Bijvoorbeeld een item als: Ik hoor dikwijls stemmen zonder dat ik weet waar ze vandaan komen, Bij diagnostisch onderzoek bij (jong)volwassenen met ASS is het bij classificerend onderzoek van belang om valide en betrouwbare instrumenten te gebruiken, zodat een diagnose niet afhankelijk is van de instelling waar het onderzoek plaatsvindt of van de specifieke onderzoeker. Wat het handelingsgerichte onderzoek betreft wordt vooral geadviseerd om gebruik te maken van ecologisch valide instrumenten zal bij het letterlijk nemen van de vraag doorgaans met ja beantwoord worden. Het is dus de vraag of mensen met ASS in staat zijn om op een valide manier dergelijke vragenlijsten in te vullen. Bij het inschatten van de persoonlijkheid in het kader van comorbiditeit dan wel differentiaaldiagnostiek lijkt het meest aangewezen om een semi-gestructureerd interview af te nemen zoals de SCID-II (First et al., 1995). 4 Conclusie Bij diagnostisch onderzoek bij (jong)volwassenen met ASS kan onderscheid gemaakt worden tussen classificerend en handelingsgericht onderzoek. Bij het eerste is het van belang om valide en betrouwbare instrumenten te gebruiken, zodat een diagnose niet afhankelijk is van de instelling waar het onderzoek plaatsvindt of van de specifieke onderzoeker. Wat het handelingsgerichte onderzoek betreft wordt vooral geadviseerd om gebruik te maken van ecologisch valide instrumenten, omdat deze een adequate inschatting kunnen geven van de problemen die zich in de dagelijkse praktijk voordoen. Aangezien de ecologische validiteit bij veel neuropsychologische instrumenten discutabel is, wordt aanbevolen om naast dergelijke instrumenten ook gebruik te maken van observaties tijdens het testonderzoek en van zelfrapportagevragenlijsten. NOTEN 1 Onder het artikel treft u een overzicht aan van de classificerende en handelingsgerichte diagnostiek. GERAADPLEEGDE LITERATUUR American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4 th ed.), text revision. Washington, DC: American Psychiatric Association. Baron-Cohen, S. (2000). Theory of mind and autism: a fifteen year review. In S. Baron-Cohen, H. Tager-Flusberg & D.J. Cohen (Ed.), Understanding other minds. Perspectives from 382
7 developmental cognitive neuroscience (pp. 3-21). Oxford: University Press. Baron-Cohen, S., Leslie, A.M. & Frith, U. (1985). Does the autistic child have a theory of mind? Cognition, 21, Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., Skinner, R., Martin, J. & Clubley, E. (2001). The Autismspectrum quotient (AQ): Evidence from Asperger syndrome / high functioning Autism, males and females, scientists and mathematicians. Journal of Autism and Developmental Disorders, 31, Baron-Cohen, S., Richler, J., Bisarya, D., Gurunathan, N. & Wheelwright, S. (2003). The systemizing quotient: an investigation of adults with Asperger syndrome or high-functioning autism, and normal sex differences. Philosophical Transactions of the Royal Society, Series B, Special issue on Autism: Mind and Brain, 358, Bolte, S. & Pouka, F. (2004). Comparing the intelligence profiles of savant and nonsavant individuals with autistic disorder. Intelligence, 32, Buijsen, M. van, Hendriks, A., Ketelaars, M. & Verhoeven, L. (2011). Assessment of theory of mind in children with communication disorders: Role of presentation mode. Research in Developmental Disorders, 32, Chaytor, N. & Schmitter-Edgecombe, M. (2003). The ecological validity of neuropsychological tests: A review of the literature on everyday cognitive skills. Neuropsychology Review, 13, Eurelings-Bontekoe, E., Zwinkels, K., Schaap- Jonker, H. & Edrisi, M. (2011). Formal characteristics of Thematic Apperception Test narratives of adult patients with an autism spectrum disorder. A preliminary study. Psychology, 2, First, M.B., Spitzer, R.L., Gibbon, M., Williams, J.B.W., Davies, M., Borus, J. et al. (1995). The Structured Clinical Interview for DSM-III-R Personality Disorders (SCID-II). Part II: Multisite Test-retest Reliability Study, Journal of Personality Disorders, 9, Frith, U. (1989). Autism: Explaining the Enigma. Oxford: Blackwell Publishing. Golan, O., Baron-Cohen, S. & Golan, Y. (2008). The reading the mind in the film task (child version): Complex emotion and mental state recognition in children with and without autism spectrum conditions. Journal of Autism and Developmental Disorders, 38, Happé, F.G.E. (1994). An advanced test of theory of mind: understanding of story character thoughts and feelings by able autistic, mentally handicapped, and normal children and adults. Journal of Autism and Developmental Disorders, 24, Happé, F.G.E. (2005). The weak central coherence account of autism. In F.R. Volkmar, F.G.H. Happé & R.D.L. Booth (2008). The power of the positive. Revisiting weak coherence in autism spectrum disorders. