Geschiedenis van het hof Ter Borcht

Transcriptie

1 Terug: klik bovenaan in de Browser op (Vorige / Back) Geschiedenis van het hof Ter Borcht (uit: Breesgata ) Inleiding De Brasschaatse helft van het gehucht Donk werd in het verleden voor een groot deel ingenomen door het aloude hof Ter Borcht met zijn bijbehorende bossen, heiden, weiden en landerijen. De geschiedenis van dit hof vormt bijgevolg een belangrijk onderdeel van de geschiedenis van het gehucht en op zich is dat al voldoende reden om er wat dieper op in te 1 gaan. Temeer omdat de bestaande literatuur weinig meer biedt dan een beknopte schets, die nu, dank zij archiefstudie, aanzienlijk kan uitgebreid en aangevuld worden, vooral voor de 2 oudere periode. Diverse domeinen in de Donk werden in de loop der eeuwen door hun eigenaars TerBorcht genoemd. Ik zal mij echter voornamelijk bezighouden met de geschiedenis van het oude, het echte, het oorspronkelijke Ter Borcht. Hoe en waarom andere domeinen later dezelfde naam kregen, zal hopelijk in de loop van het relaas duidelijk worden. Dit oorspronkelijke Ter Borcht was van oudsher een leenhof. Het werd te leen gehouden van de heren van Ekeren. Voor een goed begrip lijkt het daarom noodzakelijk om vooraf een 3 beknopte schets te geven van de uiterst complexe geschiedenis van die heren van Ekeren. Aanvankelijk ressorteerde Ekeren onder de heren van Breda, maar rond het midden van de 13de eeuw geraakte het verbrokkeld in drie delen: 1. Ekeren A kwam rond 1256 in handen van Godfried II, heer van Perwijs, Grimbergen etc. en ging in 1310 over op Philips van Vianden, de eerste die zich ook heer van Rumst noemt. Na enkele overervingen werd het in 1408 eigendom van Joanna van Bethune, vicomtesse de Méaux, vrouwe van Verdeuil, Rumst, Hoboken, Ekeren, Gistel, Rode etc. en daarna respectievelijk van Jan (1475), Pieter (1476), Karel (1497) en Maria en Francisca (1505) van MORETUS PLANTIN DE BOUCHOUT R., Demeures Familiales, Anvers, 1950; BRESSELEERS F., De Nobele Donk, Davidsfonds Ekeren, 1965, pp ; BELLENS F., Van Kastelen en Domeinen, in: Brasschaat, van heidegrond tot parkgemeente, gemeentebestuur Brasschaat, 1980, pp ; VAN ROSSEM W., Verdwenen en nog bestaande hoven van plaisantie te Brasschaat en Ekeren, deel 1, in: Breesgata, 13,4 (1990), pp In dit artikel worden volgende afkortingen gebruikt: AG = Antwerpsche Gazette; Anh.1 = Archief van de Fürsten zu Salm-Salm (Anholt, Westfalen), T XVII (fonds Brecht), nr.1, Leenboek (kopie R. Van den Eeckhaut, waarvoor dank); GA = Gazette van Antwerpen; Hyp. = Hypotheekkantoor Antwerpen, Reeks 72 (Rijksarch. Beveren); Mut. = Kadaster Antwerpen, mutaties, bundelreeks 219: Relevé des Actes publics et sous seing privé donnant lieu à des mutations...; Not. = Notariaat; RA = Rijksarchief Antwerpen; RE = Rijksarchief Antwerpen, Oud GemeentearchiefEkeren; SA = Stadsarchief Antwerpen; SR = Stadsarchief Antwerpen, Schepenregisters. Meer uitgebreide informatie vindt men in VAN OSTA W., Toponymie van Brasschaat, onuitgeg. dr. dissertatie, Leuven, 1990, pp (later uitgegeven Gent, 1995).

2 Luxemburg. In 1518 verkochten Maria en Francisca hun Ekerse bezit aan Antoon van Lalaing, graafvan Hoogstraten, waarna het een paar eeuwen onder Hoogstraten zou blijven. 2. Kapellen en Ekeren B kwamen langs het geslacht Van Gavere - Liedekerke tegen het begin van de 15de eeuw aan Raes Vander Maelsteden en vandaar respectievelijk aan het huis van Cruiningen en het huis van Oostende. In 1518 verkochten Maria en Anna van Oostende ieder hun helft van het bezit aan Antoon van Lalaing, graaf van Hoogstraten. 3. Hoevenen en Ekeren C kwamen langs de heren van Aarschot in het begin vande 15de eeuw aan het huis van Hoogstraten. In 1448 verkocht Jan IV van Kuik de heerlijkheid Hoogstraten (inclusief dit Ekers bezit) aan Frank van Borsele, Zuilen en St.-Martensdijk, graaf van Oostervant, die in 1432 de vierde echtgenoot was geworden van Jacoba van Beieren ( 1436), laatste gravin van Holland, Zeeland en Henegouwen. Na de kinderloze dood van Frank (1470) kwam het bezit aan het huis van Culemborg. Elizabet van Culemborg ( ), gravin van Hoogstraten en Vrouwe van Culemborg, trouwde in 1501 met Jan van Luxemburg en na diens dood (1508) in 1509 met diens vriend Antoon van Lalaing. Het Ekerse gedeelte werd daarbij opgesplitst in C1 en C2 + Hoevenen. Elizabet verwierf C1, dat bijgevolg samen met Hoogstraten etc. in handen kwam van Antoon de Lalaing. Hoevenen en Ekeren C2 gingen naar Aleidis van Culemborg, die in 1512 trouwde met François, heer van Bailleul, in Artois, St.-Martin, Corbehem etc. Zo ontstond de situatie dat Ekeren onder 2 heren ressorteerde, een toestand die zou blijven bestaan tot in Het grootste gedeelte van de oude heerlijkheid Ekeren was in handen van Antoon van Lalaing (Ekeren A, B, C1 en Kapellen). Het overige deel (Hoevenen en Ekeren C2) bleef in handen van het geslacht Bailleul tot Marie-Claire de Bailleul het in 1621 verkocht aan Karel van Lalaing, heer van Hoogstraten. De oude heerlijkheid was weer hersteld en bleef in handen van het geslacht Hoogstraten, Lalaing en later Salm-Salm, tot aan de Franse Revolutie. De boven vermelde opdeling in Ekeren A-B-C was echter geen opdeling in mooi afgeronde gehelen. Elk deel bestond uit terreinen die her en der over de heerlijkheid verspreid lagen, zodat de deel-lenen niet precies in kaart te brengen zijn. Ekeren A omvatte o.a. het dorp Ekeren en goederen in de buurt Donk, Vriesdonk, Laar en Hoogboom. Ekeren B omvatte o.a. het hof van Oostervant (later Hoogstratenhof) onder Ekeren, de Katerheidemolen en diverse verspreide goederen, o.a. Bremdonk. Ekeren C omvatte goederen in diverse gehuchten over de hele heerlijkheid verspreid, zowel in Brasschaat als Hoogboom, Kaart, Laar, Muisbroek, Eikelenberg etc. Zo kon het gebeuren dat van een groter domein (bijv. Ter Borcht) gedeelten ressorteerden onder A en andere onder C en dus in het verleden te leen werden gehouden van verschillende heren. 1. Deel 1: het oude leenhof Ter Borcht 1.1. Het Vroege Ter Borcht (Vijftiende Eeuw) Het leenhof Het oorspronkelijke Ter Borcht bestond in de late middeleeuwen uit een omwalde hoeve met aanhorigheden, het opperhof, en een andere hoeve met bijbehorende gronden, het neerhof. Het eigenlijke Ter Borcht, het opperhof, werd de borch genoemd en was gelegen op de zuidzijde van de Donksesteenweg, aan de bocht, nabij de huidige Kasteellei. Het nederhof, later de neerhoeve van Ter Borcht genoemd, lag aan de overzijde van de Donksesteenweg, tegenover het opperhof. Samen met nog een paar andere hoeven vormden ze de bewoonde kern van het gehucht Donk. De kerk van de Donk bestond toen uiteraard nog niet en ongeveer

3 op de plaats van de huidige kerk lag er een plas, de guil, vrijwel zeker een drenkplaats voor het vee. 4 Wanneer het hof voor het eerst in documenten verschijnt, blijkt het te leen gehouden van twee heren. Het opperhof, zo zal later duidelijk worden, houdt men te leen van de graaf van Oostervant, het neerhof van de heer van Rumst. Daar opperhof en neerhof onafscheidelijk verbonden zijn en daar beide leenheren hun lenen in laatste instantie geërfd hebben van de heren van Breda (cfr. supra) valt aan te nemen dat de oorsprong van Ter Borcht te zoeken valt vóór die opsplitsing in de 13de eeuw. Hoelang daarvoor is evenwel niet uit te maken. Indien we aannemen dat Ter Borcht oorspronkelijk een leengoed van de heren van Breda was, dan is het neerhof bij de opsplitsing naar Perwijs gegaan en heeft het verder de lijn van die heren van Ekeren gevolgd. Sinds 1310 is het dan in handen gekomen van deviandens, o.a. 5 heren van Rumst etc. In de 15de eeuw wordt het inderdaad te leen gehouden van de heer van Rumst, m.a.w. op dat ogenblik het huis van Luxemburg, en later (sinds 1518, cfr. supra) van 6 de heren van Hoogstraten. Het opperhof kwam langs Hoogstraten in handen van de graaf van 7 Oostervant (sinds 1448, Ekeren C) en ging via de Van Culemborgs over op de graaf van Bailleul (1470 Van Culemborg, 1512 Bailleul, Ekeren C2), waarna het uiteindelijk ook in handen kwam van Hoogstraten (de Lalaing1621). Bij dit alles moet men wel voor ogen houden dat de terreinen van zowel het opperhof als van het nederhof in de loop van de tijd door aankoop van diverse percelen werden gewijzigd en dat slechts een gedeelte van wat bijv. het hof ter Borcht wordt genoemd leenroerig was aan een of andere heer De eigenaars-leenhouders JAN DE LICHTE De oudst bekende leenhouder van Ter Borcht was een zekere Jan de Lichte. In 1455, zo blijkt uit het leenboek van de graaf van Oostervant (Frank van Borsele x Jacoba van Beieren), bezat hij Ter Borcht als een volleen, waarvoor hij als heergewade 10 Riders betaalde aan de heer Over deze Jan de Lichte is weinig bekend. Hij was lijnmaker, zoon van meestergielijs, en 11 getrouwd met Lysbet Colle, de dochter van Peter Colle. We weten dat hij in 1428 nogal wat 12 gronden kocht in Hoboken, dat hij in 1453 in Hoboken woonde en dat hij toen aan Jan 13 Bosschaert een hofstede te Vriesdonk verpachtte in helftwinning. De hoeve wordt niet met naam genoemd, maar uit latere akten blijkt dat het gaat om ons Ter Borcht. Het contract is Deze plas (later ook de Drinck genoemd, cfr. infra) zou zijn naam geven aan een brouwerij aldaar (cfr. infra). 1463, SR 66 f 122. Bijv. Leenboek 1520 (RE 644 f 5v ) en 1609, RE 199 f 16v. 1463, SR 66 f 122. Anh.1 f 72; Heergewade = uitkering door de leenman aan de leenheer gedaan, telkens wanneer een nieuwe leenvolger optreedt. Rider = naam van een gouden munt. Ws. touwslager of lijnolie-maker. 1428, SR 14 f 6v. 1410, SR 3 f 171v. Katlijne, wed. Peter Cols had drie kinderen: Jan Colle, Henric Colle en Lysbet Cols (x Jan de Lynmaker). 1428, SR 14 f 6v. 1452, SR 45 f 218. Helftwinning, halfwinning = pacht ten bedrage van de helft van de vruchten.

