Kiezen is de kunst. Een dynamisch akkerbouwcomplex richting 2020

Transcriptie

1 Kiezen is de kunst Een dynamisch akkerbouwcomplex richting 2020

2

3 Kiezen is de kunst Een dynamisch akkerbouwcomplex richting 2020 Rabobank International Food & Agribusiness Research and Advisory Author: Dirk Jan Kennes, Jonne Twerda, Goedhart Westers Telephone: Copyright Disclaimer Overname van de inhoud met bronvermelding is alleen toegestaan met schriftelijke toestemming van de Rabobank. De in deze publicatie gepresenteerde visie is gebaseerd op gegevens uit door ons betrouwbaar geachte bronnen.deze bronnen zijn op zorgvuldige wijze in onze analyses verwerkt.de Rabobank aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid voor het geval dat de in deze publicatie neergelegde gegevens of prognoses onjuistheden bevatten. This report has been published in line with Rabobank s long-term commitment to the international food and agribusiness. It is one of a series of publications undertaken by the global department of Food & Agribusiness Research and Advisory All Rights Reserved.

4 Contents Page Voorwoord Samenvatting Inleiding De sociaaleconomische betekenis van het akkerbouwcomplex anno De primaire sector Graan Aardappelen Suiker Oliehoudende zaden en diervoeder Toekomstbeschouwing van het akkerbouwcomplex in Nederland De Nederlandse graansector op weg naar De Nederlandse aardappelsector op weg naar De Nederlandse suikersector op weg naar Conclusie Agenda

5 Voorwoord 1 Voorwoord Het Nederlandse akkerbouwcomplex is veel belangrijker dan menigeen denkt.van ontbijt tot diner, van krant tot auto en van medicijnen tot kleding, er zijn onverwacht veel producten waarvan een bedrijf uit het akkerbouwcomplex aan de basis staat. Het is goed om daar bij stil te staan.tegelijkertijd staat de Nederlandse akkerbouw voor nieuwe uitdagingen waarin het voor alle schakels in de keten een hele kunst zal zijn om weer nieuwe keuzes te maken. Daarom hebben de Productschappen Akkerbouw en Diervoeder samen met de Rabobank deze studie gemaakt. Er is voor gekozen om, net als in 2001, een aantal kolommen uit de akkerbouw te beschrijven. In internationaal perspectief, want de akkerbouw is een internationaal opererende sector waarin Europese en mondiale regels en marktontwikkelingen een grote rol spelen bij de verdere ontwikkeling van de sectoren. Deze studie beschrijft niet alle producten: naast aardappelen, granen en suiker, zijn wortelen, uien, bloembollen, en vollegrondsgroenten, inclusief conserven, andere voorbeelden van producten die de akkerbouw voortbrengt. De blik is op de toekomst gericht.wat betreft de Europese regelgeving en dus het Europese landbouwbeleid is 2015 belangrijk. Ook de ontwikkelingen bij aanpalende sectoren zoals de melkveehouderij kunnen van invloed zijn op de beschikbaarheid van goede gronden voor de akkerbouw. Naar voren kijken betekent ook aandacht hebben voor de mens. De akkerbouwer zal zich nog sterker ontwikkelen van teler tot manager, de verwerkende industrie zal meer technologische kennis vragen en de consument vraagt om meer inzicht in het productieproces. Om een goede toekomst voor de akkerbouw te waarborgen is het in dit krachtenspel van belang om een gezamenlijke Agenda 2020 op te stellen. In deze studie zijn een groot aantal opinion leaders uit verschillende ketens geïnterviewd: akkerbouwers, toeleveranciers, afnemers, vakbonden en verwerkers. De uitkomsten van deze interviews zijn mede input geweest voor onze Agenda Het is aan alle partijen in de sector om met deze agenda aan de slag te gaan en op tijd keuzes te maken, voor het behoud, en zelfs versterking van het akkerbouwcomplex in Nederland. De initiatiefnemers wensen u veel inspiratie bij het lezen van deze studie. Als u vragen of opmerkingen hebt of als u van gedachten wilt wisselen over de inhoud van deze studie, neem dan contact met ons op. Dank is verschuldigd aan alle geïnterviewden zonder wiens bijdragen dit rapport niet tot stand was gekomen. Het onderzoek heeft een uitstekend klankbord gehad in de vorm van een begeleidingscommissie. Ook aan hen is een woord van dank op zijn plaats. Theo Meijer, Voorzitter Productschap Akkerbouw en Productschap Diervoeder Dirk Duijzer, Directeur Rabobank Food & Agri Nederland

6

7 Samenvatting 3 Samenvatting Het akkerbouwcomplex is het geheel van economische activiteiten in de primaire sector, de handel, de verwerkende industrie en de toeleverende bedrijven. In dit complex zijn rond mensen werkzaam die gezamenlijk rond EUR 5 miljard aan waarde toevoegen. Dit rapport richt zich op de teelt, de handel en de eerste verwerkende schakel van drie grote productiekolommen binnen het complex: graan, aardappelen en suiker. Gezamenlijk genereren deze drie kolommen EUR 3 miljard toegevoegde waarde en bieden ze werk aan mensen. De diervoederindustrie, waarin mensen werken, creëert een bijkomende omzet van EUR 4 miljard. In de primaire sector werken mensen. Op ruim hectare telen bedrijven 1,7 miljoen ton tarwe en gerst, 6,5 miljoen ton aardappelen en 5,4 miljoen ton suikerbieten. Het gealloceerde areaal per gewas fluctueert sterker dan voorheen door globalisering, liberalisering, versterkte competitie tussen ketens en een toegenomen prijsvolatiliteit. Sinds 2002 is het aantal bedrijven met hoofdactiviteit akkerbouw met ruim 12% afgenomen. Ondanks verdere schaalvergroting van de bedrijven die doorgaan is de Nederlandse akkerbouw nog steeds kleinschalig. In tegenstelling tot de suikerindustrie is de graanverwerkende industrie sterk afhankelijk van geïmporteerd graan. Met name door de sterk gestegen tarweprijzen werd in 2008 voor ruim EUR 1 miljard tarwe ingevoerd. Suikerbieten worden na de teelt lokaal verwerkt en dus niet geëxporteerd. Een beperkt deel van de suiker wordt geëxporteerd. Waar de handelsbalans van consumptieen zetmeelaardappelen varieert tussen EUR 25 miljoen positief in 2002 en EUR 20 miljoen negatief in 2006, draagt de export van pootaardappelen structureel tussen EUR 300 en EUR 400 miljoen bij aan de handelsbalans. De primaire graanteelt creëert afhankelijk van de graanprijs tussen de EUR 70 miljoen en EUR 100 miljoen aan waarde. Met ongeveer 750 werknemers genereert de graanhandel EUR 6 miljoen toegevoegde waarde. De zetmeel-, mout- en maalindustrie genereren respectievelijk EUR 700 miljoen,eur 173 miljoen en EUR 138 miljoen aan toegevoegde waarde. Van de diervoeder- en alcoholindustrie zijn geen gegevens beschikbaar. Om in de nieuwe marktrealiteit richting 2020 waarde te kunnen blijven toevoegen is het belangrijk dat de graanproductiekolom gezamenlijk zoekt naar een nieuwe sectorinfrastructuur. De primaire aardappelteelt creëert afhankelijk van de aardappelprijs tussen de EUR 300 miljoen en EUR 530 miljoen aan waarde. De aardappelzetmeelindustrie genereert een toegevoegde waarde van ruim EUR 250 miljoen met bijna medewerkers. Er wordt rond de EUR 900 miljoen aan waarde toegevoegd door de verwerking van consumptieaardappelen.er zijn geen gegevens beschikbaar over de toegevoegde waarde die werknemers in de pootgoedsector genereren. Om de leidende positie te behouden is voldoende geschikte grond nodig, moet de concurrerende Nederlandse kennis- en logistieke infrastructuur behouden