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 61, Happé, F.G.H. & Frith, U. (2006). The weak central coherence account: Detail-focused cognitive style in autism spectrum disorders. Journal of autism and developmental disorders, 36, Hathaway, S.R. & McKinley, J.C. (1940). A multiphasic personality schedule (Minnesota): I. Construction of the schedule. Journal of Psychology, 10, Howlin, P., Goode, S., Hutton, J. & Rutter, M. (2009). Savant skills in autism: psychometric approaches and parental reports. Philosophical Transactions of Royal Society B: Biological Sciences, 346, Kaland, N., Mortensen, E.L. & Smith, L. (2007). Disembedding performance in children and adolescents with Asperger syndrome or high-functioning autism. Autism, 11, Kaufman, A.S. & Kaufman, N.L. (1993). Manual for the Kaufman Adolescent and Adult Intelligence Test (KAIT). Circle Pines, MN: American Guidance Service. Lord, C., Rutter, M. & Le Couteur, A. (1994). Autism diagnostic interview-revised: A revised version of a diagnostic interview for caregivers of individuals with possible pervasive developmental disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 24, Lord, C., Rutter, M., DiLavore, P.C. & Risi, S. (1999). Autism Diagnostic Observation Schedule - WPS (ADOS-WPS). Los Angeles, CA: Western Psychological Services. 383
8 Lord, C., Risi, S., Lambrecht, L., Cook, E.H., Leventhal, B.L., DiLavore, P.C. et al. (2000). The Autism Diagnostic Observation Schedule-Generic: A standard measure of social and communication deficits associated with the spectrum of autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 30, Luteijn, F. & Barelds, D.P.F. (2004). GIT-2 Groninger Intelligentie Test. Amsterdam: Pearson. Mayes, S.D. & Calhoun, S.L. (2003). Analysis of WISC-III, Stanford-Binet: IV, and academic achievement test scores in children with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 33, Murrey, H. (1943). Manual for the Thematic Apperception Test. Cambridge, MA: Harvard University Press. Rey, A. (1941). L examen psychologique dans les cas d encephalopathie traumatique (Les problems). Archives de Psychologie, 28, Scholte, E.M. & Noens, I. (2011). BRIEF-A. Vragenlijst over executieve functies bij volwassenen. Handleiding. Amsterdam: Hogrefe. Spek, A.A., Scholte, E.M., van Berckelaer-Onnes, I.A. (2009a). Cognitieve kenmerken van volwassenen met de autistische stoornis en de stoornis van Asperger aan de hand van WAIS III profielen. GZ-psychologie, 1, Spek, A.A., Scholte, E.M., van Berckelaer-Onnes, I.A. (2009b). Theory of mind in adults with HFA and Asperger syndrome. Journal of Autism and Developmental Disorders, 40, Spek, A.A., Scholte, E.M., van Berckelaer-Onnes, I.A. (2011). Local information processing in adults with HFA and Asperger syndrome: The usefulness of neuropsychological tests and self-reports. Journal of Autism and Developmental Disorders, 7, Stone, V.E., Baron-Cohen, S. & Knight, R.T. (1998). Frontal lobe contributions to theory of mind. Journal of Cognitive Neuroscience, 10, Wechsler, D. (1991). The Wechsler intelligence scale for children - third edition. San Antonio, TX: The Psychological Corporation. Wechsler, D. (1997). WAIS-III administration and scoring manual. San Antonio, TX: The Psychological Corporation. Westen, D. (1985). Social Cognition and Object Relations Scale. Original manual to use for training. University of Michigan: Department of Psychology. Wilson, B.A., Alderman, N., Burgess, P., Emslie, H. & Evans, J. (1996). Behavioural Assessment of the Dysexecutive Syndrome. Bury St. Edmunds: Thames Valley Test Company. Wing, L., Leekam, S.R., Libby, S.J., Gould, J. & Larcombe, M. (2002). The diagnostic interview for social and communication disorders: background, inter-rater reliability and clinical use. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 43, Witkin, H.A., Oltman, P.K., Raskin, E. & Karp, S. (1971). Manual for the Embedded Figures Test. Palo Alto, C.A: Consulting Psychologists Press. Witwer, A.N. & Lecavalier, L. (2008). Examining the validity of autism spectrum disorder subtypes. Journal of Autism and Developmental Disorders, 38, OVER DE AUTEUR Dr. Annelies Spek is als klinisch psycholoog en senior onderzoeker verbonden aan het Centrum Autisme Volwassenen bij de GGZ Eindhoven. In 2010 is zij gepromoveerd op onderzoek naar de cognitieve profielen van (jong)volwassenen met autisme. Nu onderzoekt zij de effecten van diverse soorten behandeling zoals mindfulness. Verder geeft zij lezingen en nascholing aan psychologen en psychiaters over diagnostiek en behandeling bij autisme. Meer informatie over de auteur is te vinden op: anneliesspek@hotmail.com 384
9 Instrumenten classificerende diagnostiek TEST Uitgeschreven Bron ADOS Autism Diagnostic Observation Schedule Lord e.a., 1999 ADI-R Autism Diagnostic Interview-Revised Lord e.a., 1994 DISCO Diagnostic Interview for Social and Communication Disorders Wing e.a., 2002 Instrumenten handelingsgerichte diagnostiek TEST Uitgeschreven Bron AQ Autism Spectrum-Quotient Baron-Cohen e.a., 2001 BADS Behavioural Assessment of the Disexecutive Syndrome Wilson e.a., 1996 BRIEF-A Behaviour Rating Inventory of Executive Function - Adult version Scholte & Noens, 2011 EFT Embedded Figures Test Witkin e.a., 1971 FPT Faux-Pas Test Tone e.a., 1998 Figuur van Rey Figuur van Rey Rey, 1941 GIT Groninger Intelligentie Test Luteijn & Barelds, 2004 KAIT Kaufman Adolescent and Adult Intelligence Test Kaufman, 1993 SCID-II Structured Clinical