4 bewaard gebleven en mag hier, mede omdat het ons oudste document is in verband met Ter 14 Borcht, wel wat nader bekeken worden. Uit de overeenkomst blijkt dat Jan Bosschaert de hoeve tevoren al pachtte en dat de pacht vernieuwd werd voor 5 jaar, met ingang van 15 maart 1453 (n.s.). Jan nam de hoeve in halfwinning, wat inhield dat hij naast het pachtgeld van 24 schilden ook bij elke oogst de 15 helft van het gewonnen graan aan de eigenaar moest leveren. Hij moest de oogst daarom in twee hopen in de schuur voeren en vanaf Sint Maarten moest hij beginnen dorsen. Daartoe zou de eigenaar op zijn kosten dan een extra dorser inhuren, maar de pachter moest hem te eten geven. Na het dorsen moest de pachter het graan op zijn kosten te Antwerpen leveren. Voor eventuele andere leveringen i.v.m. de hoeve (van Antwerpen naar Ekeren of omgekeerd) zou de pachter telkens 5 groten Brabants ontvangen en voor het vervoeren van de eigenaar naar de hoeve 3 groten Brabants. Het contract stipuleert verder dat de pachter geen gebruiksrecht zou hebben op de boomgaard achter den berch en evenmin op de hoege ettinge 16 ende de leege ettinge aan de Katerheide. Hij mocht geen hout afhouwen en de eigenaar zou hem het nodige brandhout leveren (100 mutsaards per jaar) en alle nodige hout voor omheiningen. Elk jaar moest de pachter de kosten dragen van respectievelijk een dag werken aan de dakbedekking en een dag aan de omheiningen. Het opperhof, tenslotte, bleef gereserveerd voor de eigenaar, die daar ten allen tijde moest terecht kunnen en het eventueel aan iemand anders kon verpachten. Mogelijke achterstallige 17 cijnsen en dergelijke zou de eigenaar voor zijn rekening nemen. Schepen Michiel Colle stelde zich borg voor de eigenaar, Wouter Bosschaert (vader van de pachter) en Jorys Vander Heyden voor de pachter. Vermeldenswaard is, tenslotte, dat bij de landerijen een vlasaard hoorde, een herinnering aan een teelt die ten onzent al enkele eeuwen verdwenen is. JORIJS VANDER HEYDEN In 1457 (n.s.) verkocht Jan de Lichte Ter Borcht, opperhof en neerhoeve, aan Joris Vander Heyden en op 1 februari 1457 droeg hij zijn vol leen en bijbehorend manschap aan hem over. Joris, die huidevetter was en roedrager, trouwde rond 1444 met Beatrys vander 21 Reke. Het echtpaar woonde vrijwel zeker in het huis De Dolfijn op demeir te Antwerpen (cfr.infra), maar bezat bij zijn huwelijk al een hofstede tussen de Donk en Voshol, op het oosteinde van de Donk. In 1446 kochten ze van LaureysVolkaert een rente op diens stede 22 van 10 à 12 bunder in Vriesdonk. In 1451 kocht Joris een andere rente en stelde zijn hofstede 23 te Vriesdonk (14 bunders) als onderpand. In 1452 verkocht hij een rente op die hofstede (dan Zie tekst in Bijlage 1. Schild = naam van een gouden munt van verschillende waarden. Later dettinge aende moelen genoemd (1465, SR 69 f 359). Etting = graasland. Groot = naam van een muntstuk. Ongetwijfeld een aangetrouwd familielid van de eigenaar, cfr. supra. Anh.1 f 73v. Manschap = leenplicht; leenhulde; jaarlijkse levering door leenman aan leenheer; leen; gezamenlijke leenmannen , SR 44 f , SR 44 F 261. Anh.1 f 73v roeydrager; 1455, SR 50 f 286v. Roededrager = stafhouder van de schout, gerechtsbode, kerkwachter, lijfwacht. SR 33 f 232 en 172v. 1446, SR 37 f 445. In 1460 (SR 59 f 145) zullen ze die verder verkopen aan Willem Smeyers. 1451, SR 44 f 261.

5 24 25 aangegroeid tot 19 bunder) en op enkele huizen in Antwerpen. In 1457 verwierf hij, zoals al vermeld, de leenhoeve Ter Borcht en in 1461 nam hij, als vermogend man, afscheid van deze 26 wereld. Zijn weduwe, Beatrijs vander Reke, zou hertrouwen met Laureys Myersselman en in opnieuwweduwe worden. BEATRIJS VANDER REKE Uit de eigendommen die Joris' weduwe verkoopt of beleent, blijkt pas hoe vermogend Joris Vander Heyden was. In 1463 verkoopt ze een hoeve met een tiental bunders tevriesdonk aan 28 Adriaan Van Ghiessen en zijn vrouw Katlyne Volkaerts, de dochter van Laureys Volkaerts de 29 jonge. In hetzelfde jaar verkoopt ze aan hetzelfde echtpaar een stede van 4 gemeten palend aan die hoeve en een perceel grond elders te Ekeren, beide destijds door Joris gekocht van Jan de Moelneer. En dan gaat de borch dezelfde weg op, in nog steeds hetzelfde jaar. Wat echter niet betekent dat Beatrijs tot de bedelstaf gedoemd is. Ze bezit nog huizen te 32 Antwerpen, o.a. het huis genaamd "Schilt van Vrancrycke" op de Meir, en de hoeve van ca bunder op het oosteinde van de Donk. Zelf woont ze in het huis de Dolfijn (gelegen naast het Schild van Frankrijk ), dat ze samen 34 met haar hoeve in de Donk in 1468 verkoopt aan Jan van de Morter. De akte van 5 november 1463, waarbij Beatrijs Ter Borcht verkocht aan Adriaan Van 35 Ghiessen is de eerste waarin de hofstede met naam genoemd wordt. Beatrijs verkoopt Adriaan een hof geheeten de borch metter manscap van leene daer toe behoorende, metten huysingen houe boogaerden winnenden lande bosschen beemden aerden heyden vroenten ende met al datter toebehoort... ende daer af men thof ende de manscap voerseid te leene houdende is vanden heere van Rumpst ende vanden greve van oostervant. Samen met het hof en de roerende goederen erop werden ook nog een gemet akkerland op de Donkse Akker 36 verkocht en een beemd van 4 gemeten in de Brasschaatse Beemden, in de Overmaat. Op het goed rustten diverse cijnsen ter waarde van 4 pond in het totaal. Na de aankoop betaalde A. Van Ghiessen als nieuwe leenman zijn heergewade aan de graaf van Oostervant SR 45 f 210. SR 45 f SR 50 f 286v ; aan Wouter Breem, onderschout. In 1460 (SR 59 f 145) was hij in leven, in 1463 (SR 65 f 159v ) niet meer. Overigens blijkt uit het leenboek van de graaf van Oostervant (Anh.1 f 56) dat Joris gestorven is en dat het leen in 1461overging op Beatrijs: Jorys vander heyden die afliuich worden es daer af ontfangen jouffrouwe beatrys vander Reke de weduwe syn wittich wyf was... SR 71 f 44. SR 66 f 32v. 1423, SR 9 f 38v. Laureys was de zoon van Laureys Volkaerts de oude, echtgenoot van Kerstine van Hoegenhuys (1433, SR 21 f 234) en schepen van Antwerpen ( , RA, fonds Kartuizers nr. 14f 106). 1463, SR 66 f 108v. SR 66 f 122r v. 1464, SR 67 f 139v. SR 67 f 172. SR 73 f 124. In haar testament van 1465 (SR 69 f 129v ) had ze nochtans o.a. deze hoeve voorbestemd voor haar kleinkinderen Lucas, Cornelis en Merten shazen (= De Haas), kinderen van haar dochter, Lysbet Hasselberchs, gehuwd met Jan Van der Poorten (1464, SR 67 f 172). In 1467(SR 72 f 17v ) verpachtte ze de hoeve nog aan Henrick de Necker (de vorige pachter was Peter Kudse). Zie tekst in Bijlage 2. Respectievelijk destijds verkregen van Aerd Henricx, bijgenaamd Aerd Bosschaert, en Jan de Lijnmaker. Anh.1 f 60v : van adriaene van ghyssen taelspreecker van eenen vollen leene dat hy ontfanghen heeft ende gecooft jegens joncfrouwe beatrys vander reecke wedue wylen Jorys vander heyden daeraf