8 4 Rabobank Kiezen is de kunst blijven en is verbetering van de operationele efficientie cruciaal. Door de afname van zowel het areaal suikerbieten als de telersprijs is de toegevoegde waarde van de suikerbietproductie tussen 2002 en 2008 gedaald van EUR 120 miljoen naar EUR 68 miljoen. De toegevoegde waarde van de suikerindustrie bedraagt EUR 563 miljoen. Om continuïteit van de suikerindustrie in Nederland te waarborgen is het cruciaal dat er voldoende suikerbieten met een competitieve kostprijs geteeld blijven worden. Anno 2010 hebben de graan-, aardappelen suikerproductiekolommen sterke punten met duidelijk competitieve voordelen ten opzichte van andere landen, maar ook aspecten die beslist versterkt moeten worden. Zo kennen Nederlandse producten een goede kwaliteit. In en rond de productiekolommen is een goede kennisinfrastructuur met korte lijnen naar de wetenschap aanwezig, alsook een enorme hoeveelheid kennis van teelt, veredeling, processen en applicaties. Een redelijk tot goede operationele efficiëntie is aanwezig in de verwerkende industrie. De Nederlandse waterinfrastructuur biedt een duurzaam competitief voordeel voor de op import gebouwde verwerkende industrie. Een sterke diervoederindustrie en ditto exportinfrastructuur versterken de integrale kolommen fundamenteel. Er zijn echter ook zwakke punten te noemen. Zo kent de teeltsector een grote variatie in inkomens door grote verschillen in managementkwaliteiten. De handel staat onder toenemende risicodruk door een toegenomen volatiliteit en een vergrote rechtstreekse afname van grondstoffen door de verwerkende industrie. De verwerkende industrie kampt met hoge loon- en inkoopkosten en hevige competitie tussen ketens onderling en tussen internationale spelers door onvoldoende productdifferentiatie en overcapaciteit. Richting 2020 krijgt het akkerbouwcomplex te maken met politieke en economische dynamieken. Het na de Tweede Wereldoorlog zorgvuldig opgebouwde Europese landbouwbeleid wordt de laatste decennia in vrij hoog tempo ontmanteld. Hierdoor wordt het complex meer en meer blootgesteld aan de grillen van de wereldmarkt. De wereldmarkt zal door liberalisatie, diversificatie en groei van de wereldwijde vraag naar graan en grilligere groeiomstandigheden als gevolg van de klimaatverandering leunen op lagere wereldwijde voorraadniveaus. De volatiliteit van de prijzen van agrarische grondstoffen zal daardoor toenemen met als gevolg een groter brutomargerisico. Het vermogen om het verhoogde risico te absorberen of door te belasten is in de verschillende waardeketens verschillend. De zoektocht naar mogelijkheden om dit verhoogde brutomargerisico te beheersen kan resulteren in een herverdeling van de rollen van de schakels binnen de keten. Door de liberalisatie en de toename van prijsvolatiliteit zullen de relatieve margeverhoudingen tussen de gewassen onderling veranderen. Dit kan schaalgrootte en specialisatie op het akkerbouwbedrijf versnellen. Grotere opportuniteit in gewaskeuze van telers leidt tot meer variatie in de jaarlijkse productie waardoor aanbodzekerheid in de verwerkende industrie afneemt. Deze ontwikkelingen zullen leiden tot nauwere samenwerkingsvormen tussen teler, handelaar en verwerker. Duurzaamheid komt steeds meer centraal te staan in het Nederlandse akkerbouwcomplex. Goed rentmeesterschap over de natuurlijke productiemiddelen als grond, energie, water en mineralen is hierbij cruciaal. Productiemethoden zullen meer dan nu het geval is aan duurzaamheidcriteria worden getoetst. Kleine kringlopen worden opgezet omwille van de duurzaamheid en bieden de mogelijkheid om onderscheidend vermogen te creëren. Het toevoegen van extra waarde in de gehele keten kan helpen extra marge te genereren waardoor het margerisico beter kan worden beheerst. De gediversificeerde en relatief grote Nederlandse voedingsmiddelenindustrie, met een uitstekende ondersteunende kennisinfrastructuur, moet in staat zijn functioneel te innoveren. De ontwikkeling naar een biobased economy biedt ook mogelijkheden voor het akkerbouwcomplexbuiten de voedingsmiddelenindustrie. Het Nederlandse akkerbouwcomplex bevindt zich op een kruispunt. Zekerheden uit het verleden gelden niet meer. Moeilijkere omstandigheden om de transitie van een beschermde naar een open wereldmarkt te maken zijn nauwelijks denkbaar. Nauwere samenwerking binnen en tussen ketens helpt het complex deze transitie te maken. Schakelbelangen moeten daarom worden geharmoniseerd met het totale ketenbelang.