Interview for DSM-IV - Axis II First e.a., 1995 SST Strange Stories Test Happé, 1994 SQ Systemizing Quotient Baron-Cohen e.a., 2003 TAT Thematic Apperception Test Murrey, 1943 WAIS-III Wechsler Intelligence Scale-Third Edition Wechsler, 1997 WISC-III Wechsler Intelligence Scale for children third edition Wechsler, 1991 Mocht u gaan opruimen en ruimte in uw boekenkast wensen denk dan eens aan het historisch archief - in oprichting - van ons tijdschrift Parallel aan de ontsluiting van 100 jaar orthopedagogiek met als bron ons tijdschrift zullen we trachten een bibliotheek samen te stellen met aan de orthopedagogiek rakende boeken en tijdschriften uit het verleden. Mocht u iets weg willen doen van vóór 1990: schenk het aan ons. Neem hiertoe per contact op. Bij de samenstelling van de informatie van zullen we hier waar mogelijk gebruik van maken. Uitgeverij Agiel beloont u met een aardige attentie en onze gebruikers en abonnees zullen u eeuwig dankbaar zijn. De redactie 385
Cognitieve profielen van volwassenen met HFA en het syndroom van Asperger
90 Cognitieve profielen van volwassenen met HFA en het syndroom van Asperger Dit artikel behelst de belangrijkste bevindingen vanuit het proefschrift Cognitive profiles of adults with high functioning
Nadere informatie7 Nederlandstalige Samenvatting
7 Nederlandstalige Samenvatting Autisme is een ontwikkelingsstoornis, waarvan de symptomen zich in de kindertijd voor het eerst manifesteren en gedurende het gehele leven in verschillende vormen aanwezig
Nadere informatiepraktijk Diagnostiek van autismespectrumstoornissen Een regionaal model volgens landelijke richtlijnen a
1 / 9 Diagnostiek van autismespectrumstoornissen Een regionaal model volgens landelijke richtlijnen a Om onnodige wachtlijsten en plaatselijk autisme te omzeilen ontwikkelden instellingen in Zuidoost Brabant
Nadere informatieRunning head: COGNITIEVE STIJLKENMERKEN BIJ AUTISME
Running head: COGNITIEVE STIJLKENMERKEN BIJ AUTISME De Thematische Apperceptie Test: Onderzoek naar validiteit om cognitieve kenmerken te meten bij autisme Carolien Wijker Universiteit van Tilburg, Nederland
Nadere informatieDSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis.
DSM IV interview Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. A.A. Spek Klinisch psycholoog Centrum Autisme Volwassenen GGZ Eindhoven Wanneer
Nadere informatieCognitieve kenmerken van volwassenen met de autistische stoornis en de stoornis van Asperger aan de hand van WAIS-III-profielen
Cognitieve kenmerken van volwassenen met de autistische stoornis en de stoornis van Asperger aan de hand van WAIS-III-profielen A.A. Spek, prof. dr. E.M. Scholte en prof. dr. I.A. van Berckelaer-Onnes
Nadere informatieOverzicht tests Diagnostiek Volwassenen (ontwikkelingsleeftijd vanaf 16)
Overzicht tests Diagnostiek Volwassenen (ontwikkelingsleeftijd vanaf 16) Algemeen: Bij het vaststellen van dit overzicht zijn recente (wetenschappelijke) inzichten en de DSM-5 als leidraad gebruikt. Het
Nadere informatieNeuropsychologisch onderzoek bij volwassenen met Autisme SpectrumStoornissen
Neuropsychologisch onderzoek bij volwassenen met Autisme SpectrumStoornissen Werkgroep: Audrey Mol, Ilse Noens, Annelies Spek, Cathelijne Tesink, Jan-Pieter Teunisse Kader Biologisch Informatie-verwerking
Nadere informatieMultidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van Autisme-Spectrumstoornissen bij volwassenen
Oplossingen voor Autisme diagnostiek bij Ouderen Sylvia Heijnen-Kohl, psychotherapeut/gezondheidszorgpsycholoog i.o.t. klinisch psycholoog Mondriaan Ouderen Heerlen/Maastricht Diagnostiek van ASS Multidisciplinaire
Nadere informatieKwaliteiten en beperkingen van (jong)volwassenen met ASS. Een reflectie Linda Cuppen
Kwaliteiten en beperkingen van (jong)volwassenen met ASS Een reflectie Linda Cuppen Reflectie - Asperger/autistische stoornis en DSM-V - DSM-V: diagnostische niveaus - Diagnostische niveaus: neuropsychologische
Nadere informatiePsychodiagnostiek autismespectrumstoornissen bij volwassenen: een descriptief-structureel psychodiagnostisch overzicht
Psychodiagnostiek autismespectrumstoornissen bij volwassenen: een descriptief-structureel psychodiagnostisch overzicht R. Vuijk In dit artikel krijgt de gz-psycholoog een overzicht aangeboden van de psychodiagnostiek
Nadere informatieDe plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces
De plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces Werkgroep: Audrey Mol, Ilse Noens, Annelies Spek, Cathelijne Tesink, Jan-Pieter Teunisse Inhoud NPO en differentiaal diagnostiek
Nadere informatieVolgens recent onderzoek komen
52 de psycholoog / juli-augustus 2013 de psycholoog / juli-augustus 2013 53 Leo Kanner beschreef autisme voor het eerst in 1943. Een jaar later beschreef Hans Asperger de naar hem vernoemde stoornis. Mensen
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting Op grond van klinische ervaring en wetenschappelijk onderzoek, is bekend dat het gezamenlijk voorkomen van een pervasieve ontwikkelingsstoornis en een verstandelijke beperking tot veel bijkomende
Nadere informatieDSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis.