6 en aan de heer van Rumst (respectievelijk voor delen van opperhof en nederhof) en op 1 januari 1464 leverde hij de Antwerpse schepenen het bewijs van betaling, getekend door Lanceloot van Gottengys en Philip Ruychroc, resp. stadhouders van de heer van Rumst en van de graaf van Oostervant. 38 (Aflevering 2) ADRIAAN VAN GHIESSEN Door de diverse aankopen die in de vorige aflevering vermeld werden, was het echtpaarvan Ghiessen - Volkaerts in het bezit gekomen van een belangrijk deel van de Brasschaatse Donk. Ze bezaten nu niet alleen de leenhoeve Ter Borcht (zowel opperhof als nederhof) en andere eigendommen in Brasschaat en de Donk (waaronder een hoeve van ca. 10 bunder op het 39 oosteinde van de Donk), maar bovendien had Katlijne Volkaerts van haar vader, Laureys Volkaerts, al een hoeve van 10 à 12 bunder geërfd, gelegen naast Ter Borcht (aan de 40 oostzijde). 41 Adriaan Van Ghiessen, die taelsprekere was, woonde in Antwerpen, buiten de Kammerpoort, 42 op de hoek van de Steenhouwersvest en de Boksteeg, in het huis deertbesicruyt. Niet lang na de bovenvermelde aankopen begon hij zijn eigendommen te verpachten. Eerst was het de beurt aan de hoeve naast Ter Borcht, destijds eigendom van zijn schoonvader, Laureys Volkaerts. In werd ze eerst aan Bastiaen vanden Vekene voor 6 jaar in helftwinning gegeven, maar al in het najaar geraakte Adriaan verwikkeld in een geschil met zijn pachter. Er werden vier 44 goede mannen gekozen om het geschil vóór Kerstmis te beslechten. Waarover het geschil precies liep, is niet bekend, maar op 16 januari 1466 (n.s.) kon Adriaan zijn hoeve opieuw ontfanghen X Riders valent XI s. XX groten. SR 66 f 122, oude stijl. Anno LXIII prima January brachte Adriaen bethoon van lanceloot van gottengys als stedehoude(re) shee(re)n van Rumpst en(de) van Philips Ruychroc als stedehoude(re) sgreuen van oosteruant inhoudende dat hy hen voldaen heeft. In 1453 had Adriaan bijv. ook al een perceel in Vriesdonk gekocht van Peter Vlinckenborch, bakker, en Peter Kudse (SR 47 f 125). De hoeve waarop Joris Vander Heyden in 1446 een rente kocht (cfr. supra). In 1431 verkocht Laureys Volkaert de jonge een rente op zijn hoeve etc. van 13 gemeten te Vriesdonk aan Ghysbrecht van Dielbeke x Katlijne van Malle (SR 18 f 75v ). Op (SR 21 f 234) verdeelden hij en zijn zuster, LiesbetVolkaerts, onder elkaar de erfgoederen van wijlen hun moeder, Kerstine vanden Hoegenhuys (x Laureys Volkaerts de oude) en van wijlen hun grootmoeder, Margriet Swalen (x Aert Symoenssoens vanden Hoegenhuys). Lysbet verwierf bij die gelegenheid percelen land in Ekeren, Steenborgerweert, Schijnbroek en Edegem, renten op goederen in Edegem, Ekeren en Mortsel en 1/5 van de tiende vande borch in Edegem. Laureys verwierf 2 stukken land in Ekeren, de 2/3 van de tiende in Ekeren Leiderwijk en diverse renten op hoeven en gronden in Vriesdonk, Kalmthout, Oude Gracht en Merksem. In 1435 verkocht Laureys een rente aan Adriaan van Ferren op zijn hoeve van 16 bunder te Vriesdonk aan 't Laar (SR 22f 48v ). Anh.1 f 60v ; 1465, SR 69 f 340 & 489. Taelspreker = advokaat. 1470, SR 78 f 207v ; 1473, SR 83 f 174v ; 1478, SR 93 f 147v. Eertbesicruyt = aardbeikruid. SR 69 f 340r v, In bijlage 3 de akte als voorbeeld van een dergelijk pachtcontract. SR 69 f 489, Willem Wraghe en Gheerd der Muyden gekozen door Adriaan, Coel Claus Heyns en Peter Giels van Muisbroek door Bastiaan. Indien deze commissie het probleem niet kon oplossen, moesten ze een overman aanstellen om de knoop door te hakken en uitspraak te doen uiterlijk op dertiendag (Driekoningen) 1466 n.s.

7 verpachten, dit keer voor negen jaar aan Wouter Caluwaert alias Moens en zijn vrouw Digna 45 vander Goorbraken. Eveneens met ingang van 15 maart 1466 werd de neerhoeve van Ter Borcht verpacht. 46 Samen met de etting aan de molen en de beemd in de Overmaat behield Van Ghiessen het eigenlijke Ter Borcht, het omwalde opperhof, voor zichzelf: dopperhof gelyc dat omgraven is metten vruchten daer op wassende. Pachter van de Neerhoeve werd, voor 6 jaar, Jan de Moelneere of De Molder, tegen een jaarlijkse pacht van 3 pond 14 s. groten Brabants, 5 sister 47 rogge, 2 kapoenen, 2 hennen en de helft van het fruit. De pachter mocht hout kappen voor zover dat nodig was voor omheiningen, had recht op 200 mutsaards per jaar en moest jaarlijks het fruit en het brandhout van de eigenaar naar Antwerpen voeren. Hij moest 6 jaar lang de duiven voederen, in ruil voor de helft van die duiven, en de woning in goede staat houden. Hij moest 1 dag per jaar aan de vernieuwing van het dak laten werken en bij eventuele méérwerken de werklieden de kost geven. Hij mocht geen turf slaan of beemden scheuren, maar moest alle graasland begroest laten. Hij mocht niet onderverhuren of de pacht overdragen en evenmin mest of stro van de hoeve voeren. Hij moest zorgen voor degelijke omheiningen en de grachten tegen de straat ruimen. Op het laatste jaar mocht hij bepaalde percelen niet bezaaien, behalve de vlasaard, zij het met uitzondering van een plek voor de hoeve. In de loop van de volgende jaren bleef Adriaan Van Ghiessen aktief in de vastgoedsector. Zo wisselde hij in 1466 met de borchkerk van Antwerpen erfrenten uit op grond in Vriesdonk en 48 tussen Donk en Kaart. In 1467 kocht hij van Jan Van Lint alias Van Buyten, zoon van wijlen 49 Henrik Van Buyten, een stukje heide in de Donk, palend aan zijn eigendom en kocht hij van Bertelmeeus Janssone een hypotheek af die nog rustte op zijn (= Adriaans) stede in 50 Vriesdonk. In hetzelfde jaar wisselde hij percelen uit met Peter Vlinckenborch en Peter 51 Kudse, blijkbaar om een groter, meer aaneengesloten domein te vormen. Van Ghiessen verkreeg daardoor o.a. een heide nabij de Katerheidemolen. In 1469 kocht hij van Ghijsbrecht 52 van de Werve, kanunnik van de O.L.V.-kerk, een perceel land, dat hij in 1470 voortverkocht 53 aan de Heilige-Geesttafel van O.L.V., en eveneens in 1470 pachtte hij van Hendrik vander 54 Moelen een aantal tienden, o.a. de korentiende van St.-Bernaards in Ekeren-Oudeland. Lang zou Adriaan echter niet meer van zijn aardse goederen kunnen genieten, want in1471 voelde hij blijkbaar zijn einde naderen en stelde hij samen met zijn vrouw een testament op. 55 Niets te vroeg overigens, want een goed jaar later treffen we zijn vrouw al aan als weduwe. 56 In de wilsbeschikking wordt gestipuleerd dat de langstlevende alle roerende goederen zal verwerven en de helft van de onroerende goederen en renten in levenslang vruchtgebruik zal krijgen, met verbod de goederen te wijzigen of verkopen, tenzij in uiterste nood. De kinderen erven de andere helft en mogen evenmin op eigen initiatief iets verkopen, tenzij in geval van hoogste levensnood. Hun woonhuis te Antwerpen vermaken de echtelieden aan elkaar, en SR 69 f 305. Zie contract in Bijlage 4. SR 69 f 359. Zie tekst in Bijlage 5. Sister = naam van een inhoudsmaat voor wijn, olie, graan, 1/4 hl. Kapoen = kapoen, gesneden haan. SR 70 f 370v. SR 72 f 54v. SR 72 f 75v. SR 72 f 124v en 148v. SR 75 f 230. SR 77 f 277v. SR 78 f 36. SR 78 f 207v, = 1471 n.s. Zie Bijlage 6. SR 82 f 33v,

8 tenslotte wordt gesteld dat ze ten allen tijde het recht hebben om gezamenlijk, en niet afzonderlijk, de wilsbeschikking te wijzigen. KATLIJNE VOLKAERTS, wed. Van Ghiessen Wanneer Adriaan Van Ghiessen overlijdt, laat hij zijn weduwe achter met drie minderjarige 57 kinderen: Jan, Frank en Katlijn, van wie Jan en Frank zelfs in 1479 nog niet meerderjarig 58 zijn. Van een verdeling van onroerende goederen is dus voorlopig geen sprake en Katlijne treft financiële beslissingen in eigen naam en in naam van haar kinderen. Haar eerste openbaar optreden betreft de borch: het pachtcontract van Jan de Moelneer, die nu gehuwd blijkt met Lijsbet Jorijs Janss.dochter, is verstreken en wordt met 6 jaar verlengd. 59 Het opperhof behoudt de weduwe en de overige termen van het contract zijn grotendeels dezelfde als in het vorige. Het jaar daarop krijgt Wouter Caluwaert een zelfde verlenging voor 60 de hoeve naast Ter Borcht, de hoeve Volkaerts. Later (1478) zal Katlijne deze laatste hoeve verpachten aan Denijs Claus Heyns en zijn vrouw, Lysbet Hecdorens, voor een termijn van jaar. Maar eerst komt er op 16 juni 1474 een scheiding en deling tot stand tussen Katlijne en haar kinderen, ingevolge een vonnis van 5 augustus 1473 en in uitvoering van de huwelijksvoorwaarden. 62 Enigszins afwijkend van Adriaans laatste wilsbeschikking wordt tot de volgende verdeling besloten: *-De moeder krijgt alle roerende goederen (koopt het aandeel van de kinderen), de hoeve van 63 wijlen haar vader in volle eigendom en de helft van haar Antwerps huis 't eertbesicruyt in volle eigendom en de helft in vruchtgebruik. *-De kinderen verwerven gezamenlijk de helft van het voornoemde huis in volle eigendom, de hoeve de borch, eveneens in volle eigendom, en alle eventuele overige onroerende goederen. Ze mogen Ter Borcht evenwel niet verkopen zolang hun moeder leeft. *-Moeder en kinderen behouden in gemeenschap een groot heiblok in Vriesdonk, destijds eigendom van de familie Vlinckenborch. De erfgenamen VAN GHIESSEN De hoeve de borch is daarmee in handen gekomen van de kinderen Van Ghiessen, maar toch is 64 het weer de moeder die ze met ingang van 15 maart 1476 verpacht. Begrijpelijk, want haar kinderen zijn nog steeds minderjarig (cfr.supra), zodat de moeder in hun naam optreedt, hoewel dat in de akte niet wordt vermeld. De nieuwe pachters zijn Henrick VanWoelputte alias Eykens en zijn vrouw Katline Vanden Houte. Hun pachttermijn bedraagt weer 6 jaar en de pachtvoorwaarden blijven nagenoeg ongewijzigd, zodat Katlijne bijv. nog steeds het omwalde opperhof behoudt. In 1478 verkopen de minderjarige kinderen Van Ghiessen aan Jan de Moor Janssone tevriesdonk de stede van 4 gemeten die ze geërfd hebben van hun vader, die ze zelf destijds SR 93 f 147v. De weduwe en haar 3 kinderen verkopen de O.L.V.-kapel van Antwerpen een rente op het huis 't eertbesicruyt op de Steenhouwersvest. SR 96 f 183v en 198v. 1472, SR 82 f 33v , SR 83 f , SR 93 f , SR 83 f 174v -175v. Dit is de hoeve naast Ter Borcht, die Wouter Caluwaert in pacht heeft. SR 88 f 262r v, (1476 n.s.).