9 Inleiding 5 Inleiding De positie van het Nederlandse akkerbouwcomplex wordt het komende decennium blootgesteld aan een aantal factoren met grote impact.versnelde globalisatie, afbouw van EU steun, prijsvolatiliteit van grondstoffen, de potentie om gewassen genetisch te beïnvloeden, verduurzaming van de maatschappij en veranderende consumentenbehoeften dragen allen bij aan een herbezinning over de positie van het complex. Daarbij komen de gedachte dat voedsel simpelweg voor de laagst mogelijke prijs beschikbaar moet zijn en de voortdurend toenemende inkoopkracht van retailers. Als gevolg van alle genoemde aspecten is de keten van primaire productie tot verwerking en de positie van elke schakel binnen de keten aan een continue rangschikking onderhevig. De Productschappen Akkerbouw en Diervoeder (PA) en Rabobank hebben de Food & Agribusiness Research and Advisory afdeling (FAR) van Rabobank International verzocht om voor aardappelen, graan en suiker in een rapport weer te geven hoe de positie van de primaire productie en de verwerkende industrie voor specifiek deze akkerbouwsectoren er anno 2009/2010 uit ziet in sociaal-economische zin. Dit aspect is beschreven in het eerste deel van dit rapport. Hierbij wordt aangetekend dat het onderzoek zich richt op de primaire productie en de eerste schakels van de verwerking.tevens is FAR gevraagd met een visie te komen op deze sectoren over 10 jaar, in In dit tweede deel wordt derhalve vanuit het huidige perspectief aan de hand van een aantal geïdentificeerde drijvers bepaald hoe het toekomstperspectief voor de genoemde akkerbouwsectoren eruit ziet. Deze drijvers zijn geïdentificeerd in een serie meetings met belangrijke opinion leaders en stakeholders uit de sectoren. Daarom zijn voor deze studie akkerbouwers, toeleveranciers, afnemers, verwerkers en vakbonden geïnterviewd. In het derde deel van dit rapport worden acht opdrachten geformuleerd: de Agenda De conclusies en aanbevelingen gaan daarnaast in op de samenhang tussen de verschillende schakels: het integrale ketendenken. Parallele uitvoering door alle bij het akkerbouwcomplex betrokken partijen zal zorgen dat het complex beter bestand is tegen de dynamiek richting 2020.

10

11 1 De sociaaleconomische betekenis van het akkerbouwcomplex anno De sociaaleconomische betekenis van het akkerbouwcomplex anno 2009 Onder het akkerbouwcomplex wordt verstaan het geheel van economische activiteiten in de primaire sector (de teelt van zowel gewassen als uitgangsmateriaal), de aardappelhandel en -verwerking, de graanhandel en -verwerking, de zetmeelindustrie, de suikerindustrie, de margarine-, vetten- en oliënindustrie (MVO) en toeleverende bedrijven. Onder akkerbouw vallen de gewassen die machinaal worden geteeld en geoogst. Dit rapport richt zich op drie grote productiekolommen, uitgaande van areaal en productie: graan, aardappelen en suiker. Groenten als uien, peen, kool, prei en peulvruchten worden ook steeds meer door akkerbouwers geteeld, maar vormen nog steeds een beperkt deel van het bouwplan. Fruitteelt en bloembollenteelt vinden ook buiten plaats, maar zijn op zichzelf staande sectoren, evenals snijbloementeelt in open grond. Deze teelten zijn vooral handmatig en vallen daarmee onder de tuinbouw. De gewaskeuze wordt bepaald door prijs en bodemkwaliteit en beïnvloed door de vruchtwisseling en ziektedruk en de mate waarin mechanisatie en het klimaat van belang zijn. Dit rapport start bij de binnenlandse productie van graan, aardappelen en suiker. Die vertaalt zich overigens niet één op één naar de industriële productie. De graanzetmeel- en veevoederindustrie importeren namelijk ook een groot deel van hun grondstoffen. De aanvoer en verwerking van oliehoudende zaden en de diervoederindustrie worden ook kort beschreven. De MVO-sector en de voedingsmiddelenindustrie komen enkel aan bod waar er relaties bestaan met de eerste schakel van de verwerkende industrie. De toegevoegde waarde (de omzet minus de kosten voor ingekochte goederen) van het akkerbouwcomplex daalde van 2002 tot 2005 en verschoof binnen de kolom van de primaire sector naar toelevering en distributie (zie Figuur 1.1). De in de primaire sector toegevoegde waarde schommelt echter van jaar tot jaar. Zo komt de stijging van de toegevoegde waarde van het akkerbouwcomplex vanaf 2005 juist weer op het conto van de primaire sector die haar resultaat door goede grondstoffenprijzen zag stijgen. De werkgelegenheid daalde in de onderzochte periode in de primaire sector, maar nam in 2005 en 2006 toe in de toelevering Figuur 1.1 Kerngegevens van het akkerbouwcomplex Toegevoegde waarde (EUR mrd) Werkgelegenheid (1.000 arbeidsjaren) Bron: LEI, ,8 4,1 4,8 5,0 63,6 69,7 71,4 67,1

12 8 Rabobank Kiezen is de kunst Figuur 1.2 Belangrijkste gewassen: areaal en productie (1.000 ha) Areaal Productie Granen Peulvruchten Handelsgewassen Aardappelen Bieten Uien Snijmaïs Asperges 2,2 2,3 2, Bloemkool 2,3 2,4 2, Kool, alle overige soorten 3,7 3, Peen 7,9 7,3 * Prei 3,3 2, Sla * * Spruitkool 3,9 3,5 3, Witlof 3,7 3,4 * * Geen betrouwbare gegevens ivm revisie meetwijze Bron: LEI, CBS, 2008 en distributie onder invloed van goede grondstoffenprijzen en een sterke export. Naast graan,aardappelen en suiker,de gewassen behorende bij het akkerbouwcomplex, worden nog andere gewassen in aanzienlijke volumes geteeld (zie Figuur 1.2). De arealen van graan en snijmaïs namen recent toe ten koste van met name aardappelen en bieten, waarbij bij graan de goede marktprijs de belangrijkste drijfveer was. Snijmaïs wordt in nog steeds toenemende mate in de veehouderij gebruikt. Ook de productiestijgingen van uien, kool en peen zijn opvallend, evenals het toenemende belang van de uienexport met ton tot ton in De primaire sector Het aantal bedrijven met als hoofdactiviteit akkerbouw neemt snel af en daalde tussen 2002 en 2008 met ruim 12% tot (zie Figuur 1.3). Ofschoon het aantal bedrijven afneemt en het areaal groeit, oogt de akkerbouw anno 2008 nog steeds kleinschalig: 56% van de akkerbouwbedrijven is niet groter dan 30 hectare.twee bedrijfstypen ontwikkelen zich: bedrijven kleiner dan 30 hectare en bedrijven groter dan 50 ha. Het percentage bedrijven met een areaal van 50 hectare of meer stijgt van 26% in 2002 naar 29% in De trend van schaalvergroting is een gevolg van de afname van het aantal bedrijven en de grotere blootstelling aan veelal lagere wereldmarktprijzen door veranderingen in het Europese landbouwbeleid. Door schaalvergroting proberen veel bedrijven de kosten per hectare te verlagen. De groei in bedrijven tot 30 hectare kan onder andere te maken hebben met specialisatie in een bepaald gewas en het aanhouden van een relatief klein bedrijf als nevenactiviteit, naast bijvoorbeeld een baan in loondienst. Op bedrijven met als hoofdactiviteit akkerbouw bedroeg het aantal arbeidskrachten in , waaronder vrouwen. Seizoensarbeid is hierbij niet inbegrepen (Bron: LEI). De werkgelegenheid in de primaire sector daalde tussen 2002 en 2008 met in totaal 9% (zie Figuur 1.4) en nam daarmee minder snel af dan het aantal bedrijven, waarbij het aandeel vrouwelijke arbeidskrachten in de akkerbouw is gestegen. Specifieke cijfers ontbreken maar grosso modo lijkt het voordeel van schaalvergroting niet in minder arbeid per eenheid te zitten. Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) meldt overigens in een persbericht van 2 november 2009 dat het moeilijk is om medewerkers te vinden voor de landbouw. Gekeken naar leeftijdsontwikkeling valt op dat 64% van de bedrijfshoofden op de akkerbouwbedrijven anno jaar of ouder was (Bron: LEI 2009).Van deze groep heeft maar liefst 73% geen opvolger. De van oudsher uitvoerende werkzaamheden en activiteiten die vallen onder bedrijfsvoering werden traditioneel