DSM IV interview Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. A.A. Spek Klinisch psycholoog Centrum Autisme Volwassenen GGZ Eindhoven Wanneer
Nadere informatieInes Volders 3 de licentie orthopedagogiek 1
AUTISME Autisme is een ontwikkelingsstoornis die gekenmerkt wordt door problemen op het gebied van communicatie, sociale omgang, verbeelding en repetitief gedrag. Ongeveer 70% van de mensen met autisme
Nadere informatieAutisme, wat weten we?
Autisme, wat weten we? Matt van der Reijden, kinder- en jeugdpsychiater & geneesheer directeur Dr Leo Kannerhuis, Oosterbeek 1 autisme agenda autisme autisme en het brein: wat weten we? een beeld van autisme:
Nadere informatieSociale Interpretatie Test en Lees de Ogen Test bij hoog functionerende volwassenen met ASS
Sociale Interpretatie Test en Lees de Ogen Test bij hoog functionerende volwassenen met ASS C.C. Kan, B. Hochstenbach, C. Tesink, J. Pijnacker, J.K. Buitelaar SIT en LdO bij hoog functionerende volwassenen
Nadere informatieAutismespectrumstoornissen bij volwassenen
capita selecta Autismespectrumstoornissen bij volwassenen C.C.Kan, J.K.Buitelaar en R.J.van der Gaag Zie ook het artikel op bl. 1353. Het door Kanner gedefinieerde concept vroegkinderlijke autisme is uitgebreid
Nadere informatieTwee zelfrapportagescreeningsvragenlijsten voor autismespectrumstoornissen bij volwassenen
o o r s p r o n k e l i j k a r t i k e l Twee zelfrapportagescreeningsvragenlijsten voor autismespectrumstoornissen bij volwassenen Een valideringsonderzoek e. h. h o r w i t z, s. s y t e m a, c. e.
Nadere informatieDe kennis over autismespectrumstoornissen
44 de psycholoog / juni 2010 De kennis over autismespectrumstoornissen (ASS) bij normaal begaafde volwassenen is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Zorginstellingen doen steeds vaker diagnostisch onderzoek
Nadere informatieAutisme en de DSM-5 symposium autismenetwerk Zuid- Holland Zuid Autismeweek
Autisme en de DSM-5 symposium autismenetwerk Zuid- Holland Zuid Autismeweek Woensdag 2 april 2014 Ad van der Sijde, Yulius Autisme Paul Reijnen, BOBA Inhoud Presentatie Vragen Veranderingen DSM-5 autisme
Nadere informatieDeel VI Verstandelijke beperking en autisme
Deel VI Inleiding Wat zijn de mogelijkheden van EMDR voor cliënten met een verstandelijke beperking en voor cliënten met een autismespectrumstoornis (ASS)? De combinatie van deze twee in een en hetzelfde
Nadere informaties. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n autismespectrumstoornissen, diagnostiek, ouderen definiëring
k o r t e b i j d r a g e Diagnostiek van autismespectrumstoornissen bij ouderen s. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n samenvatting Autismespectrumstoornissen worden bij ouderen
Nadere informatieLezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence
Lezing voor de NVA Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog Ontwikkelingsstoornissen Dimence Waarom diagnostiek? Hoe doen we eigenlijk diagnostiek? De DSM 5 Wijzigingen in de DSM 5 voor de autisme
Nadere informatie40 de psycholoog / maart 2015
40 de psycholoog / maart 2015 De normen van de Autism-Spectrum Quotient (aq) zijn beperkt, mede doordat er weinig aandacht is voor sekseverschillen in scores. In deze studie zijn geen sekseverschillen
Nadere informatieEen nieuw instrument voor sensorische gevoeligheid
EERSTE VERKENNINGEN Een nieuw instrument voor sensorische gevoeligheid Anne G. Lever en Hilde M. Geurts SAMENVATTING SUMMARY Binnen de DSM-5 wordt sensorische gevoeligheid opgenomen als één van de symptomen
Nadere informatieVragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal gedrag van Kinderen (VISK)
Instrument Vragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal gedrag van Kinderen (VISK) De VISK is ontwikkeld om sociaal probleemgedrag van kinderen met (mildere) varianten van pervasieve ontwikkelingsstoornissen
Nadere informatieEen richtlijn voor ASS diagnostiek bij volwassenen; prematuur of à terme?
Een richtlijn voor ASS diagnostiek bij volwassenen; prematuur of à terme? Is de tijd rijp is voor een diagnostische richtlijn? Dr. C.C. Kan Psychiater c.kan@psy.umcn.nl KAN Congres 11 dec 2008 Voldoende
Nadere informatieAutisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.!
Autisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.! 1) Dr. Amir Ahmed, klinisch geriater klinisch farmacoloog 2) Drs. Frédérique Geven, GZ-psycholoog en cognitief gedragstherapeut
Nadere informatieHet executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk. gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen
Het executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen Executive and social cognitive functioning of mentally
Nadere informatieUniversity of Groningen. The Friesland study Bildt, Alida Anna de
University of Groningen The Friesland study Bildt, Alida Anna de IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document
Nadere informatieExecutive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis
Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis Sylvie Verté INLEIDING Reeds geruime tijd worden pogingen ondernomen om te bepalen welke aspecten van diverse ontwikkelings-
Nadere informatieADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG
ADHD en ASS Bij normaal begaafde volwassen Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG Disclosure belangen spreker (potentiële) Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante
Nadere informatiePublications. Publications
Publications Publications Publications De Bildt, A., Mulder, E.J., Scheers, T., Minderaa, R.B., Tobi, H. (2006) PDD, behavior problems and psychotropic drug use in children and adolescents with MR, Pediatrics
Nadere informatieThe development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys
The development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys Een reactie door Hilde M. Geurts Lezing Begeer, Keysar et al., 2010: Advanced ToM 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Autisme (n=34) Controle
Nadere informatiePDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/87244
Nadere informatieHet meetinstrument heeft betrekking op de volgende categorieën Lichaamsregio Overige, ongespecificeerd
Uitgebreide toelichting van het meetinstrument Utrechtse Coping Lijst (UCL) November 2012 Review: 1. A. Lueb 2. M. Jungen Invoer: E. van Engelen 1 Algemene gegevens Het meetinstrument heeft betrekking
Nadere informatieObsessieve-compulsieve symptomen in eetstoornissen en autisme spectrumstoornissen
Obsessieve-compulsieve symptomen in eetstoornissen en autisme spectrumstoornissen Alexandra Dingemans, PhD Senior onderzoeker GGZ Rivierduinen Eetstoornissen Ursula Overlap Eetstoornissen (ES), Autisme
Nadere informatiegegeven met informatie over risico, complexiteit, duur, ernst en een doorverwijzingsadvies.
Geachte, Pearson start een onderzoek naar Innerview. Innerview is een beslissingsondersteunend instrument (BOI) voor doorverwijzing in de geestelijke gezondheidszorg en is uniek in zijn soort als het gaat
Nadere informatieDiagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose. Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG
Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG 1 Autisme spectrum stoornissen Waarom dit onderwerp? Diagnostiek
Nadere informatieAutismespectrumstoornis bij volwassenen: een spectrum in diversiteit
Autismespectrumstoornis bij volwassenen: een spectrum in diversiteit Richard Vuijk Klinisch psycholoog Sarr Expertisecentrum Autisme Oudedijk 76 3062 AG BD Rotterdam, 088-3585500 www.sarr.nl r.vuijk@bavo-europoort.nl
Nadere informatieADHD en autisme: Zijn er verschillen?
ADHD en autisme: Zijn er verschillen? ADHD en autisme: Zijn er verschillen? Terecht zullen velen die deze vraag lezen hier een bevestigend antwoord op geven. Niettemin zijn deze ontwikkelingsstoornissen
Nadere informatieDe Relatie tussen het Adaptief en Cognitief Functioneren van Dak- en Thuisloze Jongeren en het Wel of Niet Hebben van een Psychiatrische Diagnose
De Relatie tussen het Adaptief en Cognitief Functioneren van Dak- en Thuisloze Jongeren en het Wel of Niet Hebben van een Psychiatrische Diagnose The Relationship between Adaptive and Cognitive Functioning
Nadere informatieASS en ouder worden. praten. met een professional op het gebied van ASS.
ASS en ouder worden Inleiding Vroeger dachten we bij ASS alleen aan kinderen, de laatste tijd beseffen we dat deze kinderen volwassen worden. Pas heel recentelijk wordt ook aandacht besteed aan ASS bij
Nadere informatieInleiding: Autisme in de volwassenheid
Nieuwe ontwikkelingen in de behandeling van autisme bij volwassenen 14-06-2011 Inleiding: Autisme in de volwassenheid Ina van Berckelaer-Onnes Universiteit Leiden Gezondheidsraad 2009 Autismespectrumstoornissen:
Nadere informatiePsychisch functioneren bij het syndroom van Noonan
Psychisch functioneren bij het syndroom van Noonan drs. Ellen Wingbermühle GZ psycholoog / neuropsycholoog GGZ Noord- en Midden-Limburg Contactdag 29 september 2007 Stichting Noonan Syndroom 1 Inhoud Introductie
Nadere informatieOntwikkelingsdiagnostiek Noodzakelijk maar niet altijd eenvoudig bij volwassen
Ontwikkelingsdiagnostiek Noodzakelijk maar niet altijd eenvoudig bij volwassen Werkgroep: C.Kan, A. in t Veld, M. Altena, M.Oosterhoff, M.van Oosten 11 december 2008 Indeling Ontwikkelingsanamnese; wat,
Nadere informatieAutisme wordt Volwassen
Autisme wordt Volwassen Aanbevelingen voor Diagnostiek van het CASS18+ Dr. C.C. Kan Psychiater c.kan@psy.umcn.nl Geboorte van Autisme Leo Kanner, 1943 Autistic Disturbances of Affective Contact Nervous
Nadere informatiePesten onder Leerlingen met Autisme Spectrum Stoornissen op de Middelbare School: de Participantrollen en het Verband met de Theory of Mind.