9 65 kocht van Beatrys Vander Reke. In 1479 verkopen de minderjarige Jan en Frank een stede 66 van 5 gemeten te Vriesdonk aan Mathys Grootheers, de zoon van Geert, en kopen ze van Jan Stevens Henricxzone alias Jan Van Buyten een rente op een stede van 8 gemeten te 67 Vriesdonk. In hetzelfde jaar worden ook Jan Alroecx en Mathys Grootheers gemachtigd om op te treden in naam van Jan en Frank Van Ghiessen om eigendommen te verhuren, verpachten 68 etc. (Aflevering 3) 1.2. Ter Borcht in de zestiende eeuw De eigenaars Het verdere lot van de erfgenamen Van Ghiessen is niet helemaal duidelijk. Ze verdwijnen voor een tijd uit de archieven (de Antwerpse schepenregisters van ontbreken), maar we mogen aannemen dat Ter Borcht een hele tijd in handen van de gebroeders Jan en Frank Van Ghiessen is gebleven. Wanneer we ze opnieuw aantreffen, blijken ze ieder een hofstede te bezitten in de Donk. Hoogstwaarschijnlijk hebben ze de borch in de periode verdeeld. Frans moet daarbij de oude Neerhoeve verkregen hebben, want hij wordt in 1520 als 69 leenman vermeld in het leenboek van Rumst/Hoogstraten. In 1497 verkoopt Jan Van Ghiessen aan Costen Van Halmale, burgemeester van Antwerpen, een rente op zijn stede van bunder te Vriesdonk. Dit kan haast niet anders zijn dan Ter Borcht, d.w.z. het opperhof met aanpalende gronden. 71 Ook Frans Van Ghiessen onderneemt nog enkele transacties en uit een aantal schepenregisters kan opgemaakt worden dat beide broers nog vele jaren in het bezit blijven van 72 hun eigendommen te Vriesdonk. 73 Frans Van Ghiessen, die, zoals zijn vader, taelspreker en voerspraker was, was getrouwd met Magdalena Smeyers, die hem niet minder dan 10 kinderen schonk: François junior, Katlijne, 74 Anna, Barbele, Magdalena, Bartholomeus, Adriaen, Marie, Willem, Christoffel. In 1537 stierf SR 93 f 185. Cfr. supra SR 96 f 183v. SR 95 f 147. SR 96 f 198v. RE 644 f 5v. SR 112 f 114. Pachter is Claus de Wulf. In 1536 (SR 190 f 282v ) verkoopt hij aan Marie van Lancvelt nog een rente op een hoeve in Vriesdonk. In 1501 (SR 120 f 95v ) verkoopt hij aan het klooster van Oudergem een rente op 6 gemeten genaamd Schoolbroek, maar koopt ze in 1508 terug (SR 134 f 90v ). In 1503 (SR 124 f 209v ) koopt hij vanadriaen vander Muyden een rente op land geheten de hooge ettinge in de Kaart, en in 1522 van Alaert Storm (SR 161 f 295) een rente op een stede van 9 gemeten in Vriesdonk, gelegen tussen het erf van Jan Van Ghiessen (oost), Wouter de Moor (west) en de Oude Beek (zuid). In 1524 (SR 165 f 209) koopt hij van Jan Oeyen, zoon van wijlen Cornelis, een half bunder land op Kampelaar, palend aan zijn eigen land (oost), zijn broer (west) en de Oude Beek (noord). Zij worden nog als eigenaars in de Donk vermeld, met name Jan: 1495, SR 108 f 90v ; 1500, SR 117 f 54; 1503, SR 124 f 191v ; 1505, SR 128 f 126; 1506, SR 130 f 158; 1522, SR 161 f 295; 1524, SR 165 f 90 & 209, en Frans: 1498, SR 113 f 25v ; 1501, SR 120 f 40v & 61; 1506, SR 129 f 246v ; 1506, SR 130 f 158; 1507, SR 131 f 35v ; 1524, SR 165 f 209. D.i. advokaat, procureur. 1529, SR 176 f 391; 1537, SR 191 f 221v. Zoals blijkt uit SR 231 f 186 en verder aangehaalde akten. Barbele trouwde met Geraard vander Moelen (SR 245 f 109), François met Margriet Van de Wouwer (SR 245 f 125), Katlijne met Nicolaes Du Guit(SR 203 f 72, SR 231 f 186) en later met Cornelis Bode (SR 279 f 39v ), Anna met Jan Amerycx

10 75 76 hij en ging het leen Ter Borcht over op zijn zoon François junior. Op 19 januari 1538 (n.s.) gingen zijn weduwe en kinderen over tot scheiding en deling van de nagelaten goederen, waarbij de kinderen ieder 1/10 deel erfden. Later werd dat een 1/8 deel, nadat het aandeel van 77 Adriaen en Marie (gestorven vóór 1541) op de overige broers en zusters was overgegaan. In de volgende jaren wordt de geschiedenis vrij verward, maar duidelijk is, dat de hoeve (neerhoeve) in gepacht wordt door Steven Verelst alias De Molder of Moleneers In sterft Anna Van Ghiessen, waarna haar broers en zusters overgaan tot 80 scheiding en deling van haar onroerende goederen. De verdeling gebeurt tussen Anna's zusters Katlijne (x Nicolaes Du Guit), Magdalena (x Jeronimus Geleyns), Barbele (minderjarig) en haar broers Franchois (die al vele jaren in het buitenland verblijft en van wie men niet weet of hij nog in leven is), en de minderjarigen Bartelmeeus, Christoffel en Willem. De broers en zusters verwerven gezamenlijk alle onroerende goederen, renten en leengoederen en worden op die manier dus o.a. eigenaar van 1/7 van Ter Borcht met bijhorigheden. In 1550 verkopen Jeronimo Geleyns en zijn vrouw Magdalena Van Ghiessen hun 1/7 aan Aert 81 Van Veltwijck, die daardoor o.a. eigenaar wordt van 1/7 van eenen heerlycken leengoede... geheeten... tnederhoff vander borcht... inden vriesendonck. Vermoedelijk heeft hij ook de overige zevenden in handen gekregen, want op 22 mei 1551 wordt hij officieel leenman van het 82 leengoed Ter Borcht. Later, op 6 november 1563, gaat dit leen over op zijn zoon Gheraert Van Veltwijck en nog later wordt het door Robrecht Van Veltwijck gekocht van andere Van 83 Veltwijcks. In 1575 was de hoeve blijkbaar nog in het bezit van de erfgenamen Van Veltwijck, want dan verkoopt Johanna Transilvani, weduwe van Geeraert Van Veltwijck en gehuwd met Prosper Van Genevre, heer van Lalain, nog een rente op de Donkse hoeve en 84 andere eigendommen (o.a. het Hof vanveltwijck). Kort daarop moet ze evenwel in handen 85 gekomen zijn van Jacob Stegemans, die ze op 23 juni 1598 overdroeg aan Ambrosius 86 Martini, zijdekoopman, die we al vlug als leenman ontmoeten: 1598, des voorseiden 87 Ambrosius leengoet geheeten te borcht, 1599, Ambrosius Martini als leenheer van thoff ter 88 borcht. Alvorens op de lotgevallen van deze nieuwe eigenaar in te gaan, is het nuttig even kort stil te staan bij naam en oppervlakte van Ter Borcht (SR203 f 72), Magdalena met Jeronimus Geleyns (SR 231 f 186). SR 191 f 221v. Leenboek RE 644 f 5v. SR 216 f 126v ; in 1541 (SR 203 f 72) blijken de anderen al 1/8 te hebben: François jr., Katlijne en Anna verkopen aan Jan Dielkens (x Lysbet Americx) een rente van 10 karolusgulden op hun 3/8 delen van de hoeve; de erfgenamen Dielkens zullen ze later, op (SR 375 f 98v ) verkopen aan JacquesAmericx x Katlijne Dielkens. In 1545 (SR 216 f 126v ) verkoopt Anna aan Pauwel de Deckere een rente van 6 viertelen rogge op haar 1/8 van de hoeve, van het bos genaamd Geer, van de stede van 4 gemeten en van een stede van 1 gemet. SR 203 f 72; SR 216 f 126v. SR 228 f 39v. SR 231 f 186r v ( ). Anna's echtgenoot behoudt de roerende goederen en krijgt ook 30 karolusgulden toebedeeld. Hij verklaart zich (SR 228 f 39v ) akkoord met deze regeling. SA, Certificatieboek 15 f 163r v ( ). Leenboek RE 644 f 5v. Ibid. SR 341 f ( ). Zoon van Gobel Steegmans en daarom ook Jacob Geuvels of Geubels genoemd (SR 552 f 89v ). SR 435 f 280. SR 428 f 50. RE 547 f 137 en 139v.