13 1 De sociaaleconomische betekenis van het akkerbouwcomplex anno Figuur 1.3 Ontwikkeling aantal akkerbouwbedrijven en bedrijfsgrootte Aantal bedrijven met bedrijfsgrootte (ha) Totaal Jaar % verandering 02/ % van het geheel % van het geheel Bron: CBS, 2008 gecombineerd, maar worden in de toekomst steeds meer gescheiden. De schaalvergroting bij ruim 25% van de bedrijven is daar een belangrijke oorzaak van. Deze scheiding van activiteiten is terug te zien in het feit dat de werkgelegenheid minder snel afneemt dan het aantal bedrijven. Tussen 2000 en 2007 daalde het percentage bedrijven waar geheel in eigendom werd ondernomen van 35% naar 24% (zie Figuur 1.5). Het aandeel bedrijven volledig gepacht is stabiel, evenals het aandeel deels in eigendom. Dit geeft aan dat bedrijven in eigendom worden overgenomen door andere bedrijven in eigendom. Het totale areaal gebruikt voor de productie van de drie onderzochte gewassen, graan, aardappelen en suikerbieten, beslaat hectare (zie Figuur 1.6). Suikerbieten en zetmeelaardappelen zijn zware marktordeninggewassen: prijsvorming van de gewassen en daarmee het inkomen van telers worden sterk bepaald door het Europese marktordeningsbeleid. Een zekere prijsstabiliteit is het gevolg. Tussen 2002 en 2007 was het areaal graan op hoofdlijnen stabiel, maar in nam het met bijna 10% toe ten koste van suikerbieten. Dit in reactie op de sterke prijsstijging van graan. Het gemiddeld areaal aan graan per bedrijf nam tussen 2002 en 2008 toe met twee hectare.vanaf 2002 daalde het areaal suikerbieten jaarlijks met 5% tot 10%. De oorzaak van deze daling is een toename van de opbrengst per hectare en een verlaging van het suikerquotum vanaf De sterke groei van het graanareaal versterkte de daling van 2007 op 2008 tot liefst 14%. Figuur 1.4 Werkgelegenheid in de primaire akkerbouwsector arbeidskrachten Totaal Vrouwen Bron: LEI, 2008

14 10 Rabobank Kiezen is de kunst Figuur 1.5 Eigendom van akkerbouwbedrijven aantal Geheel in eigendom > 80% 50-79% 20-49% < 20% Geheel gepacht Bron: LEI, 2007 De inkomensontwikkeling in de primaire sector De grondprijsontwikkeling Jaarlijks wordt er grofweg tussen en hectare grond verkocht in de landbouw (zie Figuur 1.7). Uitgaande van een totaal landbouwareaal van circa één miljoen hectare, verwisselt minder dan 1% van eigenaar.vanaf 2001 daalde de grondprijs met 15% in reactie op het geringe aantal transacties.vanaf 2005 trokken zowel het verhandeld areaal als de grondprijs aan, op grond van de verwachting dat de prijzen voor onder andere melk en graan op de lange(re) termijn hoog zouden zijn. De stijging betrof zowel weide- als akkerbouwpercelen. In 2008 volgde het omslagpunt: de grote vraag in 2007 had zijn weerslag op de grondprijs in 2008 en het verhandeld areaal daalde naar de trend op langere termijn. Het beeld van 2009 zal wellicht de verminderde vraag in 2008 weergeven en eveneens dalende prijzen laten zien. De weergegeven grafiek toont overigens een gemiddelde over Nederland, waarbij grote verschillen tussen regio s in aantallen transacties en waarde van transacties worden uitgevlakt. De grondprijs varieerde tussen EUR per hectare in Drenthe tot EUR in Flevoland. In verhandeld areaal was Friesland in 2007 koploper met 453 hectare. In Flevoland werd in dat jaar maar 59 hectare verhandeld. Telersprijzen en opbrengsten per hectare De graanprijzen zijn ondanks de marktordening van de Europese Unie onderhevig aan de wereldmarktontwikkelingen (zie Figuur 1.8).Tussen 2002 en 2006 daalden ze licht. Door de wereldwijd toegenomen vraag naar zowel voedsel als grondstof voor biobrandstoffen steeg de telersprijs voor tarwe in 2006 met 34% en in 2007 met 61%. De hectareopbrengst van wintertarwe viel in 2007 tegen met een extra prijsstimulans tot gevolg. Gerst volgde tarwe met een kleine vertraging, met prijsstijgingen van 30% in Figuur 1.6 De ontwikkeling van het akkerbouwareaal per gewas Granen totaal (1.000 ha) Aardappelen totaal (1.000 ha) Suikerbieten (1.000 ha) Areaal per bedrijf 39,9 38,9 38,6 38,0 37,8 40,6 41,8 Aandeel graan (%) Aandeel aardappelen (%) Aandeel suikerbieten (%) Bron: CBS, 2008