Pesten onder Leerlingen met Autisme Spectrum Stoornissen op de Middelbare School: de Participantrollen en het Verband met de Theory of Mind. Bullying among Students with Autism Spectrum Disorders in Secondary
Nadere informatieSCID-5-P. Gestructureerd klinisch interview voor DSM-5 Persoonlijkheidsstoornissen
SCID-5-P Gestructureerd klinisch interview voor DSM-5 Persoonlijkheidsstoornissen Michael B. First, Janet B.W. Williams, Lorna Smith Benjamin, Robert L. Spitzer Nederlandse vertaling Arnoud Arntz, Jan
Nadere informatiemensen met autisme zijn eigenlijk best flexibel?
Dus mensen met autisme zijn eigenlijk best flexibel? Een reflectie op het onderzoek van Edita Poljac Jan-Pieter Teunisse Discussion: Different from our expectations: 1. adolescents with autism seem to
Nadere informatieOverzicht Klinische lessen. Dominique Selviyan
Overzicht Klinische lessen Dominique Selviyan Voorwoord Geachte lezer, Dit is het overzicht van de studiestof voor Klinische Lessen. Het betreft een overzicht van de literatuur gegeven bij de hoorcolleges.
Nadere informatieASS-diagnose bij volwassenen: een puzzel voor GGZ professionals
ASS-diagnose bij volwassenen: een puzzel voor GGZ professionals Inmiddels zijn er voldoende betrouwbare diagnostische instrumenten beschikbaar om autismespectrumstoornissen (ASS) bij volwassenen te kunnen
Nadere informatiePsychiatrie & Psychologie bij 22q11DS
Studiedag Stichting 22Q11 19 november 2017 A.M. Fiksinski a.m.fiksinski@umcutrecht.nl Psycholoog & onderzoeker (PhD kandidaat) Department of Psychiatry, Rudolf Magnus Institute of Neuroscience, University
Nadere informatieZwakke centrale coherentie en de Van Hiele niveaus
Zwakke centrale coherentie en de Van Hiele niveaus Michiel Klaren 2015-04-22 Inhoud Autisme Spectrum Stoornissen Zwakke centrale coherentie Niveautheorie van Van Hiele Onderzoeksvraag Bevindingen Conclusie
Nadere informatiehoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5
SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de
Nadere informatiePervasieve ontwikkelingsstoornissen bijkinderenenjeugdigenmeteen lichte verstandelijke beperking
kind en adolescent jaargang 28 (2007), nr. 3, p. 171 181 www.kindenadolescent.nl Pervasieve ontwikkelingsstoornissen bijkinderenenjeugdigenmeteen lichte verstandelijke beperking Annelies A. de Bildt en
Nadere informatieDe autismespectrumstoornis (ASS) behelst het
Stand van zaken Autismespectrumstoornis bij meisjes en vrouwen Annelies A. Spek De autismespectrumstoornis (ASS) behelst het gehele spectrum van aan autisme verwante stoornissen, waaronder de autistische
Nadere informatieScreening en behandeling van psychische problemen via internet. Viola Spek Universiteit van Tilburg
Screening en behandeling van psychische problemen via internet Viola Spek Universiteit van Tilburg Screening en behandeling van psychische problemen via internet Online screening Online behandeling - Effectiviteit
Nadere informatieDepressie bij jeugd: Ook een dip in het IQ?
Depressie bij jeugd: Ook een dip in het IQ? Samenvatting t.b.v. Karakter Nijmegen Dorith Merkx d.merkx@karakter.com Probleem Depressie bij kinderen gaat vaak samen met leerproblemen waarbij de depressie
Nadere informatieIntelligentieprofielen van kinderen met PDD-NOS, ADHD en de dubbele diagnose: een wezenlijk. verschil?
IQ-profielen van kinderen met PDD-NOS, ADHD, dubbele diagnose 1 Intelligentieprofielen van kinderen met PDD-NOS, ADHD en de dubbele diagnose: een wezenlijk verschil? Liesbeth Timmers 908642 Masterthesis
Nadere informatieZorgpad Autisme Spectrum Stoornissen
Zorgpad Autisme Spectrum Stoornissen Wanneer u autisme heeft, ondervindt u problemen in het contact met anderen. Het kan zijn dat u geen contact maakt of juist veel aandacht vraagt. U kunt zich moeilijk
Nadere informatieLate fouten in het taalbegrip van kinderen
1 Late fouten in het taalbegrip van kinderen Petra Hendriks Hoogleraar Semantiek en Cognitie Center for Language and Cognition Groningen Rijksuniversiteit Groningen 2 De misvatting Actief versus passief
Nadere informatieTheory of Mind en taalvaardigheden: Samenhang met sociaal gedrag bij kinderen met een autisme spectrum stoornis?