11 Naam en oppervlakte De naam borch of borcht hoeft niet op een burcht te wijzen. In de middeleeuwen kreeg een wat grotere omwalde hoeve al vlug de naam borch. Ook bij onze leenhoeve was dat het geval, zoals gebleken is in wat voorafgaat. De omwalde hoeve die aanleiding gaf tot de naam was het zogenaamde opperhof. De andere hoeve werd neerhoeve genoemd, maar latere eigenaars zouden ze ook Ter Borcht gaan noemen. Dit is begrijpelijk, omdat opper en nederhof, zoals gebleken is, meestal niet dezelfde bewoners kenden en omdat vaak delen van het leengoed verkocht, verpacht of beleend werden, waarbij in diverse akten de naam borch gebruikt werd, ook al ging het in feite slechts om de neerhoeve van Ter Borcht. Zo verpachtte Adriaan Van Ghiessen in 1465 aan Jan de Moelneere Een hoeve metten huysingen hove lande beemde aerde heyde gr. et ptn. geheeten de borch, maar behield het opperhof ervan. In 1472 en 1475 deed Katlijne Volkaerts hetzelfde. In het leenboek van Hoogstraten (Rumst) wordt het leengoed als de borch vermeld, hoewel het daar slechts gaat om (een deel van) de neerhoeve; het opperhof was immers leen van Oostervant. Kortom, het échte Ter Borcht is Ter Borcht - Zuid; pas later werd ook Ter Borcht - Noord geregeld Ter Borcht genoemd. De oppervlakte van het hof wordt aanvankelijk vaag gehouden en in de loop van de tijd werden de hofsteden met aanpalende percelen uitgebreid. In 1545 pachtte Steven Verelst in het 89 totaal ca. 62 gemeten, d.i. 20 à 21 bunder, maar pas in 1549 blijkt hoe opperhof en nederhof zich tot elkaar verhouden, nl. 7 gemeten (goed 2 bunder) tegenover 17 bunder: Eenen hoff (NB het opperhof) rontomme bewatert geheeten thoff ter borcht dwelckmen metomtrent zevene gemeten lants tot eenen vollen leene houdende is vanden heere van bailleulmet eender hoeven (NB de neerhoeve) lande weyde heyde bosschen bempde 90 opgaendehouten fundo et pertinentiis groot tsamen omtrent zeventhien bunderen. Van de 91 Neerhoeve was slechts 1 gemet, het perceel met de woonhuizen, het leengoed van Rumst Ter Borcht in de 17de eeuw AMBROSIUS MARTINI De nieuwe eigenaar en leenman van Ter Borcht, Ambrosius Martini, zijdekoopman te Antwerpen, was op het einde van de 16de eeuw een vermogend man. Behalve Ter Borcht 92 bezat hij 12 gemeten land in Vriesdonk, nog een stede van 1 gemet in de Donk, 10 gemeten 93 land in Oosterweel, een perceel land in de Oude Landen, een perceel te Niel, diverse percelen te Schelle, een stede van 15 gemeten in de Kaart (de Wilgaart), de vroegere brouwerij de Ghuyle (dan de borcht geheten) met bijbehorende 16 gemeten land in de Donk, renten op o.a hoeven in Halle en Zandhoven, het huis de Akkerman op de Oude Korenmarkt etc. In kocht hij van Jan en Cornelis Van Houte nog een hoeve met 18 gemeten in Hoevenen etc. In het begin van de 17de eeuw geraakte hij evenwel enigszins in financiële moeilijkheden. Aan Adriaan Smits was hij in 1599 liefst 583 pond 6 schellingen 8 grotenvlaams schuldig van 97 geleend geld en geleverde koopwaar, te betalen binnen 1 jaar SR 216 f 126v ; in 1549 (SR 233 f 86) 65 gemeten 14 roeden. SR 236 f 42r v ; ook 1576, SR 345 f 269. Leenboek RE 644. Gekocht van Jan Henricx x Anna Claes Potten. Op gekocht van Gheeraerd Van Houte. 1599, SR 435 f , SR 439 f 317. SR 443 f 471v ( ). SR 435 f 280.

12 Toen Ambrosius in gebreke bleef, werd hij door Adriaan voor de rechtbank gedaagd. De rechter besliste tot gedwongen verkoop, op de Vrijdagmarkt, van Ambrosius' brouwerij in de Donk. Op vrijdag 26 juli 1602 kocht Hans Van Houte (gehuwd met Lisken Wijffmans) voor 720 gulden deze vuytspanninge ende Brouwerije geheeten de Borcht eertyts de Ghuijle. 98 Vanaf 1604 wordt Ambrosius nog geregeld voor de rechtbank gedaagd door diverse personen 99 die hem in gebreke stellen wegens niet betalen van renten. Zo is er bijv. Lucas Saboth (x 100 Anna de Poortere), die zijn erfelijke rente vordert op Ter Borcht. Later (1614) zal zijn weduwe opnieuw haar geld gerechtelijk moeten vorderen. 101 ABRAHAM en ADRIANA MARTINI De belangrijkste ontwikkeling gebeurt echter na de dood (ca.1608) van Ambrosius' eerste echtgenote, Willemijntken Goeijvaerts, die hem twee kinderen geschonken had, Abraham en Adriana Martini. Ambrosius hertrouwde met Maria Cuypers, bij wie hij nog drie kinderen had: Maria, Anna en Geertruijt. Zoals gebruikelijk worden de kinderen van zijn eerste echtgenote in akten zijn voorkinderen, die van zijn tweede vrouw zijn nakinderen genoemd. In 1608 eisen die (nog minderjarige) voorkinderen van hun vader de 4000 karolusgulden waarop ze nog recht hebben als erfgenamen van hun moeder. 102 Daar Ambrosius niet kan betalen, wordt bij vonnis van de weesmeesters van Antwerpen, uitgesproken op 31 maart 1608 en goedgekeurd door de Raad van Brabant in Brussel, beslist tot de publieke verkoping van Ter Borcht. Na de gebruikelijke vier zondaagse kerkgeboden gaat Geeraert Briers, schout, op 25 augustus 1609 over tot de verkoop. De voogden van de weeskinderen, Erasmus Van Bracht en Thomas Vleckhamers, doen in naam van die weeskinderen het hoogste bod, zodat die eigenaars worden voor 4354 karolusgulden. Uiteraard nemen zij ook de lasten over die op de goederen rusten: een rente van 32 gulden te betalen aan Lucas Saboth, een van 6 gulden aan Isaak VanAchelen, 8 viertelen rogge per jaar aan Willem Van Halmale, 15 schellingen Brabants aan Andries de Ferere, een half viertel rogge aan de Kapelrij van Ekeren en 5 schellingen Brabants herencijns. Op 1 september 1609 wordt 103 de definitieve eigendomsoverdracht officieel geakteerd. De akte is vooral interessant omdat voor het eerst een meer uitgebreide beschrijving wordt gegeven van Ter Borcht, dat ondertussen van een dubbele hoeve is uitgegroeid tot een dubbel hof van plaisantie : SR 463 f RE 551 f 31 (1604), 72v (1607), 91 (1608). Ibid. en 1609, RE 199 f RE 552 f 140 vlg. Zij laat beslag leggen op Ter Borcht om 2 jaar achterstallige renten van 8 pond Brabants te vorderen, die haar toekwamen van een rente van 10 pond, die ze gekocht had van Anna Van Ghiessen en haar man J. Verwithagen op (SR 345 f 269). Het gaat om een rente die Jacob Stegemans Geubelssone sinds schuldig was aan Cornelis Vanden Langencruyce x Maria Van Ghiessen (SR 528 f 239r v ) en die Maria op verkocht aan Anna Van Ghiessen (SR 345f 269). RE 199 f 14-16; ook RE 198 f 111v vlg. RE 199 f Ambrosius blijft evenwel nog in het bezit van andere goederen in Ekeren. Zo verkoopt hij op (RE 199 f 113) aan Jan Lenaerts zijn aandeel in een stede van 9 gemeten genaamd Moeyers stede in de Donk (RE 199 f 113); op verkoopt hij Cornelis Pauwels Verbanert een rente op zijn hofstede de Kwakkel in Voshol/Donk (RE 178 f 59v ); op verkoopt hij Peter Le Roij een rente op een half bunder land in de Donk (SR 522 f 119); op verkoopt hij Jean Tibauty een stede van 24 gemeten in de Donk (RE 199 f 134r v ; stede op gekocht van Stegemans, o.a.generaele Metinghe nrs ).