15 1 De sociaaleconomische betekenis van het akkerbouwcomplex anno Figuur 1.7 De grondprijsontwikkeling prijs (EUR/ha) Bron: Rabobank obv Kadaster, 2008 verhandeld areaal (ha) 2006 en 73% in Gerstprijzen stabiliseerden in 2008 door een aanhoudende vraag terwijl de tarweprijs door het grote aanbod daalde. De prijs van consumptieaardappelen vertoont een jaarlijkse fluctuatie ten gevolge van de invloed van het weer op de oogst en daarmee op het aanbod. In 2003 en 2006 werkte een tegenvallende opbrengst per hectare door op de prijs, waar 2004 een bijzonder goed teeltjaar was met een lagere telerspijs tot gevolg. De jaarlijkse fluctuatie was in 2006 sterker dan gebruikelijk in reactie op de hoge graanprijs in dat jaar. Wat hierbij ook meespeelde is dat akkerbouwers in Nederland en elders in Europa met een kleine oppervlakte consumptieaardappelen bij hoge prijzen van andere gewassen gemakkelijk overschakelen naar een alternatief gewas. Daarmee creëren zij een versterkend effect op de aardappelprijs. Overigens gaan gewassen ook sterker dan voorheen met elkaar competitie aan. Zo concurreren graan en aardappelen met elkaar op de zetmeelmarkt. Het pootaardappelenareaal werd in 2006 gereduceerd met positieve prijsdruk tot gevolg. Figuur 1.8 Telersprijzen van akkerbouwproducten telersprijzen (EUR/100 kg) ex BTW 25,00 20,00 15,00 10,00 5, **** Voedertarwe Brouwersgerst Voedergerst Industrie-aardappelen** Zetmeelaardappelen*** Suikerbieten* * Gebaseerd op 16% suiker ** Gemiddelde prijs per oogstjaar *** Berekeningen op basis van 400 gram onderwatergewicht, prijs inclusief premie **** Raming 2009 Bron: LEI, 2009

16 12 Rabobank Kiezen is de kunst Markant is de prijsontwikkeling van suikerbieten en zetmeelaardappelen. Deze gewassen kennen marktordening en een markt waarbij het aanbod integraal wordt geabsorbeerd door één grote lokale coöperatie. De markt werd hierdoor voor primaire producenten langdurig afgeschermd van de wereldmarktprijs. Lopende en aanstaande beleidswijzigingen doen de telersprijs echter geleidelijk dalen. De bietenprijs staat onder druk doordat de EU-prijsondersteuning voor suiker vanaf 2007 is afgebouwd en in 2015 wordt losgelaten. Telers compenseren de terugval in inkomen door een toenemende opbrengst per hectare, het telen van bieten met een hoger suikerpercentage en aanvullende prestatieen kwaliteitstoeslagen die de coöperatie uitkeert. Zetmeelaardappeltelers zien hun opbrengst echter minder snel stijgen en worden geconfronteerd met een reductie van het door de verwerkende industrie geabsorbeerde volume van 20% vanaf De opbrengst voor tarwe (zie Figuur 1.9) fluctueerde tussen 2002 en 2008 binnen normale grenzen. De opbrengst in 2007 was door slechte weersomstandigheden met 7,4 ton per hectare laag. De lijn totaal tarwe geeft de beperkte bijdrage van zomertarwe aan de trend weer was een zeer goed teeltjaar met een opbrengststijging van liefst 18% boven het langjarig gemiddelde. De opbrengst van wintergerst laat een stijging zien tussen 2002 en Het areaal wintergerst draagt met hectare echter weinig bij aan de totale opbrengst. Consumptie- en zetmeelaardappelen lieten tussen 2002 en 2008 een grillig, maar niet abnormaal opbrengstverloop zien (zie Figuur 1.10). Zetmeelaardappelen kennen geen echte marktwerking: een lage opbrengst leidt niet tot een betere telersprijs. Opbrengst en prijs hangen bij consumptieaardappelen wel samen. De hoge opbrengst leidde in 2004 tot een lage prijs en in 2006 vice versa.vraag en aanbod vinden jaarlijks een evenwicht en markt-clearing heeft plaats om te borgen dat voorraden opraken voor de nieuwe oogst. Pootaardappelen laten een constante opbrengst zien. Jonge rassen zijn kleiner, waardoor de opbrengst per hectare kleiner is en de gevoeligheid voor gederfde groeiverliezen minder groot. De opbrengst per hectare voor suikerbieten steeg bijna 4% per jaar over de gemeten periode. De suikeropbrengst per hectare steeg met zelfs 4,9% per jaar over de gemeten periode, doordat het suikerpercentage in de biet eveneens steeg. De verwachting voor 2009 is zelfs een gemiddelde suikerproductie van 13,7 ton per hectare (Bron: IRS). Deze toenames zijn een gevolg van ontwikkelingen in de veredeling en van de klimaatverandering. In beperkte mate speelt ook het uittreden van marginale producenten als gevolg van de quotumkorting een rol. De veredeling van aardappelen blijft achter in vergelijking met ontwikkelingen in de suikerteelt. De kosten De belangrijke kostenposten bij de teelt van de onderzochte gewassen worden hieronder weergegeven (zie Figuur 1.11). Mechanisatiekosten zijn niet meegenomen omdat die meer dan andere kostenposten per sector verschillen en daarnaast sterk bedrijfsafhankelijk zijn. Figuur 1.9 Opbrengsten van granen opbrengst (ton/ha) Totaal tarwe Wintertarwe Zomertarwe Wintergerst Zomergerst Bron: CBS, 2009

17 1 De sociaaleconomische betekenis van het akkerbouwcomplex anno Figuur 1.10 Opbrengsten van aardappelen en suikerbieten opbrengst (ton/ha) Consumptieaardappelen Pootaardappelen Zetmeelaardappelen Suikerbieten Bron: CBS, 2009 Kunstmest en energie vormen 35% tot 50% van de kosten van de primaire productie, afhankelijk van het gewas. Na 2008 was er sprake van een explosie van beide kostenposten (zie Figuur 1.12). De olieprijs steeg sterk net voor het losbreken van de kredietcrisis.voor kunstmest was er sprake van een dubbel effect. De prijs van kunstmest, geïllustreerd door de prijs van ureum, explodeerde, en bovendien werd in 2008 veel kunstmest toegepast in de verwachting dat primaire producten veel zouden gaan opbrengen. De combinatie van een groot verbruik van kunstmest tegen een hoge prijs stuwden de kosten van de primaire productie aanzienlijk omhoog. De handelsbalans voor graan, aardappelen, suikerbieten Suikerbieten worden na de teelt lokaal verwerkt en dus niet geëxporteerd. Een beperkt deel van de suiker wordt geëxporteerd, deels binnen Europa (Noordwest-Europa) en deels naar de wereldmarkt, binnen de plafonds van de Wereldhandelsorganisatie (WTO). Bij graan en aardappelen, waaronder ook pootaardappelen, is er in de netto exportbalans (zie Figuur 1.13) wel een duidelijk beeld te zien. Nederlandse pootaardappelen zijn, met een handelsbalans van 300 tot EUR 400 miljoen tussen 2002 en 2008, zeer belangrijk voor de export. Ofschoon Figuur 1.11 De kostenstructuren van enkele gewassen* (%) Industrieaardap. Zetmeelaardap. Suikerbiet Tarwe Uitgangsmateriaal Bemesting Gewasbescherming Brandstof Afzetkosten Overige kosten (EUR) Uitgangsmateriaal Bemesting Gewasbescherming Brandstof Afzetkosten Overige kosten * Mechanisatie niet meegenomen Bron: Rabobank, 2009