Tessa Munneke (s0628069) Onder begeleiding van: Prof.dr. H. Swaab 17-08-2012 Theory of Mind en taalvaardigheden: Samenhang met sociaal gedrag bij kinderen met een autisme spectrum stoornis? Volgens de
Nadere informatieDia 1. Dia 2. Dia 3. Aspecten van cognitief functioneren in Autisme Spectrum Stoornissen. Executieve functies en autisme (Hill, 2004)
Dia 1 Aspecten van cognitief functioneren in Autisme Spectrum Stoornissen Een reactie van Bibi Huskens Dia 2 Executieve functies en autisme (Hill, 2004) Problemen in: Planning Inhibitie Schakelvaardigheid
Nadere informatieZwakbegaafdheid in de GGZ. Een explorerend onderzoek 1. Jannelien Wieland a,b & Frans Zitman c
Zwakbegaafdheid in de GGZ. Een explorerend onderzoek 1 Jannelien Wieland a,b & Frans Zitman c a Poli +, psychiatrie + verstandelijke beperking, Ir. Driessenstraat 94-G, 2312 KZ, Leiden b Cordaan, Postbus
Nadere informatiecongres Hoe autisme werkt! een voorzet op succesfactoren www.voorzet.nl dinsdag 4 juni 2013
congres Hoe autisme werkt! een voorzet op succesfactoren dinsdag 4 juni 2013 www.voorzet.nl Programma congres 4 juni 2013 10.00-10.05 Opening Dagvoorzitter Dhr. Karel Bootsman Arbeidsdeskundige bij TATA
Nadere informatie23 oktober 2013 1. Wat betekent autisme voor jou? Waaraan denk je spontaan? Vroeger hoorde je daar toch niet zoveel over?
Vroeger hoorde je daar toch niet zoveel over? Tegenwoordig heeft iedereen wel een etiketje! Hebben we dat niet allemaal een beetje? Als je niks hebt, is het precies al abnormaal! Mijn kind heeft (net)
Nadere informatieASS: hoe Anders is Anders?
Autismespectrumstoornis bij volwassenen met normale begaafdheid ASS: hoe Anders is Anders? van Gedrag tot diagnostiek Els Ronsse Reden? Verklaring zoeken Problemen een plaats kunnen geven Niet willen of
Nadere informatieAutisme & Agressie. Contactpersoon: Dr. Jan-Pieter Teunisse
Autisme & Agressie Een onderzoek naar het verband tussen mentale schakelvaardigheid en gedragsproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking en autisme. Drs. Eelke Visser, Dr. Hans Berger, Prof.
Nadere informatieHersenstichting Nederland. Autismespectrumstoornissen
Hersenstichting Nederland Autismespectrumstoornissen 1 Autismespectrumstoornissen Een autismespectrumstoornis (ASS) is een ontwikkelingsstoornis waarbij de informatieverwerking in de hersenen verstoord
Nadere informatieDiagnose en classificatie in de psychiatrie
Diagnose en classificatie in de psychiatrie Klinische Validiteit Research Betrouwbaarheid Prof dr Bert van Hemert psychiater en epidemioloog Afdelingshoofd psychiatrie DBC Kosten-baten 2 Diagnosen in de
Nadere informatieValidatie van de Depressie lijst (DL) en de Geriatric Depression Scale (GDS-30) bij Verpleeghuisbewoners
Validatie van de Depressie lijst (DL) en de Geriatric Depression Scale (GDS-30) bij Verpleeghuisbewoners van Somatische en Psychogeriatrische Afdelingen Validation of the Depression List (DL) and the Geriatric
Nadere informatieMindset: Onderwijsmythe of niet? Onderzoek naar de rol van mindset in het basisonderwijs
Mindset: Onderwijsmythe of niet? Onderzoek naar de rol van mindset in het basisonderwijs Door: Joshi Verschuren, Universiteit Utrecht Vele basisscholen besteden tegenwoordig aandacht aan de mindset van
Nadere informatieVergelijking MMPI-2 met MMPI-2-Restructured Form (RF) Voor As-I. Pathologie Binnen de Testdiagnostiek
Vergelijking MMPI-2 met 1 Vergelijking MMPI-2 met MMPI-2-Restructured Form (RF) Voor As-I Pathologie Binnen de Testdiagnostiek Comparison between MMPI-2 and MMPI-2-Restructured Form (RF) for Axis-I Pathology
Nadere informatieZimmerman, Sheeran, & Young. Beoordelen van de aanwezigheid van depressie
DIAGNOSTIC INVENTORY FOR DEPRESSION (DID) Zimmerman, M., Sheeran, T., & Young, D. (2004). The Diagnostic Inventory for Depression: A self-report scale to diagnose DSM-IV Major Depressive Disorder. Journal
Nadere informatieASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk
ASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk Dr. P. Remijnse, psychiater UWV Breda, 4-7-2017 Disclosure belangen spreker (Potentiële) belangenverstrengeling Voor deze bijeenkomst mogelijk relevante relaties
Nadere informatieNeurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme?
Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme? Mirjam Kouijzer, MSc Radboud Universiteit Nijmegen Het programma Controversiële behandelingen Wat is biofeedback? Mijn onderzoek naar de effecten
Nadere informatieCognitieve voorspellers van sociale vooruitgang bij jongeren met een autismespectrumstoornis
o o r s p r o n k e l i j k a r t i k e l Cognitieve voorspellers van sociale vooruitgang bij jongeren met een autismespectrumstoornis j. p. t e u n i s s e, f. t. t. k r e b b e r s, a. p a l m e n, a.