13 een schoon en(de) wel gelegen huijs hoff en(de) nederhoff van plaisantien genaempt het hoff te borcht Rontomme bewatert met eene voorcamer achter camer keldercamer keuckene mose keldere duijuenkeete poorte brugge schuere houe met twee boomgaerden daeraff den eenen Rontomme bewatert is en(de) respectiue beplant met vele en(de) costelycke vrucht en(de) fruijt boomen met allen den landen gronde heijde weijde en(de) toebehoorten altesamen liggen(de) binnen sijne behoorlijcke hagen inde donck alhier staen(de) te leene met seuen gemeten lants onder den heere van Bailliuel wesen(de) het neerhoff leen onder den Graue van hoochstraten, het voors(eide) huijs ende hoff te borcht gelegen Oost aen des voors(eiden) Ambrosii Mart(in)i ooft sijns actie hebben(de) andere erue comen(de) suijden ende westen aen(de) groote quackele en(de) de voors(eide) seuen gemeten leens gelegen oost aen des voors(eiden) Ambrosio Martinii oft sijns actie hebben(de) andere erue suijden den middelwech van(den) doncxsen ackere westen aen Jan de moors erue comen(de) noorden aen tsheeren strate Item noch eene hoeue genaempt de neerhoeue van tvoors(eide) hoff te borcht met eenen nieuwen woonhuijse camere keuckene dobbel schouwe soldere keldere groote stallinge ouenbuere schuere metten boomgaerde lande bemden heyde weyde gronde en(de) toebehoorten gelegen tegen ouer tvoors(eide) te borcht onder Eeckeren Inde donck groot altesamen in diueersche percheelen gelegen meest bij den anderen ontrent sessenveertich gemeten lants ombegrepen der maten oost Jonffrouwe dingna van houe erue suijden tseeren strate westen de brouwerije genaempt de guijle comen(de) noorden aent Peerts kerckhoff ofte sheeren strate aldaer met noch seckere leenrolle gelegen inde Caert alhier met sijne achter 104 leenen volgende den leenboecke daer van synde... Abraham Martini en zijn zuster Adriana zullen echter niet lang eigenaar blijven. In 1612 zien we hun voogden nog voor hen optreden om achterstallig pachtgeld van Ter Borcht op te 105 eisen, maar in 1614 worden ze meerderjarig. In november 1614 rekenen ze daarom af met 106 hun voogden, Erasmus en Thomas, aan wie ze 1198 gulden schuldig zijn. Zij verklaren dat ze die som binnen de vier maanden zullen betalen en stellen als onderpand twee hoeven deen het opperhoff gen(aemt) het hoff ter Borcht ende dander een nederhoeve gelegen in de donck onder Eeckeren. De twee hoeven blijken op dat ogenblik respectievelijk verpacht aan Willem Peeters en Gommaer Macharis. Hun eerste financiële transactie als meerderjarigen is echter de verkoop van hun Donkse hof van plaisantie aan Gielis Fabri, licentiaat in de rechten en griffier van de stad Antwerpen. GIELIS FABRI Op 11 december 1614 wordt de verkoop bezegeld door notaris Louis Van den Berge te Antwerpen en op 16 december nogmaals voor de schepenen van Ekeren, in de persoon van 107 Cornelis Aerts en Hans Mortelmans. Kort daarna, op 15 februari 1615, doet Ambrosius Martini officieel afstand van zijn leenrechten en -plichten op Ter Borcht en levert hij de 108 leenrollen over aan Gielis Fabri. Op 24 februari 1616 licht Gielis een hypotheek van RE 199 f 14v -15. In de rechtszitting van (RE 552 f 31v ) doen Erasmus Van Bracht en Thomas Vleckhamers beslag leggen op de roerende goederen en gewassen op Ter Borcht om 15 pond Vlaams als achterstallig pachtgeld te verhalen. In de zitting van (ibid. f 64) wordt beslist tot betaling van 14 pond 10 schelling. Zie ook f 64v. SR 513 f 475. RE 199 f RE 199 f , voor Hendrik De Cnodder en Cornelis Aerts, leenmannen van de graaf van Bailleul. Op (RE 178 f 54v -55) hecht hij zijn goedkeuring aan de koop van Ter Borcht en

14 109 karolusgulden die nog op Ter Borcht rustte en op 12 augustus 1616 verkoopt hij aan de gebroeders Cornelis en Gielis Sprangers een rente van 60 karolusgulden ten behoeve van Sebastiaan en Marten Van Berle, minderjarige wezen van David Van Berle en Geertruijt 110 Mertens. De rente is te heffen op het schoon huys hoff ende nederhoff van plaisantien genaempt het hoff te Borcht..., op de hoeve genaempt de Neerhoeve van tvoors(eide) hoff te Borcht... en de leenrol in de Kaart. Niet lang daarna, op 23 januari 1618, verkoopt Gielis Fabri (gehuwd met Magdalena Van Woonssel) Ter Borcht en bijhorigheden aan Cornelis Robijns, 111 koopman te Antwerpen, en zijn vrouw Barbara Trippaert. Opperhof en Nederhof blijken verpacht aan respectievelijk Gommaer Macharis en Jacop de Weert. (Aflevering 4) CORNELIS ROBIJNS De nieuwe leenman en eigenaar koopt de goederen vrij en onbelast, behalve 4,5 viertelen rogge per jaar aan het klooster van de Derde Orde te Antwerpen, 1/2 viertel rogge aan een Ekerse kapelrij, 5 schellingen groten Brabants herencijns, 15 schellingen Brabants aan Andries de Ferere, 32 gulden aan Lucas Saboth, 6 gulden aan Isaak Van Achelen, 8 viertelen rogge aan Willem Van Halmale, 16 gulden per jaar aan de kinderen van David van Beerle. In de volgende 112 maanden en jaren zal Cornelis Robijns trouw zijn verbintenissen nakomen, duidelijk van plan om langer op Ter Borcht te blijven dan de vorige paar eigenaars. In de loop der jaren zal hij 113 overigens nog andere percelen in de buurt aankopen. Cornelis Robijns was, zoals de vorige eigenaars, Antwerpenaar, maar hij is ook de eerste van wie we met zekerheid weten dat hij (toch minstens in de zomer) Ter Borcht bewoonde. De vroegere eigenaars reserveerden wel steeds het opperhof voor zichzelf, maar zij hielden hun verblijfplaats in Antwerpen. Hoe vaak en hoe lang ze in de Donk verbleven, is niet duidelijk. Cornelis Robijns wordt echter in augustus 1635 vermeld als wonend op sijnen speelhove van plasantien inde Donck. 114 De bijbehorende hoeve en landerijen verpachtte het echtpaar in 1627 voor 9 jaar aan Cornelis 115 Nepens en zijn vrouw Katelijne Van Herck. In 1635 werden dezelfde goederen voor 9 jaar bijbehorende leenrollen door Erasmus Van Bracht en Thomas Vleckhamers ten behoeve van zijn voorkinderen en aan de verkoping door die kinderen aan G. Fabri; hij verklaart aan die goederen en leenrol geen recht meer te hebben etc. SR 520 f 350v. Hij koopt die af van Jan Happaert, schepen van Antwerpen, die de rente op verworven had van Gielis Vander Donck. Het gaat om de rente die Frans Van Ghiessen op verkocht aan Jan Dielkens en Lysbet Americx, cfr.supra. SR 521 f 229r v. De gebroeders Sprangers zijn de testamentaire voogden van die kinderen. RE 199 f 141v -144, voor Cornelis Aerts en Hans Mortelmans, schepenen en mannen van leen onder Bailleul. Op licht hij de hypotheek van de kinderen Van Beerle (SR 528 f 236r v ), op die van Anna De Pooter, weduwe Saboth (SR 528 f 239r v ), op die van Ysaak Van Achelen (SR528 f 241v ), en uit het kerkarchief van Ekeren blijkt dat hij ook geregeld zijn korenrente betaalde (KE1,8 p.7, tot 1627). In 1619 betaalt hij het saldo van de aankoopprijs aan Gielis Fabri (RE 199 f 171v ). Op (RE 199 f 153v ) koopt hij van Jan Janssen Coeck 4,5 gemeten in de Donk, op van Adriaan Dierckx x Katlijne Mortelmans e.a. een heide van 12 gemeten op het einde van de Donk, nl. Generaele Metinghe nrs (RE 190 f 189r v ). RE 190 f v. Voor notaris Jacques Noijdens op (RE 190 f 270).

15 (van 15 maart 1636 tot 15 maart 1645) opnieuw verpacht aan dezelfde pachter, samen met nog 116 een perceel op de Donkse Akker en percelen heide in Brasschaat. Behalve 5 viertel rogge per jaar, 3 paar hoenders, de koningsbede en dorpslasten, bedroeg het pachtgeld 238 gulden per jaar, althans zolang de gronden van de hoeve door het doorsteken van de Cauwenstijnse dijk overstroomd of beschadigd zouden blijven. Het pachtcontract stipuleert de gebruikelijke voorwaarden: de pachter moet zorgen voor degelijke omheiningen en meer bepaald in het eerste jaar de grachten graven rond de weide in de Kaart en de grachtkanten beplanten met plantsoen dat de eigenaar zal leveren; de pachter mag slechts één maal schaarhout hakken, mag niet aan de opgaande bomen raken en moet jaarlijks 12 jonge wilgen planten op de geëigende plaatsen; hij moet jaarlijks mest leveren voor de boomgaard van de eigenaars en in de schuur voldoende ruimte laten voor hout en turf van de eigenaars; hij moet contractueel 6 maal per jaar de eigenaars met wagen en paarden naar Antwerpen voeren (voor eventuele extrareizen krijgt hij 20 st.); op het einde van de pachttermijn moet hij evenveel land onbezaaid laten als bij het begin van de overeenkomst en hij mag de hoeve of gedeelten ervan niet voortverhuren. Cornelis Robijns en Barbara Trippaert hadden vier zonen: Walterus of Gutieres, Jan, Paulus en Jacobus, zoals blijkt uit het wederzijdse testament dat het echtpaar op 25oktober 1639 liet 117 opmaken door notaris Jan Van Oosten op de Paardemarkt. In deze wilsbeschikking vermaken de erflaters ieder een legaat van 50 gulden aan de gemeijne huijsarmen van Antwerpen, ieder 25 gulden aan de kapel van het H.Sacrament in de O.L.V.-kerk en ieder 12 gulden aan de kapel van het H.Sacrament te Ekeren. Indien Barbara eerst zou overlijden (en alleen dan), krijgen haar beide meiden, Elisabet Ciels en Anneke vander Gracht, ieder levenslang 50 gulden per jaar, te heffen op een huis nabij de Beurs, en bovendien ieder een bed met 2 dekens (sargien), 2 paar lakens, een hoofdkussen, twee slopen (fluwijnen) en een hardhouten rustbank (coetse). Alle overige goederen vermaken Cornelis en Barbara aan de langstlevende, die er dan vrijelijk zal kunnen over beschikken. Een voorwaarde is echter dat de langstlevende verplicht zal zijn om hun twee minderjarige zonen (Paulus en Jacobus) te onderhouden van ate, drancke, cleeden, reeden, slaepen, wassen, wringen, sieck ende gezondt, redelijcken, ende tamelijcken naer staet ende qualiteijt, tot ze 25 jaar zijn, gehuwd of niet, in geestelijke of wereldlijke staat. Op hun 25 jaar zullen ze dan ieder 6000 gulden krijgen. Jan Robijns zal naast die 6000 gulden jaarlijks 5% ervan extra krijgen voor levensonderhoud en het recht op de 6000 gulden zal overgaan op zijn erfgenamen. De oudste zoon, Walterus, die getrouwd is, heeft al gulden gekregen, die hij als erfenis zal mogen behouden. Bij de latere verdeling van de erfenis zal hij evenwel 6000 gulden minder krijgen dan de anderen. MARIA DONCKER Tussen 1640 en 1649 overlijden zowel Cornelis Robijns als zijn zonen Jan en Walter. Bij de afrekening van de erfenis verkoopt Barbara, Cornelis' weduwe, op 8 juni 1649 een hele reeks 118 Ekerse eigendommen aan Maria Doncker, weduwe van haar zoon Walter. De verkoop gebeurt met instemming van Barbara's andere zonen, Jacobus en Paulus, van wie laatstgenoemde priester en pastoor te Hoevenen is. Maria Doncker verwerft op die manier Ter Borcht met de naast gelegen 4,5 gemeten, de Neerhoeve van Ter Borcht, een heide van 12 gemeten op het einde van de Donk, de helft van een heide in de Onderheide (buurt Driehoek), 3,5 gemeten land in de Donk, een stede van 4,5 gemeten in de Donk, 7,5 gemeten land in RE 190 f v. SA, Not. 4312, akte SR 708 f 20v vlg.