18 14 Rabobank Kiezen is de kunst Figuur 1.12 De kostenstijging van enkele aspecten in de primaire productie (EUR) Ureum (100 kg) Olie (100 liter) Bron: LEI, 2009 groeiende, beslaat het importvolume in 2008 slechts 8% van het exportvolume (Bron: CBS). De belangrijke exportmarkten zijn Europa, Afrika en Azië, in het bijzonder het Midden- Oosten (Bron: NAO). De handelsbalans van consumptie- en zetmeelaardappelen varieert over de gemeten periode tussen EUR 25 miljoen positief in 2002 en EUR 20 miljoen negatief in 2006 (Bron: CBS). Het importvolume voor deze productgroepen samen neemt tussen 2002 en 2008 af van circa 2,0 miljoen ton naar 1,4 miljoen ton in Het exportvolume daalt van 1,6 miljoen ton in 2002 naar één miljoen ton in Goede prijzen compenseren in bijvoorbeeld 2006 en 2007 het dalende volume, zodat de handelssaldi in deze periode niet dalen. Tarwe, gerst, maar ook maïs worden netto ingevoerd (Bron: CBS).Voor deze granen heeft een duidelijke trendmatige stijging van de handelswaarde plaats vanaf Daarbij is sprake van een sterke toename van zowel het volume als de waarde van het verhandelde graan. Het volume ingevoerde tarwe nam toe met circa 8% tussen 2002 en 2008, maar de prijs per ton steeg met 85% naar EUR 211 in In 2005 bedroeg de waarde van ingevoerde tarwe daardoor nog EUR 487 miljoen, waar in 2008 voor EUR miljoen tarwe en mengkoren werd ingevoerd.voor gerst zijn de toenames met 36% in handelsvolume en 107% in prijs nog sterker. Maïs spant met een groei van 62% in volume en een stijging van 135% in prijs de kroon. Figuur 1.13 De handelsbalans voor graan, aardappelen en maïs (EUR mln) 600 invoer (-) en uitvoer (+) Pootaardappelen Consumptie- en zetmeelaardappelen Tarwe en mengkoren Gerst Maïs Bron: CBS, 2008

19 1 De sociaaleconomische betekenis van het akkerbouwcomplex anno De graanprijs steeg door de stijgende vraag vanuit zowel de voedingsmiddelen- als de biobrandstoffenindustrie. Andere belangrijke factoren waren een historisch lage stocksto-use-ratio, de exportbeperkingen en obstakels die overheden instelden om de voedselvoorziening voor de eigen bevolking zeker te stellen en de algemene trend van klimaatverandering, die de omvang van de oogsten beïnvloedt. Graan In dit onderzoek ligt de focus op tarwe en gerst als belangrijke vertegenwoordigers van de graansector. Een andere belangrijk graan is maïs. Maïs wordt in Nederland ingevoerd en, naast verwerking in de zetmeelindustrie, vooral toegepast als diervoeder in de rundvee- en varkenshouderij. In 2008 bedroeg de invoerwaarde van maïs EUR 846 miljoen (Bron: CBS). De toegevoegde waarde van de graansector De toegevoegde waarde van de primaire productie van tarwe en gerst wordt niet door het LEI gespecificeerd. Met een aantal aannames is echter wel een grove inschatting te maken. De totale primaire productie in de landbouw is tussen 2004 en 2008 met EUR 4 miljard in waarde toegenomen (zie Figuur 1.14). De productiewaarde van graan had daarin een toenemend aandeel en steeg als gevolg van goede graanprijzen en een forse opbrengstverhoging met 64% tot EUR 289 miljoen in De Nederlandse landbouw in totaal had een bruto kostenpercentage (het verbruik van grondstoffen en diensten, exclusief afschrijvingen) van 60% tot 67%, ofwel EUR 12 tot EUR 16 miljard.dit kostenpercentage steeg in 2008 sterk onder invloed van een forse toename van zowel de prijs als het gebruik van kunstmest. Daarmee bedroeg de toegevoegde waarde van de totale Nederlandse landbouw in de gemeten periode EUR 8 tot EUR 9 miljard, ofwel 34 tot 40% van de productiewaarde, afhankelijk van het jaar. Met de aanname dat het percentage kosten in de primaire sector gemiddeld over de sectoren heen gelijk is opgebouwd, komt de primaire productie van graan uit op een toegevoegde waarde van EUR 70 tot EUR 100 miljoen. De forse stijging van het percentage kosten tot 67% in 2008 illustreert echter dat ook bij de eventuele prijsstijgingen van primaire producten de marge onder druk staat. Tarwe Tarwe wordt voor veel verschillende doelen gebruikt: voeding, veevoeder, industriële toepassingen als papier en karton, en fermentatie.vaak dient tarwe, na een eerste verwerking als ingrediënt of product voor verdere verwerking (zie Figuur 1.15).Voor maïs geldt hetzelfde, maar dat gewas wordt hier niet uitvoerig besproken. In Nederland werd in de gemeten periode tussen één miljoen en 1,4 miljoen ton tarwe geproduceerd (zie Figuur 1.16). Hiervan is het leeuwendeel wintertarwe. De spreiding in de totale opbrengst wordt veroorzaakt door weersomstandigheden, het gebruikte areaal en de gewaskeuze, die wordt beïnvloed door verwachte prijzen.telers ontvingen een prijs die tussen 2002 en 2008 varieerde tussen EUR 10 en EUR 23 per 100 kilo met een piek in De productiewaarde voor tarwe over 2007 kwam daarmee op EUR 233 miljoen. Het aantal telers daalt, mede als gevolg van vergrijzing. Hierdoor groeit het graanareaal op de resterende bedrijven. De graanhandel kent twee belangrijke spelers die samen 50% van de totale graanproductie afnemen. De totale graanhandel, bestaande uit 65 bedrijven, biedt werk aan ongeveer 750 mensen. De werkgelegenheid is overigens sinds 2003 afgenomen. Het aandeel binnenlandse tarwe dat in de maalindustrie wordt afgezet neemt af. Deze industrie stuurt in toenemende mate op Figuur 1.14 Toegevoegde waarde graanproductie (EUR mln) Productiewaarde landbouw Graan Verbruik grondstoffen en diensten landbouw Als % van de totale productie Kostenaandeel graan Toegevoegde waarde graan Bron: LEI obv CBS Landbouwrekeningen, 2008