Nadere informatieAutismespectrumstoornis en verslaving: een onbekende comorbiditeit?
gevalsbeschrijving Autismespectrumstoornis en verslaving: een onbekende comorbiditeit? s.k.b. singh, h. hellemans, g. dom samenvatting Bij een patiënt in de verslavingszorg liep de behandeling vast omdat
Nadere informatieWanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen
Wanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen Het moeilijke kind stelt ons vragen: Wie is de volwassene is die hem of haar zo moeilijk vindt? Met welke ver(w)achtingen
Nadere informatieExperts in diagnostiek
Experts in diagnostiek Het beste in een kind naar boven halen Elk kind heeft zijn eigen talenten. Dit betekent niet dat alle kinderen even goed mee kunnen komen op school. Sommige kinderen hebben onvoldoende
Nadere informatieYvette Dijkxhoorn, Autisme en Bewegen
Yvette Dijkxhoorn, Autisme en Bewegen De autismespectrumstoornissen - Kwalitatieve stoornissen in de sociale interactie - Kwalitatieve stoornissen in de communicatie - Kwalitatieve stoornissen in het verbeeldingsvermogen
Nadere informatieBijlagen J. Wiersma et al., Neem de regie over je depressie, DOI / , 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media
Bijlagen J. Wiersma et al., Neem de regie over je depressie, DOI 10.1007/978-90-368-1003-6, 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 50 neem de regie over je depressie Bijlage 1 Beloopstabel
Nadere informatieWat betekent autisme voor een persoon met een verstandelijke beperking?
Wat betekent autisme voor een persoon met een verstandelijke beperking? (Héle korte introductie) Gerlie Willemsen, orthopedagoog-generalist Gerianne Smeets, psycholoog Eva Braune, coördinerend begeleider
Nadere informatieBijlage 4a: Screeningsinstrumenten voor volwassenen met ADHD
Bijlage 4a: Screeningsinstrumenten voor volwassenen met ADHD Instrument ADHD-RS of (Nederlands): Zelfrapportage vragenlijst voor aandachtsproblemen en hyperactiviteit Attention Deficit Hyperactivity Disorder
Nadere informatieOntwikkelingsdysfasie en ASS 07/02/2013
ontwikkelingsdysfasie en ASS Joke Vandereet, logopediste Multidisciplinair Universitair Centrum voor Logopedie en Audiologie, UZ Leuven Expertisecentrum Autisme, UZ Leuven Centrum voor Ontwikkelingsstoornissen,
Nadere informatiegeschilderd staat. Joep rent overstuur naar huis en zegt: De muur kwam naar me toe!
1 Wat is autisme? Joep van drie rijdt op zijn driewieler op het paadje achter zijn huis. Het paadje eindigt in een muur waar een voetbalgoal op geschilderd staat. Joep rent overstuur naar huis en zegt:
Nadere informatiePatient reported Outcomes in Cognitive Impairement (PROCOG)
Patient reported Outcomes in Cognitive Impairement (PROCOG) Bowman, L. (2006) "Validation of a New Symptom Impact Questionnaire for Mild to Moderate Cognitive Impairment." Meetinstrument Patient-reported
Nadere informatieBijlage 25: Autismespectrumstoornis in DSM-5 (voorlopige Nederlandse vertaling) 1
Bijlage 25: Autismespectrumstoornis in DSM-5 (voorlopige Nederlandse vertaling) 1 Moet voldoen aan de criteria A, B, C en D A. Aanhoudende tekorten in sociale communicatie en sociale interactie in meerdere
Nadere informatieDe prestatie van mensen met autisme op de Rey-Osterrieth Complex Figure met gebruik van de Boston Qualitative Scoring System
De prestatie van mensen met autisme op de Rey-Osterrieth Complex Figure met gebruik van de Boston Qualitative Scoring System Lidia Fernandes Pinto Universiteit van Tilburg, Nederland Dr. R. E. Mark Universiteit
Nadere informatieZorgstandaard Autisme
Zorgstandaard Autisme Annelies Spek, Hoofd autisme expertisecentrum Voorzitter zorgstandaard autisme 1 Doel van de lezing Zorgstandaard autisme Voor wie? Wat staat er in? Waar vind ik de zorgstandaard?
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting De onderzoeken beschreven in dit proefschrift zijn onderdeel van een grootschalig onderzoek naar individuele verschillen in algemene cognitieve vaardigheden. Algemene cognitieve
Nadere informatieEMOTIEREGULATIE & AUTISME SPECTRUM STOORNISSEN
EMOTIEREGULATIE & AUTISME SPECTRUM STOORNISSEN W E T E N S C H A P P E L I J K O N D E R Z O E K B I J H O O G F U N C T I O N E R E N D E K I N D E R E N E N J O N G E R E N Janneke de Ruiter, MSc FOCUS
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatiePsychometrische Eigenschappen van de Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Psychometric Properties of the Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5)
Psychometrische Eigenschappen van de Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Psychometric Properties of the Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5) Hester A. Lijphart Eerste begeleider: Dr. E. Simon Tweede
Nadere informatieDe Invloed van Intelligentie op de. Symptomen van Autisme M. C. Gorter
De Invloed van Intelligentie op de Symptomen van Autisme M. C. Gorter Bachelorthese Studentnummer: 10176535 Begeleid door: Anne Geeke Lever Datum: 12 juni 2014 Aantal woorden abstract: 126 Aantal woorden
Nadere informatieSociale Cognitie bij Psychisch Gezonde Volwassenen
Sociale Cognitie bij Psychisch Gezonde Volwassenen Onderzoek met het Virtuele Lab Social Cognition in Psychologically Healthy Adults Research with the Virtual Laboratory Anja I. Rebber Studentnummer: 838902147
Nadere informatieDiagnosestelling en de vernieuwde IADL-vragenlijst
Diagnosestelling en de vernieuwde IADL-vragenlijst Congres Moderne Dementiezorg Sessie Vroegsignalering en diagnosestelling 28 november 2011 Prof. dr. Philip Scheltens Dr. Sietske Sikkes VU Medisch Centrum
Nadere informatie