16 Oosterweel en 4 percelen in de Oude Landen. Na afloop van de verkoop is Maria haar schoonmoeder 1000 karolusgulden schuldig die ze binnen zes maand belooft te betalen, evenals de hypotheken die rusten op Barbara's twee huizen in Antwerpen, nl. het huis den Roscam op de hoek van de Koepoortstraat en het huis Hof van Gendt op de Dries. Als 119 onderpand stelt ze haar pas verworven hof Ter Borcht. Van haar kant verplicht Barbara zich ertoe om haar zoon Paulus Robijns, pastoor te Hoevenen, en de erfgenamen van haar zoon Jan de 6000 gulden waarop zij volgens het testament van 1639 recht hebben, uit te reiken. Als onderpand stelt ze haar drie Antwerpse huizen, d.w.z. de twee al genoemde en nog een huis in 120 de Korte Klarenstraat. En dan wordt de geschiedenis weer verward en onduidelijk. Maria Doncker, weduwe van Walter Robijns, hertrouwde met Dionisius Vander Neesen, van wie ze vóór 1670 opnieuw 121 weduwe zou worden. Op 24 november 1657 verkocht ze, als echtgenote Vander Neesen, de bovengenoemde goederen (verworven in 1649) aan Jan Robijns, vrijwel zeker haar zoon. 122 Toch stelde ze die goederen (Ter Borcht etc.) in 1674 als onderpand, wanneer ze 600 gulden leende van Maria De Bruijn, begijntje te Antwerpen, en 400 gulden van Jacob Knijff (x 123 Susanna De Bruijn), brouwer in de drye snoecken te Antwerpen. Was zoon Jan nog minderjarig of heeft Jan Ter Borcht met bijhorigheden tussen 1657 en 1674 terug aan zijn moeder verkocht? Zeker is dat Maria in 1675 in enkele financiële geschillen verwikkeld geraakte, waarbij beslag gelegd werd op Ter Borcht, dat vermeld wordt als voormalig eigendom van Maria Donckers, weduwe Vander Neesen, en nu van de erfgenamen Vander 124 Neesen. Vermoedelijk maakten de kinderen uit haar tweede huwelijk aanspraak op Ter Borcht. Evenwel zonder succes, want in 1680 blijkt dat Jan Cornelis Robijns, zoon van de 125 ondertussen gestorven Maria Donckers, onbetwistbaar de eigenaar was. In het voorjaar van 1680 doet Jan Robijns beslag leggen op Ter Borcht om niet nader 126 gespecifieerde kosten te verhalen. Jan overlijdt kort daarop en zijn erfgenamen zetten de zaak voort, terwijl ze ook Ter Borcht te huur stellen. Ook een zekere Ascanio Martini 129 doet bezet op Ter Borcht om een niet gespecifieerde reden. Hoe de vork precies aan de steel zit, valt niet te achterhalen, maar in ieder geval is er op 1 april 1682 evictie gebeurd, 130 wat inhoudt dat de eigendommen gerechtelijk verkocht werden. Duidelijk is ook dat hierbij Ter Borcht opgesplitst geraakte: Theodoor Van Kessel kocht het gedeelte ten zuiden van de Donksesteenweg (opperhof), Nicolaas Van Halmale het deel ten noorden (neerhoeve). Van nu af moet daarom de geschiedenis van de twee delen afzonderlijk behandeld worden. Laten we beginnen met het eigenlijke hof van plaisantie, Ter Borcht - Zuid of Ter Borcht SR 708 f SR 708 f 24-25v. RE 291 f 83v ( ). Ze wil interest van een rente op Ter Borcht betalen aan haar zoon Jan, waartegen Paulus Robijns zich gerechtelijk verzet tot hij daarover gehoord is of het verbod is opgeheven. RE 192 f 117v RE 524, RE 565 f 253, rechtszitting van ; f 258 zitting van etc. RE 477, RE 567 f 126v -127, rechtszitting RE 571 f 11v. RE 477, Voor 250 gulden en enkele verdieren wordt het gepacht door Jan Pauwels Robijns. RE 567 f 206v, RE 535.

17 2. Deel 2: Ter Borcht 1 in 17de en 18e eeuw 2.1. De Zeventiende Eeuw Na de evictie van Robijns kwam Ter Borcht 1 in het bezit van niemand minder dan Theodoor 131 Andreas Van Kessel, die in 1688 burgemeester van Antwerpen was. Hij was eerst gehuwd met Anna Catharina Redicqueer, die hem vier kinderen schonk: Andreas Melchior, Joannes Paulus, Isabella Catharina en Maria Cornelia. Als weduwnaar huwde hij later met Margareta Muijtinckx. Na de dood van Theodoor betaalde Margareta op 28 maart 1696 aan de kinderen wat hen toekwam uit het sterfhuis van hun moeder (460 gulden) en van hun vader (2805 gulden 12 st.) volgens de staat van sterfhuis van 27 februari Bovendien betaalde ze hen 1733 gulden 6,5 st. die ze, volgens een transactie van 28 augustus 1694 voor de schepenen van Antwerpen, 132 beloofd had te betalen als compensatie voor haar juwelen en dergelijke. De onroerende goederen (Ter Borcht 1) gingen voor de helft naar Margareta en voor de helft naar de 4 kinderen, d.w.z. ieder een achtste. Op maakt Margareta Muijtinckx in haar huis het Stoeltien in de Lange Gasthuisstraat haar testament op, dat interessant genoeg is om hier als sfeerbeeld samen te vatten Margareta wil begraven worden in de kerk van St.-Joris in het graf van haar eerste echtgenoot, wijlen Cornelis Galle, en met het ceremonieel dat bij haar staat past. 2. Voor haar zielelafenis moeten 400 requiemmissen gelezen worden à 8 st. per mis. 3. Aan de aalmoezeniers van de stad Antwerpen vermaakt ze 100 gulden voor de schamele huijsarmen, op voorwaarde dat vier priesters haar begrafenis zullen accompagneren. 4. Voor de uitvaart van de wethouders der stad op de dag van haar begrafenis schenkt ze 25 pond Vlaams, op voorwaarde dat de grote klokken geluid worden (mits hebbend het groot geluij). 5. Aan Nicolaas Muijtinckx, haar broer en schepen van Antwerpen, schenkt ze 200 pond Vlaams voor de vele diensten en vriendschap haar betoond in het helpen bij het sterfhuis van haar vader en bij andere gelegenheden. 6. Aan Maria Isabella, haar zuster en echtgenote van secretaris Stobbarts, schenkt ze haar zilveren lampetkan en schotel en haar groot zilveren wijwatervat met de platte zilveren kandelaren 7. Aan Jan Peeter Muijtinckx, haar broer, vermaakt ze haar zilveren servies en een zilveren wijwatervat waarop de doop van St.-Jan staat afgebeeld. Bovendien krijgt hij alle hemden, coudeen, slaapmutsen, 6 paar van de beste lakens, 12 van de beste fluwijnen en 24 van de beste zakdoeken. 8. Haar broer Engelbert ontvangt 2 zilveren kandelaars, die gekomen zijn van matante Anna Borrekens en haar zilveren wijnpot. 9. Haar broer Franciscus, die in Wenen verblijft, ontvangt 400 gulden, waarin begrepen de gift aan zijn zoon, haar petekind. 10. Aan haar zuster Anna Maria, weduwe van Dr. Verlinden, schenkt ze al haar kleren, lijnen ende wullen, haar lijnwaad en 300 gulden voor het maken van rouwkleren voor haarzelf en haar kinderen. Anna krijgt bovendien alle provisie van eet- en drinkwaren, alle hout, turf en Antwerpen had sinds 1409 twee burgemeesters die jaarlijks gekozen werden, een binnenburgemeester (verkozen binnen het schepencollege) en een buitenburgemeester (verkozen buiten het college, uit de poorters). PRIMS F., Geschiedenis van Antwerpen, deel VI, pp Akte van van not. Phil. M. Francot, SA, Not f 16r v, 23. Voor not. Phil. M. Francot, SA, Not.1599 f 18-21v.