20 16 Rabobank Kiezen is de kunst Figuur 1.15 Waardeketen van in Nederland geproduceerd en verwerkte tarwe Productie tarwe Import tarwe Handel Diervoederindustrie Import meel Maalindustrie Export tarwe Zetmeelindustrie (Bio)-Ethanolindustrie Meel: brood en banket Export meel Tarwegries: brood en diervoeder Zetmeel, glucose en overige voedingsingrediënten Eiwitten, vezels en tarwegries Waardetoevoeging Eindgebruiker Import Export Bron: Rabobank, 2007 import van tarwe. De afzet naar de zetmeelindustrie daalt eveneens. Door de versterkte competitie met de suikerindustrie als gevolg van liberalisering van het suikerregime is de productie van glucose onder druk komen te staan. Dit is met name het gevolg van concurrentie met buiten het quotum geproduceerde suiker (die tegen de wereldmarktprijs kan worden aangekocht) in de fermentatie- en bio-ethanol industrie. De afzet van coproducten uit tarwe en maïs naar de diervoederindustrie fluctueert, afhankelijk van de prijzen van tarwe en substituten. Slechts rond 20% van de in Nederland verwerkte en verhandelde tarwe en maïs is in Nederland geproduceerd (zie Figuur 1.17). 80% van het volume van beide granen wordt geïmporteerd uit met name Frankrijk en Duitsland (85%). Het importvolume nam tussen 2003 en 2008 met 24% toe en kende een piek in 2007, het jaar waarin Nederland een tegenvallende opbrengst had. De zekere aanvoer van tarwe uit het buitenland via vaarwegen naar Nederland is in verband met de afhankelijkheid van import belangrijk om deze industrieën succesvol te laten opereren. De import van bloem is stabiel. Figuur 1.16 Kerngegevens tarweproductie * Productie tarwe (1.000 ton) Wintertarwe (1.000 ton) Zomertarwe (1.000 ton) Maalindustrie (1.000 ton*) ** ** Zetmeelindustrie (1.000 ton*) ** ** Diervoederindustrie (1.000 ton*) ** ** Aantal bedrijven ** Areaal (ha) Areaal per bedrijf (ha) ** Prijs maalkwaliteit (EUR/100 kg ex BTW) 10,60 14,44 10,28 10,92 14,60 22,89 13,62 ** Prijs voederkwaliteit (EUR/100 kg ex BTW) 10,11 14,28 10,10 10,65 14,34 22,46 13,26 ** Opbrengst (ton/ha) 7,8 8,8 8,9 8,7 8,5 7,2 8,7 9,6 * Voorlopige cijfers ** Voor zover bekend; gegeven volumes en prijzen zijn in genoemd jaar geproduceerd Bron: CBS, PA, 2009

21 1 De sociaaleconomische betekenis van het akkerbouwcomplex anno Figuur 1.17 Herkomst van in Nederland verwerkte tarwe en tarwebloem* (1.000 ton) Tarwe binnenland Tarwe import Bloem import * Door PA gegeven boekjaren lopen van juli tot en met juni maar zijn benoemd als kalenderjaar om de consistentie met figuur 4.3 te borgen; de oogst van is hier genoteerd als 2008 Bron: PA, 2008 Rond 70% van de binnenlands geproduceerde tarwe wordt gebruikt in de diervoederindustrie en 10% tot 15% in zowel de maalals de zetmeelindustrie (Bron: PA). Daarnaast worden coproducten in aanzienlijke hoeveelheden vanuit de verwerkende industrieën ingezet als veevoeder. Nederland voert tarwe in om twee redenen.ten eerste is de vraag naar tarwe vanuit de verwerkende industrie groter dan het aanbod.ten tweede kent de ingevoerde tarwe door het hogere eiwitaandeel een andere toepassing dan Nederlandse tarwe. De maalindustrie wenst tarwe met een hoger eiwitgehalte dan Nederlandse tarwe gemiddeld levert. Daarnaast kan de zetmeelindustrie het eiwit verwaarden als gluten voor de brood, banketen de diervoederindustrie. Het toegenomen importvolume van tarwe in 2007/2008 komt niettemin vooral op het conto van de diervoederindustrie (zie Figuur 1.18). De binnenlandse productie van tarwe is stabiel. Aan een toename van de vraag wordt consequent voldaan met geïmporteerd graan. Binnenlandse tarwe wordt jaarlijks verdeeld over diverse sectoren, gestuurd door veranderlijke opbrengsten en kwaliteit. De tarwe voor de maalindustrie is gemiddeld voor circa 80% afkomstig uit import maar ligt in absolute zin niet stabiel op dit niveau. In bijvoorbeeld 2004, een goed oogstjaar, is een groter deel van de verwerkte tarwe in Nederland geteeld. De afname van Figuur 1.18 De verdeling van tarwe over de diverse sectoren (1.000 ton) Totaal Import 2003 Totaal Import 2004 Totaal Import 2005 Totaal Import 2006 Totaal Import 2007 Totaal Import 2008 Meel Bron: PA, 2008 Zetmeel Veevoeder Export Overige

22 18 Rabobank Kiezen is de kunst Nederlandse tarwe door de graanzetmeelindustrie liep terug tussen 2002 en Het volume maïs dat deze industrie verwerkt voor de productie van zetmeel is stabiel (Bron: PA). De graanzetmeelmarkt wordt beïnvloed door de verlaging van de suikerprijs die volgde uit het in 2006 gewijzigde Europese suikerbeleid. Hierdoor is de zogeheten buiten-quotum-suiker voor met name industriële toepassingen voor een relatief lage wereldmarktprijs beschikbaar. Een lagere Europese buiten-quotum-suikerprijs in dit industriële segment verslechtert de concurrentiepositie van de suikervervangers op basis van graanzetmeel. Ongeveer één miljoen ton tarwemeel wordt uit tarwe geproduceerd voor de bakkerij, zetmeel en voedingsmiddelenindustrie (zie Figuur 1.19). De vraag naar tarwe vanuit de maalindustrie was in 2008 ongeveer 4% lager dan het gemiddelde over de onderzochte periode en 11% lager dan het jaar ervoor. De oorzaak van deze daling ligt in de sluiting van een tarwezetmeelfabriek die zelf niet vermaalde.volgens Rabobank zal de economische crisis naar verwachting weinig impact hebben op de verkoop van brood en banket en dus de maalindustrie. De gezamenlijke industrie exporteerde in 2008 ruim ton meel, een daling van 47% sinds Deze doet zich voor doordat de Duitse maalindustrie door kostprijsbeheersing marktaandeel overneemt, doordat bloemleveranciers zelf zijn gaan malen en doordat voormalige Aziatische afnemers zelf (Russisch) graan zijn gaan verwerken. Bij de meelproductie komen als coproducten zemelen en kiemdeeltjes vrij die, vooral in de brooden de diervoederindustrie, als tarwegries worden afgezet. De volumes van dit tarwegries variëren van tot ton op jaarbasis. De maalindustrie omvat in Nederland enkele grote spelers met in totaal ruim banen in De werkgelegenheid daalde overigens sinds 2002 met ruim 10% (zie Figuur 1.20) en hangt mogelijk samen met de daling van de export. Een andere belangrijke toepassing van tarwe betreft de zetmeelproductie.wereldwijd bedraagt de zetmeelproductie ongeveer 50 miljoen ton, waarvan de EU zo n 17% voor haar rekening neemt. Nederland produceert op jaarbasis rond 1,75 miljoen ton zetmeel uit graan en aardappelen met een productiewaarde van EUR 1,2 miljard (zie Figuur 1.21). De waarde van de export buiten de EU fluctueert daarbij sterk. De totale Nederlandse zetmeelindustrie verwerkt uitsluitend graan en zetmeelaardappelen en bood anno 2008 werkgelegenheid aan mensen. De werkgelegenheid is sinds 2002 met 20% gedaald. De graanzetmeelindustrie bestaat uit twee grote internationale spelers met productiefaciliteiten in Sas van Gent, Bergen op Zoom en Koog aan de Zaan en verwerkt jaarlijks rond 1,4 miljoen ton tarwe en ruim 0,8 miljoen ton maïs. Hieruit wordt 1,1 miljoen ton zetmeel geproduceerd. De verwerkte tarwe is gemiddeld voor 90% uit import afkomstig, de maïs wordt volledig vanuit EU-lidstaten geïmporteerd. De laatste jaren neemt het volume tarwe af in reactie op dalende suikerprijzen. Het volume maïs is stabiel. In 2000 werd 600 tot EUR 700 miljoen aan waarde toegevoegd. Meer recente Figuur 1.19 Productiegegevens in de maalindustrie (1.000 ton) Binnenlandse tarwe Aanvoer Import tarwe Import meel Tarwemeel Productie Tarwemeel waarde (EUR mln)* Tarwegries Tarwegries waarde (EUR mln)* Export Tarwemeel Tarwemeel waarde (EUR mln)* * Rabobank schatting Bron: PA, PDV, 2008

23 1 De sociaaleconomische betekenis van het akkerbouwcomplex anno Figuur 1.20 De werkgelegenheid in de maalindustrie Banen Man Vrouw Bron: LISA obv bewerkte cijfers CBS, 2008 cijfers zijn niet beschikbaar omdat een concurrentiebeding van de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) de industrie verbiedt om deze gegevens te delen. De zetmeelindustrie in Nederland levert zetmeel, glucose en overige afgeleide producten als grondstof aan de voedingsindustrie, de diervoederindustrie en de niet-voedingsindustrie. De laatste gebruikt de grondstof onder andere voor fermentatie, graanalcohol en productie van papier en karton op biologische basis.van alle van zetmeel afgeleide producten heeft 40% een industriële toepassing. In de toekomst kan de biobased industrie, die producten vervaardigt uit hernieuwbare grondstoffen in plaats van minerale oliën, een belangrijke afnemer van de zetmeelindustrie worden. Bij de productie van zetmeel en glucose komen gluten, vezels en andere coproducten vrij. Deze worden in de bakkerij- en diervoederindustrie toegepast. Het productievolume varieert tussen en ton op jaarbasis. Een select deel van de coproducten (hydrolysaat) wordt opgewerkt en als grondstof gebruikt in de graanalcoholindustrie. De productie ligt stabiel rond ton (zie Figuur 1.22). Tarwegries wordt zowel in de broodindustrie als in diervoeder toegepast. Ook coproducten van maïs worden in diervoeder verwerkt. De diervoederindustrie gebruikt in sterke mate geïmporteerd graan en het volume daarvan nam tussen 2003 en 2008 toe. Vooral in 2007 en 2008 was de stijging fors (zie Figuur 1.23).Vraag en aanbod op de markten voor graan en andere grondstoffen voor diervoeders beïnvloedden deze stijging, evenals een toegenomen diervoederproductie. De diervoederindustrie en, bij directe levering aan de boer, de veehouderij zijn zeer belangrijke afnemers van grondstoffen als tarwe en maïs en ook van de coproducten die ontstaan na verwerking van deze grondstoffen. Specifiek voor de onderzochte gewassen is de vierkantsverwaarding van primaire producten. Met vierkantsverwaarding wordt bedoeld dat een product naast zijn hoofdfunctie ook andere componenten kan bezitten met waarde en dat de waarde van het integrale product wordt gemaximeerd. In dit geval wordt dus de waarde van tarwe als grondstof vergroot doordat de coproducten die bij de verwerking ontstaan ook waarde hebben. Andere grondstoffen die de diervoederindustrie op grote schaal gebruikt zijn schroten van oliehoudende zaden, pulp en andere granen, zoals tapioca. Een laatste toepassing van tarwe betreft de ethanolindustrie.tarwe kan in ruwe vorm, in de vorm van substraat en in verwerkte vorm worden ingezet voor ethanolproductie. In het laatste geval gaat het om tarwe die door de zetmeelindustrie tot hydrolysaat wordt verwerkt. Coproducten uit graanverwerking worden echter ook als diervoeder of diervoederingrediënt afgezet (Figuur 1.24). Sinds 2006 neemt de afzet van het product Figuur 1.21 Kerngegevens van de zetmeelindustrie inclusief de aardappelzetmeelindustrie (EUR mln) Omzet Waarde export extra EU Toegevoegde waarde 675 niet gegeven (aantal) Banen Man Vrouw Bron: Nederlandse zetmeelindustrie, LISA obv bewerkte cijfers CBS, 2008