18 kolen in de kelder, alle koren op de zolders of bij de bakker en kwijtschelding van haar schulden. 11. De kinderen van Anna ontvangen 8000 gulden, die moeten belegd worden en waarvan de moeder levenslang de inkomsten zal hebben. 12. Aan de oudste zoon van haar broer Nicolaas vermaakt ze haar zilveren gedreven kandelaars met snutter. 13. Aan de zoon van haar broer Engelbert schenkt ze de hoge zilveren kandelaars met snutter. 14. Anna Isabella Verlinden, dochter van haar zuster, ontvangt 12 van de beste zilveren lepels, 12 fourquetten, haar grote zilveren poederdoos met quispel en borstel, 2 flesjes op haar tafel, een schribbaentje en haar zilveren kom met deksel. 15. Alle overige zilverwerk, juwelen en meubelen zullen onder de erfgenamen verdeeld worden. 16. Haar huis genaamd het Stoeltien in de Lange Gasthuisstraat en de twee huisjes erachter gelegen int oudt haentien zullen niet mogen verkocht worden gedurende 20 jaar na haar dood en zullen gemeenschappelijk bezit blijven van de erfgenamen. 17. Anneke de naaister krijgt 26 gulden, Judith 13 gulden, Ignatie den aff settere 39 gulden, Maeijke de bakkersvrouw 39 gulden, Sara de Backer 52 gulden, Adriaan Adriaenssens de drukker of zijn kinderen 108 gulden. 18. Onder de vrienden zal men uitreiken 300 loijkens, waarvoor aan ieder arm mens zal gegeven worden een roggebrood van 4 st. en een tarwebrood van 2 st. 19. Aan Maria Catharina Matthijssens, haar petekind, vermaakt ze 108 gulden. 20. Elk jaar en eeuwigdurend zullen in de kerk van het gasthuis 80 requiemmissen opgedragen worden, de helft als zielelafenis van Cornelis Galle, haar eerste man, en de helft voor haarzelf en haar vrienden die sulcx het meeste van noode mochten hebben. Ter betaling van die missen, waslicht, wierook en ornamenten, schenkt ze een rente van 50 gulden per jaar erfelijk die ze heft ten laste van de Staten van Brabant. De overste van het gasthuis zal die rente eeuwigdurend mogen ontvangen. 21. De meiden en knechten die bij haar zullen wonen bij haar overlijden zullen rouwkleren krijgen. 22. Alle overige goederen van gelijk welke aard worden gelijkelijk overgedragen op haar broers en zusters of hun wettige kinderen. 23. Als executeur kiest ze Nicolaas, haar broer. Na de dood van Margareta kwam ingevolge dit testament de helft van Ter Borcht 1 met annexe gronden op 12 februari 1697 gemeenschappelijk in handen van de erfgenamen Muijtinckx. De andere helft was op 26 januari 1697 in handen gekomen van Andreas Melchior Van Kessel, dan schepen te Antwerpen, wanneer zijn broer en zusters hun 1/8 aan hem 134 verkochten. Twee jaar later, op 9 mei 1699, droegen de erfgenamen Muijtinckx hun helft eveneens over aan Andreas Van Kessel, licentiaat in de rechten, op dat ogenblik oud-schepen van Antwerpen en gehuwd met Maria Anna Vanden Berghe. 135 Meer dan een eeuw lang zou Ter Borcht 1 in handen blijven van de familie Van Kessel SR 976 f v. Joannes Paulus, Maria Cornelia en Isabella Catharina (x Cornelis Franc. Bosschaert, advocaat voor de Raad van Brabant). SR 984 f Het gaat om Nicolaes Muijtinckx, oud-schepen van Antwerpen, mede in naam van zijn broer Francisco Muijtinckx, juwelier van Zijne Keizerlijke Majesteit te Wenen (procuratie ) en van zijn zuster Maria Isabella, echtgenote van Jan Franc. Stobbaerts, licentiaat in de rechten en secretaris van de stad Lier (procuratie , schepenen Lier), hun broers Jan Peeter en Engelbert en hun zuster Anna Maria, wed. Joh.Fra. Verlinden, dr. in de medicijnen.

19 (Aflevering 5) 2.2. De Achttiende Eeuw Een grachtdispuut In 1735 geraakte Andreas Van Kessel, eigenaar van Ter Borcht 1 en op dat ogenblik raadpensionaris en eerste secretaris van de stad Antwerpen, verwikkeld in een grachtdispuut 136 met de toenmalige eigenaar van Ter Borcht 2, H. Scheppers. Van oudsher had Ter Borcht 1 voor zijn hofgrachten water betrokken vanuit een aftakking van de Fortuinbeek, waarbij het water langs een buis onder de Donksesteenweg naar de grachten van het opperhof liep. Nu had Scheppers echter de toevoerbeek afgedamd en zijn hofgrachten verdiept, zodat alle water naar zijn vijver en grachten liep en Van Kessel geen water meer kreeg in zijn hofgrachten. Van Kessel maakte zijn beklag bij de overheid en op 17 augustus 1735 kwamen Cornelis Meeus en Geeraert Feijens, schepenen van Ekeren, samen met Jos. Basseliers, gezworen klerk op de secretarie, de toestand inspecteren. Uit hun verslag bleek dat Van Kessel de toestand juist beschreven had: het waterpeil in de hofgrachten van Van Kessel is ongeveer 2 voet lager en de buis waarlangs het water naar die grachten dient aangevoerd, ligt helemaal boven water; bovendien staat de gracht van waaruit het water naar de buis moet stromen meestal droog; Scheppers heeft een kleine dam in de toevoerbeek opgeworpen, zodat al het water loopt naar zijn vijver en grachten, die hij bovendien merkelijk verdiept heeft om het water des te meer naar daar te laten afvloeien etc. Na het inspectieverslag van de schepenen volgt nog een getuigenverklaring van Guilliam de Bruijn, 65 jaar en wagenmaker, Jac. Van Aken, 48 jaar en smid en Geertruijt Rijven, de 70-jarige weduwe van Martinus Bresseleers. Zij verklaren dat Van Kessel en zijn vader altijd de grachten van Ter Borcht hebben opgevuld met het verse water komend uit de beek langs de buis die nu dwars onder de straat ligt, en dat die buis daar gelegen heeft zolang zij zich herinneren. Wanneer de buis gelegd werd, weten ze niet, maar het water heeft er altijd doorgelopen, al ten tijde van wijlen burgemeester Van Halmale, en bij hun weten heeft dat nooit iemand gestoord. Hoe de zaak verder verliep, is niet bekend, maar we twijfelen er niet aan dat Van Kessel genoegdoening zal gekregen hebben De erfgenamen van Andreas Van Kessel Andreas Melchior en zijn vrouw Maria Anna Van den Berghe hadden vier zonen en drie 137 dochters. Van de drie bejaerde dochters, de jonkvrouwen Maria Catharina Theresia, Adriana Maria Françoise en Anna Maria Josepha Van Kessel is weinig geweten, maar de vier zonen zouden het allemaal ver brengen in het leven. Jacobus Andreas Josephus werd hoofddrossaard van het hertogdom Hoogstraten, Ekeren en dependentiën; Franciscus Paulus, baron Van Kessel, werd tresorier generaal, schepen en eerste raadpensionaris van Antwerpen; Anthonius Josephus Ludovicus werd luitenant-kolonel in het regiment van de prins van Salm, hertog van Hoogstraten, ten dienste van de koning van Hongarije, Bohemen etc., en E.H. 138 Theodorus Cornelius Josephus kanunnik van de collegiale kerk St.-Gummarus te Lier. Hun moeder, Maria Anna Van den Berghe, overleed al op 20 juli 1726; hun vader, Andreas Melchior, stierf op Ter Borcht op 2 maart 1743 als raadpensionaris en eerste secretaris van Antwerpen en werd met veel praal begraven, zoals blijkt uit de rekening van het sterfhuis RE 206 f 54v vlg. Voor Scheppers, zie deel 3. Not. P. Gerardi, SA, Not.1745, nr.178 dd Not. P. Gerardi, SA, Not.1746, nr.61 dd

20 (cfr.infra). Na de dood van hun vader besloten de 7 erfgenamen uit onverdeeldheid te treden en Ter Borcht 1 publiek te doen verkopen Een openbare verkoop Op 24 september 1743 verschijnt in de Gazette van Antwerpen de aankondiging dat notaris P. Gerardi het hof op de vrijdagmarkt zal verkopen en op 18 oktober de finale palmslag zal geven voor de verkoop van dit schoon en Heerlyck Goedt, met een Manschapvan Meyer ende Laeten daer aen annex, ghenaemt het Hoff ter Borght, met Hoff-grachten, Bruggen, Huysingen, 139 Schuere, Stallingen... Later volgen nieuwe aankondigingen en wordt de palmslag 140 verschoven naar 6 december. Er moet echter iets misgelopen zijn, want op 22 oktober 1743 besluiten de zeven erfgenamen opnieuw om het goed publiek te verkopen op de 141 vrijdagmarkt, terwijl in januari 1744 door notaris Gerardi in de Gazette van Antwerpen 142 aangekondigd wordt dat het hof uit de hand te koop is. Uiteindelijk besluiten de erfgenamen op 10 februari 1744 om Ter Borcht, samen met een hoeve in het Voshol, te verkopen aan hun 143 broer, Franciscus Paulus, baron Van Kessel, die eigenaar wordt voor 7000 gulden. Op 2 mei 1744 gaan de zeven erfgenamen dan over tot de definitieve afrekening van het sterfhuis van 144 wijlen hun vader Een "sjieke" begrafenis Het lijkt interessant om deze rekening van sterfhuis beknopt samen te vatten, niet alleen om te illustreren hoe vermogend Andreas Van Kessel was, maar vooral omdat de afrekening licht werpt op diverse aspecten van de begrafenis van Andreas. Onder het hoofdstuk Baten worden 112 posten opgesomd, waaronder: 1. contant geld in het sterfhuis: gulden 7,5 st. 2. verkoop van zilverwerk en meubelen op het sterfhuis ( ) na aftrek van administratiekosten: gulden 11 en 3/4 st. 3. verkoop van juwelen ( ); de opbrengst (1.828 gulden 2,5 st.) gaat naar de juffrouwen Van Kessel en wordt niet ingebracht 4. het Portrait van wijlen sijne keijserlijcke Majesteijt met Diamanten omset, dat Andreas in Wenen geschonken werd, gaat naar baron Van Kessel 5. t/m 20. diverse partijen meubelen etc., waarvan sommige erfgenamen bepaalde stukken voor zich houden 21. hoeve in Wommelgem, ingekocht voor gulden door juffr. Van Kessel 22. en 23. inkomsten van verlopen pacht 24. Hof ter Borcht etc., door baron Van Kessel voor gulden ingekocht 26. inkomsten van verpachte gronden 29. een hoeve (2 bunder 375 roeden) in Voshol 30. t/m 38. inkomsten van pacht, percelen grond 39. de helft van een hoeve in Oostmalle 46. een hoeve in Kapellen GA 1743, nr.77. GA 1743, nr.78 en vlg. Not. P. Gerardi, SA, Not.1745, nr.178. GA 1744, nr.1. RE 212 f 161 vlg., akte van not. Joannes Bapt. Gerardi. De hoeve in Voshol (2 bunder 375 roeden) verkoopt Van Kessel op aan Jac. Mertens x Anna Ockers (RE 213 f 161 vlg.). Not. P. Gerardi, SA, Not. 1746,61 Staat van nagelaten goederen van Andreas Melchior Van Kessel.